شوان کەمال

بۆتێگەیشتن لە چەمکی ئەنفال و گەیاندنی دەنگی ئێمەی کورد بە جیهان پێویستە ئەنفال لە دەڕبڕینی (کارەساتی ئەنفال)ەوە بگۆڕین بۆ (تراجیدیای ئەنفال) دەمەوێت لەم وتارەدا خوێندنەوەیەکی تراجیدیایانە بۆ ئەنفال، بکەم واتە تراجیدیا بە مانا فەلسەفی و مانا ئەدەبیەکەشی وەک تراجیدیایەک لەسەر تەختی شانۆی جیهانی هەموو جیهان سەرسامکەین، بەدڕندەی تاونکارانی ئەنفال و قارەمانی میلەتی کوورد. تەنها تراجیدیاش دەتوانێت گوزارشتی تەواو لە ئەنفال بکات.

لە ساڵی ١٩٨٨ لە پاش کۆتایی هاتنی شەڕی هەشت ساڵەی عیراق ئێران دەزگا سەربازی و سیخوڕی و هەواڵگری و ئاسایشییەکانی رژیمی بەعس بە هەموو هێزو توانای سەربازی خۆیەوە هەلیان کوتایە سەر کوردستان و لە هەشت قۆناغ دا کەوتنە وێرانکردن و کاولکردنی کوردستان. لەم هەشت هێرشە سەربازیەدا رژیمی بەعس زیاتر لە چوار هەزار گوندی کوردستان و زیاتر لە هەزاران شارو شارۆچکەی کوردستانی وێرانکرد و لەگەڵ خاک یەکسانیکرد. ڕوونە بۆ سڕینەوەی ناسنامەی گەلی کورد و تواندنەوەی لە کولتوری عەرەبی عیراقی دا و داگیرکردنی یەکجاری نیشتمان وزێدەکەی بوو.

پێم وایە تراجیدیای ئەنفال ماناو دەلالەتێکی سیاسی و ئینسانی ومێژوی لەجیهان و لە نەوەکانی دوای ڕاپەڕین بەشێوە کاریگەرە دروست نەکروە، ئەنفال خوێنەوەیەکی کاریگەری بۆنەکراوە لە ئاستە بەرزەکەیدا. پاکتاوی ڕەگەزی و جینۆسایدی گەلێک بەناوی ئەنفال بیرەوەریەکی ڕاستەقینەی تراجیدیایانەی لە ناو زهنیەتی تاکی کوردا دروست نەکردوە، تەنانەت بەشیکی زۆری وڵاتانی جیهانیش ئەنفال بەبەشیک لە ڕوداوێکی ناوخۆی وڵاتێکی دیاریکراوی دەزانن. لەسەر ئاستی ناوخۆش لە ڕۆژێکداو لە مەراسیمێکدا کۆتای دێت.

خوێنەوەی ئەنفال بە شانۆنامە تراجیداکانی سۆفۆکلیس بەشیک لەو روداو وێنانەی ئەنفالی تیا دەبینینەوە. تیشک دەخەمەسەر ئەوەی کە چۆن سۆفۆکلیس تراجیدیای قارەمانی داناوە لە چوارچێوەی دەقی بنچینەی یاخود بناغەیی لە چەمکەکانی ئاین، قانون، تاوان وسزاداندا. دەکریت لەبەر ڕۆشنای ئەو دەقە شانۆیەدا تراجیدیای ئەنفالیش بنووسرێتەوە کە هەموو ڕەهەندە گرنگەکانی تراجیدیا لە ناو ڕوداوەکانی ئەنفالدا هەن. بە نموونە کە وشەی ئەنفالیش وشەیەکی عەرەبیەو لە قورئانەوە هاتووە و ئەمە ڕەهەندە ئاینیەکەیەتی. تاقانەکانی ئەنفال وئەو مرۆڤە مەزانەی ئێمە کە لەو ساتانەدا قارەمانانە ڕوبەڕوی ئەم تراجیدیایە بوونەوە، لە دژی نادادی و سەتەم وتاواندا بوون بە قارەمانی تراجیدیا .

لەکاتێکدا حکومەتی عێراقی ئەوسا بەمەبەست دوای ئەنفال ویستویەتی لە گەورەی ترجیدیا کە کەم بکاتەوە ولێکدانەوەیەکی ترسنۆکانە بکات بۆ گەلی کوورد، بەڵام لەڕاستیدا ئەمە لێکدانەوەیەکی ھەڵە بوو بۆ کوردەکان، چونکە کوردەکان ھەمیشە بە بەھێزییەوە و بە ماڵ و بە حاڵ بەرگرییان لە کوردستان دەکرد، بۆیە حزبی بەعپی عراقیش ھەمیشە بەدوای ڕێگای نوێ دەگەڕا بۆئەوەی لەژێر پەردەیەکی تردا ئەم تراجیدیایە بخولقێنێت. حیزبی بەعس لە ژێر ناوی ئەنفال کۆمەڵ کوژی کردو،وانیشانی ڕای جیهانی  دا کە کوردەکان ماڵو حاڵی خۆیان بەجێدێڵن ومیلەتێکی بێئیرادەن وبەویستی خۆیان دەیان گوازینەوە بۆ ناوچەیەکی تری عێراق ،وێنایەکی جیاواز تریشی بۆ وڵاتانی عەرەبی وئیسلامی  نیشان دەدا کە کوردەکان میلەتێکی ناموسولمانن، لە کاتێکا بۆ کۆمەڵ کوژی  پاکتاوکردنی ناسنامەو خاکی کوردەکان ڕایگواستن .

ئەرستۆ تراجیدیا و قارەمانەکنی تراجیدا وا وێنا دەکات وەک نمونەیەکی بێخەوشی تراجیدیای قارەمان کە خاوەنی شەرەف و شانازیە. دروست بوونی تراجیدیا بەمانی بوونی ستەمکاری لە شوێنێک و لە کاتێکدا کەخەبات و تێکۆشانە لە دژە هێزی چارەنوس ی قارەمانێک یان کۆمەڵە خەڵکێک، خوێنەوەی تراجیدیای ئەرستۆیش بۆ ئەنفال ئەم خەسڵەتە هەڵ دەگرێت. گەر ئەنفال وەک شانۆ نامەیەک بنوسرێتەوە کاریگریەکی گرنگی جیهانی دەبێت لە ناو بینەری شانۆکاندا. ''ئەرستۆ دەڵێت لە نمایشی تراجیدیادا بینەر دەچێتە حاڵەتی بەزەی و ترسەوە، خاڵی لاوازی خۆشی دەبینێت کە ستەمکاری هەمیشە کابوسێکی ئامادەیە بۆ مرۆڤایەتی.درامای تراجیدی سۆفۆکلیس پێکهاتوە لەوەی کە ج پێناسەیەک زۆر بەناوبانگە وباشە بۆ نمونەی تراجیدیای قارەمان کە خاوەنی شەرەف وشانازی بیت.بۆیەئەنفال بەوپێدانگانە تراجیدیای میلەتێکی قارەمانەو باشترین پێناسەی شانازی و شەرەفە. ئەریستۆ دەڵیت '' تراجیدیا پێویستە ئاوەزی بەزەی و ترس بوروژێنێت لەبەردەم بینەردا،و تراجیدیا شەڕکردنە لەگەڵ  ستەم و بەدبەختی و نادادی''  لای ئەریستۆ تراجیدیا ئایدیال هەیە ،ئێستاش کاتی ئە وەهاتووە کە ئەنفال بکرێت بە ئایدیاڵی تراجیدیالەجیهاندا.

قەڵاچۆکردن و پاکتاوی رەگەزی گەلێک، کە سەرەڕای ئامادەکردنی نەخشە و هێزی سەربازی و توانای جێ بەجێ کردنی ئەم تاوانە بەوردی چوارچێوەیەکی فیکری وئایدۆلۆژی بۆ ئەم قڕ کردن و قەڵاچۆکردنە داڕژابوو، کە لە هەناوی دەقە پیرۆزو دینیەکانەوە وەرگیرابوو ،سەردەمانێک ئەوەشمان دی بە بەرچاوی دنیای عەرەب و ئیسلامەوە بەسانای تێپەری، بەڵام ئێستا لەڕیی، دەقە ئەدەبییەکان، دراما، ڕۆمان، وتێکستە فکریەکانەوە دەکرێت نارەوابوون و نائەخلاقی بوونی ئەو زەمان بهێنرێنەوە هۆش، وەک هۆڵۆکۆست کەبەردەوام ئەم تراجیدیایە بدرێت بەگوێی مرۆڤ دۆستان وجیهاندا.ساڵوەگەڕی تراجیدیای جینۆسایدی گەلی کورد هەموو ساڵیک لە مانگی چواردا یاد دەکرێتەوە ودەبێتەوە بابەتی سەرەکی  میدیاو ناوەندە کوردییەکان. پێویستە لە سەر کورد و هەموو تاکێکی ئەم نەتەوەیە هەوڵ بدات تا لە رێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکانی جیهاندا وبە پێی یاسا ئەم رۆژە وەک رۆژی جینۆسایدی کورد بناسینن و زامنی دووبارە نەبوونەوەی لە جیهان وەربگرن لە هەموو نیشتمانی کوردان ولە جیهاندا. گەرچی خۆشبەختانە  سوید و نەرویج و بەریتانیا بەشێوەیەکی ڕەسمی تراجیدیای ئەنفالیان بە جینۆساید داناوە. لە ٥ کانونی یەکەمی ٢٠١٢ پەرلەمانی سوید ڕیکساداگ بڕیاری دا و لەلایەن پارتی سەوز بۆئەوەی جینۆسایدی کورد بناسێنێت. وە ئەو بڕیارە بە ٣٤٩ ئەندام لەپەرلەمانی ئەڵمانیا پەسەند کرا .لە ٢٨ شوباتی ٢٠١٣ خانووی بەریتانی جەماوەر (British House of Commons)  بەشێوەیەکی یاسایی جینۆسایدی ئەنفالی ناساند و کە نەدیم زەهاوی ڕابەری دەکرد کە پارێزگار MP بوو.

.