‌ھاوڵاتی 

به‌رپرسێکی وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌کانی هه‌رێم‌ رایدەگەینێت کە هاتنه‌ ناوه‌وه‌ی روسنه‌فت بۆ ناو که‌رتی وزه‌ی هه‌رێمی کوردستان «بۆ غاز بوو نه‌ک بۆ نه‌وت.» ئەوەش لەکاتێکدایە کە دوو ساڵی رابردوودا چوار ملیار دۆلار وەبەرهێنانی لە کەرتی نەوتی هەرێم کردووە. هەروەها به‌رپرسێکی تری باڵای حکومه‌تی هه‌رێمیش رایگەیاندووە «له‌ دوخێکی مه‌ترسیداری سیاسی و ئابوریدا، ئه‌وه‌ی ئێمه‌ی رزگار کرد روسیا بوو».

بەپێی راپۆرتێکی کەناڵی جەزیرەی ئینگلیزی، هەرێم پێنج ملیار دۆلاری قەرزی تورکیای بە نەوت قەرەبوو کردۆتەوەو هەروەها ملیارێکی دیکەی لی قەرزکردوە لە ٢٠١٦دا، بەوەش شەش ملیار دۆلاری لەو وڵاتە وەرگرتووە لەبەرامبەر نەوت.

راپۆرتەکە دیتە سەر باسی گرێبەستی هەرێم و روسنەفت و تێیدا به‌رپرسێکی وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌کانی هەرێم، نه‌یویستوه‌ ناوی بهێنرێت، رایگەیاندوە «روسیا ته‌نها ده‌یویست مافی په‌ره‌پێدانی هێڵی گواستنه‌وه‌ی غاز مسۆگه‌ر بکات (بۆ ئه‌وروپا). پڕۆژه‌ی نابۆکۆ شکستی هێنا، بۆیه‌ روسیا هاته‌ پێشه‌وه‌. ئه‌وروپییه‌کان سه‌رزه‌نشت ده‌کران. ئه‌مه‌ش وه‌ک ئاماژه‌یه‌ک بۆ ئه‌و پڕۆژه‌ی بۆری غازه‌ی که‌ ده‌بوو سه‌رچاوه‌یه‌کی به‌دیلی غاز بۆ وڵاتانی باشوری رۆژهه‌ڵاتی ئه‌وروپا دابین بکات و پشتبه‌ستنی ئه‌و وڵاتانه‌ به‌ هه‌نارده‌ی غازی روسیا که‌م بکاته‌وه‌.»

له‌ هه‌رێمی کوردستان، ده‌ستکه‌وتی دیپلۆماسیی روسیا وا ده‌رده‌که‌وێت که‌ زۆر سنوردارتر بێت به‌هۆی نادڵنیایی سیاسی و رێگرییه‌ ته‌کنیکی و ئیدارییه‌کانه‌وه‌. له‌ راستیدا، به ‌وته‌ی چه‌ند سه‌رچاوه‌یه‌ک که‌ به‌ ئه‌لجه‌زیره‌یان راگه‌یاندوه‌، روسنه‌فت هێشتا چاوه‌ڕێی قازانجه‌ له‌و وه‌به‌رهێنانه‌ی که‌ به‌بڕی زیاتر له‌ (4) ملیار دۆلار کردویه‌تی له‌ گرێبه‌سته‌ نه‌وتی و گازییه‌کاندا.

که‌واته‌، دوو ساڵ دوای ئه‌وه‌ی گرێبه‌سته‌کانی روسنه‌فت به‌کۆتا گه‌یشتن، روسیا چی به‌ده‌ستهێنا له ‌سه‌رکێشیی (قومار)ه‌که‌ی هه‌رێم؟ 

لە راپۆرتەکەدا هاتووە له‌ (2016)دا حکومه‌تی هه‌رێم ده‌یناڵاند به‌ده‌ست قه‌یرانی توندی سیاسی و ئابورییه‌وه‌. حکومه‌تی هه‌رێم له‌ ناو جه‌رگه‌ی شه‌ڕی دژ به‌ داعشدا بوو که‌ بووه‌ هۆی سه‌رچاوه‌ی نائارامی و باگرانییه‌کی قورسی دارایی. 

بودجه‌ی هه‌رێم گورزێکی گه‌وره‌ی به‌رکه‌وت له‌پاش دابه‌زینی نرخی نه‌وت له‌ (2014) و به‌و هۆیه‌شه‌وه،‌ داهاته‌که‌ی زۆر که‌می کرد. هه‌روه‌ها ناکۆکییه‌کانی هه‌رێم له‌گه‌ڵ به‌غدا له‌باره‌ی مافی هه‌نارده‌کردنی نه‌وت به‌شێوه‌ی سه‌ربه‌خۆ ته‌شه‌نه‌ی سه‌ند و له‌ ده‌ره‌نجامدا بووه‌ هۆی بڕینی پشکی بودجه‌ی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی فیدراڵیی عێراق. 

هه‌بونی قه‌رزێکی زۆر که‌ڵه‌که‌بوو به‌ نزیکه‌یی له‌ نێوان (20) بۆ (25) ملیار دۆلار (که‌ له‌سه‌رو قه‌باره‌ی ئابورییه‌که‌یه‌وه‌ بوو)، وایکرد حکومه‌تی هه‌رێم هیچ بژارده‌یه‌کی له‌به‌رده‌م نه‌مێنێت بۆ رزگاربونی له‌ مایه‌پووچی. له‌ ئازاری (2016)دا، حکومه‌تی هه‌رێم پشکه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی نه‌وتی خسته‌به‌رده‌م تورکیا له‌به‌رامبه‌ر لێخۆشبونی له‌ (5) ملیار دۆلار قه‌رزی کاش و بڕی یه‌ک ملیار دۆلار قه‌رزی دیکه‌ که‌ پێشتر حکومه‌تی ئه‌نقه‌ره‌ دابویه‌ هه‌رێم. گرێبه‌ستی سه‌ره‌کیی دیکه‌ به‌هه‌مان شێوه‌ خرابونه‌ به‌رده‌م کۆمپانیا ئه‌مه‌ریکییه‌کان. تورک و ئه‌مه‌ریکییه‌کان وا پێده‌چوو دوودڵبن له‌ مامه‌ڵه‌کردن له‌گه‌ڵ ئه‌و ئۆفه‌رانه‌ی خرابوونه‌ به‌رده‌ستیان. 

له‌مانگی حوزه‌یران، نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆک وه‌زیرانی هه‌رێم به‌ره‌و روسیا به‌ڕێکه‌وت بۆ ئاماده‌بون له‌ کۆڕبه‌ندی ئابوریی سانت پترسبۆرگ (کۆڕبه‌ندێکی تایبه‌ت به‌ وه‌به‌رهێنانه‌ ساڵانه‌ به‌ سه‌رپه‌رشتی ڤلادیمێر پوتن به‌ڕێوه‌ ده‌چێت). له‌و کۆڕبه‌نده‌دا، نێچیرڤان بارزانی له‌گه‌ڵ سێرگی لاڤرۆڤی وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی روسیا کۆبوه‌وه‌ بۆ گفتوگۆ له‌باره‌ی به‌ره‌وپێشبردنی په‌یوه‌ندییه‌کانی نێوان هه‌ردولا له‌ که‌رتی نه‌وت و غازدا. 

حه‌وت مانگ دواتر و له‌ (21)ی کانونی دوه‌مدا، روسنه‌فت چووه‌ پاڵ گازپڕۆم وه‌ک وه‌به‌رهێنێکی سه‌ره‌کی له‌ کوردستان له‌ ڕێگه‌ی ئیمزاکردنی گرێبه‌ستێک به‌ به‌های (21) ملیار دۆلار که‌ ئه‌و بڕه‌ پێشوه‌خته‌ وه‌رگیرا بۆ نه‌وتی (2017) بۆ (2019) و به‌وه‌ش بووه‌ یه‌که‌م کۆمپانیای گه‌وره‌ی نه‌وت که‌ پێشوه‌خته‌ پاره‌ی نه‌وت بداته‌ حکومه‌تی هه‌رێم. ئه‌و پاره‌ پێدانه‌ پێشوه‌خته‌یه‌ بۆ ئه‌وکات زۆر یه‌کلاکه‌ره‌وه‌ بوو. 

به‌پێی وته‌ی بیلال وه‌هاب له‌ په‌یمانگای واشنتۆن له‌ ئه‌مه‌ریکا، ئه‌و پاره‌پێدانه‌ یارمه‌تیده‌ر بوو له‌ وه‌لانانی کاره‌ساتی دارایی و رووگیربوونی نێوده‌وڵه‌تیی هه‌رێم، ئه‌ویش له‌ڕێی پێدانی توانا به‌ هه‌رێم بۆ چاره‌سه‌ری ناکۆکییه‌کانی له‌گه‌ڵ کۆمپانیای دانه‌غاز و هیلال (Crescent Petroleum) به‌رله‌ دانیشتنێکی دیکه‌ له‌لایه‌ن دادگای له‌نده‌ن که‌ به‌رنامه‌ی بۆ دانرابوو له‌ به‌هاری هه‌مان ساڵ ئه‌نجام بدرێت. ده‌سه‌ڵاتدارانی هه‌رێم بڕی یه‌ک ملیار دۆلاریان دایه‌ کۆمپانیا ئیماراتییه‌کان و بڕی (1.24) ملیار دۆلاریشیان رێکخسته‌وه‌ که‌ قه‌رزار بون. گرێبه‌سته‌که‌ تاڕاده‌یه‌ک شه‌رعیه‌تی دابوه‌ پڕۆسه‌ی هه‌نارده‌کردنی نه‌وت له‌لایه‌ن حکومه‌تی هه‌رێمه‌وه‌، که‌ به‌غدا له‌مێژ بوو بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ی ده‌کرد که‌ ئه‌و هه‌نارده‌کردنانه‌ نایاسایین و له‌لایه‌ن حکومه‌تی عێراقه‌وه‌ رێگایان پێ نه‌دراوه‌. 

له‌ (2)ی حوزه‌یراندا، جارێکی تر نێچیرڤان بارزانی ئاماده‌ی لوتکه‌ی سانت پیترسبۆرگ بوو و ئیمزاشی کرد له‌سه‌ر ژماره‌یه‌ک رێککه‌وتن له‌گه‌ڵ کۆمپانیای روسنه‌فت و رێگه‌ی خۆشکرد بۆ سێ گرێبه‌ستی دیکه‌، له‌نێویشیاندا چه‌ند پڕۆژه‌یه‌ک به‌ به‌های (400) ملیۆن دۆلار بۆ پشکنین له‌ پێنج بلۆک له‌ باشوری رۆژئاوای هه‌رێمی کوردستان. 

به‌پێی هه‌واڵێکی ئاژانسی رۆیته‌رز، له‌ (18)ی ئه‌یلولدا، هه‌فته‌یه‌ک به‌رله‌ دیاریکردنی واده‌ی ئه‌نجامدانی راپرسیی سه‌ربه‌خۆیی، حکومه‌تی هه‌رێم رایگه‌یاند که‌ گرێبه‌ستێکی له‌گه‌ڵ کۆمپانیا روسییه‌که‌دا ئیمزا کردوه‌ بۆ په‌ره‌پێدانی پڕۆژه‌ی بۆریی غاز له‌ هه‌رێم له‌رێگه‌ی وه‌به‌رهێنانێک به ‌به‌های یه‌ک ملیار دۆلار. پڕۆژه‌که‌ بنیاتنانی بۆرییه‌کی غاز له‌خۆ ده‌گرێت به‌ توانای ره‌وانه‌کردنی (30) ملیار مه‌تر سێجا له‌ غاز له‌ ساڵێکدا و گرێ ده‌درێت به‌ تۆڕی غازی تورکیاوه‌ و له‌ کۆتاییدا غازی کوردستان هه‌نارده‌ی ئه‌وروپا ده‌کرێت. 

دواتر له‌ مانگی تشرینی یه‌که‌مدا، سێ رۆژ دوای ئه‌وه‌ی هێزه‌کانی سه‌ر به‌ به‌غدا شاری که‌رکوکی ده‌وڵه‌مه‌ند به‌ نه‌وتیان کۆنتڕۆڵ کرده‌وه‌ و له‌ژێر ده‌ستی کورد ده‌ریانهێنا، حکومه‌تی هه‌رێم رایگه‌یاند که‌ (60%)ی پشکه‌کانی خۆی له‌و کۆمپانیایه‌ی که‌ بۆرییه‌ نه‌وتییه‌کانی هه‌رێم به‌ڕێوه‌ ده‌بات فرۆشتوه‌ به‌ کۆمپانیای روسنه‌فت، ئه‌مه‌ش له‌چوارچێوه‌ی پڕۆژه‌یه‌کی گه‌وره‌ی هێڵی گواستنه‌وه‌ی  نه‌وت به‌به‌های (1.8) ملیار دۆلار. 

به‌ وته‌ی دیپلۆماتکارێکی پێشوی روسیا، هه‌مو ئه‌م گرێبه‌ستانه‌ به‌ پابه‌ندبونێکی ناڕه‌سمی کران له‌ به‌ر امبه‌ر پشتیوانیی سیاسییانه‌ی مۆسکۆ. ده‌شڵێت، هه‌رچه‌نده‌ روسیا به‌ ره‌سمی هه‌ڵوێستێکی بێلایه‌نانه‌ی راگه‌یاند له‌ئاست راپرسییه‌که‌ی هه‌رێم، کرملن به‌ ناڕه‌سمی ئه‌وه‌ی رونکرده‌وه‌ که‌ به‌نیازه‌ پشتیوانی له‌ مه‌سعود بارزانی بکات. ئه‌مه‌ متمانه‌ی ته‌واوی دایه‌ سه‌رکردایه‌تیی کورد بۆ ئه‌وه‌ی هانیان بدات له‌ (25)ی ئه‌یلولدا ده‌نگدان بکه‌ن سه‌ره‌ڕای زنجیره‌یه‌ک هۆشداری له‌لایه‌ن به‌غداوه‌. 

راستیی ئه‌وه‌ی که‌ ژماره‌ی ئه‌و گرێبه‌ستانه‌ی ئیمزا کران له‌ دۆخێکی بێوێنه‌ له‌ نادڵنیایی و نا ئه‌منی له‌ هه‌رێمی کوردستان، هه‌روه‌ها راسته‌وخۆ دوای له‌ده‌ستدانی کۆنتڕۆڵی که‌رکوک له‌لایه‌ن هه‌ولێره‌وه‌، ده‌ریخست که‌ روسیا راست و دروست بوو له‌ پابه‌ندبونه‌کانی. هه‌روه‌ک به‌رپرسێکی باڵای حکومه‌تی هه‌رێم به‌ جه‌زیره‌ی راگه‌یاندوه‌ «له‌ دوخێکی وا مه‌ترسیداری سیاسی و ئابوریدا، ئه‌وه‌ی ئێمه‌ی رزگار کرد روسیا بوو!

حکومه‌تی هه‌رێم به‌هه‌مان شێوه‌ هه‌ژمونی زیاتری په‌یدا کرد، له‌ ده‌ستپێکردنی دانوستانه‌کانی له‌گه‌ڵ به‌غدا. له‌ مانگی ئازاردا، بۆ یه‌که‌مجار و دوای ساڵی (2014)، حکومه‌تی عێراق پاره‌ی موچه‌ی فەرمانبەرانی هه‌رێمی ره‌وانه‌ کرد، له‌ ده‌ره‌نجامدا، بۆ یه‌که‌مجار له‌دوای چه‌ندین مانگ فەرمانبەرانی حکومه‌تی هه‌رێم موچه‌ی ته‌واوه‌تییان به‌بێ پاشه‌که‌وت وه‌رگرت. 

له‌کاتێکدا حکومه‌تی هه‌رێم قازانجی ئه‌و گرێبه‌ستانه‌ کۆ ده‌کاته‌وه‌، ده‌سکه‌وته‌کانی روسیا و روسنه‌فت له‌و وه‌به‌رهێنانه‌ پڕ مه‌ترسییه‌دا هێشتاکه‌ به‌دینه‌هاتون. 

ئه‌وه‌ی وا ده‌رده‌که‌وێت که‌ بوبێته‌ ده‌ستکه‌وتێکی سه‌ره‌کی له‌ وه‌به‌رهێنانه‌کانی روسنه‌فت له‌ هه‌رێمی کوردستان، بریتییه‌ له‌ زامنکردنی گرێبه‌ستی هێڵی بۆریی گواستنه‌وه‌ی غاز له‌ ئه‌یلولی (2017). 

به‌ وته‌ی به‌رپرسێکی وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌کانی هه‌رێم که‌ نه‌یویستوه‌ ناوی بهێنرێت، هاتنه‌ناوه‌وه‌ی روسنه‌فت بۆ ناو که‌رتی وزه‌ی هه‌رێمی کوردستان «بۆ غاز بوو نه‌ک بۆ نه‌وت.»

له‌ئێستادا، گازپڕۆم هه‌نارده‌ی غازی روسیای بۆ ئه‌وروپا قۆرخ کردوه‌. به‌ وته‌ی ساڵح یه‌ڵماز لێکۆڵیار له‌ ئاژانسی بلومبێرگ، له‌رێگه‌ی زامنکردنی گرێبه‌ستی غاز له‌گه‌ڵ حکومه‌تی هه‌رێم، روسنه‌فت هه‌وڵده‌دات نه‌ک به‌ ته‌نها بۆ زیادکردنی هه‌نارده‌ی غاز له‌ژێر کۆنتڕۆڵی روسیا بۆ ئه‌وروپا، به‌ڵکو هه‌وڵیش ده‌دات بۆ رووبه‌ڕوبونه‌وه‌و رکابه‌ریی گاز پڕۆم.

به ‌وته‌ی یه‌ڵماز، په‌ره‌پێدانی پڕۆژه‌ی هێڵی بۆری غاز له‌ هه‌رێمی کوردستان ره‌نگه‌ دوو ساڵ بخایه‌نێت له‌ باشترین دۆخدا، به‌ڵام به ‌له‌به‌رچاوگرتنی گرژی و ئاڵۆزییه‌ به‌رده‌وامه‌کان له‌ هه‌رێم و هه‌روه‌ها له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و راستییه‌ی که‌ هیچ داواکارییه‌که‌ی به‌په‌له‌ نیه‌ بۆ هه‌نارده‌ی ئه‌و غازه‌، ره‌نگه‌ پڕۆژه‌که‌ زۆر زیاتریش بخایه‌نێت. 

رونیشیکرده‌وه‌ «له‌ئێستادا، ره‌نگه‌ پڕۆژه‌ی زۆر باشتر بونیان هه‌بێت، بۆیه‌ پێم وایه‌ ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ له‌کاتێکی وا زوودا ته‌واو نابێت.»

له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، کۆسپێکی دیکه‌ی سه‌ره‌کی هه‌یه‌ که‌ ده‌بێ درکی پێبکرێت، ئه‌م گرێبه‌سته‌ و گرێبه‌سته‌کانی دیکه‌ی که‌ له‌نێوان حکومه‌تی هه‌رێم و روسنه‌فت ئیمزا کراون، پێشتر به‌غدا ره‌تیکردوونه‌ته‌وه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌و گرێبه‌ستانه‌ به‌بێ ره‌زامه‌ندیی ئه‌و ئیمزا کراون. 

عاسم جیهاد وته‌بێژی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق به‌ جه‌زیره‌ی راگه‌یاند «حکومه‌ته‌ سه‌رکه‌وتووه‌ یه‌ک له‌دوای یه‌که‌کانی عێراق تێبینی و هه‌ڵوێست و رێگرییه‌کانی خۆیان بۆ چالاکییه‌کانی حکومه‌تی هه‌رێم ده‌ربڕیوه‌ (له‌باره‌ی هه‌نارده‌کردنی نه‌وت و ئه‌نجامدانی گرێبه‌ست). ئه‌م حکومه‌ته‌ی ئێستا به‌نیازه‌ ئه‌م کێشه‌یه‌ چاره‌سه‌ر بکات له‌ڕێی دیالۆگی جددیه‌وه‌.»

 سنوردایی هه‌ژمونی روسیا له‌ عێراق به‌وه‌ سه‌لمێنرا که‌ گرێبه‌ستێکی کاتی له‌ ناوه‌ڕاستی تشرینی دوه‌می ساڵی (2018)دا  له‌نێوان هه‌ولێر و به‌غدا ئیمزا کرا بۆ دووباره‌ ده‌ستپێکردنه‌وه‌ی ده‌رهێنانه‌ نه‌وت (50 بۆ 100 هه‌زار به‌رمیل له‌ رۆژێکدا) له‌ کێڵگه‌ نه‌وتییه‌کانی که‌رکوک و ره‌وانه‌کردنی به‌ڕێی بۆریی نه‌وتی بۆ تورکیا.

به ‌وته‌ی به‌رپرسێکی پێشوی روسیا، روسییه‌کان زۆر به‌ئاگان له‌وه‌ی که‌ دۆخی گرێبه‌سته‌کانی روسنه‌فت هێشتا «جێی گومانه»‌. هه‌وڵه‌ نێوه‌ندگیرییه‌کانی ئه‌مه‌ریکا له‌نێوان به‌غدا و هه‌ولێر ئه‌وانی نیگه‌ران کردووه‌ و ترسیان له‌وه‌ هه‌یه‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانیان که‌م بکات. 

ئه‌گه‌ر واشنتۆن بڕیاربدات له‌باره‌ی توندکردنه‌وه‌ی که‌مپه‌ین و فشاره‌کانی له‌سه‌ر ئێران، عێراق ده‌بێته‌ یه‌کێک له‌ مه‌یدانه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی شه‌ڕ که‌ تیایدا ئێرانییه‌کان پاشه‌کشه‌یان پێ ده‌کرێت. هیچ شتێک ئاسانتر نیه‌ له‌ تێکدانی حکومه‌تێک که‌ پێشتر ناسه‌قامگیر بووه‌، له‌گه‌ڵ کۆکردنه‌وه‌ی میلیشیا چه‌کداره‌ لایه‌نگره‌کانی ئێران بۆ جارێکی تر له‌ وڵات.