دکتۆر سەباحی غالیب
جیهانی پەیوەندی كۆمەڵایەتی، هەر هێندە پێویستی بەكۆمەڵە وشە هەیە كە لەیەكدی تێبگەن، بەڵام لەجیهانی شیعردا پەیوەندی شتێك و ئامرازەكانی تێگەیشتن لەشتەكە كەوشەن، جەوهەرێكی دیكە دەنوێنێ‌. دیارە من مەبەستم ئەوەیە بڵێم چ شتێك وادەكات دەقێك بكات بەشیعر؟ كاتێك ئێمە چێژ لەدەقێكی شیعری دەبینین و لەگەڵ دەروون و ناخماندا تێكەڵ دەبێت، كە هەست بەوشە وەك وشە بكەین نەك هەست بەهەڵچوون و گرمە گرم، واتا پێویستە ئامراز لەگەڵ مانای شتەكە كە لێی دەدوێ‌ یەكبگرنەوەو رەنگدانەوەی حەقیقەتەكە بێ‌، لەوێشەوە قورسایی و جوانی مەبەستەكە رەنگدەداتەوە.
لای شاعیری بە توانا بەكارهێنانی وشە لە شیعردا بۆ زیادكردنی مانایە، بە شێوەیەك تۆوكردن یا چاندنی وشەیە لە كێڵگەیەكدا كە هەر گوڵەوشەیەك، چەندان قەد، گەلێك لق،  غونچە و گوڵی زۆری ڕەنگاوڕەنگی لێ‌ دێتە بەرهەم، وشە لە شیعردا بەگەڕخستنی توانای شاعیرە لە هەڵبژاردنی وشەدا بۆ ئەوەی شیعرەكە لە مانایەك زیاتر یا مانای جیاواز ببەخشێ‌.  
زۆر جار مامۆستا هەردی كەشیعرێكی دەنووسی، بەگەرمی و تاوی تازەییەوە بۆی دەخوێندمەوە، دوایی بۆی لێكدەدامەوە، جاری واش هەبوو پێش من بۆ سەعدی خانی هاوسەری خوێندبووەوە، كاتی واش دەبوو كە شیعرێكی بۆ دەخوێندمەوە، پێش تەواوكردنی، پێم دەبڕی، عەرزم دەكرد، لێرەدا شیعرەكە تەواو دەبێ‌ و چی دیكە پێویست ناكات بەچەند بەیتێكی دیكە لێكی بدەیتەوە، بەدەنگێكی بەرز هاواری دەكرد: سەعدی وەرە، صەباح دەڵێ‌ لێرەدا شیعرەكە تەواوەو پێویست ناكا، لەوە زیاتر لەسەری بڕۆم، ئەویش دەیوت، ئەحمەد بەگ، من نەخوێندەوارم واحەزدەكەم تاشیعرەكە دوورو درێژتر بێ‌ چاكتری لێ‌تێدەگەم، كاك صەباح شوكور خوێندەوارە، هەر یەكەمان وەك خۆی لەزەتی لێدەبینێ‌، هەردی وەك مامۆستا لێی وەردەگرتم، سەعدی خانیش بۆچوونی جوانی هەبوو، ئەگەرچی نەخوێندەوار بوو، بەڵام لەزۆر خوێندەواری تێپەڕاند بوو.
وەك لەبیرم بێ‌، لەپێشەكی چاپی دووەمی (رازی تەنیایی)دا، هەردی بەفراوانی هەندێك مەبەستی شیعرەكانی خۆی لێكداونەتەوە، من ئەوەم پێخۆش نەبوو. لێرەدا هەردی وتی راست دەكەیت، بەڵام كەم خوێنەوار لەمەبەستی شیعرەكانم تێدەگەن، چونكە ئەوەی باسی (رازی تەنیایی) كردووە، تەنیا كوڕێكی گەنج ناوی ئەنوەر جاف بوو (دكتۆر ئەنوەر قادر محەمەد) چاكی تێگەیشت بوو. بەهەر حاڵ، بەلای منەوە هەرگیز ناكرێ‌ شاعیر، شیعری خۆی لێكبداتەوە، شیعری بەرز دەبێت بیخەیتە بازاڕی رەخنە و تێگەیشتنی شیعردۆستانەوە، هەریەكە بەجۆرێك و هەریەكە بەئەندازەی زەوق و شارەزایی خۆی لێكیبداتەوە، بۆیە دەموت، ئەگەر شاعیر شیعرەكەی خۆی لێكبداتەوە، ئەوا بەو راڤەكردنە، شیعرەكە لەشیعرێتی دەكەوێ‌ و هەر ئەو تامەی دەبێ‌ كەشاعیر مەبەستی بووە، ئەوەش رەنگە لەگەڵ هەست و زەوق و دەروون و تێگەیشتنی خوێنەردا یەك نەیەتەوە. شاعیری گەورە هەر ئەوەندەی لەسەرە شیعر بنووسێ‌، دوای ئەوە دەچێتە جیهانی خەڵكەوە، ئەو خەڵكە ئازادە چۆن پێشوازی لێدەكات. 
مامۆستا هێمن بۆی گێڕامەوە، رۆژێك لەكۆڕی زانیاری كورد لەبەغدا، پێكەوە لەگەڵ مەلا شوكور، حەمەی مەلا كەریم و هەژار بەیتە شیعرێكی (نالی)مان لێكدەدایەوە، بەهەموومان حەوت مانای جیاوازمان لەبەیتەكەدا دۆزیبووەوە، لەو كاتانەدا مامۆستا مەسعود محەمەد هات، وتمان مامۆستا لەو بەیتەی (نالی)دا ئێمە حەوت مانامان بۆ دۆزیوەتەوە، پێشت ناڵێین ماناكان چین، جەنابت چۆنی تێدەگەیت؟ كاتێك مامۆستا مەسعود لەبەیتەكەی روانی، دەست و برد، دوو شەرحی لێدا، تەواو  جیاواز بوون لەحەوت لێكدانەوەكەی ئێمە، یەكجار جوان و پڕ مانا بوون. بابم حەقە بەڕاستی كەس لەو دونیایەدا نەبووە هێندەی ئەو مامۆستایە لە لێكدانەوەی شیعری (نالی)دا وەستاو شارەزا بێ‌، ئەوەی ئەو دەیزانێ، رەنگ بوو (نالی) خۆشی پەی بەو جۆرە مانایانە نەبردبێ‌ كەمامۆستا مەسعود بۆی دەچوو.
هەڵبەت وشەی هەر زمانێك موڵكی تایبەتی كەسێك نییە، ماڵی فەرهەنگی زمانەكەیە، بەڵام دەتوانین بڵێین ئەوە ئێمەین وشەكان دەكەین بەماڵی خۆمان، ئەوەش بەجۆری بەكارهێنانی وشەیە لەڕستەو لەئاخاوتن و لەكات و جێگای خۆیدا بەكاریبێنین، لەوێوە وشە مانای جوانتر، خۆشتر، ناسكترو پڕ ماناتر دەپڕژێنێ‌. بەواتایەكی دیكە، شاعیر دەتوانێ‌ لەوشەدا بحەوێتەوە یا بیكا بەماڵ و ساباتی خۆی. دیارە ئەوە نایەتە كایەوە تاشاعیر بەتایبەتمەندێتی خۆی وشە دەستەمۆ نەكا، ئەگەرچی ئەو وشانە ماڵی خەڵكن، بەڵام كاتێك شاعیر بەكاریاندێنێ‌ لەماڵی گشتییەوە دەبنە ماڵی تایبەتی ئەو. لێرەدا سەرنجی خوێنەر بۆ ئەو شیعرە بڵاونەكراوەیەی لای خوارەوەی، هەردی رادەكێشم. 
(دەم) و (چاو)

(دەم)ێ‌ خواوەندی دڵداری، بە گوییا گەر بچرپێنێ‌
مەگـەر ئەوسـاكە بتوانێ‌: كـە چـەند ڕازێ‌ بدركێنێ‌ 
بەڵام (چاو)ێ‌، هەزار و یەك نهێنی تیا قەتیس ماوە ...
ئەگـەر ڕازێـكی هـەڵبێنی، هـەزارت هـەڵنـەهێناوە ...
وەلێ‌ وێنەی (دەم) و (چاو)ێ‌ كە هەردوو ڕوو لەیەكتركەن
هەموو ڕازێكی دركاو و نەدركاوی دەروون، دەرخەن
بەواتا: ڕاز و خـوازیكە، بەقـەت پانتایی دنیاێی ...
بەواتا: عەشقی دێرینێ‌ كە كۆتایی بە هیچ ناێی ...
هەردی لە(دەم)دا بەفراوانی جیهان، رازی هەتا هەتایی دەبینێ‌، لە(چاو)یشدا نەك هەزارو یەك پرسیارو رازی دركاو نەدركاو هەستپێدەكا، بەڵكو سنور خۆی لەبەردەمدا ناگرێ‌، دەڕوا بۆ كۆتایی كۆتایی، خۆ ئەگەر (دەم) و (چاو)، واتا دڵدارو دڵبەر روو لەیەكدی بكەن، ئەوا هێندە باوەشیان گەرم و هەستیان بەكوڵ و نیازی خاوێنیان سەردەكا، ئەبدەیتی جیاوازی و یەكگرتوویی جێندەری كچ و كوڕ یا نێرو مێ‌ دەڕواو دەڕوا كەس پەی پێنابا، جا با لەخەفڵەتی كاتی ئەم و ئەو یا ئەوان و ئەمان، نەیەوێ‌ یا نەیانەوێ‌ سروشتی پیرۆزی و جوانی كچ و كوڕ بمێنێتەوە.
كەسێك شیعرناس بێ‌ و سەرودەری لەگەڵ شیعری هەردیدا هەبێ‌، ئەگەر شیعرێكی بڵاونەكراوەی ئەو ببیستێ‌، بەوشەكانیدا، بەوێنە شیعرییەكانیدا، هەروەها بەئاهەنگی شیعرەكەدا، دەتوانێ‌ بیناسێتەوە، چونكە شیعری هەر شاعیرێكی گەورە، وەك چۆن رۆڵەی كەسێك ناتوانرێ‌ بخرێتە پاڵ یەكێكی دیكە، ئاواش شیعرەكە خۆی هاوار دەكا كەكێ‌ خاوەنەكەیەتی. بەلای منەوە لەو شیعرەی (هەردی)دا، باڵای بەرزی هەردی دیارە، هەموو ئەو حەقیقەتەی تێدایە كەڕەخنەگرانی شیعرو جوانناسانی شیعر، ئەوە هەستپێدەكەن و دەزانن كە زمان كەرەسەی شیعرە، شیعریش وشەیە، وشەش داڕشتنە، داڕشتنیش مانایە، لەكۆتاییدا مانای بەرز، شیعری بڵند بەرهەم دێنێ‌. جا ئەوەی دەتوانێ‌ تام بكات، با دەفری خۆشەویستی شیعرەكەی هەردی، بنێ‌ بەسەریەوە، وەك هەردی لەخۆشەویستی تێر نەبوو، ئەمیش هەر چاوەڕوانی خۆشەویستی زیاتر دەكات.
ئەوە ماوە بڵێم جیاوازییەكی سەرەكی نێوان شیعری كلاسیكی و تازە، بریتییە لەزۆری مانای وشەو تێگەیشتنی بەربڵاو لەشیعردا، بەو سەرنجە شیعرەكەی هەردی چێژی كلاسیكی پێوەیە، بەرامەی تازەیشی تێدا هەڵدەستێ‌.