رەنج نەزاد

دوای بردنەوەی جامی کەنداو لەلایەن هەڵبژاردەی عێراقەوە، لەهەرێمی کوردستان ئاهەنگ و خۆشی دەربڕینێکی زۆر بەدیکرا. وەک زۆربەی رووداوەکان، ئەم رووداوەش خەڵکی هەرێمی کوردستانی کردە دوو بەشەوە، بەگشتی دوو بۆچوونی دژ بەیەکی لەبارەوە درووست بوو. بۆچوونی یەکەم پێیوایە کوردانی باشوور عێراقین و ئاساییە خۆشی دەرببڕن بەو بردنەوەیە، یاخود وەرزش و سیاسەت دەبێت لەیەکتر جیابکەینەوە. بۆچوونی دووەم پێیوایە شەرمە کوردی باشوور خۆشحاڵ بێت بەبردنەوەی هەڵبژاردەی عێراقی داگیرکەر. لەم وتارەدا هەوڵدەدرێت لەدەرەوەی ئەو دوو بۆچوونە خوێندنەوەیەکی زانستی بۆ ئەو دیاردەیە بکرێت و وەڵامی ئەوە بخرێتەڕوو ئایا هۆکار چییە بەشێک لەکوردی باشوور بەو شێوەیە خۆشحاڵن بەبردنەوەی هەڵبژاردەی عێراق؟

لەلێکدانەوەی زانستیدا سێ پێکهاتەی سەرەکی هەیە؛ ١.بابەتەکە، واتە دیاردە یان رووداو یاخود هەبوو. ٢.خود، یان تووێژەر یان ئەو چاودێرەی کە دەڕوانێتە ئەو دیاردەیەو دەیەوێت لێی تێبگات و لێکدانەوەی بۆ بکات. ٣.میتۆد، واتە ئەو ئامرازە مەعریفییانەی کەتووێژەرەکە یان خود بەکاریدەهێنێت بۆ تێگەیشتن لەو دیاردە و رووداوە. ئەمە لە فەلسەفەی زانستدا پێی دەوترێت پەیوەندی نێوان ئپستمۆلۆجی و ئەنتۆلۆجی. بۆ ئەوەی بۆچوونێکی زانستی لەبارەی دیاردەیەکەوە بخرێتەڕوو، پێویستە چاودێرەکە بەپشت بەستن بەئامرازی زانستی، بێ بڕیاری پیشوەختە یان حەزو ویستی خۆی، بڕوانێتە ئەو دیاردەیە. لێرەدا دیاردەکە وەرزشییە، بەڵام بمانەوێت یا نا، رەهەندێکی سیاسی روونی هەیە. بۆ تێگەیشتن لەم هاوکێشەیە پێویستە ئاگاداری هەندێک چەمکی ناو ئەدەبیاتی هاوچەرخی زانستە سیاسییەکان بین. لێرەدا سێ چەمک دەخەمەڕوو، ئەوانیش: چەمکی سیاسەت (Politics) کە ئاماژەیە بۆ پەیوەندی و دیاردە سیاسییەکان وەک بڕیاری سیاسی، پەیوەندی دەزگاکانی حکومەت بەیەکتر، کێبڕکێ لەسەر دەسەڵاتی سیاسی، حزبە سیاسییەکان... چەمکی سیاسی (Politicality/Political) ئاماژەیە بۆ ئەو رووداو و دیاردانەی کە لەبنەمادا سیاسی نین، بەڵام رەهەندی و مانای سیاسیان هەیە. واتە ئەگەر حکومەت و حزبە سیاسییەکانیش ئەو دیاردانە بە سیاسی نەکەن، ئەوا ئەو دیاردانە رەهەندو کاریگەری سیاسییان هەر هەیە. هەندێک کات ئەم دیاردانە لەهەموو دیاردەکانی تر زیاتر پەیوەندیان بەسیاسەتەوە هەیە، وەک دڵخۆشی  بەشێک لەکوردی باشوور بەبردنەوەی  هەڵبژاردەی عێراق. چەمکی بە سیاسیکردن (Politicization) ئاماژەیە بەهەندێک دیاردەو رووداو کە خۆیان لە بنەمادا سیاسی نین، بەڵام بەسیاسی دەکرێن، ئیتر لەلایەن حکومەتەوە بێت یا لەلایەن گروپە کۆمەڵایەتییەکانی ترەوە. بۆ نموونە پرسی بۆشایی ئاسمان کە لەبنەمادا بابەتی زانستی فیزیایە، بەڵام لەئێستادا بەسیاسی کراوەو بووە بەپرسێکی سەرەکی لەململانێی ئەمریکاو چین، هەروەک چۆن لەسەردەمی جەنگی سارد، ئەو بابەتە تەواو بەسیاسی کرابوو لەلایەن ئەمریکاو سۆڤیەتەوە.

کەواتە مەرج نییە دیاردەیەکی وەرزشی کە لەبنەمادا سیاسی نییە، بەمانای پەیوەندی نێوان دەوڵەت و حکومەتەکان، پەیوەندی نەبیت بەسیاسەتەوە، بەڵکو دەکرێت لەخودی دیاردە سیاسییە رووتەکان زیاتر پەیوەندی بەسیاسەتەوە هەبێت. بەگشتی، هەر دیاردەیەک، ئیتر سیاسی بێت، کولتوری، یا وەرزشی بێت... چەندین رەهەندی هەیە، نەک تەنیا رەهەندە فەرمی و ئاشکراکەی. لێرەوەیە میتۆدی بەیەکداچوونی پسپۆرییەکان((interdisciplinary و فرە پسپۆڕی (multidisciplinary) گرنگە بۆ تێگەیشتن لەدیاردەکان، بەتایبەت لەزانستە کۆمەڵایەتییەکان. بەپێی ئەو میتۆدانە بۆ ئەوەی لەدیاردەیەک تێبگەین، پێویستە چەندین زانست و پسۆریی جیاوازی بۆ بەکاربێنین. هەر دیاردەیەک، چەندین رەهەندی هەیە، کە هەر رەهەندێکی پێویستی بەزانست و پسپۆرییەکە بۆ شیکردنەوەو تێگەیشتن لێی. بۆ نموونە ئەگەر بمانەوێت دیاردەی شۆڕشی ژینا بەشێوەیەکی زانستی لێکدانەوەی بۆ بکەین، ئەوا پێویستمان بەچەندین زانست و پسپۆری وەک زانستە سیاسییەکان، زانستی ئابووری و کۆمەڵناسی و دەرووناسی و مێژوو و تەنانەت زانستە شەرعییەکانیش دەبێت، چونکە دیاردەکە چەندین رەهەندی هەیە نەک تەنیا یەک رەهەند. خودی دیاردەو چالاکییە سیاسیەکانیش، تەنیا رەهەندی سیاسی نییە، بەڵکو چەندین رەهەندی ئابووری و کولتوری و کۆمەڵایەتی... هەیە، بۆ ئەمەیان چەمکی (Syndromic) بەکاردەهێنرێت، بەو مانایەی کە دیاردەو رووداوە سیاسییەکان، هەڵگری چەندین رەهەند و فاکتەری ناسیاسین. بەکورتی، زۆربەی هەرەزۆری دیاردە مرۆییەکان، هەڵگری چەندین فاکتەرو رەهەندی جیاوازن، دەگمەنە دیاردەیەک هەبێت هەمیشە هیچ رەهەندێکی سیاسی نەبێت، مەگەر عەشق! یاخود دیاردەو چالاکییەکی سیاسی هەبێت، تەنیا سیاسی بێت و هیچ رەهەندێکی تری ناسیاسیانەی نەبێت.

ئەم پێشەکییە بۆ ئەوە بوو کەلێکدانەوەیەکی زانستی بکەین بۆ دیاردەیەک کە بەڕووکەش و بەفەرمی، دیاردەیەکی وەرزشییە، ئەویش ئاهەنگ و خۆشی دەربڕینی بەشێک لەهاووڵاتیانی باشووری کوردستان بەبۆنەی بردنەوەی هەڵبژاردەی عێراق. لێرەدا لەڕەهەندێکی دەروونناسیانە پاشان سیاسییانە لێکدانەوە بۆ ئەو رووداوە وەرزشییە دەکەین.

بیرمەندی بەڕیتانی بێرترند رەسڵ پێیوایە وەرزش، بەتایبەت ئەو جۆرانەی کەکێبرکێی نێوان دوو کەس یا دوو گروپە بۆ بردنەوە، پەیوەندییەکی بەهێزی هەیە بەغەریزە و لایەنی شەرانگێزی و ململانێی مرۆڤ. ئەو وەرزش بەئامرازێکی ئاشتیخوازانە و بەسوود دادەنێت بۆ دەڕبڕینی ئەو لایەنە دەرونییەی مرۆڤ کەخوازیاری جەنگ و شەڕو ململانێیە. پێیوایە ئەو لایەنەی مرۆڤ هەر دەبێت گوزارشت لەخۆی بکات، بۆیە وەرزش سوودێکی گەورەی هەیە بەوەی ئامرازێکە بۆ دەڕبڕینی ئەو لایەنە شەڕانگێزەی مرۆڤ بە شێوەیەکی ئاشتییانەو دوور لەکاولکاری و کووشتار. هەربۆیە دەکرێت بەئامرازێک دابنرێت بۆ کەمکردنەوەی جەنگ و کووشتار. جگە لەوەی لەم سەردەمەدا وەرزش و بەتایبەت تۆپی پێ کە زۆر بەزانستی و ئابووری و سیاسی کراوە، بەهۆی دیاردەی جیهانگیری و سۆشیال میدیاشەوە تۆپی پێ بووە بەلایەنێکی گرنگی ژیان لەم سەردەمەدا.

دەتوانین بڵێین کاتێک هەڵبژاردەی تۆپی پێی دوو وڵات بەرامبەر یەکتر یاری دەکەن، ئەوا جەنگ و ململانێ و کێبڕکێی وەرزشییانەی نێوان دوو وڵاتە. بۆ نموونە لەموندیالی قەتەر بەڕوونی دەمانبینی شووناس و کولتورو سیاسەت و ناسیونالیزم چ رۆڵێکی دیاری دەبینی لەهەندێک لەیارییەکان. بردنەوەی هەڵبژاردەیەک، تەنیا بردنەوەی تیمێکی تۆپی پێ یا وەرزشی نییە، بەڵکو بردنەوەی وڵاتەکەیە. هەربۆیە لەدوا مۆندیال دەمانبینی زۆرێک لەیاریزانەکان بەحەماس و بایەخێکی زۆر گەورەوە یارییان دەکردو خۆیان ماندوو دەکرد، کەڕەنگە لەگەڵ یانەکانیاندا بەو جۆرە حەماسە یاری نەکەن، لەکاتێکدا ئەو مووچە و پارەیەی لەیانەکانیاندا وەریدەگرن، هەرگیز لەگەڵ هەڵبژاردەکانیاندا بەدەستیناهێنن، بەڵام پاڵنەری نەتەوەیی و شووناس و لایەنی دەروونی و خۆشەویستی وڵات و خاک رۆڵی سەرەکی دەبینێت لەوەدا. تۆپی پێ لەم سەردەمەدا بووە بەئامرازێکی گرنگ بۆ کێبڕکێ و دەرخستنی شووناس و گوزارشتکردن لە خودو شانازیکردن بەوڵات و نەتەوە، بەتایبەت لەو وڵاتانەی کە تۆپی پێ خوازراوترین وەرزشە کە لەهەرێمی کوردستان بەو شێوەیەیە.

مرۆڤی کورد بێبەشکراوە لەو چێژی خۆدەرخستن و کێبڕکێ و ناساندنی شووناس و لەئامرازی گوزارشتکردن لەغەریزەی ململانێ و شانازیکردن بەهەڵبژاردەکەیەوە، بێبەشکراوە لەچێژی چوونە ناو ململانێیەکی وەرزشی و بجەنگێت بۆ بردنەوەو خەم بخوات و توڕە بێت بەدۆڕاندن... کە ئەمانە لای بەشێکی دیاری گەنجی باشووری کوردستان ماناو گرنگی و چێژێکی گەورەی هەیە، چونکە یاری تۆپی پێ گرنگییەکی گەورەی هەیە لەژیانیدا. ئەمەش تەنیا یەک هۆکاری هەیە کە نەبوونی دەوڵەتی کوردستانە. راستە کوردستان ئەگەر هەڵبژاردەشی هەبووایە قوورس بوو بەشداری لەموندیال بکات، بەڵام بەشداری لەپاڵاوتنەکان و جامی ئاسیاو چەندین پاڵەوانێتی تر دەکرد. ئەم حەزو خولیاو غەریزەیە، ئەم ناساندنی شووناس و خۆدەرخستن و خۆناساندنە لەڕێگەی وەرزشەوە، گەنجی کورد ناتوانێت بە بەردەوامی پشتگوێی بخات و بیچەپێنێت، ناشتوانێت نیشتیمانەکەی سەربەخۆ بکات و هەڵبژاردەی هەبێت، بۆیە ناچارانە، یا بە نەست، یا گەمژانە، یا وەک خۆهەڵخەڵەتاندن هەڵبژاردەی عێراق دەکات بەو ئامرازەی کە لەڕێگەیەوە گوزارشت لەهەموو ئەو لایەنە دەروونی و خولیا و حەزانەی بکات کە نەتەوەکانی دەوروبەری و جیهان لەڕێگەی دەوڵەتی خۆیانەوە گوزارشتی لێدەکەن، بەڵام کوردەکە لەبەرئەوەی دەوڵەتی نییە، ناچار، پەنا بۆ دەوڵەتێکی تر دەبات کە لەڕاستیدا دەوڵەتی داگیرکەرە. لێرەوەیە ئەم مرۆڤە دەبێت لەڕەهەندێکی ترەوە تەماشای بکرێت و لێی تێبگەیت، نەک تەنیا پێی بوترێت جاش یا بێ پرنسیپ. ئەم مرۆڤە کێشەیەکی دەروونی و شووناسی گەورەی هەیە، ئەوەندەی لە نەخۆشێک لەپەرێشانێک لەسەر لێشێواوێک دەچێت، ئەوەندە لەجاش و ناپاکێک ناچێت.

لەهەرێمی کوردستان ئاشکرایە زۆرینەی خەڵک هاندەری هەڵبژاردەکانی بەرازیل و ئەرجەنتین و ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و فەرەنسایە، دەکرێت بپرسین ئایا ئەمە بۆ نەبووەتە هۆکاری ئەوەی کە گەنجان بایەخ بەهەڵبژاردەی عێراق نەدەن و تەنیا هاندەری ئەو هەڵبژاردە گەورانە بن؟ وەڵامی ئەمە ئاسانە، چونکە ئەو هەڵبژاردە گەورانە لەبنەمادا گوزارشت لەنەتەوەو شووناسێکی دیاریکراوی خۆیان دەکەن، ئاستە هونەرییەکەیانە خۆشەویستی کردوون لای گەنجی کورد، نەک شووناسی نەتەوەی و لایەنی دەروونی. ئەو هەڵبژاردە گەورانە نابنە ئەو ئامرازەی لە رێگەیەوە گەنجی کورد گوزارشت لەغەریزەی ململانێ و شووناس و ئەو حەزو خولیا دەروونی و خۆدەرخستنە بکات. گەنجی کورد ناتوانێت لەڕێگەی ئەو هەڵبژاردە گەورانەوە بڵێت ئەوە منم، ئەوە شووناسمە، ئەوە منم دەیبەمەوە و ئەوانی تر دانم پیادەنێن... هەربۆیە ئەو گەنجە عێراق، کە داگیرکەریشە، دەکاتە ئەو ئامرازە. هاندانی هەڵبژاردەی عێراق و ئاهەنگگێڕان بە بردنەوەکانی لەلایەن گەنجی کوردەوە، هۆکارە سەرەکییەکەی ئەو لایەنە دەروونییەیە کە گەنجی کورد زۆر پێویستی پێیەتی گوزارشتی لێبکات وەک گەنجانی نەتەوەکانی تری جیهان، ئەگەر نا هەڵبژاردەی عێراق نە لەهەڵبژاردە گەورەکانە، نە ئاستی هونەری بەرزە، کەس نییە لەبەر ئاستی هونەری و چێژی یاری هاندەری هەڵبژاردەی عێراق بێت.

بەکورتی، کارێکی ئەستەمە زۆرینەی گەنجی کورد وا لێبکرێت هەمیشە ئەو ویست و حەزانەی، کە مرۆییەو لەجیهاندا باوەو نەتەوەکانی جیهانیش وەک گەنجە کوردەکە ئەو حەزو ویست و پێداویستییە دەروونیانەیان هەیەو گوزارشتی لێدەکەن، بچەپێنێت و بایەخی پێنەدات. هاوکات ناشکرێت ئاهەنگگێڕان بەبردنەوەی هەڵبژاردەی دەوڵەتی داگیرکەر بەکارێکی ئاسایی و بێ کێشە ببینین. عێراق هاوشێوەی تورکیا و ئێران و سووریا، نەک تەنیا داگیرکەرن، بەڵکو لە خراپترین و ترسناکترین جۆرەکانی داگیرکارین.  بۆ نموونە کاتێک ئەمریکا ئەفغانستان وعێراقی داگیرکرد، نە خاکی ئەو دوو وڵاتەی کردە خاکی ئەمریکا، نە کولتورو زمانیانی گۆڕی بۆ هی ئەمریکی، نە هاووڵاتیانی ئەو دوو وڵاتەی کردە ئەمریکی... بەڵام ئەو چوار دەوڵەتە خاکی کوردستان و مرۆڤی کوردیان کردووە بەتورکی و ئێرانی و عیراقی و سووری، جگە جینۆسایدی کوردو هەوڵی بەردەوامیان بۆ سڕینەوەی کولتورو زمان و مێژووی کورد. دۆخی بێ دەوڵەتی بۆ ماوەی زیاد لە سەد ساڵ، بەتایبەت لەم سەردەمەدا، کە دەوڵەت تاکە ئەندامی سەرەکی سیستەمی جیهانییە، مرۆڤی کوردی کردووەتە دۆخێکی زۆر ئاڵۆزو قوورسەوە، نە دەتوانێت دەوڵەت درووستبکات و بچێتە ناو مێژوو و جیهان، نە وەک مرۆڤێک کە مەحکومە بەهەندێ لایەنی غەریزی و دەروونییەوە، دەتوانێت دەستبەرداری ئەو خولیا و حەزە مرۆییانەی بێت. هەر بۆیە بە کۆمەلێک کێشەوە گیرۆدەیە، کە لەئێستادا نیمچە مەحاڵە چارەسەر بکرێت، چونکە کورد هەندێک جۆر لە قەیرانی هەیە، هۆکارەکەی تەنیا یەک شتە ئەویش ئەوەیە کورد دەوڵەتی نییە، چارەسەرەکەشی یەک شتە کە کورد دەوڵەتی خۆی هەبێت. دەتوانین بڵێین کورد بەکێشەیەکەوە دەناڵێنێت، کە جارێ چارەسەری نییە، ئەوەی گرنگە لەئێستادا تێگەیشتن و لێکدانەوەی زانستییانەی ئەو کێشەیەیە، چونکە کورد لەتێگەیشتنی بۆ کێشەکانی خۆشی هەر لەقەیراندایە!