لە عەرەبیەوە: شوان ئەحمەد

بەرایی:

مارتن هایدیگەر و هێربەرت ماركۆزە، دوو ناوی دیاری ناو كاروانی فەلسەفەی خۆرئاوان لەسەدەی بیستەمدا. هایدیگەر وەك فەیلەسوفێكی ئۆنتۆلۆژی و خاوەنی (بوون و كات) كە بەشاكارێكی فەلسەفی گرنگ و ناوازە ئەژمار دەكرێت، هێربەرت ماركۆزەش وەك یەكێك لەبیرمەندە دیار و چالاكەكانی قوتابخانەی فرانكفۆرت.

لە 1928-1932 ماركۆزە خوێندكاری هایدیگەر بووەو لەزانكۆ لەسەردەستی ئەو خوێندویەتی. كەنازیەكان دێنە سەر كورسی حوكمڕانی لەئەڵمانیا، بیرمەندانی قوتابخانەی فرانكفۆرت وڵات جێدێڵن (ئەدۆرنۆ، هۆركهایمەر، واڵتەربنیامن و هێربەرت ماركۆزە و.... هتد).

لەو چوارە سیانیان دەگەنە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لێ‌ بنیامین لەسەر سنورەكانی فەرەنسا و ئیسپانیا خۆی دەكوژێت.

دوای كۆتایهاتنی دووەم جەنگی جیهانی و ژێرەو ژوربونی حوكمڕانی نازیەكان، ماركۆزە و ئەندامانی قوتابخانەی فرانكفۆرت دەگەڕێنەوە بۆ ئەڵمانیا، ئەوكات هایدیگەر لەتوتناوبرگ دەبێت و ماركۆزە سەردانی دەكات.

هایدیگەر لەو قۆناغەدا بەتۆمەتی نازیی بوون كەنارگیر كرابوو. لەسەر ئەو پرسە ماركۆزە دوو نامەی ئاڕاستە دەكات، یەكەم نامەیان لەبەرواری 28-ئابی- 1947دا نوسراووەو ئێمەش لێرەدا دەقی ئەو نامەیە دەخەینە ڕوو كەقوتابیەك ئاڕاستەی مامۆستاكەیی دەكات و هەندێ‌ پرسیار و دەردەدڵ و گلەیی لەخۆ دەگرێت.

دەقی نامەكە

وات بۆ باسكردم كەلەساڵی 1934 پەیوەندیت بەڕژێمی نازیزمەوە نەماوەو لەدەرسگوتارەكانیشتدا، هەڵوێستێكی ڕەخنەگرانەت هەبووەو بەوەش كەوتونەتە ژێر چاودێری گستاپۆوە. من لێرەدا نامەوێت گومان لەقسەکانتان بکەم، وەلێ ئێوە لەنێوان ساڵانی 1933 بۆ 1934، زۆر بەخەستی تەماهیتان لەگەڵ نازیزمدا كردبوو. بەجۆرێك زۆرێكی زۆر پێیان وابووە، ئێوە گەورەترین ڕۆشنبیرێك بوون كەلایەنگری ڕژێم بوون.

هەندێ‌ لەوتارو نوسین و بەرهەمەكانتان كەهی ئەو قۆناغەن، ئەوە دەسەلمێنن و ئێوەش هەرگیز نکوڵیتان  لەوە نەكردووە، تەنانەت دوای كۆتایهاتنی جەنگیش. لەبەرامبەر ڕای گشتیشدا ئەوەتان ڕوننەكردەوە كەچۆن چۆنی، گەیشتنە ئەو بڕیارانەی پێچەوانەیە لەگەڵ ئەوەی لەنوسینەكانی ساڵانی  1934و1935  دا باستان لێكردووە.

دوای ساڵی 1934 هەر لەئەڵمانیادا مانەوە، هەرچەندە دەتان توانی لەهەر جێیەك بێت لەدەرەوە، شوێنێكی گونجاو بدۆزنەوە. پاشان بۆ تەنها یەك جاریش چییە، بەئاشكرا هیچ یەك لەكارو كردووەو ئایدیۆلۆژیاكانی ڕژێمی نازیتان سەركۆنە نەكرد.

هەر بۆیەو لەبەر ئەو هۆكارانە، ناوی ئێوە هەتا ئەمڕۆش هەر وابەستەیە بەنازیزمەوە. زۆرێكی زۆر لەئێمەو مانان چاوەڕوانی ئەوە بووین، قسەیەكتان هەبێت و بەزمانێكی ڕوون و ڕەوان و یەك بینە، باس لەبێبەری بوونی خۆتان لەڕژێمی نازیزم بكەن. بۆ خاتری ئەوەی هەڵوێستی ئێوە لەئاست ئەوەی كەڕوویدا، ڕوونبكاتەوە.

وەلێ‌ ئەوەتان نەكردو گەر كردبێتیشتان، ئەوا لەسنوری ژیانی تایبەتی نەچۆتەدەر. من و زۆرێكی وەك من كەوەك فەیلەسوفێك پێتان سەرسام بووین و لەئێوەوە فێری شتگەلێكی بێشومار بووین، ناتوانین جیاوازی لەنێوان هایدیگەری فەیلەسوف و هایدیگەری مرۆڤدا بكەین. ئاخر ئەوە لەگەڵ فەلسەفەكەی ئێوەدا ناکۆک دێتەوە.

دەکرێت فەیلەسوف لەپرس و باسی سیاسیدا هەڵە بكات، وەلێ‌ لەوەها حاڵەتێكدا پێویستە لەسەری، ڕێك و ڕاست و بەئاشكرا دان بەهەڵەكەی خۆیدا بنێ. ‌ئاخر ناكرێت فەیلەسوف دەرهەق بەڕژێمێك بەهەڵەدابچێ‌ كەشەش ملیۆن جولەكەی قەتڵ و عام كردبێت، هەر تەنها لەبەرئەوەی جولەكەبوون.

ڕژێمێك كەترس و تۆقاندنی كردبوو بەدۆخێكی ئاسایی ڕۆژانەو هەموو شتێكیش كەسەروكاری لەگەڵ ویژدان و ئازادی و هەقیقەتدا بوو، هەڵیگێڕابووەو خوێناوی كردبوو. نازیزم بەهەموو ڕوویەكدا، شێواندنێكی قێزەونانەی ئەو كەلەپوورەی خۆرئاوابوو كەئێوە خۆتان باستان لێدەكردو زۆر سەرسەختانە بەرگریتان لێدەكرد.

تەنانەت لەحاڵەتێكدا گەر نازیزم شێوێنەری ئەو كەلەپوورەی خۆرئاواش نەبێت، بەڵكو خاڵی بەركەماڵ بوونی بوو بێت، لەو حاڵەتەشدا هەر نەدەبوو بكەونە ئەو هەڵەیەوەو دەبوو سەركۆنەتان بكردایەو سەركۆنەی ئەو كەلەپوورەشتان بكردایە.

هەستی میللی و تەنانەت ڕۆشنبیرانیش كەبیرمەندێكی نازیزمی پێ‌ قبوڵ ناكرێت، هەر ئەو هەست و نەستە میللیەش ڕەتی ئەوە دەكاتەوە كەبەفەیلەسوفتان دابنێت، لەبەرئەوەی فەلسەفە و نازیزم پێكەوە كۆنابنەوە. لەم خاڵەشدا هۆشیاری میللی، پاساو و بەهانەی خۆی هەیە.

ئێمە دەتوانین بەرخوردی ئەو تەماهیكردنە بكەین كەلەنێوان كارەكتەری تۆو بەرهەمەكانت لەگەڵ نازیزمدا دەكرێت و (بەوەش ئەو تەوقە بشكێنین كەدەوری فەلسەفەی ئێوەی داوە)، ئەویش تەنها بەوەدەكرێت بەئاشكرا دان بەوەدابنێن كەڕای خۆتان گۆڕیوە.