بەسێ هۆزات: ڕێبەر ئاپۆ لە کۆنگرەدا نەبێت گەریلا دەست لە چەک هەڵناگرێت

  سازدانی: شەنای فاتیح پسپۆرێكی مێژوویی و زمانی كوردی دەڵێت:" تەنیا كورد بەخوێن بەرگری لەنەورۆز كردووە و شەهیدی بۆ داوە"، دەشڵێت:" نەورۆز لەسەرەتاوە لەكوردستان سەری هەڵداوەو بەدنیادا بڵاوبووەتەوە". دكتۆر مەولود ئیبراهیم، مامۆستای كۆلێژی زمان لەزانكۆی سەڵاحەدین لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی  ئاماژە بەلایەنە مێژووییەكانی جەژنی نەورۆز دەدات كەكورد چۆن ئەو یادەیان بەرز راگرتووە پێش میللەتانی دیكە. هەروەها ئەوەش دەخاتەڕوو كە پڕۆژەی نێوەندی نەورۆز  پڕۆژەی ئەوانەو چەندین ساڵە بڵاوی كردووتەوەو هەوڵێكە بۆ ئەوەی كە بتوانن هاوچەرخانەو زانستیانە سود لەجەژنی نەورۆز ببینن و بیكەن بەپردی پێكەوە بەستنەوەی كوردستان لەگەڵ هەموو ئەم وڵاتانەی لەكۆنەوە ساڵانە نەورۆز پیرۆز دەكەن. هاوڵاتی : وشەی نەورۆز لە چیەوە هاتووە ؟ دكتۆر مەولود ئیبراهیم: نەورۆز ناوی جەژنێكی كۆنە، كۆنییەكی دوازدە هەزار ساڵەیی، لەو مێژووە دوورو درێژەدا ناوی ئەو جەژنە گۆڕانێكی زۆری بەسەردا هاتووە و بەزۆر زمان ناونراوە ، بەڵام لەهەموو ناوو زمانەكاندا لەوە دوور نەكەوتووەتەوە كە مەبەست جەژن و سەری ساڵ بێت! لەكۆنترین ناوی كە لەنووسراوە كۆنە سۆمەریەكاندا ناوی هاتووە نزیكەی پێنج هەزار ساڵ دەبێت ، بە زەگموك - ناوی هاتووە ، كە ئەو ناوە بە سۆمەری دەكاتە ..جەژنی سەری ساڵ ، ساڵی نوێ، رۆژی نوێ ، ساڵێ نوێ، لەنوێیشدا مەبەست نوێبوونەوەی ژیان و سروشت و زیندووبوونەوەی دەمموزیە! دەمموزی خوداوەندی داستانی (دەمموزو ئیستار= عەشتارە) كە بەپێی ئەفسانەو ئایینی كۆنی سۆمەریەكان، شەش مانگ دەچیتە ژێر زەوی و لەڕۆژی یەكەمی مانگی یەكەمی ساڵی نوێی سۆمەری دا زیندوو دەبێتەوە . كەدەكاتە ١/١/ساڵی نوێ و دەكاتە رۆژی یەكەمی مانگی نەورۆزی ساڵی نوێی كوردیمان، هەندێ جار لەگەڵ (ئەكیتۆ ) تێكەڵ كراوە، بەڵام  بەڕای من ئەكیتۆ جەژنێكی جیایە لەگەڵ زەگموك، ئەكیتۆ لە یەكی نیساندایە! ئەو جەژنە -نەورۆز- چۆن بەهۆی كۆنیەكەیەوەو وەك بەشێك لەئایین و كلتوری سۆمەریەكان لەگەڵ تەواوی شارستانیەتەكەیان هەرزوو بە چوار دەوردا بڵاوبووەتەوە، لەمیسر بە (شم النسیم) ناسراوە، لەهەندێ وڵات بەجەژنە بەهارە ناو دەبردرێ، لەسەردەمی ئیمپراتۆریەتی  ساسانیە كوردكان بە (نوك ڕۆژ ) دەناسرا ، نوك واتە نوێ، رۆژیش هەر رۆژەكەی خۆمانە، لەشاهنامەی فیردەوسی بە (نوروز ) و باباتاهیری هەمەدانی بە -نەورۆز- ناوی هێناوە ، نەورۆز ناوێكی هاوبەشە لەنێوان  كوردی و فارسیدا ، لەفەرهەنگی فارسیدا نووسراوە : (نەورۆز وشەیەكی زمانی فارسی ناوەڕاستەو ریشەكەی لەئاوێستاوە هاتووە) ئەوەش زانراوە كە ئاوێستا قۆناغێكی زمانی كوردیە! هەروەها لە(زەمانی زوو نەورۆز بەناوەكانی -ناوا سردا- واتە ساڵی نوێ، هەروەها - نوسارد - و نوسارجی - ناوبراوە ، نو نوی كوردیەو- سار- ساڵی كوردیەو جی - یش پاشگرە . ئەگەر بەپێی فەرهەنگی فارسی نەورۆز ریشەكەی ئاوێستایی بێت و لەسەردەمی ساسانیان كە بەشێوە زاری -پەهلەوی ساسانی- دواون و نوك رۆژیان پێ گوتبێ ، كەواتە نەورۆز پتر ناوێكی كوردیە تافارسی! نەورۆز لە -نەو - و -رۆز - پێكهاتووە، نەو و نو- و - رۆزكوردو فارس هەردوكیان بەكاریان دەهێنن، بەڵام ، ئێستا لەهەموو جیهان ئەو جەژنە كۆنە بە ناوی( نەورۆز) ناسراوە . هاوڵاتی : بەڵگە چییە كە نەورۆز كۆنترین جەژنە لەهەموو جیهاندا؟ دكتۆر مەولود ئیبراهیم:  هەموو پسپۆرو شارەزاكان لەمێژووی كۆن و شوێنەوارو شارستانییەتی سۆمەریەكان، لەسەر ئەوە كۆكن كە جەژنی -زەگموك -ی سۆمەریەكان كۆنترین جەژنی مرۆڤایەتیە، هیچ سەرچاوەیەك تائێستا باسی جەژنێكی لەوە كۆنتریان نەكردووە ، ئەو جەژنە لەداستانی -دەمموزو ئیستار، عەشتار- دا باسكراوە ، پسپۆران داستانی دەمموزو ئیستار بۆ سەردەمی كشتوكاڵی ئەشكەوت و سەرهەڵدانی كشتوكاڵ دەگەڕێننەوە، ئەو زەمەنەش دەكاتە (١٠هەزار ساڵ ) پێش زایین، كە ئێستا دەكاتە (١٢ هەزار ساڵ) هەر پسپۆرانی شارستانییەت و كلتوری سۆمەریەكان جەژنی زەگموك بەجەژنی نەورۆز دەزانن، بەهۆی ئەوەی كە باپیرانی سۆمەریەكان لەكوردستان بوون و نەورۆزو زەگموك لەهەمان رۆژی یەكەمی ساڵی نوێی سۆمەری و كوردی دا دەكرێن بەجەژن، زۆرن ئەوانەی كە زەگموك و نەورۆز بەیەك جەژن دەزانن ، بۆ نموونە : هینری فرانكفۆرت شوێنەوارناس لە لێكۆڵینەوەیەكدا بەناوی ( گقوس تموزیە فی كردستان - سروتە دەمموزیەكان لەكوردستان) لەساڵی ١٩٣٢دا دەڵێ: ٠كوردەكان لەنەورۆزدا هەمان شت دەكەن كە سۆمەریەكان لە جەژنی زەگموك دا دەیانكرد ). هەروەها دكتۆر خەزعەل ماجدی لە كتێبی ئایینی سۆمەری دا دەنووسێ: جەژنی نەورۆز هەمان جەژنی زەگموكی سۆمەریەكانە . بۆ نموونە: هەردوو جەژن لەڕۆژی یەكەمی ساڵی نوێیە كە هەردوو ساڵی نوێی سۆمەری و كوردی لەیەك رۆژدا دەستپێدەكەن و سەرەتای بەهارە و كۆتایی زستانە، لەهەردوو جەژن ئاگر دەكرێتەوە و زۆر هۆی تر .  هەروەها ئەو جەژنە لە سۆمەریەكانەوە گەیشتووە بە هەموو نەتەوەكانی تر وەك ئەكەدی و بابلی و ئاشوریەكان، دیسان گوتیەكان و میتانیەكان و هوریەكان و لولوبیەكان و ئیلامیەكان و میدیەكان و كاردۆخیەكان و ساسانیەكان و هەموو ئەوانەی دێنەوە نێو مێژووی كورد جەژنی نەورۆزیان وەك جەژنێكی كۆن بەجەژنی خۆیان زانیوە و هەر بۆیە تائێستاش ئەو جەژنە كۆنە بەردەوامە و جەژنی لەوە كۆنتر تائێستا باس نەكراوە ! هاوڵاتی : چۆن دەیسەلمێنرێت نەورۆز لە كوردستان سەریهەڵداوە؟ ئەی بۆچی دەوترێت نەورۆز تایبەتە بەنەتەوەی فارس؟ دكتۆر مەولود ئیبراهیم: پێشتر گوتمان جەژنی  نەورۆز لە جەژنی زەگموكی سۆمەریەوە هاتووە، سۆمەریەكان خۆیان و باپیرانیان لەكوردستان بوون، ئەوە رای زۆربەی هەرە زۆری سۆمەرناسان و شارەزایانی مێژووی كوردستان و دوو رووبارانن، كە سۆمەریەكان لە كوردستان بوون و نەورۆزیش لەجەژنی زەگموكی داستانی دەمموزی و ئیستاری سۆمەریەوە هاتبێ و ئەو داستانەش داستانێكی كۆنی سۆمەریەكان بێت ئەو داستانەش بۆ سەردەمی كشتوكاڵی ئەشكەوت دەگەڕێتەوەو كۆنترین كشتوكاڵیش لەكوردستان سەری هەڵداوە، كەواتە ئەو جەژنە لەكوردستان سەری هەڵداوەو زەمەنەكەشی بۆ زیاتر لە دوازدە هەزار ساڵ دەگەڕێتەوە، ئەو جەژنە لەزیندووبوونەوەو هاتنەوە سەر دنیای دەممووزی  دەستپێدەكات، كە پێشتربە شەش مانگ دەمموزی دەچێتە جیهانی ژێرەوەو بندنیای سۆمەریەكان واتە- عالم السفلی-ی سۆمەریەكان، ئێمە لەدوو ساڵی رابردوو لە لێكۆڵینەویەكی زانستیدا ئەوەم سەلماند كە شاری - دێرینكۆیۆی ژێرزەمینی - كە هەشت چین لەژێر چینەو دەكەوێتە كوردستانی باكوور، ئەو شارە ژێر زەمینیە زۆر لەگەڵ چوونە خوارەوەی دەمموزی و ئیستارو ئیننەنا دەگونجێ، چۆن هەر یەكێك لەوانە كە دەچنە خوارەو، دەبێ - حەوت دەرگا - ببڕن و لە هەر دەرگایەك بەشێك لەپۆشاكەكانیان داكەنن، ئەو شارە هەشت چین لەژێر چینەش، ئەو شوێنەیە كە دەمموزی و ئینەناو ئیستار لێیەوە جوونەتە خوارەوە. كەواتە جەژنی نەورۆز هەمان جەژنی زەگموكی سۆمەریەكانەو ئەو جەژنەش كۆنترین جەژنی جیهانەو سۆمەریەكانیش خۆیان و باپیرانیان لەكوردستان بوون و كەواتە جەژنەكەشیان لەكوردستان سەری هەڵداوەو هەر لەكوردستانیش بەدنیادا بڵاوبووەتەوە . هاوڵاتی : ئایا نەورۆز تایبەتە بە نەتەوەی فارس؟ كە ساڵانە سیانزە بەدەر پەیڕەو دەكەن لەنەورۆزدا؟ دكتۆر مەولود ئیبراهیم: راستیەكەی دەگوترێ جەژنێكی ئێرانییە، بەڵام ، نەمبیستووە بڵێن نەورۆز تایبەتە بە نەتەوەی فارس! بەهۆی ئەوەی كە ئێران وەك دەوڵەت و لەمێژە بەفەرمی  ساڵانە یادی ئەو جەژنە دەكاتەوە، ئەمە وای كردووە كە ئێران خۆی بەخاوەنی نەورۆز بزانێ و جیهانیش زۆرتر دەوڵەت دەبینێ تا نەتەوەی بێ دەوڵەت!! هەروەها لەساڵی ٢٠١٠ دا نەتەوەیەكگرتووەكان نەورۆزی وەك جەژنێكی كلتوری ئاشتی  بەجیهان ناساند، ئەمەش لەسەر داوای چەند دەوڵەتیك بوو، لەوانە ئێران، توركیا، ئەفغانستان..و زۆری تر. هەر بۆیە دواجار نەتەوەیەكگرتووەكان نەورۆزی وەك جەژنێكی ئیرانی -فارسی ناوبردو گوتیان تەمەنی (٣٠٠٠) ساڵە و لەڕۆژی ٢١/٣ی هەر ساڵ رۆژی جەژنی نەورۆزە! لەمەدا نەتەوەیەكگرتووەكان لەهەرسێ پێناسە بەهەڵەدا چووە! یەكەم : نەورۆز وەك پێشتر باسم كردو سەلماندمان تەمەنی (١٢) هەزار ساڵە نەك (٣) هەزار ساڵ! ئەو جەژنە ریشەكەی ئێرانی نیە، بەڵكو لەكوردستان سەری هەڵداوە، ئەمەش زۆر لێكۆڵەری ئێرانی ئەم راستیەیان باسكردووە بۆ نموونە (خەیام ) كە ساڵنامەی جەلالی داناوەو ساڵنامەكەی لەڕۆژی نەورۆز دەستپێدەكات، ریشەی نەورۆز دەباتەوە سەر خوداوەندی گیاو سەوزایی و -دەمموزی - دیسان لێكۆڵەر ( دكتۆر ژاڵە ئاموژگار) دەنووسێ: نەورۆز لە زەگموكی سۆمەری هاتووەو تەمەنی ٤٥٠٠ ساڵە . هەروەها (دكتۆر چیا‌و صدر الاشرافی) دەنووسێ : (سۆمەریەكان لەسەرەتای بەهار جەژنێكی گەورەیان هەبوو ١٢ دوازدە  رۆژی دەخایاند، كە دەكاتە نەورۆزی خۆمان ) دیسان لێكۆڵەر (خەسرەو قولی زادە) رێوڕەسمی یادكردنەوەی نەورۆز بەهەمان رێوڕەسمی یادی زیندوو بوونەوەی دەمموزی دەچوێنی و بەیەك جەژنیان دەزانێ ، (میهرداد بەهار) مێژووناسی كوردی ئێرانی  نەورۆز بەجەژنی سۆمەریەكان دەزانێ و تەمەنی بە ٧٥٠٠ ساڵ دەخەمڵێنێ! زۆر لێكۆڵەری تریش! ئەم لێكۆڵەرە ئێرانییانە وەك ئەوەی نەورۆز بەجەژنی سۆمەریەكان دەزانن، ئەوە تەمەنیشی بۆ ٧٥٠٠ ساڵ دەگەڕێننەوە ، نەك (٣٠٠٠) هەزار ساڵ!!. دەمێنێتەوە ئەوەی ئایا نەورۆز لە ٢١/٣ دا دەكرێ ؟ ئەوەی راستی بێت رۆژی ١/١ ساڵی نوێی كوردی و سۆمەری رۆژی جەژنی نەورۆزە ، ٢١/٣ دەكەوێتە بەرامبەر  رۆژی نەورۆز  بەساڵنامەی زایینی ، پێویستە ئێمە نەورۆز لەنێو ساڵ و ساڵنامەی كوردی دا ببینین ، نەك ساڵنامەی زایینی ! هاوڵاتی : بۆچی دەوترێت نەورۆز تایبەتە بەنەتەوە ئاریەكان؟ لەكاتێكدا ئەكەدی و ئاشوری كە لەنەتەوەی سامین یادی نەورۆزیان كردووتەوە؟ دكتۆر مەولود ئیبراهیم: نەورۆز هەر لەسەرەتاوە بەچوار دەوری سۆمەریەكاندا بڵاوبووەوەو بەرەو بەجیهانی بوون چوو، هەربۆیە ئێستا لەكۆنیدا زۆر نەتەوە بەهی خۆیان دەزان، ئەكەدی و ئاشوریش لەسەر شارستانیەتی سۆمەریەكانەوە پێگەیشتوون و زۆر سودیان لەسۆمەریەكان بینیوە و جەژنی زەگموك - نەورۆز- یشان بە هەمان شیوە لەسۆمەریەكانیان وەرگرتووە ، جگە لەوان بابیلیەكانیش جەژنی نەورۆزیان وەك جەژنی خۆیان پیرۆزكردووەو هەتا لەمێژوودا بە -نەورۆزی بابیلی- ناسراوە، بۆ ئەوەی كە هەندێ بەجەژنێكی ئاری دەزانن ، ئەمەش لەوەوە هاتوووە كە كوردو هەتا سۆمەریەكانیش هەندێ مێژووناس بە ئاریان دەزانن و ئەمەش دوور نیە لەڕاستی و ئێستاش ئەو میللەت و وڵاتانە زۆرن كە نەورۆز بەهی خۆیان دەزانن   . هاوڵاتی : بۆچی نەتەوە یەكگرتووەكان نەورۆزی بە بۆنەیەكی ئێرانی ناساندووە ؟ تاچەند ئەم ناساندنە پەیوەندی بەنەبوونی دەوڵەتێكی كوردییەوە هەیە؟ دكتۆر مەولود ئیبراهیم: پێشتر باسمان كرد، ئێران وەكو دەوڵەت لەگەڵ چەند دەوڵەتێكی تر داوایان لە نەتەوەیەكگرتووەكان كردبوو كە نەورۆز وەك جەژنێكی جیهانی بناسێنن، لەنێو دەوڵەتەكانی داواكردوو، ئیران لەهەمووان لەپێشتر بوو، بەداخەوە دەوڵەتی عێراق لەگەڵ ئەم داواكردنە نەبووە! دەنا لەڕاستیدا كە ئێستا هەرێمی كوردستان بەشێكە لەعێراق، نەورۆزیش جەژنێكی عێراقیە بەپێی جوگرافیایەكەیەوە، ئەوەش زۆر راستە چۆن كورد دەوڵەتی نەبوو دەنا كورد لەهەمووان لە پێشترە بەبەڵگەی مێژوویی و جوگرافی پتر لەهەمووان خاوەنی نەورۆزە .  هاوڵاتی : پەیوەندی نێوان ئایینی زەردەشتی و جەژنی نەورۆز لەچیدایە؟ دكتۆر مەولود ئیبراهیم: لەسەرەتاوە جەژنی نەورۆز - زەگموك -ی سۆمەری تەواو جەژنێكی ئایین سۆمەریەكانە! پاشتر هەر میللەت و ئایینێكی كە نەورۆزیان وەرگرتووە ، هەوڵیان داوە وەك جەژنێكی ئایین خۆیان، ئاهەنگی بۆ بگێڕن و پیرۆزی بكەن، بۆ ئایین زەردەشتیش هەروا بوو ، شتێك هەیە نەورۆز لەسەرەتاوە ئاگری بۆ كراوەتەوە و ئاگر رەگەزێكی گرنگ و گەورەی جەژنی نەورۆز بووە، چۆن زەردەشتیەكانیش ئاگریان وەك هێمایەكی گرنگی ئایینەكەی خۆیان زانیوەو لە ئاتەشگەدەی زەردەشتی بەردەوام ئاگر داگیرساوەو وەك روناكی دژی تاریكی و ئەهریمەن و هێمایەك بووە بۆ رۆژ، لێرەوە بوو كە هەندێ كەس زەدەشتیەتیان بەئاگرپەرستی دەزانی و ئاگری نەورۆزیشیان وا لێكدەدایەوە كە ئاگرپەرستیە، دەنا نەورۆز چەند هەزار ساڵێك پێش پەیدابوونی ئایینی زەردەشتیە،  سەرەتا موسڵمانەكانیش نەورۆزیان رەتكردەوە، دواجار لەنەورۆزدا باج و خەراجیان كۆكردەوە  چۆن پاشا ساسانیەكان ئەوانیش لەجەژنی نەورۆزدا دیاری و باج و خەراجیان بۆ دەهات، موسڵمانەكان لەپەراوێزی باوەڕی دینیدا نەورۆزیان بەزۆر مێژووی خۆیانەوە گرێ داوە ، وەك ئەوەی ئەو رۆژەی خودا جیهانی دروستكرد، رۆژی نەررۆز بوو، ئەو رۆژەی خودا ئادەمی دروستكرد رۆژی نەورۆز بوو، ئەو جۆرە باوەڕە ئایین و میللییانە زۆرن كە نەورۆز بەزۆر رووداوی مێژوویی و كەونی دەبەستنەوە. هاوڵاتی : بۆچی تائێستا حكومەتی  هەرێم و حكومەتی عێراق كەمتەرخەم بوون بەرامبەر ئەو هەڵەیەی كە نەتەوەیەكگرتووەكان كردوویەتی  و راستیان نەكردووتەوە؟ دكتۆر مەولود ئیبراهیم: ئەوەی راستی بێت تا ئێستا من نەمبیستووە چ حكومەتی عێراق و چ حكومەتی هەرێم باسیان لەم بابەتە كردبێ! من بۆ خۆم ئەمە بۆ سیاسەت دەگێڕمەوە ، چۆن ئێستا نە حكومەتی عێراق و نە حكومەتی هەرێم نایانەوێ ئەم فایلە بكەنەوەو لەگەڵ ئێران رووبەڕووببنەوە! لەكاتێكدا ئەمە مافێكی رەوای عێراق و كوردستانە و بۆ ئەم مافەش هەموو بەڵگەكان لەبەرژەوەندی عێراق و كوردستانەدایە؛ هیوادارم ئەم مافە رەوایە چیتر بێدەنگی لێنەكرێ و بەشیوەیەكی فەرمی هەوڵی جددیانەی بۆ بدرێ و ئێستاش داوابكرێ هەر باشەو چیتر درەنگ نەكەوێ ! بەداخەوە ئێستا ساڵانە نەتەوەیەكگرتووەكان و زۆر وڵات ساڵانە  پیرۆزبایی جەژنی نەورۆز لەئێران دەكەن! لەكاتێكدا دەبوایە لەعێراق و كوردستان بكرێ! راستكردنەوەی ئەم هەڵەیە كە جەژنی نەورۆز ریشەكەی ئێرانی نیەو عێراقی و كوردستانیە! سودی زۆری بۆ كوردستان و عێراق هەیە، لەهەموو روویەكەوە. ئێمە ساڵی ٢٠١٠ پاش ئەوەی نەتەوەیەكگرتووەكان ئەوەی بڵاوكردەوە، كەنەورۆز ریشەكەی ئێرانییەو تەمەنی (٣٠٠٠) ساڵە، نامەیەكم بۆ سكرتێری  گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان نووسی و لەڕۆژنامەكان بڵاومكردەوەو لەكتێبەكەشمدا جارێكی تر راستیە مێژووییەكانم خستە بەرچاو، بەداخەوە چۆن من وەك خۆم ئەمەم كردو هیج نێوەندێكی دەسەڵات پشتگیری ئەم هەوڵەی ئێمەی نەكردو دەنگمان نەگەیشتە نەتەوە یەكگرتووەكان و هەرچەندە لەڕاگەیاندنەكان زۆرمان باسكردو خستمانە بەرچاوو گوێی هەموو لایەك .   هاوڵاتی : هۆی چیە تائێستا (نێوەندی نەورۆز) دانەمەزراوە؟ دكتۆر مەولود ئیبراهیم: پڕۆژەی نێوەندی نەورۆز، پڕۆژەی ئێمەیە و چەندین ساڵە بڵاوم كردووتەوەو هەوڵێكە بۆ ئەوەی كەبتوانین هاوچەرخانەو زانستیانە سود لەجەژنی نەورۆز ببینین و بیكەین بەپردی پێكەوە بەستنەوەی كوردستان لەگەڵ هەموو ئەم وڵاتانەی لەكۆنەوە ساڵانە نەورۆز پیرۆز دەكەن و لەگەڵ هەموو جیهان، بتوانین نەورۆز بكەین بە بۆنەیەكی جیهانی و چالاكی هونەری و ئەدەبی و شانۆیی و سینەمایی و ئاهەنگ و گۆرانی و گەشت و گەشتی شوێنەواری وەرزشیی لەكوردستان و بەهاوبەشی هەموو ئەو وڵاتانەی كە مێژوویەكی دوورو درێژیان هەیە لەگەڵ نەورۆزدا،  هەروەها هەموو جیهان، ساڵانە لەنەورۆزدا دوازدە رۆژ ئاهەنگی گەورەو هەمەجۆر لەشارەكانی كوردستان و بەهاوبەشی تیپ و نێوەندە هونەری و ئەدەبیەكان و سازكردنی پێشبڕكێی هەمەجۆرو بەخشینی (خەڵاتی نەورۆزی) بەكەسە براوەو تیپە سەركەوتووەكان، ئەمەش دەبێتە هۆی چالاكیەكی گەورەو دەرگای كارو كاسبی بۆ هەزاران گەنج و بێكار دەكاتەوە ، بەهاتنی تیپە هاوبەشەكانی دەرەوەو گەشتیارەكان، گەرم و گوڕیەكی زۆر دەخاتە نێو وڵات و ئابووری كوردستان دەبوژێنێتەوە لەم سەردەمی بێكاری ئەم هەموو گەنج و دەرچووەی نێوەندەكانی خوێندن . هاوڵاتی : ئەو نەتەوانەی نەورۆز بەموڵكی خۆیان دەزانن كێن ؟ دكتۆر مەولود ئیبراهیم: ئێستا زۆر نەتەوە نەورۆز بەجەژنی خۆیان دەزانن، ساڵی ٢٠١٠ كە نەتەوەیەكگرتووەكان جەژنی نەورۆزی كرد بەجەژنێكی جیهانی، لەسەر داوای ئازەربایجان و ئەفغانستان و ئێران و توركمانستان و توركیاو تاجیكستان و قەرەغیزستان و كازاخستان بوو، دواتر وڵاتانی ئەلبانیاو كۆماری مەقدۆنیاو هیند چوونە ناو داواكارانی پرۆژەكە،  واتە ئەم وڵاتانە هەمویان نەورۆزیان بەهی خۆیان دەزانی ، هەتا كە بەناوی ئێران بڵاوكرایەوە وەزیری دەرەوەی ئەفغانستان توڕەبوو دانیشتنەكەی بەجێهێشت  و چووە دەرەوە، ئەوە توركیاش ئەمەی قبول نەبوو كە نەورۆز ریشەی ئێرانیەو نەورۆزی بەهی خۆی دەزانی، لەكاتێكدا بەئاگر رێی لەكورد دەگرت كە نەورۆز پیرۆز بكەن و دەیخستنە بەندیخانە! پێشتر گوتمان نەورۆز هەر لەسەرەتاوە بەرەو جیهانی بوون چوو ، هەربۆیە نەتەویەكی زۆر لەپێش زایین و بەهەزاران ساڵە نەورۆز وەك جەژنی نەتەوەییو وڵاتی خۆیان دەناسن، بەڵام هیچ یەك لەو وڵات و نەتەوانە هێندەی كورد بەڵگەی مێژویی و جوگرافی و كلتوریان لەبەردەستدا نیە! هاوڵاتی : كورد چۆن دەڕوانێتە نەورۆزو جیاوازی نەورۆز چیە لەنێوان كوردو میللەتانی تر كە ئەوانیش لەكۆنەوە نەورۆز پیرۆز دەكەن؟ دكتۆر مەولود ئیبراهیم: نەورۆزی كورد زۆری جیایە لەنەورۆزی میللەتانی تر! لەڕووی مێژووییەوە هەر لەسەرەتاوە لەكوردستان پەیدابووەو ئێستاش بووە بەشێك لە مەرجی نەتەوەیی بوونی كورد، میللەتان نەورۆز وەك بۆنەیەك و گەشت و سەیرانی بەهارە نەورۆز دەبینن و بووە بە جەژنێكی كلتوری لای ئەوان، بەڵام؛ لای كورد جەژنێكی نەتەوەییەو بە خوێن پاراستوویەتی و نەورۆزی تیكەڵ خەباتی نەتەوەیی خۆی كردووەو لەنەورۆزان خەبات و تێكۆشانی كورد گەرم تر دەبێت و داگیركەرانیش توندتر دژایەتی كورد دەكەن و تائێستا بەسەدان كورد لەپێناو گەش ڕگرتنی ئاگری نەورۆز گیانی خۆیان كردووەتە قوربانی و شەهید بوون لەو پێناوە، ئەمەش لەهەموو پارچەكانی كوردستان ئاوایە، بەڵام؛ تائێستا نەمانبیستووە كە جگە لەداگیركەرانی كوردستان هیچ دەسەڵاتێك نەورۆزی لە هاووڵاتیانی خۆی قەدەغە كردبێت! واتە نەورۆز بۆ كورد بەخوێن و خەبات تێكەڵ مێژووەكەی بووە، هەربۆیە -خەباتی نەورۆزی - مێژوویەكی دوورو درێژو بەرهەمێكی ئەدەبی زۆری لێكەوتووەتەوە، بەتایبەت ئەدەبی خەبات و تێكۆشان و قوربانیدان، كە ئەمە لەمێژووی میللەتانی تر نابیندرێ!

سازدانی: مەزهەر كەریم دادوەر رزگار حەمە ئەمین كە دوای دادگایكردنی سەدام حوسێن لەناو خەڵكی هەرێمی كوردستان و عێراقدا زیاتر ناسرا دەڵێت:" هەندێك دادوەری بێ‌ ئەرزش‌و لاواز بەپشتگیری سیاسەتی چەوتی بەرێوەبردنی هەرێم لەبواری دادوەری دۆخی داوەریان شێواندووە" و دەشڵێت:" ناكشێمەوە لە خۆ كاندید كردنم بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار". دادوەر رزگار حەمە ئەمین لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی ئەوەش دووپاتدەكاتەوە كە"ئەگەر دادگا بەهێزو عادیل نەبوو زیانی گەورە بەرعەدالەت‌و ئابوری‌و ئاستی كۆمەڵایەتی دەكەوێت زیانی گەورە بەر دەسەڵاتی سیاسی خۆشی دەكەوێت زۆر جاریش ئەو دەسەڵاتە دەڕوخێنێت ناوبانگی وڵاتەكەش تێكدەچێت". ‌هاوڵاتی: مەلا كرێكار باسی لەئەوە كردبوو ئەگەر بەرێزتان بەشداری دادگای كردنەكەی بكەیت ئامادەیە بێتەوە كوردستان ‌و دادگای بكرێت بۆچی؟ حاكم ڕزگار: بەڵێ‌ كاتی خۆی لێداونەكەی مامۆستا كرێكارم بینی وەڵامم دایەوە ئامادەیی خۆمم دەربڕی بۆ بەشداری لەدادگای كردنی بەرێزیان، بەڵام ڕونكردنەوەشم لەسەردا، كە حاكم خۆی ناتوانێت خۆی دەست نیشان بكات بۆ دادبینیەكان، بەڵكو دەزگای داوەری دیاری دەكات دیارە ناتوانیت ئەو لایەنەی كە مسۆگەركەریەتی كە كێ‌ دادگای كێ‌ دەبینێت وەك دادوەر، چونكە بابەتێكی فەرمیە دادبینەكانیش چەند قۆناغێكە لەلێكۆلێنەوە دەست پێدەكات دواتر دادبینی موصوع (محاكمە) پاشتر خۆناخی تانەلێدان‌و دادگای پێداچونەوە ڕاستكرنەوەكی بڕیاری پێداچونەوەش دوا قۆناغە ڕەنگە بمتوانیایە لەیەك لەو قۆناغانەدا بەشداربم من سوپاسی مامۆستا كرێكار دەكەم بەبێ ئەوەی لەنزیكەوە یەكتر بناسین بەڕزیان بڕوایای بە عەدالەتی من هەیە ئەوەش شتێكی باشە. هەندێك دادوەری بێ‌ ئەرزش‌و لاواز بەپشتگیری سیاسەتی چەوتی بە رێوەبردنی هەرێم لەبواری دادوەری دۆخی داوەریان شێواندووە ئەگەرچی دادوەرو لێكۆڵەرو داواكاری گشتی باشیش هەن بەڵام ڕۆڵیان نادرێتێ‌ بەرپرسی نەشیاو لەبەڕێوەبردنی دەزگاكەدا لەلایەن دەسەڵاتی سیاسی دادەنرێن بەدەگمەن كەسی شیاو پشتی دەگیرێت   هاوڵاتی: دادگاكانی كوردستان تۆمەتبار دەكرێن كە سەربەخۆ نین بەرێزتان وەك دادوەرێك چیتان كردوە پان چیتان پێدەكرێت تا دادگاكان سەربەخۆبن؟ حاكم ڕزگار: زۆر كارم كردەوە‌و هەوڵمداوە لەوپێناوەدا لەخۆمەوە دەستم پێكردوە هەر لەسەرەتای كارەكەوە وەك یاریدەدەری دادوەری تاپلەی ئەندامی دادگای پێداچونەوە ئەوەندەی لەدەستم هاتبێت لەو دادگایەی ئیشم تێدا كردبێت دەست وەردانم قبوڵ نەكردووە بەویژدانەوە‌و بەپێی هەق‌و قانون كارمكردوە‌و سەربەخۆی خۆم‌و دادگاكەم پاراستوە وەك ئەركی ئاسایی یاسایی خۆم. هەروەها لەمیدیاو كۆڕو سیمینارەكاندا لەزانكۆو محازەرەكاندا بەو ئاماژە ئیشم كردوە لەكەس نەسڵەمیمەتەوە، چونكە ئەو بابەتە لایی من هەڵوێست‌و پڕانسیپ‌و مەبدەئە لەپەیوەندیەكانیش لەگەڵ دادوەران‌و فەرمانبەراندا یان خوێنكارانی یاسادا بەو ئاڕاستە ئیشم كردوە، بەڵام هەندێك دادوەری بێ‌ ئەرزش‌و لاواز بەپشتگیری سیاسەتی چەوتی بە رێوەبردنی هەرێم لەبواری دادوەری دۆخی داوەریان شێواندووە ئەگەرچی دادوەرو لێكۆڵەرو داواكاری گشتی باشیش هەن بەڵام ڕۆڵیان نادرێتێ‌ بەرپرسی نەشیاو لەبەڕێوەبردنی دەزگاكەدا لەلایەن دەسەڵاتی سیاسی دادەنرێن بەدەگمەن كەسی شیاو پشتی دەگیرێت.  هیچ پۆستێكی فەرمیم نیە لەبەڕێوەبردنی دەزگاكەدا تەنها ئەندامی دادگای پێداچونەوەم نەك رێگەم پێنەدراوە بۆ وەرگرتنی پۆستی شایستە بەخۆم بەڵكو غەدرم لێدەكرێت خەڵكی نەشیاو پێش من خراوە هەربۆیەش بەرپرسیارنیم لەدواكەوتنی دەزگاكە چونكە لەئیدارەی دادوەری دەستم نیە ئەوانە بەرپرسن لە خراپی دۆخەكە كە بەرپرسن. هاوڵاتی: ئەمە چ رەنگدانەوەیەكی لەسەر دادگا و دەسەڵاتی دادوەری هەبووە كە سەربەخۆ نەبن؟ حاكم ڕزگار: بەحیزبی یان بە سیاسی كردنی دادگا یان پەیوەست بوون بە دەستی سیاسیەكان یان بەرپرسە ئیداریە باڵاكانی حكومەت بەپلەی یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ دادوەرەكە باخۆی وابەستە حیزبەكان، چونكە داوەرو داواكاری گشتی لێكۆڵەر بەسێ‌ قانون نابێت حیزبی بن یان سەربەو پارتە سیاسیانە بن‌و چالاكی سیاسیان هەبێت كە یەكەم دەستورە دووەم قانونی دەسەڵاتی دادوەریە سێیەم قانونی حیزبەكان با سەربەخۆی خۆیان بپارێزن ئەوان قانون‌و دەستور لەپشتیانە با پیشێلی نەكەن، بۆ پۆست‌و پلە نەچنە بەردەم لق‌و مەڵبەندەكان تا پۆستیان پێبدرێت، لەكۆمەڵگای دواكەوت‌و حیزب دەیەوێت هەموو دەزگاكان بەدەزگای داوەریشەوە وابەستە بكات بەبندەستی خۆی ئەمەش هەڵەیە بەتایبەت بۆ دەزگای داوەری كەنابێت سەربە هیچ حیزبێك بێت. ئەگەر دادگا سەربەخۆنەبوو وڵاتەكە نابێتە دیمكراتی بێگومان یەك لە بنەماسەرەكیەكانی سیستەمی دیموكراسی بێلایەن‌و بەتوانایی‌و ئازایی هەق بێژی دادوەرو دادگاكانیەتی، دادوەری سەربەخۆ ئەوەیە ویژدانی زیندوەوە قانونی دروست‌و پێشكەوت‌و بێت سەربە زانستی دروست بێت نابێت بشبێتە دكتاتۆر بەهۆكارێكەوە لەناوكارەكەیدا یان لەدەرەوەی كارەكەش پێویستە ڕەچاوی ستانداردنی نێودەوڵەتی بكات بۆ دابینكردنی هەڵسوكەوتی دادوەری دەوڵەتیش لەسەر بنەمای دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی دامەزراندن بێت بێگومان ئەگەر دادگا بەهێزو عادیل نەبوو زیانی گەورە بەرعەدالەت‌و ئابوری‌و ئاستی كۆمەڵایەتی دەكەوێت زیانی گەورە بەر دەسەڵاتی سیاسی خۆشی دەكەوێت زۆر جاریش ئەو دەسەڵاتە دەڕوخێنێت ناوبانگی وڵاتەكەش تێكدەچێت. هاوڵاتی:داواكاری گشتی بەكرداری دەبیت رۆڵی چی ببینێت لەهەرێمی كوردستاندا؟ حاكم ڕزگار: بەپێی دەستوری عێراق داواكاری گشتی بەشێكە لە دەسەڵاتی داوەری عێراق‌و لەكوردستان سەربە وەزارەتی دادە كە لەرویی ئیداریەوە هەندێك لایەنیش لەژێر دەسەڵاتی ئەنجومەنی دادوەریە ئەوەی لایی من گرنگە ئەو دەزگایە بەهێزو كاراو چالاك بێت لەڕووی كارە هونەریە قانونیەكانیەوە بەدوایی دۆزینەوەی تاوان‌و جوڵاندنی سكاڵاكانیەوە بێت بەبێ جیاوازی نێوان خەڵك بەهێزی دەسەڵات‌و خەڵكی ئاسایی بەئەركە قاونیەكانی خۆی هەستێت ئیتر سەربە هەرلایەك بێت كەئەو دولایەنە ببێتە دەستەیەكی سەربەخۆ ئیدارەكەی لایی خۆیان بێت باشتر وایە ئەو لایەنە بۆخۆیان جێبهێڵین كەچی مۆدیلێك هەڵدەبژێرن بۆ بەرێوەبردنی كارەكانیان كەسەربە وەزارەتی دادە یان نا، گرنگ نیە لەلام.  لەكوردستان‌و لەساڵی 2007 بەقانونی ژمارە 23ی ساڵی 2007 ئەزمونی خۆم لەگەڵ ئەو دەزگایە لەچەند ساڵی ڕابردوودا ئەگەر داواكای گشتی بم ناچمەوە سەر ئەنجومەنی دادوەری هەرێم گرنگ ئەوەیە ئەو ڕوڵە لەئەستۆیانە بەقانون بەرگری لەماڵی گشتی بكەن بەگژ  گەندەڵیدا بچنەوە. هاوڵاتی: دەربارەی كەمكردنەوەی سزایی سزادراوانی بادینان لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە چیدەڵێن؟ حاكم رزگار: دەبارەی كەمكردنەوەی سزای زیندانیەكانی بادینان بەرێژەی لەسەدا 60% دەستخۆشی لەبەرێز نێچرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەكەم دیارە ئەوە لەدەسەڵاتی یاسایی خۆیەتی، بەڵام بریا لێخۆشبونەكە لەسەدا 100% بووایە. هاوڵاتی:  چۆن بوو بریارتاندا خۆتان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كاندید بكەن، لەكاتێكدا كە پارتی و یەكێتی كاندیدیان هەیەو خاوەنی كوردسین لە پەرلەماندا؟ حاكم ڕزگار: دەستورو قانون رێگەی داوە هەر هاوڵاتیەك كەمەرجەكانی خۆكاندید كردنی تێدا بێت خۆی كاندید بكات بۆ ئەو پۆستە منیش لەسەر ئەو بنەما دەستورەیە لەبەر ئەوەی هەموو مەرجەكانی خۆكاندید كردنم هەیە خۆم بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پاڵاوتوە، وەك كەسی سەربەخۆ ئەنجامیش لەئەنجومەنی نوێنەران بەدەنگدانی نهێنی یەكلا دەكرێتەوە، بەنیازیش نیم بكشێمەوە، بێگومان رێكەوتنی كاندیدك لەلایەن حیزبە كوردیەكان لەم قۆناغەدا كە ئەو پۆستە دراوەتە پێكهاتەی كورد لەعێراق گرنگە بۆ سەركەوتنی ئەو كاندیدە، چونكە حیزب‌و كوتەلەكانی دیكەی عێراق لەناو پەرلەمان رێكەوتنیان لەگەڵ حیزبە كوردیەكاندا بۆ سەركەوتنی بێلایەنی كوردستان لەو ئەنجومەندا ئەستەمە بۆ سەرۆك كۆماری یان هەر پۆستێكی دیكە، ئەمەش كارێكی دروست نیە لەگەڵ سیستمی مەدەنی عەدالت ناگونجێت پێویستە ئەندامانی حیزب لەگەڵ خەڵكی كوردستان یەكسان سەیر بكات قانونی حیزبەكانیش ئەوەی پێویست كردوە كەجیاوانی هاوڵاتی‌و ئەندامانی حیزبەكەیان نەكەن بۆ هەلی بەشداری كردن لە پڕۆسەی بڕێوەبردنی وڵاتدا. بێگومان ئەگەر دادگا بەهێزو عادیل نەبوو زیانی گەورە بەرعەدالەت‌و ئابوری‌و ئاستی كۆمەڵایەتی دەكەوێت زیانی گەورە بەر دەسەڵاتی سیاسی خۆشی دەكەوێت زۆر جاریش ئەو دەسەڵاتە دەڕوخێنێت ناوبانگی وڵاتەكەش تێكدەچێت   هاوڵاتی: بۆ كەسێكی سەربەخۆ ئەم خۆ كاندیدكردنە ئەستەم نیە؟ حاكم رزگار: دەرچون یان دەرچون زۆر دیار نیە، بەڵام ئەوەی لەشۆسیاڵ میدیا‌و پشتگیری خەڵكەوە كە دەیان بینم یان پەیوەندیم پێوە دەكەن لەناوەوە دەرەوەی وڵات دڵخۆشكەرەو  ئاماژەی باشن، ئەگەر دەنگدان لەناو خەڵكەوە بوایە هەلی سەركەوتنم زیاتر دەبوو، بەڵام ئەم بابەتە لەناو ئەنجومەنی نوێنەران یەكلادەبێتەوە بەدەنگدانی نهێنی ئەوكاتە پەرلەمانتار خۆیی و ویژدانی خۆی ئایا پەرلەمانتار دەنگ بەكەسی شیاو دەدات یان بەكەسی نەشیاو.

ئارا ئیبراهیم ‌ قایمقامی ناوەندی هەڵەبجە لەیادی 34 ساڵەی كیمیابارانكردنی شارەكەیاندا دەڵێت كەدوو مانگ پێش ئێستا داواكاریەكانیان بەسەرۆكی حكومەت گەیاندووەو دەتوانن ئەمڕۆ چوارشەممە لەكۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری جێبەجێكردنی بدەن، دەشڵێت:»سەردانی بەرپرسانمان ناوێت و خزمەتمان دەوێت». نوخشە ناسیح، قایمقامی ناوەندی پارێزگای هەڵەبجە لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كە پارێزگای هەڵەبجە لەوە دەرچووە كەبەرپرسان بێنە شارەكە، وتیشی:» ئێمە نامانەوێت بەرپرس بێتە هەڵەبجە دەمانەوێت كار بۆ خزمەتكردنی هەڵەبجە بكرێت، چونكە دوو مانگ پێش ئێستا بەنووسراوی فەرمی داواكاریەكانمان بۆ سەرۆكی حكومەت ناردووەو دەتوانن ئەمڕۆ لەكۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری لەسەر بدەن و جێبەجێی بكەن». ناوبراو لەبارەی 34 ساڵەی یادی كیمیابارانكردنی هەڵەبجەدا هێمای بۆ ئەوەكرد كە بڕیاردراوە ئەمساڵ هاوشێوەی ساڵی رابردوو، كاتژمێر ١٠ی بەیانی پاش وتارێك لەسەر مەزاری شەهیدان تاجە گوڵینە دادەنرێت، وتیشی: « بانگهێشتنامەی فەرمی بۆ هیچ كەسێك نەنێردراوە، بەڵام لەپێشوازی میوانەكاندا دەبین، چونكە ئەم یادە لەدەرەوەی كوردستانیش دەكرێتەوە و پەیوەندیمان پێوە كراوە كە لە رانیە یادی هەڵەبجە دەكرێتەوە، بۆیە پێویست ناكات ئێمە بەكەس بڵێین وەرە بۆ هەڵەبجەو پێویستە خەڵك خۆی بێت.» هاوكات قایمقامی هەڵەبجە ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد، كەئەوان زۆر لەبەرپرسانی باڵای حكومەت نیگەرانن، چونكە تائێستا لەئاستی خواست و داواكاریەكانی ئەواندا نەبووە. « بەركەوتەی چەكی كیمیایی هەیە تائێستاو دوای ٣٤ ساڵ قەرەنەی چاوی پێویستەو پارە نییە بۆی بكرێت، كەیسی منداڵە ونبووەكانی هەڵەبجە تائێستا هیچ ئەنجامێكی نییەو كەسوكاری شەهید هەیە تائێستا پارچەزەویەكی وەرنەگرتووە»، قایمقامی ناوەندی پارێزگای هەڵەبجە وادەڵێت. نوخشە ناسیح، ئەوەشی دووپاتكردەوە كەئێستاش نەچووە بچێت و ئەمڕۆ چوارشەممە 16ی ئازاری 2022 كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانەو دەتوانن دڵی هەڵەبجەییەكان خۆشبكەن. سەرەڕای ئەوەی بەپارێزگابوونی هەڵەبجە كەوتووەتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەڵام هێشتا چەندین بەڕێوەبەرایەتی بۆ دانەنراوەو كێشەی كەمی میلاكیان هەیە. نوخشە ناسیح باسی لەوەكرد كەپێداویستی بەپارێزگابوونی هەڵەبجە دابین نەكراوە، «ئێمە ناومان پارێزگای هەڵەبجەیە و چەند رێكارێكمان ماوە جێبەجێبكرێن، وەك: دروستكردنی كۆمەڵێك بەڕێوەبەرایەتی و دابینكردنی بودجەیەكی تایبەت بۆ ژێرخانی ئابووری پارێزگاكە». هێشتا ئەنجومەنی پارێزگای هەڵەبجە بەهۆی ناكۆكییەكانی پارتی و یەكێتی لەبارەی پێوەری دابەشكاری ژمارەی كورسییەكانی و دابەشكردنی پۆستە خزمەتگوزارییەكان یەكلایینەكراوەتەوە. قایمقامی ناوەندی پارێزگای هەڵەبجە ئەوەشی روونكردەوە كەئەنجومەنی پارێزگا هەبێت باشترە بۆ خزمەتكردنی پارێزگاكە، بەڵام نەبوونیشی رێگر نییە لەبەردەم خزمەتكردنی پارێزگای هەڵەبجەدا.  

ئامادەكردنی: هیوا ناسیح داڤید میولەر رۆژنامەنوس و فۆتۆژۆرنالیستێكی ناسراوی ئەڵمانی لەبارەی كوردەكانی باشووری كوردستانەوە دەڵێت:» كوردەكان گەلێكن بێ وڵات، بۆیە هەوڵی سەربەخۆیی دەدەن. لەم بوارەدا ناوچەی خۆبەڕێوبەری كوردستان لەباكوری عێراق رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت». داڤید میولەر رۆژنامەنوس و فۆتۆژۆرنالیستێكی ناسراوی ئەڵمانییە‌‌ بە سەفەركردنی وڵاتان و ناسینی كەلتوری گەلان و فۆتۆگرافییە. ئەو بەكامێرایەك و كۆڵەپشتێكەوە مل دەنێت، زۆر وڵاتان گەڕاوە و هەزاران وێنەو گرتەڤیدۆی لەسەر وڵاتان و گەلانی سەرزەوی كۆكردۆتەوە.  داڤید ساڵی رابردوو سەردانێكی چەند هەفتەیی بۆ باشوری كوردستان ئەنجامداو زۆربەی كەمپی ئاوارەكان و ناوچەی شەنگال و هەرسێ پارێزگاكە‌ی هەرێمیش گەڕا، ئەمساڵ و لەمانگی دوودا لەچەندان شاری سویسرا ئێوارەكۆڕی نمایشی وێنە‌و ڤیدیۆكانی لەسەر باشوری كوردستان بەناوی (عێراق، سەفەرێك بەرەو كوردستانی نەناسراو) سازكرد‌، نزیكەی دوو سەعات و نیوی دەخایاند، تێیدا ناوبراو سەدان وێنەو دەیان گرتەی ڤیدیۆیی، بەكوالیتی بەرزو لەسەر شاشەی سینەمایی، لەسەر باشوری كوردستان نیشانی ئامادەبووان دا. ئەم چاوپێكەوتنەی لەژمارە ١٨ی گۆڤاری (explora) دا كە گۆڤارێكی وەرزییە و دەزگای ئیكسپلۆرا بەزمانی ئەڵمانی لەسویسرا دەریدە‌كات، بڵاوكراوەتەوە، كە لەسەر بابەتی سیمینارو سەفەرەكەی بۆ باشوری كوردستان لەگەڵیدا سازكراوە. ئێكسپلۆرا: ئێمە عێراق لەمیانەی میدیاوە دەناسین، كە هەواڵەكان دڵخۆشكەر نین، پێویستە چی لەسەر رەوشی ئێستای عێراق بزانین؟ داڤید: عێراق لەدەیان ساڵەوە گیرۆدەی دەستی جەنگەكانە. شەڕی كەنداو لە هەشتاكانەوە، دواتر جەنگی دووەمی كەنداو و پاشانیش شەڕی جیهادییەكانی داعش خەڵكی ئەم وڵاتەی تووشی تراوما (زەبری دەروونی) كردووە. تەنانەت پاش تێكشكانی داعش و رێگیری لەجیابوونەوەی باكور واتە كوردستان، وڵاتەكە بەقوڵی لەڕووی سیاسی و ئیتنی و مەزهەبییەوە دابەشبووە. پاشماوەكانی داعش وەك گروپی تیرۆر هەر جێگای مەترسین. لەزۆر جێگای وڵاتدا خزمەتگوزارە بنچینەییەكان دەیانساڵە تازەنەكراونەتەوە. خراپی بەڕێوەبردن و گەندەڵی هەیە. بەرئەنجامی ئەمانە بریتییە لە دەربەدەربوون، كۆچكردن، بێكاری و هەژاری. دەنگی ناڕەزایەتی و بێزاریی خەڵك بەرامبەر حكومەتی هەرێم و عێراق زۆر زیاتر بووە. كوشتنی بە ئامانجی قاسم سولەیمانی لە لایەن ئەمریكاوە لەبەغدا سەرەتای ساڵی ٢٠٢٠ رەوشی سیاسی تەواوی وڵاتەكەی ئاڵۆز كردووە. سولەیمانی گرنگترین فیگەری رژێمی ئێران بوو، كە وا هەژموونێكی زۆری لەعێراقدا هەیە.  ئێكسپلۆرا: لەم سیمینارەدا تۆ تیشكۆ (فۆكەس)ت خستۆتە سەر ناوچە‌ی كوردستان، كە بەشێكە لەعێراق، ئایا چی كوردستان تایبەتە؟ داڤید: پێشە‌كی گرنگە بزانین، كە كوردستان لەڕووخانی عوسمانییەوە بەشێكی لە عێراقە، لە توركیا، لە ئێران، سوریا و بەشێكی تریشی لە ئەرمینیایە. كوردەكان گەلێكن بێ وڵات، بۆیە هەوڵی سەربەخۆیی دەدەن. لەم بوارەدا ناوچەی خۆبەڕێوەبەری كوردستان لەباكوری عێراق رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت.  لەدوای كەوتنی رژێمی بەعسی سەددام حوسێن لەجەنگی كەنداوی دووەم، ئەمریكا ناوچە‌ی دژ‌ەفڕینی دابینكرد. لەژێر ئەم چەترەدا كوردەكان توانیتیان جۆرێك لەسەربەخۆیی بنیاد بنێن. سوپای پێشمەرگە هۆكار بوو، كە داعش ناوچەكەی داگیرنەكردو سەدان هەزار كەسی پەنابەری ناوچەكانی تر لە‌كەمپی ئاوارەكانی ئەوێدا بپارێزرێن. من لە سیمینارەكەمدا ویستومە تیشك بخەمەسەر ئەوە، كە هەواڵنێرەكان زۆركەم دەیڵێن. دواجار لەوێدا خە‌ڵكانێك ژیانی رۆژانەی خۆیان لەسروشتێكی زۆر جواندا بەڕێدەكەن، جۆراوجۆریی ئاینی، شاری جوان، خەڵكانێك كە پێدەكەنن، كاردە‌كەن، گفتوگۆ دەكەن و ئاهەنگ دەگێڕن، ئەمانە پۆزەتیفن. ئێكسپلۆرا: تۆ خۆت چ شتێك دەتبەستێتەوە بە كوردستانەوە، بۆچی ئەو ناوچەیە جێگەی بایە‌خە بۆت؟ داڤید: من ساڵی ٢٠٠٦ بۆ چەند مانگێك وەك خۆبەخشێك لەڕێگای بەڵكان بووم. لەوێ كاتێكی زۆرم لەگەڵ خەڵكانی كۆچبەر بەسەربرد، كەهەموو شتێكی خۆیان بەجێهێشتبوو. ئەمە بەردەوام كاریگەرییان لەسەر من دانا. بەتایبەت ئەوەی لەدڵمدا جێگەی گرت، خێزانێكی كورد بوون لە باكوری عێراقەوە، كە پاش داخستنی سنور لەكەمپی ئیدۆمان لەسنوری یۆنان-مەكەدۆنیا لەنگەریان گرتبوو، كاتێكی زۆر لەگەڵیاندا بووم. تا ئێستاش پە‌یوەندیم لەگەڵیاندا ماوە. بۆیە ویستم بەهەر جۆرێك بووە نیشتمانەكەیان بناسم، وێنەیەكی راستینەی ئەوێم هەبێت. جگە لەمە كاركردن و راگۆڕینە‌وە لەگەڵ زۆر لەو یەزیدیانەی لەدەستی داعش  لەعێراقەوە هەڵاتبوون، بەهاوكاری خۆبەخشانی تر لەوێ كاری خێرخوازیمان بۆیان دەكرد  لەچادرگەكانیاندا، لەڕەوشێكی زۆر خراپدا بوون، واتە ئەم كارە خێرخوازیانە هۆكار بوون كە من ساڵی ٢٠١٨ یەكەم سەفەرم بۆ كوردستانی عێراق بكەم. ئێكسپلۆرا: چ شتێك زۆر لەكاتی سەردانەكا‌نتدا سەرسامی كردی؟ داڤید: لەیەكەم سەردانمدا بۆ ئەوێ بە دیمەنی سەوزایی سروشتی ئەوێ زۆر سەرسام بووم، چونكە پێشتر لەخەیاڵدانی خۆمدا وێنای عێراقم وا كردبوو كە بیابانێكی تۆزاوی و وشكە. باكوری عێراق‌ لەڕاستیدا ئە‌مباری دانەوێڵەیە بۆ وڵاتەكە، شاخی زۆر، مێرگ و پاوان و كێڵگەی زۆر. لەسەرەتای ساڵدا ئەو‌ێ زۆر جوان و پڕ لەگوڵە. ئێكسپلۆرا: چی لە هەموو زیاتر شۆكی كردیت؟ داڤید: مرۆڤ ناتوانێت بێنێتە بەرچاوی، كە لەڕابردوویەكی نزیكدا چ تاوان و كارەسات و نەگبەتی بەسەر مرۆڤی ئەوێدا هاتوە. زیندانە ترسناكەكەی سەددام حوسێن لە سلێمانی (ئەمنە سورەكە)، كەمپی زۆر و گەورەی ئاوارەكان، كە وا بەسەر وڵاتدا دابەش بووە، یان شاری وێرانكراو لەشەڕی داعشدا، ئەم دیمەنانە شۆككەرن. لە هەمووی زیاتر كاریگەر بووم بەگێڕانەوەكانی ئەوانەی‌ ئەو كارەساتانەیان بینیوە، یان بەسەر خۆیان هاتوە، كە وا مرۆڤ هەرگیز ناتوانێت لەبیریان بكات. ئێكسپلۆرا: لە سیمینارەكەتدا باست لەوە كرد، كە ژمارەی كریستیانەكان لەعێراقدا زۆر كەمیان كردووە، چییان بەسەر هاتووە؟ داڤید: دیارە كە ژمارەی كریستیانەكان لەو وڵاتەدا زۆر زۆر لەئێستا زیاتر بوون، بە‌ڵام بەهۆی فشاری زۆری سەریان و ململانێ و چەوساندنەوەی كەمینەكان و دواتریش هێرشی داعش روویان لەدەرەوە كرد. ئەو بەشەی لەوان ماونەتەوە ئێستا لە ئارامیدا لەباكوری عێراقدا دەژین. لەمانگی سێی ٢٠١٨ كاتێك پاپا سەردانی عێراقی كرد، پاش ساڵانێكی زۆری دەربەدەربوون و فەرامۆشی كریستیانە‌كانی خۆرهەڵات خۆشحاڵ بوون. بۆ تیشك خستنەسەر كەمینەكان و جیاكاریی لەعێراقدا، چەند بە قازانج بۆیان گەڕاوەتەوە، هێشتا دیار نییە.  ئێكسپلۆرا: ئێستا داعش لەعێراقدا چ رۆڵێك دەبینێت؟ داڤید: دیارە سوپای عێراق توانی دەوڵەتی ئیسلامی بەهاوكاریی نێودەوڵەتی و لەنێویشیاندا ئەمریكا بە سەربازی تێكبشكێنن. رەوشی ئەمنی لەوكاتەوە باشتر بووە، بەڵام هەر تەواو جێگیر نەبووە، چونكە شانەی تاكوتەرای تیرۆریستەكان هێشتا هەر چالاكن و جاربەجار كاری تێكدەرانە ئەنجام دەدەن. ئێكسپلۆرا: ئایا كوردستان دەبێتە ئامانجێك بۆ گەشتی ئەوروپییەكان؟ داڤید: ئەمە زۆر جێگەی ئومێدە، چونكە کوردستان نەك هەر زۆر جوانە، بەڵكو لەڕووی پێكهاتەییشەوە مۆزائیكییە، لە پێش هەموویشەوە میهرەبانی خەڵكەكەی وا دەكات ئەوە بهێنێت سەفەری بۆ بكرێت. لەڕاستیدا كوردستانی عێراق ناوچەیە‌یەكی زۆر سە‌رنجڕاكێشە بۆ خەڵكی باشوری عێراق و بگرە وڵاتانی تری عەرەبی. چونكە هەوای پاكی شاخەكانی ئەوێ لە هاویندا گەشتكەران بۆ خۆی كێش دەكات. بەڵام بۆ خەڵكی ئەوروپا بۆ جارێ زووە، رەنگە بۆ داهاتوویەكی نە‌زانراو، چونكە دۆخی نا‌سەقامگیری ئەمنی لەئێستادا ئەو ئومێدە فەراهەم ناكات. ئێكسپلۆرا: ئومێدی چی دەكەیت بۆ كوردستان؟ داڤید: لەپێش هەموو شتێكدا ئومێد دەكەم كەخەڵكی ئەو ناوچەیە پارێزراو بن لەجەنگی تر، هەروەها لە چەوساندنەوە و راوەدوونان، هەروەها بتوانن لەوڵاتێكی خۆیاندا بێ ترس و لەئاسایشدا بژین. گفتوگۆیە‌كم لەگەڵ كارمەندێكی پێشوازیكردن لە ئوتێلێكی دهۆكدا سەرسامی كردم، كاتێ پرسیارم لێكرد، چ داهاتوویەك بۆ خۆت  لەعێراقدا د‌ەبینی؟ گوتی: باپیرم لە جەنگدا ژیا، باوكم لە جەنگدا ژیا، خۆشم لەجەنگدا ژیام، دەبێت مناڵی من لێرە چی لێرە ببینن؟ ئێكسپلۆرا: چی هانت دەدا سەفەر بۆ ئەو جێگانە بكەیت و هاوكارییان بكەیت؟ داڤید: لەسەفەرو گەشتەكانمدا بەجیهاندا زۆر هاوكاریی و میواننوازیم بینی. پێشتر سەفەری سوریام كردبوو، كاتێكیش ساڵی ٢٠١٥ سەدان هەزار كەس لەوێ هەڵاتن، بیرم لەوە كردەوە كەئێستا دەبێت شتێك لەو قەرزەیان بۆ بگێڕمەوە، لەو جێیانە مرۆڤ دەتوانێ بەتواناو ماندووبوونێكی كەم هاوكارییەكی زۆر بكات، كە رێخكراوە خێرخوازییەكان ئەنجامیان نەداوە. مرۆڤ دەبێت لەو دۆخانەدا نەوەستێت و شتێك هەر بكات.

سازدانی: شاناز حەسەن ژنە چالاكوانێك لە یەكێتی ژنانی كوردستان كە رێكخراوەكەیان سەر بەیەكێتی نیشتمانی كوردستانە دەڵێت:» رەوشی ژنان هەر لەپاشەكشەدایەو بەرەوپێشچوونی بەخۆیەوە نەبینیوە». سەیوان رۆستەم، چالاكوان لەیەكێتی ژنانی كوردستان، لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەشڵێت:»رێژەیەكی بەرچاو ژنان لە پۆستەكاندا و لەناوەندی بڕیاردان، زۆر دەزگا و شوێنی تایبەت هەیە بەفەرمی و نافەرمی كە لەخزمەتی ژناندایە، بەڵام  بەداخەوە رەوشی ژنان هەر لەپاشەكشەدایە، بۆیە ئەمە ئەوەمان پیدەڵێت كە نەیانتوانیوە ئەو گۆڕانكارییە بكەن كە ئەو جیاوازییە نەهێڵدرێت». هاوڵاتی: یادكردنەوەی 8ی مارس چ گرنگییەكی بۆ ژنانی كوردستان هەیە؟  سەیوان رۆستەم: ئەم رۆژە لەئەنجامی كۆمەڵێك خەبات و قوربانی هاتۆتەدی و بۆیە گرنگی یادكردنەوەكەی لەوەدایە كە كۆدەنگیی جیهانی لەسەرە بۆ تازەكردنەوەی بەدەستهێنانی مافی ژنان و یەكسانی و ئازادی ژنان، بەجیاوازی هەموو راو بیرو بۆچوونەكان و دینەكانەوە، بۆیە بۆ ئێمەش سەرلەنوێ نوێكردنەوەی پەیمانە بۆ خەبات دژی نایەكسانی نادادییەك بەرامبەر ژن لەكۆمەڵدا. پێویستە لەم رۆژەدا پیرۆزبایی بكرێت لەخەباتی ژنان.  بۆیە لەكوردستاندا ئەم یادە دەكرێتەوە بەتایبەت لەلایەن رێكخراوو كەسانی چالاكوانەوە یادیدەكرێتەوە، بەڵام بەداخەوە ئەم سێ ساڵەی دوایی ئەوەندە كوشتنی ژنان زیادیكردووە دەبێت رۆژەكە تەرخانبكرێت بۆ ئەو بابەتانە لەبری چالاكی و بەسەربردنی كاتی خۆش لەم رۆژەدا.  ئەوەی زۆر گرنگە بزانرێت یادكردنەوەی ئەم رۆژە بەو مانایە نییە كە تەنیا لەم رۆژەدا یاددەكرێتەوەو تەواو بەڵكو بەواتای ئەوەیە كە تۆ نەوەستاویت، تەنیا رۆژەكە بۆ یەكدەنگییە. هاوڵاتی: ژنان كە لەپۆستی جیاواز جیاوازدان ئایا توانیویانە ئەو پەیامەی كە ژنان هەیەتی بەرجەستەی بكەن؟ سەیوان رۆستەم: یەكێك لە ئامانجەكانی خەباتی ژنان ئەوەیە كە ژنان  بەبێ جیاوازی بگەنە ناوەندی بڕیار، بەڵام كە ئێمە ببینین لەگەڵ ئەو هەموو رێگری و كۆسپانە رێژەیەكی بەرچاو ژنان لەپۆستەكاندا و لەناوەندی بڕیاردان، زۆرن دەزگا و شوێنی تایبەت هەیە بەفەرمی و نافەرمی كە لەخزمەتی ژناندایە، بەڵام  بەداخەوە رەوشی ژنان هەر لەپاشەكشەدایە،  بۆیە ئەمە ئەوەمان پیدەڵێت كە نەیانتوانیوە ئەو گۆڕانكارییە بكەن كە ئەو جیاوازیە نەهێڵدرێت. هاوڵاتی: حزبە سیاسییەكان تاچەند توانیویانە، ژنان لە پۆستە باڵاكاندا نزیك بكەنەوە و پۆستی باڵا وەربگرن؟یان تاچەند هاوكار بوون؟ سەیوان رۆستەم: هەموو حزبەكان لەبەرنامە و كاریاندا ئەوە دەڵێن بڕوایان بە یەكسانی و مافی ژنان هەیە، بەڵام ئەو كاریگەرییەیان نیەو لەكارەكانیاندا رەنگی نەداوەتەوە،  چونكە ئەمە پەیوەندی بە گۆڕانكاری بنەڕەتی هەیە لە كۆمەڵگەداو كاری زۆری دەوێت، بۆیە بەتەنیا  بەحزبەكان ناكرێت، پرۆسەی گۆڕانكاری دابونەریت و كلتور و جێندەر و یەكسانی، پرۆسەیەكی درێژخایەنەو ماوەیەكی زۆر زۆری دەوێت، بەڵام ئەوەی جێگەی نیگەرانییە پلانێكی دیاریكراو  نییە لەئێستادا، بۆ ئەوەی هیوامان بە ئەوە هەبێت بڵێین لە ماوەیەكی تردا ئەو نایەكسانی و نادادیە  نامێنێت یان كەمدەبێتەوە.  هاوڵاتی: بەرپرسانی حكومەت لەكابینەكانی پێشوو و ئەم كابینەیەش زۆر بەڵێنی جیاواز جیاواز بەژنان دەدەن، كە لەئەمری واقعدا بەشێكی زۆر كەمیان جێبەجێكراون؟ قسەتان چییە لەوبارەیەوە؟ سەیوان رۆستەم: ئەگەر سەیری ئەم هەرێمەی ئێمە بكەین زۆر چاكسازی كراوە لەچاو دەوروبەرەكەمان، بە بەراورد لەعێراقیشدا، کە لەیاساكاندا چاكسازی كراوە وەك یاسای كوشتنی ژنان و توندوتیژی و كە لەبەرژەوەندی ژندان، بەڵام كێشەكە دەگەڕێتەوە بۆ كلتورەكە، كە زۆرجار ئەو یاسایانە كاری پێناكرێت، كە نەبوونی سەروەری یاساش یەكێكی ترە لە هۆكارەكان كە كارەكەی قورستر كراوە، بۆیە دەتوانین بڵین زۆر ئیش كراوە، بەڵام ئەوە نییە  كە ئومێدی زۆرمان پێبێت  و وابكات جیاوازی یان توندوتیژی نەهێڵێت، بەڵام هاوتەریب لەگەڵ یاساكان پێویست بەهۆشیاری كۆمەڵایەتی زۆر ورد هەیە كەپێویستە لەهەموو لایەكەوە كاری لەسەر بكرێت. هاوڵاتی: لەهەرێمی كوردستاندا هێشتا پێویستمان بەئەوە هەیە هۆشیاری سیاسی و كۆمەڵایەتی لای خودی ژن بەرزبكرێتەوە؟ سەیوان رۆستەم: لەهەموو كۆمەڵگەیەكدا مرۆڤ  بەردەوام پێویستی بە نوێكردنەوەی خۆی هەیە، كە هۆشیاری خۆی بەرامبەر گۆڕانكاریەكانی كۆمەڵگە بەرزبكاتەوە، چونكە  هۆشیاری مەبەست لەئەوە نییە ئەو تاكانە پیاو بن یان چەند ناهۆشیارن، تەنیا نوێكردنەوەی بیرو هزری مرۆڤە، بۆیە لەو رووەوە بەڵی هەموو تاكێك لەناویشیاندا ژنان پێویستیان بەو نوێكردنەوەیە هەیە، بۆ ئەوەی ئاگاداری گۆڕانكارییەكان و چۆنیەتی مامەڵەكردن بێت لەگەڵ چواردەوریدا.  هاوڵاتی: لەئێستادا زۆربەی كات كەژنان رووبەڕووی كاردانەوەیەكی نەشیاو دەبنەوە بەرامبەریان دەكرێت لەلایەن پیاوانەوە رێكخراوەكانی ژنان تۆمەتبار دەكرێن؟ سەیوان رۆستەم: بەداخەوە ئەوە هەیە، بەڵام ئەوە زۆر زۆر بیركردنەوەیەكی چەوتە، بەتەواوەتی دیدێكی زۆر كۆنەپەرستانەیە، چونكە هەموو كەس ئازادە كە چۆن هەڵسوكەوت دەكات، ناكرێت ئەو ئازادیانەی لێ زەوت بكرێت، بەداخەوە ئەمە لەهەموو ئەو كۆمەڵگایانەی كە نەگەیشتوونە ئاستێكی بەرز ژنان تووشی ئەم قسانە دەبنەوە، هێشتا هەر ژنە تاوانبار دەكرێت و تاوانباری سەرەكی باس ناكرێت.  هاوڵاتی: پێتانوایە حزبەكەی خۆتان (یەكێتی) تاچەند توانیویەتی یەكسانی جێندەری جێبەجێبكات، تا ئێوەش بتوانن سودی لیوەربگرن؟ سەیوان رۆستەم: ئێمە وەك یەكێتی ژنان راستە لەستراتیژی سەرەكیماندا لەگەڵ حزبی یەكێتی نیشتیمانی كوردستانین، بەڵام لەخودی رێكخراوەكە بەتایبەت بۆ ژن و خودی ژنان كاردەكەین، بەڵام بەدڵنیاییەوە یەكێتی هاوكارمان بووە بۆ پاراستنی یەكسانی و مافی ژنان.  هاوڵاتی: ژنانیش وەك هەر تاكێكی دیكەی كۆمەڵگە بەسەر حزبە جیاوازەكان و ئایدیا جیاوازەكاندا دابەش بوون؟ ئەمە زیانی گەیاندووە بەپرسەكانی ژنان یاخود قازانجی هەبووە؟  سەیوان رۆستەم: دابەش بوون ئەوە یەكێكە لەئازادییەكانی كەسی، بۆیە ئەوە ئازادییەكە و ئاساییە ژنانیش لەهەڵبژاردنی هەر بیروڕاو حزبێكدا ئازادن، بەڵام گرنگ ئەوەیە ژنان لەمەسەلەی بابەتەكانی ژناندا كۆكبن و كۆدەنگ بن، كاریگەریی هەبووەو زۆر كات بەقازانجی ژنان بووە چونكە وایكردووە ژنان لەهەموو حزبەكان دەنگیان هەبێت و كاریان كردووە، بەڵام چونكە كاركردنی بنەڕەتی و وردی دەوێت، بۆیە زۆر پێوەی دیار نەبووە. بۆیە گۆڕانكارییەكە گەورەكە تەنیا بەدەنگی ژنان و بە رێكخراوەكان نابێت. ئەوەی زۆر گرنگە ژنان لەهەر پۆست و كایەیەكدا كاربكەن گرنگ ئەوەیە خۆیان بیر نەچێتەوەو لەپرسی ژناندا هاوكار بێت و بە بیرێكی ژنانە هەڵسوكەوت بكات. هاوڵاتی: لەئێستادا ژمارەیەكی زۆر رێكخراوی ژنان هەیە لەهەرێمی كوردستاندا، قسەیەك كە زۆر لەلایەن پیاوانەوە دەكرێت دەوترێت لەگەڵ زۆربوونی رێكخراوەكانی ژنان كەیسەكان زیاترو خراپتر بوون؟  سەیوان رۆستەم: بەداخەوە ئەوە دەكرێت، بەڵام ئەوە قسەیەكی زۆر زۆر نادروستە كەدەكرێت، دەیانەوێت خەڵكەكە بەلاڕێدا بەرن و ئەم قسەیە دروستدەكەن، بەداخەوە ئەوە زۆرجار لەسۆشیال میدیاكانەوە دەكرێت كە زۆر دوورە لەو راستیەی لەناو رێكخراوەكاندا دەگوزەرێت، بەڵام هۆكاری سەرەكی ئەوەیە رێكخراو فۆرمێكی تازەیە، بۆ كەسانێك كە بیر تەسكن و ئاگاداری كاری رێكخراوەكان نین. رێكخراو زۆرن بەڵام پرسەكانیش زۆرن، بۆیە هەر یەكەی لەبوارەكەی خۆیدا كار دەكات، چونكە رێكخراو هەیە تەنیا بۆ بواری توندوتیژی كاردەكەن یاخود رێكخراو هەیە بۆ رووبەڕووبوونەوەی نەخوێندەواری و زۆر پرسی دیكەی تر كە تایبەت بەژنان. بۆیە لەئەنجامدا دەتوانین بڵێین  بە كۆی هەموو رێكخراوەكان قازانجیان گەیاندووە بەپرسەكانی ژنان ئەگەرچی قازانجەكە كەمیش بێت. ئەو كارەی كە رێكخراوەكان كردوویانە و زۆر گرنگە ئەوەیە وایان كردووە توندوتیژییەكان نەشاردرێنەوە. هاوڵاتی: لەئێستاشدا لەلایەن هەندێك لە پیاوانەوە ژنان بەپلە دوو هەژمار دەكرێن  لەكۆمەڵگەدا؟ ئەمە چۆن چارەسەر دەكرێت؟  سەیوان رۆستەم: ئەركی یەكەم لەخێزانەكانەوە دەستپێدەكات كە چۆن ئەو كەسە پەروەردە دەكات و ئاراستەی كۆمەڵگەی دەكات، تاوەكو بەرزترین دەزگای دەوڵەتی كەئەركیەتی  وەك پەروەردە ئەوە بكات ئەو جیاكارییەو پلە دووە نەمێنێت بۆ ژنان، چونكە پێویستی بە بەرنامە و كاركردن هەیە كە بەداخەوە لەزۆر كۆمەڵگەی دنیاو لەكۆمەڵگەی ئێمەشدا هێشتا هەر هەیە. بۆیە بەگشتی ئەوە بیروڕایەكی دواكەوتوانەیە، كە پێیان وایە ژنان توانای هەندێك كاریان نییە، كە زیاتر حساب بۆ كارو هێزی بازوو دەكەن. هاوڵاتی: خەڵك بەگشتی و پیاوان بەتایبەتی نیشانەیەكی پرسیاریان لەسەر رێكخراوەكانی ژنان  هەیە ئەمە دروستە یان نادروستتە؟ سەیوان رۆستەم: ئەمە بەهۆكاری سەرەكی تێنەگەیشتنی خەڵكە لەكاری رێكخراوەیی بۆیە ئەو شتانەی كە تازەن، ئەو نیشانەیە لە سەریان دروست دەبێت، بۆیە ئیستاش خەڵك هەیە كە بەلایەوە پەسەند نیە كەكێشەیەكی هەبێت پەنا بەرێت بۆ كەسێكی دەرەوەی خێزانەكەی چی بگات بە رێكخراوێك، بۆ چارەسەری كێشەكانی، نازانن كە رێكخراوەكان  كەسانی پسپۆرو دەرونناسیان تێدایەو هەندێك جار تەنیا بەگوێگرتنێك كێشەكانی چارەسەر دەبێت. هاوڵاتی: چی بكرێت بۆ پاراستنی یەكسانی جێندەری؟  سەیوان رۆستەم: یەكسانی جێندەری بەشێكی سەرەكی مافی مرۆڤە، بۆیە ماف و دیموكراسی و یەكسانی جێندەری كۆمەڵە چەمكێكن كاتێك دەتوانی لەكۆمەڵگەدا بكرێن و بەدیبهێنرێن كە وەك بنەمایەكی رێزگرتنی لێبكرێت، هەموو كەس لەكۆمەڵگە لەخێزان لەنێوان دوو تاكدا ئەوە بكرێت و حسابی بۆ بكرێت، واتە مرۆڤ فێربكرێت كە دوبارە دەگەڕێینەوە بۆ پەروەردەو بنەڕەتییەكە. ئەركی سەرەكی بەرنامەی حكومەتی هەرێمە، چونكە بەرنامەی دیاریكراوی ستراتیژی وڵاتە، بۆ ئەوەی ئەم چەمكانە دروستبكات و هاوكار بێت.

سازدانی: ئارا ئیبراهیم ئەندامێكی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی ئاماژە بەوە دەدات كە «هەر كەسێك كاندید بێت بۆ سەرۆك كۆمار ئەوە گرنگ نییە، گرنگ ئەوەیە ئەوە نەبێتە هۆكارێك كە یەكڕیزی نێو ماڵی خۆمان تێكبچێت و قوڕ بكات بەسەرماندا و ماڵمان وێران ببێت»، دەشڵێت: »پارتی و یەكێتی لەهەموو شتێكدا شەریكن بۆ ناتوانن لەپرسی چارەنووسسازدا یەك نەبن». ئاری هەرسین، ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی ئەوەش دەخاتەڕوو كە»ئەگەرچی ناكۆكی لەنێوانماندا هەبێت دەبێت رێككبكەوین و خەتێك بدۆزینەوە لەپێناو خەڵكی كوردستان، واز بهێنین لە هەندێك گیروگرفتی حزبی یان دەمارگیری حزبی، میللەت پێویستی پێمانەو ئێمە بەرپرسیارین بەرانبەر ویژدانمان و خوا». هاوڵاتی: نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بە ئەندامانی باڵای سەندیكای رۆژنامەنووسانی راگەیاندووە كە باشترە كورد یەك بێت و لەنێوان خۆماندا كێشەكان چارەسەر بكەین، مەبەستی پۆستی سەرۆك كۆمارە بۆچوونتان لەوبارەیەوە چییە؟ ئاری هەرسین: كابرایەكی قەومیم و بە شانازییەوە  وا دەڵێم، پێموایە هەر كەسێك كاندید بێت بۆ سەرۆك كۆمار ئەوە گرنگ نییە، گرنگ ئەوەیە ئەوە نەبێتە هۆكارێك كە یەكڕیزی نێو ماڵی خۆمان تێكبچێت و قوڕ بكات بەسەرماندا و ماڵمان وێران ببێت، ئنجا ئەوە بۆچوونی منە. هەزار جار كاتی ئەوەیە پرسی سەرۆك كۆمار لەنێوان پارتی و یەكێتی چارەسەر بكرێت، ئەوە ئێمە لە قەیرانداین شەڕی رووسیاو ئۆكرانیا هەیە، ئەوە نرخی نەوتی خاو بەرزبووەتەوەو بەو هۆیەوە نرخی خواردەمەنی بەرز بووەتەوە، ئەو شەڕە بەر هەرێمی كوردستانیش دەكەوێت و بەشێك دەبین لە قەیرانی جیهانی، وەك چۆن بەر هندستان و ئێران و میسر دەكەوێت، بەر كوردستانیش دەكەوێت. هاوڵاتی: پێتانوایە پارتی و یەكێتی دەبێت چی بكەن؟ ئاری هەرسین: نەك ئێستا بەڵكو لەساڵی 1958 و ساڵی 1964وە بمانزانیایە كە هیچ كەسێك دۆستمان نییە ئیلا خۆمان نەبێت، بۆیە ئەگەرچی ناكۆكی لەنێوانماندا هەبێت دەبێت رێككبكەوین و خەتێك بدۆزینەوە لەپێناو خەڵكی كوردستان، واز بهێنین لەهەندێك گیروگرفتی حزبی یان دەمارگیری حزبی، میللەت پێویستی پێمانەو ئێمە بەرپرسیارین بەرانبەر ویژدانمان و خوا. هاوڵاتی: ئایا هەردوولا (پارتی، یەكێتی) دەمارگیری حزبییان هەیە بۆیە ناگەن بە رێككەوتن؟ ئاری هەرسین: قەناعەتم هەیە كە ئەگەر ئێمە مرونەتمان نەبێت خەڵكی كوردستان حەقی خۆیەتی بڵێت ئەمانە خەریكی دەمارگیری حزبین، ئەگەر نەمانبێت،  ئەگەر مرونەتمان هەیە دەبێت پیشانی خەڵكی كوردستانی بدەین، كە ئێمە گیرۆدەی دەمارگیری حزبی نین. هاوڵاتی: ئەگەر مرونەت نەبێت چی روودەدات؟ ئاری هەرسین: ئەگەر نەمانبێت قوڕ دەكەین بەسەر خۆمان و میللەتەكەماندا. هاوڵاتی: پارتی رایگەیاندووە كە رێبەر ئەحمەد كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمارە و یەكێتیش بەرهەم ساڵحی كاندید كردووە، پێتوانیە دەتوانن ئەمە چارەسەر بكەن و ئەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار نابات ئیستحقاقەكەی لە كابینەی حكومەتی عێراقی ببات؟ ئاری هەرسین: ئنجا تۆ بگەیتە ئەوەی ئەم پرسیارە بكەیت ماعقول نییە ئێمە عەقڵمان بەوە نەشكێت، وابزانم تێگەشتیت لە وەڵامەكەم، لە راستیدا ئەمە پرسیارەو بە ملاحەزەی دەبینم فعلەن وایە مەعقول نییە ئێمەو یەكێتی نەتوانین دەرچەیەك نەدۆزینەوە بۆ ئەو ئەزمەیەی كە گیرۆدەمان بووە لەهەرێمی كوردستان. هاوڵاتی: عەمید سەرحەد قادر، بەڕێوەبەری پێشووی پۆلیسی قەزاو ناحییەكانی كەركوك لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ هاوڵاتی دەڵێت:» تا چوار ساڵی دیكە كورد پارێزگاری كورد لەكەركوك نابینێت»، بەو پێیەی راكان جبوری لە پۆستەكەیدا ماوەتەوە، بۆچوونتان چیە لەوبارەیەوە؟ ئاری هەرسین: بڕواناكەم ئەوە راست بێت، چونكە لە ئەگەری هەر رێككەوتنێكی پارتی و یەكێتی ئەو هاوكێشەیەش (پۆستی پارێزگاری كەركوك) زۆر گۆڕانكاری بەسەردا دێت، بەڵام هەر كەسێك ئەو قسەیەی كردووە لە پەرۆشییەوە ئەو قسەیەی كردووە، مەعنای ئەوەیە ئەگەر كورد لەناوخۆیدا یەك نەبێت نابێت بە تەمای پارێزگاری كەركوك بێت و نابێت بەتەمای هیچ شتێك بێت بەتایبەت لەو ناوچانەی كە كوردن و ئێستا داگیر كراوە. هەمووی بەستراوەتەوە بەوەی تا چەند وەك كورد ئێمە لەناوخۆماندا تەباین، ئەگەر تەبابین نەك راكان جبوری باوكی راكانیش ناتوانێت خۆی بسەپێنێت بەسەر پۆستی كەركوكدا.  هاوڵاتی: لەناو سەركردایەتی پارتیش بەهەمان شێوە باسی ئەو تەباییە دەكەن؟ ئاری هەرسین: ئەی ئەوە نییە لە رێگەی میدیاكەی ئێوەوە باسی دەكەم، وەڵاهی ئەگەر بوێرم لە رێگەی میدیاوە ئەو قسەیە بكەم، یانی تۆ بڵێیت ئەوەندە جەبانم نەتوانم لەناو سەركردایەتی باسی بكەم، پێش ئەوەی بەتۆی بڵێم ئەو تەباییەم بە سەركردایەتی حزبەكەم وتووە، چونكە ئەو تەباییە لەسەروو هەموو شتێكەوەیە، ئەمە بەرژەوەندی میللەتێكە نەك بەرژەوەندی ئەم حزب و ئەو حزب، حزب وەسیلەیە بۆ خزمەتی میللەت،  پارتی و یەكێتی لە هەموو شتێكدا شەریكن ماعقول نییە لەپرسێكی وا گرنگدا ئێمە یەك نەبین و تەبا نەبین.

سازدانی: ئارا ئیبراهیم بەرێوەبەری پێشتری پۆلیسی قەزاو ناحییەكانی كەركوك دەڵێت ئەوە حەقیقەت بووە كە دوكەڵەكەی بۆ كەركوكییەكان بووەو لەماوەی ئەو چوار ساڵەدا سەركردایەتی كورد دەیتوانی زۆر شتی باش بكات و خزمەتگوزاری زۆر باش ئەنجام بدات، دەیتوانی زۆر بە بەرنامەیەكی برایەتی و تەبایی هەبوایە كە لیژنەیەك هەبوایە لەسەرووی هەموو دامودەزگاكانەوە و چاودێری دۆخی كەركوكی بكردایە، ئەگەر بە بەرنامە شتی باش بۆ كەركوك بكرایە بەتەئكید دۆخی كەركوك وای لێ نەداهات. عەمید سەرحەد قادر، بەڕێوەبەری پێشتری پۆلیسی قەزاو ناحییەكانی كەركوك لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەشڵێت:» هەرگیز پارتی و یەكێتی لەسەر كەركوك و پۆستی پارێزگاری كەركوك رێكناكەون، چونكە ململانێی و ناكۆكییەكانیان لەسەر ئەو شارەو ئیدارەدانی زۆر قورسە». ناوبراو ئەوەش دەخاتەڕوو كە لەئێستادا گفتوگۆی لەگەڵ كراوە بۆ هەڵبژاردنەكانی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان، بەڵام هێشتا هیچ بڕیارێكی نەداوە. هاوڵاتی: پەرلەمانتارێكی دیكە لەشوێنی راكان لە پەرلەمانی عێراق سوێندی یاسایی خوارد بەو واتایەی راكان جبوری لە پۆستەكەی وەك پارێزگاری كەركوك دەمێنێتەوە؟ ئەمە مانای چییە بۆ سەركردایەتی سیاسی كورد؟ سەرحەد قادر: ئەوەی كە هەیە راكان جبوری وەكو عەشرەتی جبورو عەشرەتی عوبێد چەند كۆبوونەوەیەكیان كردووە لەسەر ئەوە رێككەوتوون كە (وەسفی عاسی) یەكێكە لەكەسایەتییەكانی عەشیرەتی عوبێد بچێتە شوێنی راكان جبوری، بەو هۆیەوە راكان جبوری لەشوێنەكەی ماوەتەوە، ئەگەر راكان بیزانیایە لەپۆستی پارێزگاری كەركوك لادەبرێت بە تەئكید دەچووە پەرلەمان، یاخود ئەگەر ئەو بیزانیایە ئەو هاژو هوش و لێدوانانەی كە دەدرا دەربارەی راكان كە دەدرێت بەدادگا كە تۆمەتبار دەكرا بەگەندەڵی لەلایەن هەردوو حزبە سەرەكییەكەو پەرلەمانتارەكانیان، كە دروشمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق پارتی و یەكێتی پێداگیریان دەكرد كە راكان جبوری نابێت لەو پۆستەدا بێت و كوردێك دەچێتە شوێنەكەی، بەڵام ئەوەی بینیمان پێچەوانە بوو. پێشووتر لەدوای 2003 كۆمەڵێك پۆستی ئەمنی و ئیداری ئەمانە زۆرجار لەكێبڕكێ و مونافەسەی پارتی و یەكێتیدا فەوتاوە بۆ كورد. هاوڵاتی: پارتی لەگەڵ سەدرو حەلبوسی رێككەوتنیان هەیە، پێتانوایە مانەوەی راكان بەئاگاداری ئەو سێ لایەنە بووە؟ سەرحەد قادر:نازانم لەقازانجی پارتیدایە مانەوەی راكان جبوری یان نا، بەڵام پارتی پێداگیریان دەكرد كە راكان جبوری نابێت لەو پۆستەدا بمێنێتەوە، لێدوانەكانی پارتی بەو شێوەیە بوو كە دەنگی زۆریان لەكەركوك هێناوەو دەبێت پۆستی پارێزگاری كەركوك بۆ پارتی بێت، بەڵام ئەگەر شتی دیكە هەبێت لەو پرسەدا ئاگاداری نیم. هاوڵاتی: بەگشتی ئەم پرسە خەڵكی كەركوك تێیدا زەرەرمەندە پێش پارتی و یەكێتی، پێتانوایە ناكۆكی لەسەر پرسی سەرۆك كۆمار، وای كرد جارێكی دیكە پۆستی پارێزگاری كەركوك لەدەست بدەینەوە؟ سەرحەد قادر: یەك حەقیقەت هەیە با باش ئەوە بزانین، پارتی و یەكێتی لەدوای 2003 هەمیشە لەسەر پۆستەكانی كەركوك سیراعیان هەبووە، بەداخەوە هەردوو حزبەكە لای پارتی كەركوك دڵی كوردستان بووەو لای یەكێتی كەركوك قودسی كوردستان بووە، بەڵام ململانێكان لەو شارەدا لەنێوانیاندا زۆر قورس بووە، ئەوەی بەگشتی بەسەر گەلی كورددا هاتووە زیاتر لەسەر ئەوە بووە كە لەشاخ و لەشۆڕشەكاندا لەدروشمەكانیاندا لەسەر مەوزوعی كەركوك بووەو زۆربەی خەڵكە شۆرشگێڕەكە خەڵكی كەركوك و گەرمیان بووە، كە هەزاران قوربانی لەو پێناوەدا دراوەو خوێن رژاوە لە پێناو كەركوكدا بووە. ئەنفال كە كراوەو دێهاتەكانی كوردستان سوتێندران هەر لەسەر كەركوك بووە، لەساڵی 1974 ئەو كاتەی گفتوگۆ هەبووە لەنێوان رژێمی عێراق و كورددا سەدام حوسێن ئامادە بووە نیوەی كەركوك بداتە كورد، ئەوەی سەدام حوسێن دای بەكورد لە كەركوكدا ئێستا ئەم حزبانە نەیانتوانیوە ئەوە بەدەست بهێنن، ئەوا مفاوەزاتی ساڵی 1985 گفتوگۆی یەكێتی نیشتمانی و رژێمی سەدام هەر لەسەر كەركوك بووەو نەگەیشتە ئەنجام و هەڵوەشایەوە. بۆیە ئەو صیراع و ململانێیە بەداخەوە دەبوو لەكەركوك لەپێش هەموو شوێنەكانی تر كورد كوردایەتی بكردایە، دوای 2003 ئێمە بەدوو پارێزگارو دوو بەرپرسی ئاسایش و دوو پەروەردەو بۆ هەموو پۆستەكان پارتی و یەكێتی مدیرییەتی خۆیان هەبووە. ئەمە بە راستی بوو بەخاڵێك هەم لەلایەن هێزەكانی هاوپەیمانان و نەتەوەكانی عەرەب و توركمانەوە لەپارێزگای كەركوكدا ئەوە دەبینرا، راستە زۆرجار جەنابی خوالێخۆشبوو مام جەلال هاتووەتە كەركوك و داوای تەبایی و یەكڕیزی كردووە بەهەمان شێوە كاك مەسعودیش چووە، ئەویش داوای تەبایی و یەكڕیزی كردووە، كە كێشەو مەشاكیل لەنێوان ئەو دوو حزبەدا نەبێت، بەڵام لەئاستی خوارەوەدا ئەو كێشانە هەر هەبوو، لەسەر بیرە نەوتێك و دانانی بەڕێوەبەرێك. هاوڵاتی: بەڵام پێتانوایە لە رووی كردارییەوە ئێستا كەركوك نە دڵ و نە قودسی كوردستانە؟ سەرحەد قادر: ناڵێم ئێستا كەركوك دڵ و قودسی كوردستان نییە، هەزاران رۆڵەی كەركوك و گەرمیان خوێنی خۆیان رشتووە كە ئەو دوو دروشمە لەلای پارتی و یەكێتی بەرز كراوەتەوە، بەڵام كە كێشە هەبووەو ئێستا هەردوولایان گەیشتوون بەوەی ئەوەیان پێباشترە كە عەرەبێك پارێزگاری كەركوك بێت، لەجیاتی ئەوەی كەسێكی یەكێتی یان پارتی یا كەسێكی بێلایەن دابنرێت. لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر دەتوانرا پارێزگارێكی كورد بۆ كەركوك دابنرێت ئەگەر ئەنجومەنی پارێزگا كە ئەوانەی سەر بەپارتی بوون و لەگەڵ توركمانەكان لەگەڵ جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا نەهاتنەوە كەركوك كە پارێزگارێكی كورد دابنرێت كە دەیانوت كەركوك داگیركراوەو خیانەتی 16ی ئۆكتۆبەر كراوە، نەگەڕانەوەی ئەوان وایكرد راكان جبوری ئەو پۆستە وەربگرێت، كە وەریگرت ئەو پۆستە ئەوە جارێكی دیكەش وەریگرتەوە. دەتوانم شتێك بڵێم تا هەڵبژاردنێكی دیكە تازە پارێزگاری كەركوك نادرێتەوە بە كوردو راكان جبوری دەیبات بەڕێوە، هەر قسەو دروشمێك لەهەر ئاستێكدا بێت لەسەر گۆڕینی راكان جبوری وەكو بڵقی سەر ئاو وایەو ئەسڵ و ئەساسی نییە تەنها بۆ ئەوەیە شاشەكانی تی ڤی پێ پڕبكەنەوە. ئێمە ئەوەندە سەعید سەحاف-مان هەبوو و كە لێدوانی ئاگرین هەبوو، ئەمە دەكەین و پێشمەرگە دەگەڕێنینەوە و گۆڕانكاری دەكرێت هیچیمان بە كرداری نەبینی و ئەوە دەیبینین حكومەتی ناوەندی عێراق رۆژ بەڕۆژ بەهێزتر دەبێت و حكومەتی هەرێمیش دەبینین چۆنە. ناكۆكی پارتی و یەكێتی لەئاستێكدایە ناتوانن رێككبكەون لەسەر پرسی كەركوك بەتایبەتی ئەو دوو دروشمە كاتی خۆی خوالێخۆشبوو مەلا مستەفا وتوویەتی كەركوك دڵی كوردستانەو جەنابی خوالێخۆشبوو مام جەلال وتوویەتی كەركوك قودسی كوردستانە، ئەگەر ئێستا ئەوان لە ژیاندابوونایە نەیاندەتوانی كەركوك بەو شێوەیە قبوڵ بكەن و بەغداش بەو شێوەیە مامەڵەی لەگەڵ كەركوكدا نەدەكرد. هاوڵاتی: دیارە پرسی سەرۆك كۆمار دەبێت چارەسەر بكرێت، ئایا ئەگەر رێككەوتن لەسەر سەرۆك كۆمار لەنێوان پارتی و یەكێتی بكرێت مەجالی تێدا ماوە پارێزگاری كەركوك بدرێتە كەسێكی كورد؟ سەرحەد قادر: بەقەناعەتی خۆم پارتی و یەكێتی ئەوەندە توندن بەرانبەر بەیەكتری لەسەر پرسی كەركوك بەهیچ شێوەیەك سازش بۆ یەكتری ناكەن تا بتوانن پارێزگارێكی كورد بۆ ئەو شارە دابنێن. لەناو هاوكێشە سیاسی و ئەمنییەكانی كەركوكدا بووم و زۆر شتم لایەو زۆر شت دەزانم قەناعەت ناكەم پارتی و یەكێتی رێكبكەون جارێكی دیكە پارێزگارێكی كورد دابنێن. هاوڵاتی: بۆخۆت وەك سەرحەد قادر هیچ بەرنامەیەكتان هەیە بەشداری لەهەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستاندا بكەن؟ هیچ ئۆڤەرێكت بۆ هاتووە؟ سەرحەد قادر: سڵاوو رێزم بۆ خەڵكی كەركوك هەیە ئەوەی لەكەركودا كردوومە راستە كۆمەڵێك خزم و كەسوكارو خەڵكێكی زۆر لەگەڵمدا بووەو شەهید بووەو خۆشم چەند جارێك بریندار كراوم، لەپێناو ئەمنییەتی ئەو شارەدا كردوومەو بە واجبی سەرشانی خۆم زانیوە، لەبەرئەوەی بەرپرسێكی ئەمنی بووم لەو شارەدا. تائێستا دانیشتووم و بەرەو هەڵبژاردنی كوردستانیش دەچین لەگەڵ كۆمەڵێك خەڵك قسەم كردووەو قسەمان هەیەو پەیوەندیمان هەیە كە لەسەر هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان قسەم لەگەڵدا كراوە، تا ئێستا بڕیاری تەواوم نەداوەو هەموو ئەگەرەكانیش لەبەردەممدا كراوەیە، جارێ نازانم چی دەكەم، بشتوانم لەهەر بوارێكدا كار بكەم و خزمەت بكەم ئەوكات بڕیار دەدەم؟ هاوڵاتی: ئەگەر دوو بژاردە بخرێتە بەردەمتان، پارێزگاری كەركوك یان ئەندام پەرلەمانی كوردستان كامیان هەڵدەبژێریت، ئەگەر پارتی و یەكێتی بڵێن فەرموو دەتكەینە پارێزگاری كەركوك؟ ئامادەن بیكەن؟ سەرحەد قادر: ئەوەی پێم بكرێت دەمەوێت خزمەتی خەڵكی كوردستان بكەم، جا بەهەر شێوەیەك بێت، تائێستا لەسەر پرسی پەرلەمانی كوردستان قسەم لەگەڵدا كراوە كە بەشداری بكەم بەهەر شێوەیەك كە خۆم بمەوێت، پێشتریش كۆمەڵێك پۆستی ئەمنی و عەسكەری خراوەتە بەردەستم بچم لەو بوارانەدا كاربكەم و ئەو پۆستانەم رەتكردووەتەوە. ئامادەنیم پۆستی پارێزگاری كەركوك وەربگرم چونكە ئەوە پۆستێكی زۆر گەورەیەو مەسئولیەتێكی گەورەیە، ئەگەر وەكو سەرحەد بچم خزمەتی شاری كەركوك بكەم ئامادەم خزمەتی ئەو شارە بكەم، پۆستی پارێزگاری كەركوك فەخرو شانازییە كوردێك بتوانێت بیكات تا خزمەتی شارەكەو ناوچەكانی دەوروبەری بكات، بەڵام  هەرگیز پارتی و یەكێتی لەسەر كەسێك رێكناكەون بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك، ئەوان هەموو كاتێك دەیانەوێت كەسێك دابنێن كە زۆر زۆر لە خۆیانەوە نزیك بێت، خەڵكێك بێت بڵێن چی بڵێن بڵێت بەسەرچاو ئەمر دەكەی. هاوڵاتی: پێتانوایە ئێستا كورد كەمترین پۆستی بەدەستەوە ماوە لەكەركوكدا لەكاتێكدا كەركوكییەكان قوربانی زۆریاندا بەتایبەت كە داعش چەندین جار هەوڵی داگیركردنی دەدا؟ سەرحەد قادر: خەڵكی كەركوك خەڵكێكی شۆڕشگێڕە دەتوانم بڵێم لەهەر چوار پارێزگاكەی دیكەی كوردستاندا خەڵكی كەركوك زیاتر لە 17 جار داعش بەو دڕندەیەی خۆی هەوڵیدا داگیری بكات خەڵك نەیهێشت بەپیاوو ژن و خوێندكارانەوە چەكیان هەڵگرتبوو بۆ بەرگری كردن لەكەركوك. كورد لەو شارەدا حاكم بووەو زۆربەی پۆستە ئیدارییەكانی لەدەستدابوو كەئەوكات كورد بەگشتی لەسەدا 50% پۆستەكانی لەژێر دەستدابوو، ئێستا ئەو پۆستانەی بەدەست كوردەوەیە لەكەركوكدا ناگاتە لەسەدا 20%، زەرەرمەندی یەكەم لەم پرسەدا خەڵكی كەركوك بووە. خەڵكی كەركوك بە رووح و دڵ لەگەڵ ئەو حزبانەدا بوون و كەركوكیان دەپاراست و لەسەنگەرەكانی پێشمەرگەدا شەونخونیان دەكردو خزمەتیان دەكرد، خەڵكی كەركوك دەزانن نەوتی بای حەسەن و هاڤانا ماوەی چوار ساڵ زیاتر داهاتەكەی دەبراو دەدرا بەمووچە، راستە كەمێك پارە لە رێگەی پترۆ دۆلارەوە دەگەڕایەوە بۆ كەركوك، خەڵكی كەركوكیش لەو كاتەوەی نەوت دۆزراوەتەوە لەكەركوك كە شارێكی دەوڵەمەندە بە نەوت، بەڵام خەڵكەكەی لەسەر مەوزوعی بوونی نەوت لەشارەكەیاندا زەرەرمەند بوون و تەنها دوكەڵەكەیان بۆ ماوەتەوەو كەمترین خەڵكی كەركوك سوودمەند بوون لەو سامانە سروشتییەی كە لەو شارەدا هەبووە. هاوڵاتی: واتە داهاتی نەوت بۆ خزمەتی كەركوكییەكان نەبوو؟ سەرحەد قادر: ئەو پرسیارە دەتوانی لەخەڵكی كەركوك بكەین بەئاشكرا وتوویانە كە داهاتی نەوتی خاوی كەركوك بۆ كەركوكییەكان نەبووە، ئەوە حەقیقەت بووە كە دوكەڵەكەی بۆ كەركوكییەكان بووەو لەماوەی ئەو چوار ساڵەدا سەركردایەتی كورد دەیتوانی زۆر شتی باش بكات و خزمەتگوزاری زۆر باش ئەنجام بدات، دەیتوانی زۆر بە بەرنامەیەكی برایەتی و تەبایی هەبوایە كە لیژنەیەك هەبوایە لەسەرووی هەموو دامودەزگاكانەوە و چاودێری دۆخی كەركوكی بكردایە، ئەگەر بە بەرنامە شتی باش بۆ كەركوك بكرایە بەتەئكید دۆخی كەركوك وای لێ نەداهات. لەبیرمان نەچێت ئەو عەرەب و توركمانانەی لەكەركوكدا بوون كاتێك عەبادی خۆی ئامادە كردبوو بۆ مەوزوعی گرتنەوەی كەركوك یەكەم كەس ئەو ئەندام پەرلەمانانە توركمانان و ئەو ئەندامە عەرەبانەی كەركوك بوون كە لەپەرلەماندا دەنگیان بەرز دەكردەوەو داوایان دەكرد كە هەموو دەست بەرزبكەنەوە بۆ گرتنەوەی كەركوك لەلایەن حەیدەر عەبادییەوە، ئەمە دەبێت بگەڕێتەوە بۆچی ئەوەیان كرد. لەكاتێكدا پێشتر دۆستی كورد بوون، دەیان فەرماندەی پێشمەرگە نەتوانرا تەبایی و برایەتی لەو شارەدا جێبەجێ بكرێت و خەڵكی توركمان و عەرەب بەلای خۆماندا رابكێشین، چونكە كەركوك وەك عێراقێكی بچوككراوە وایە،  كە كورد نەبوایە لە كەركوكدا لەموسڵ خراپتری لێ دەهات ئەوكاتەی داعش موسڵی داگیركرد. دوای 16ی ئۆكتۆبەر تائێستا لیژنەیەك تەشكیل نەكراو بۆ ئەو شارە وای بەسەرهات، كێ لەو شارەدا رای كردو بووە پاڵەوانی میدیاكان، دەیان وت حەشدی شەعبی دەردەكەین و كوا بۆ ئەمانە جێبەجێ نەبوون؟؟؟.  

سازدانی: عەمار عەزیز پسپۆرێكی ئابووری مامۆستای زانكۆ دەڵێت:» حكومەتی هەرێم دەست بە دانوستاندن و گفتۆگۆ لەگەڵ بەغدا بكات تا مەترسی لەسەر قەوارەی هەرێمی كوردستان دروست نەكات». هاشم زێباری، مامۆستای زانكۆ لەپارێزگای دهۆك لەم چاوپێكەوتنەی لەگەڵ هاوڵاتی دانوساندن و گفتوگۆ لەگەڵ بەغدا لەسەر مەلەفی نەوت باشترە لە رێگاكانی دیكە دەشڵێت:» نەوت دەكرێت بەهۆی داهاتەكەی ببێتە خۆشگوزەرانی بۆ خەڵكەكەی و سەرجەم كەرتەكانی دیكەی پێ ببوژێنیتەوە، بۆیە پێداچوونەوە بە سیاسەتی نەوت بووەتە زەرورییەت». هاوكات ئەوەش باس دەكات كە فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە كەمتر لە 10 دۆلار لە نەوتی برێنت لەبازاڕدا بەراورد بە بەهای فرۆشتنی نەوت لەلایەن كۆمپانیای سومۆ لەبازاڕەكانی جیهاندا ، مانگانە زیاتر لە 150 ملیۆن دۆلار، ساڵانە كەمتر نیە لە یەك ملیارو 500 ملیۆن دۆلار كە زەرەری دارایی گەیاندووە بە هەرێمی كوردستان. هاوڵاتی:  دۆخی ئابوری هەرێم  سەقامگیری بەخۆیەوە بینیوە، مانگانە مووچە دابەش دەكرا بەشێوەیەك سستی پێوە دیاربووە، بەڵام پێتان وایە دوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق سیستەمی پێدانی مووچە گۆڕانكاری بەسەردا دێت؟ هاشم زێباری : وەكو ئاشكرایە كە ئابووری هەرێمی كوردستان ئابووریەكە پشت بەستووە بە نەوت و ئیراداتی نەوت، ئەمەش بێگومان كێشەكانی ئێمە بەدەر نیە لە كێشەكانی بەغدا، بەڵكو ماوەیەكی زۆرە دوای ساڵی 2007 بۆ یەكەمجار یاسای نەوت و غاز لەهەرێمی كوردستان دەرچووە و خیلافاتی دەستوور وردە وردە سەری هەڵدا. پێموایە دوای بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لەساڵی 2014و ئەو ناكۆكیانەی نێوان بەغداو هەرێمی كوردستان دروست بوون و باسی ئەو زەرەرو زیانانە ناكەم كە بەهەرێمی كوردستان كەوت لە نەتیجەی ئەوەی پێ‌ی دەڵێن «ئابووری سەربەخۆ» ، كە بەڕاستی زیانەكان ئەوەندە گەورە بوون كە كەس ناتوانێت تموحی پێ‌ ببات. ئەوەی ئێستا ئاشكرایە لەهەرێمی كوردستان دوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عیراق لەبارەی دۆسیەی نەوت، بەڕاستی ئێمە چووینەتە ناو قوناغێكی تر لەدوای بڕیارەكە، ئەو قوناغە نوێیە زۆر زۆر جیاوازە لەگەڵ قۆناغەكانی پێشترو دەتوانم بڵێم مەترسیەكانی هیچ كەمترنین لەدوای ریفراندوم. دوای بڕیارەكەی دادگای فیدرالێ‌ دوو بژاردە لەبەردەم هەرێمی كوردستان هەیە، یان پێویستە رێكبكەوێت لەگەڵ بەغدا و وردە وردە هەماهەنگی لەنێوان خۆی و بەغدا دروست بكات، چونكە بڕیارەكانی دادگا مولزەمن پێویست ناكات حكومەتی هەرێم خۆی لێ‌ بشارێتەوە بەعەقڵ و گفتۆگۆیەكی كراوە كێشەكان لەگەڵ بەغدا چارەسەربكەن. بژاردەی دووەم پێگیری و ئیلتیزام  نەكردن بە بڕیارەكانی دادگا كە ئەمەش بەڕاستی بژاردەیەكی زۆر خراپە چونكە لێكەوتەكانی زۆر خراپ دەبن لەسەر هەرێمی كوردستان، پێم وایە حكومەتی عێراق دەسەڵاتی ئەوەشی دەبێت كە كۆنتروڵی  بیرە نەوتەكان بكات یان دەستتێوەردان بكات، فشاری سیاسی و دبلۆماسی بكاتە سەر هەرێم لەناوەندە جیهانییەكان كە هیچ كەس و لایەنێك مامەڵە لەگەڵ نەوتی هەرێمدا نەكات. پەرلەمان و دیوانی چاودێری ناتوانن چاودێری دۆسیەكە بكەن، ئەندامەكانی پەرلەمان و هەتا سەركردەكانی حزب بە ئەوانەی لەناو دەستەڵات و دەرەوەی دەستەڵاتن هیچ كەسێك یان زانیاریان نیە لەسەر دۆسیەكانی نەوت، لەجیاتی ئەوەی نەوت ببێتە مایەی خۆشگوزەرانی بۆ خەڵك بەداخەوە بووەتە مایەی نەهامەتی و ژانە سەر بۆ خەڵكی هەرێمی كوردستان. هاوڵاتی : هەریەك لەسەرۆكایەتی هەرێم و حكومەتی هەرێم باسیان لەوە كرد كە ئەو بڕیارەی دادگای فیدراڵی تایبەت بەدۆسیەی نەوت و غاز جێگەی قبوڵكردن نیە، واتە لەئەرزی واقیع جێبەجێ‌ ناكرێت، پێتوایە پێویستە هەنگاو بنێن بۆ رێككەوتن لەگەڵ بەغدا؟ هاشم زێباری: سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی هەرێم ئەمانە دوو دامەزراوەی گەورەن بەرپرسن لەبەرامبەر سیاسەتی نەوت و ئاگاداری وردەكارییەكانی دۆسیەی نەوتن، ئەوەی ئەوان دەڵێن حیجەت و موبەرراتی زۆر زۆر لاوازن، چونكە ئەو بڕیارە لە دادگای فیدراڵ دەرچووە نەك لە حكومەتی عێراق و بڕیارەكانی دادگا مولزەمن ئەوەش دوای پێداچوونەوەو وردبینی، واتە بڕیارەكان لەعێراق دەردەكرێن، لەبەرئەوەش بەڕاستی وەكو پرسێكی راگەیاندن دەبینم كەسەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی هەرێم بەوشێوەیە قسەیان كردووە، لەجیاتی ئەوەی هەنگاوی جددی و باش بنێن یان هەرهیچ نەبێت بەزمانێكی نەرم مامەڵەیان لەگەڵ بڕیارەكە بكردایە ، تا  زمانی گڤتۆگۆ و دانوساندن جارێكی تر دەست پێ‌بكرابایە. وتەكانی ئەوان ناواقیعی دەبینم، چونكە بەهەموو بڕگەكانی دەستور هەرێمی كوردستان لەدەرەوەی دەستوور مامەڵەی لەگەڵ دۆسیەی نەوت كردووە ، لەلایەكی تر لە ئەنجامی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ زیانی نەك بۆ هەرێم بەڵكو بەعێراقیش گەیاندووە، چونكە فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە كەمتر لە 10 دۆلار لەبازاڕدا فرۆشراوە ئەمەش بەراورد بە بەهایەكانی برێنت و سومۆ لەبازاڕەكانی جیهاندا ، مانگانە زیاتر لە 150 ملیۆن دۆلار زیانی كەمتر فرۆشتنی نەوتی هەرێم لەنێوان ئەو نرخەی سۆمۆ پێی دەفرۆشێت ئەو نرخەی حكومەتی هەرێم دەفرۆشێت ساڵانە كەمتر نیە لەیەك ملیار و 500 ملیۆن دۆلار، ئەم جیاوازییە بۆ عێراقیش دەبێتە كێبڕكێیەكی خراپ لەبازاڕەكانی جیهان و بكڕەكانیدا. هاوڵاتی:  كەواتە پێتانوایە بڕیارەكە بۆ حكومەتی هەرێم خراپە؟ هاشم زێباری: راستە بڕیارەكە بۆ حكومەتی هەرێم زۆر خراپە ، بەڵام  لەدڵەوە خەڵكی هەرێمی كوردستان حەزدەكات دۆسیەی نەوت بەتەواوی رادەستی بەغدا بكرێت، ئەوەش بۆ ئەوەی دادوەری لە دابەشكردنی مووچەدا دروست بێت و مانگانە هەر فەرمانبەرێك بەبێ‌ دواكەوتن موچەكەی خۆی وەربگریت ، هەروەها خزمەتگوزاری تر وەكو پرۆژەكانی ئاوەدانكردنەوەو دروستكردنی رێگاوبان و تاكۆتایی جێبەجێ بكرێت. هاوڵاتی: باشترین بژاردە بۆ چارەسەركردنی مەلەفی نەوت لەگەڵ بەغدا چیە؟ هاشم زێباری: باشترین بژاردە لەبەردەم حكومەتی هەرێم رێككەوتنە لەگەڵ حكومەتی عیراق، بەبڕوای من بۆ پاراستنی قەوارەی هەرێمی كوردستان و خۆشگوزەرانی بۆ خەڵكی كوردستان دەبێت هەرێمی كوردستان رێبكەوێت لەگەڵ بەغدا.  ئێمە لەبەردەم دوو تیۆری ئابووریداین، واتە لەبەردەم دوو بۆچوونی ئابووریداین دەربارەی ئەم بابەتە، یەكەم دەڵێت ئەگەر نەوت نەخرێتە ناو چوارچێوەیەكی دامەزراوەیی  بەڕاستی دكتاتۆریەت بەرهەم دەهێنرێت لەم وڵاتانەی خاوەن نەوت و كانزان، ئەگەر نەوت خراوەتە ناو چوارچێوەیەكی دامەزراوەیی ئەوكات نەوت دەبێتە مایەی خۆشگوزەرانی بۆ هەموو خەڵك، بەڵام بەداخەوە لە هەرێمی كوردستان لەجیاتی ئەوەی سوود لە ئەزموونی ئەو وڵاتانە بكات كە نەوت بووە بەخۆشگوزەرانی بۆ خەڵكی ئەوان، بەداخەوە كۆپی پەیستی نموونە فاشیلەكانی ئەو وڵاتانەی دووبارە كردەوە لەسەر دۆسیەی نەوت بەنموونە عێراق ، لیبیا، یان سعودیە.  

سازدانی: ئارا ئیبراهیم ئەندامێكی پەرلەمانی عێراق لە فراكسیۆنی یەكگرتوو دەڵێت دەبێت هەرێمی كوردستان بیر لەوە بكاتەوە هەمووی خراپ نییە، بەڵكو  دەرفەتێك دەدات بە هەرێم و حكومەتی عێراقی، ئەگەر لە گۆشەیەكی پۆزەتیڤەوە سەیری بكەین بۆ خەڵك داهاتەكان شەفافتر دەبن كە نەوت دەچێتەوە دەستی عێراق، بەغدا مولزەم دەبێت بودجەی تەواو بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت. موسەننا ئەمین لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی ئەوەش دەخاتەڕوو كە حكومەتی عێراق ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی جێبەجێ دەكات، دەتوانێت مرونەت بەكاربهێنێت و  ئەو كێشەیە دروست ناكات، واتا گفتوگۆ لەگەڵ هەرێم دەكات بۆ رێككەوتن لەسەر مەلەفی نەوت. هاوڵاتی: بۆچوونتان لەبارەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی؟ پێتانوایە ئەم بڕیارە چ شتێكی ئیجابی تێدایە  بۆ هەرێمی كوردستان و خەڵكەكەی؟ موسەنا ئەمین: دەبێت هەرێمی كوردستان بیر لەوە بكاتەوە هەمووی خراپ نییە، بەڵكو  دەرفەتێك دەدات بە هەرێم و حكومەتی عێراقی، ئەگەر لە گۆشەیەكی پۆزەتیڤەوە سەیری بكەین بۆ خەڵك داهاتەكان شەفافتر دەبن كە نەوت دەچێتەوە دەستی عێراق، بەغدا مولزەم دەبێت بودجەی تەواو بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت.  روویەكی دیكەی ئیجابیی بۆ حكومەتی هەرێم دەرفەتێكی پێدەدات بە زەختی عێراق و تەدەخولی عێراق كە هەرێم بەشێوازێكی زۆر خراپ گرێبەستی نەوتی كردووە، وای لێهاتووە كە لەسەدا 70% داهاتی نەوت ناگەڕێتەوە بۆ حكومەت و دەگەڕێتەوە بۆ باخەڵی كۆمپانیاو باخەڵی  كۆمپانیای حزبی و ناوخۆیی و دەرەوە، پێداچوونەوە بەو گرێبەستە نەوتییانەدا بكات كە لە قازانجی حكومەتی هەرێم و خەڵكدا بێت. عێراق جەولاتی تراخیسی كردووە بە نموونە ئەوەش جۆرێكە لە گرێبەست كە دوای رووخانی رژێم كراوە كە هەمیشە خەریكی نەفرەت و نەعلەتن لێی لە پەرلەمان و میدیا باس دەكرێت كە داهاتی عێراقی بەهەدەرداوە لەكاتێكدا لەسەدا 10% دەدرێت بەكۆمپانیاكان، بەڵام ئەوەی كوردستان لەسەدا 70%، دەڕوات بۆ كۆمپانیاكان، ئەمەی  كراوە بە كوردستان تاڵانگەری و وێرانكردنییەتی، ئەگەر حكومەتی هەرێم مەبەستی گێڕانەوەی داهاتی نەوتە دەرفەتێكی بۆ دروست بووەو پێداچوونەوەی تێدا بكات. خاڵێكی دیكە ئەمە هەمیشە كێشەیەك بووە كە نەمانزانیوە یاسای بودجە چۆن دابنێن، لەبەرئەوەی حكومەتی عێراق داوای نەوتی كردووەو ئەمانیش نەوتیان نەداوەو دەرئەنجام ئەمە بووەتە هۆی ئەوەی نەزانین چۆن بودجە دابنێن بۆ هەرێم، ئێستا ئەمە دەرفەتێك دروست دەكات كە ئەم كێشەیە بە ریشەیی و هەمیشەیی چارەسەر بكرێت. هاوڵاتی: چۆن چارەسەر دەكرێت؟ موسەننا ئەمین: رێگایەكیان حكومەتی عێراق ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی جێبەجێ دەكات، دەسەڵاتی جێبەجێكردن دەتوانێت مرونەت بەكاربهێنێت و دەشتوانێت تەعەسوب بەكاربهێنێت، هەردوو شتەكە لەبەردەمیدایە، ئەو كێشەیە دروست ناكات، واتا گفتوگۆ لەگەڵ هەرێم دەكات بۆ رێككەوتن لەسەر مەلەفی نەوت. هەروەها پەرلەمان دەتوانێت ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی لە رێگەی دەركردنی یاسای نەوت و غاز چارەسەر بكات  كە لەو یاسایەدا ئەو دەقە دەستوریانە شەرع بكرێت، كە (معا-پێكەوە) لەدەستوردا لە ماددەی 112 هاتووە كە حكومەتی عێراق و هەرێمەكان یان پارێزگاكان پێكەوە ئەم سیاسەتە دابنێن، ئەم پێكەوەییە چۆن لەماددەی یاسایدا تەفسیر دەكرێت، ئەمەش چارەسەر دووەم. هاوڵاتی: بەشێك لە بەرپرسانی هەرێم دەڵێن لە ئەرزی واقعدا ئەم بڕیارە جێبەجێ ناكرێت؟ ئایا دەكرێت هەرێم وەفد بنێرێتە بەغداو بە دانوستان و سازان كێشەكان چارەسەر بكات؟ موسەنا ئەمین: لەئەرزی واقعدا جێبەجێ ناكرێت قسەی كەسانێكە كە بەرژەوەندیان هەیە لەم تاڵانییەی كە لەنەوتدا دەكرێت، دەیانەوێت فعلەن هەرێم بەرەو كۆتایی ببەن، چونكە بەپێی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی ئەگەر پێویست بوو هەموو رێكارێك بەكاربهێنێت لەگەڵ هەرێمی كوردستان بە بەكارهێنانی هێزیشەوە بۆ سەرجەم ئەو كێڵگە نەوتیانەی كە بە نایاسایی مامەڵەی پێوە دەكرێت، چونكە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی قابیلی تەممیز كردنەوە نییە، ئیلان مەگەر بەبۆنەیەكی دیكەوە دادگای فیدراڵی رای خۆی بگۆڕێت، چونكە دادگای فیدراڵی دەسەڵاتێكەو حكومەت دەسەڵاتێكی دیكەیەو پەرلەمانیش دەسەڵاتێكی ترە، حكومەتی عێراق مولزەمە بڕیاری دادگای فیدراڵی جێبەجێ بكات. هاوڵاتی: پرسی سەرۆك كۆمار تا چەند پەیوەندی بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە هەیە كە بووەتە كێشە لەنێوان پارتی و یەكێتی؟  موسەنا ئەمین: پرسی سەرۆك كۆمار عیلاقەی بەم بڕیارەوە نییە، لەوانەیە تەوقیتەكەی لەم كاتەدا قسەی لەسەر بێت زۆر زانیارم نییە، بەڵام پرسی سەرۆكایەتی كۆمار بابەتێكەو مەسەلەی مامەڵە كردن بە نەوت بابەتێكی دیكەیە،  نەوت بەپێی ئەم دەستورە نووسراوەی هەمانە هیچ هەرێمێك یان پارێزگایەك بەسەربەخۆ مافی مامەڵە كردنی بەنەوتەوە نییە، وەك یاسا ناسێك و عەرەبی زانێك سیاسییەكی كورد زۆر بە وازحی ئەم قسەیە ئەكەم، بەتەنهاش دەسەڵاتی سوڵتەی ئیتحادیش(بەغدا) نییە، نازانم بۆچی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی ئەمەی روون نەكردووەتەوە، چونكە لە موڵكییەتی نەوتەوە باسی دەكات تا دەرهێنان و دابەشكردنی داهاتەكان بەشێوازێكی تەندروست و گونجاو لەگەڵ كۆمەڵێك پێوەری دانیشتوان و زەرەرمەندبوون و دروستكردنی گەشەپێدانی هاوسەنگ.  لەبڕگەی دووەمی ماددەی 112 باس كراوە كە پەرەپێدانی و ئەم سامانە دەبێت هەردوو حكومەت پێكەوە بیكەن، هیچ حكومەتێكیان بەتەنها مافی سەربەخۆی مامەڵەكردنی بە نەوتەوە نییە، چ حكومەتی عێراق بیكات دەستوری نییە، چ هەرێم بەتەنها بیكات دەستوری نییە، ئەمە شتێكە لەماڵی سەرۆك كۆمار بە كاك قوباد كە سەرۆكی وەفدی هەرێم بووە پێم وتووە فراكسیۆنەكانیش لەوێبوون( وتم شاهید بن بۆ مێژوو كە رۆژێك دادگای فیدراڵی ئەم مامەڵەیەی ئێوە بەنەوتەوە دەیكەن دەستووری نییە، هەتا وتم سەری هەرێمیش دەخوات ئەگەر لەسەری بڕۆن) ئێستاش ئەو برادەرانەی دەڵێن جێبەجێی ناكەن دیارە دەیانەوێت سەری هەرێمیشی پێ بخۆن. هاوڵاتی: ئێستا باسی هەناردەی گاز دەكرێت، پێتوایە ئەمەش بەبێ ئاگاداری بەغدا بكرێت زیاتر بەغدا نیگەران دەكات؟ موسەنا ئەمین: مامەڵەكردن بە پرسی گازەوە خەریكە جەنگی جیهانی دروست دەكات، هەتا بەشێك لەو لێكدانەوانەی بۆ سوریا دەكران پەیوەندی بەوەوە هەیە كە ئەم تەدەخولە گەورەیەی لە سوریا كردوویەتی بۆ ئەوەیە هیچ دەرفەتێك نەهێڵێتەوە بۆ هەناردەكردنی غاز بۆ ئەوروپا تا ببێتە جێگرەوە بۆ غازی روسیا، ئەمەش قەزییەكی گەورەیە. ئەو گەمەیەی هەندێ لە سیاسییەكانی هەرێم دەیكەن هەندێ جار لە قەبارەی خۆیان و هەرێمی كوردستانیش گەورەترە، بۆیە مەترسیدارە ئەم بابەتە، بەبێ دروستكردنی روئیایەكی هاوبەش لەنێوان حكومەتی هەرێم و عێراق، هەرێم دەبات بەرەو قەیرانی قووڵ و گەورە.  هاوڵاتی: پێتانوایە باسازان و گفتوگۆ دەتوانرێت كێشە و پرسی مەلەفی نەوت لەنێوان عێراق و هەرێم چارەسەر بكرێت؟ موسەنا ئەمین: بەخۆدزینەوە لە دەسەڵاتی ئیتحادی و لە دەستورو مامەڵەكردنی مەلەفی پڕ گەندەڵی بەمەلەفی نەوت ئەم وڵاتە پێشناكەوێت، ئەوەی دروست دەبێت بەم شێوەیە كۆمەڵێك بەرپرسی دەوڵەمەندی گەورە كۆمپانیای زەبەلاح كە خاوەنی ملیارەها دۆلارن، بەڵام حكومەتی هەرێم ئیحتیاتاaتی نەقدی نییە، كام  كۆمپانیای بچووكی حزب بگریت ملیارێك دۆلار لە گیرفانیدایە هەیانە دەیان ملیاری هەیە، ئەمە چ معادەلەیەكی حوكمڕانی و بەڕێوەبردنە ئەوان لەسەر حسابی سامانی  ئەم وڵاتە ببنە خاوەنی ملیارەها دۆلار لەكاتێكدا لەسەدا 70ی داهاتی نەوت بۆ خەڵك نەبێت و پێتوابێت دەستكەوتە بۆ هەرێمی كوردستان كە زیاتر 30 ملیار دۆلار قەرزار بیت كەئەنەما نەوتی كڕیوە نەك نەوتی فرۆشتووە.

سازكردنی: هیوا ناسیح نووسەرو دۆستێكی كورد كە نزیكەی 30 جار سەردانی هەرێمی كوردستان و رۆژئاڤای كوردستان و رۆژهەڵات و باكوری كردووە دەڵێت:» كورد ئەمرۆ لەعێراق و سوریادا مافە كەلتورییەكانیان  بەدەستهێناوە. بەڵام لەڕووی سیاسییەوە كەوتۆتە سەر ئەوەی، ئایا لەوێ دەستەڵاتی ئۆتۆنۆمی ئەو دوو جێگایە لەداهاتوودا بەئاڕاستەی دیموكراتییەت گەشە دەكات یان بەرەو پێشبڕكێی ناڕەواو حوكمڕانیی دیكتاتۆرییەتی حزبی دەچێت». تۆماس شمیدینگەر، نووسەرو دۆستی كورد لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەشڵێت:» هەرگیز لەو باوەڕەدا نە‌بووم، كە رۆژێك بەغدا ئازادی رۆژنامەگەریی زیاتر تێدا بێت لەكوردستان، بەڵام گەر مرۆڤ راشكاو بێت، دەبێت گەواهی ئەمە بدات، كە ئێستا وایە!». هاوڵاتی: با پێشەكی تۆماس شمیدینگەر لەزمانی خۆیەوە بناسین، تۆماس كێیە؟ تۆماس: خەڵكی شارۆچكەیەكی رۆژئاوای نەمسام و لەوێ گەورە بووم، لەخوێندنی بڕوانامەی دووەمی زانكۆمدا بەشی زانستی سیاسی و كۆمەڵ و كەلتورناسیم خوێند، لەوێدا خۆم بۆ بابەتی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست تەرخانكرد، نەك تەنها كوردستان. كاتێك كە هەرزەكار بووم  زۆر لەگەڵ گروپە سیاسییە چەپەكاندا چالاك بووم. ئەمڕۆ خەریكی نووسینم، بەڵام دیارە تەنها چاودێرێكی رووت نیم، بەڵكو وەك كەسێكی زانستكاری سیاسی ماومەتەوە. لەكاتی خوێندنی زانستی سیاسیمدا كارم لەسەر زۆر بابەت كردووە وەك كوردستان، سوریا، عێراق، سودان و باشوری خۆرهەڵاتی ئە‌وروپا هەروەها بابەتی كۆچبەران و پەیوەندی ئاین و دەوڵەت. زانستی‌ سیاسییم لەگەڵ كۆمەڵ و كەلتورناسی كۆكردۆتەوە. داشنانیشم لەماڵەوە بەڵكو دەچمە گۆڕەپانەكەو لەنزیكەوە خەڵك و كە‌لتورو رەوشی ژیانییان دەناسم و ئەمە خۆشیم دەداتێ، كاتێك سەردانی ئەو شوێنانە دەكەم تەنانەت لەكاتی قەیرانە سەختەكانیشدا. هاوڵاتی: وەك دەزانرێت بەڕێزت پەیوەندییەكی باشت لەگەڵ كورددا هەیەو گرنگی زۆریش بە كێشەكەیان دەدەیت، دەكرێت بزانین ئەمە لەكوێوە سەرچاوەی گرتووە؟ ئەم پەیوەندی و ناسینە چۆن گەشەی كردووە؟ تۆماس: كاتێك گەنج بووم كوڕان و كچانی كوردم لەو ناوچەیەی خۆم و لەشاری فۆراڵبێرگ ناسین، كە وەك كۆچبەر لەوێ بوون و دەژیان. باوەڕەكەم تەمەنم شانزە حەڤدە ساڵێك دەبوو، كاتێك بۆ یەكەمجار ئامادەی كۆنسێرتێك بووم هی شڤان پەروەر، دواتر حەزم بۆ كەلتور و موزیكی كوردی جوڵا. واتە پێش ئەوەی بچمە زانكۆ تێكەڵێم لەگەڵ كورداندا هەبوو. یەكەمجار سەردانی كوردستانم كرد ساڵی ١٩٩٩ بوو خوێندكاری زانكۆ بووم، كاتێك لەگەڵ كچێكی هاوڕێمدا سەفەرێكی درێژمان كرد بۆ ڕۆژئاڤا و سوریا، ماوەیەك لە قامیشلۆو حەسەكە بووین، لەوێوە چووینە نوسەیبین. لەساڵی ٢٠٠٤ەوە بەبەردەوامی سەردانی باشوری كوردستان (بەشی عێراق) د‌ەكەم، ساڵی ٢٠٠٧ بۆ یەكەمجار لەڕۆژهەڵات (ئێران) بووم. لە‌گەڵ كاتدا فێری عەرەبی و توركی و هەندێك كوردیش بووم. ئەمڕۆ پەیوەندی فەرمی و كەسییم بەخەڵكی كوردەوە لە هە‌موو ناوچەكان هەیە، بەجۆرێك من لەوێ هەست دەكەم وڵاتی خۆمە. هاوڵاتی: دەتوانین بزانین چەند جار سەردانی كوردستانت كردووە؟ و چەند كتێبت لەسە‌ر كوردەكان نووسیوە؟  ئایا هیچ لە كتێبەكانت بۆ زمانی كوردی وەرگێڕراون؟ تۆماس: چەند جار بەتەواوی بیرم نییە، بەڵام بەمەزەنە، گەر هەموو پارچەكانی كوردستان حساب بكەین، نزیكی سی جار لەوێ بوومە، جا سەفەرە‌كانم هەبوون بۆ چەند مانگێك یا كورت بوون بۆ چەند رۆژێك، بۆ نموونە كاتێك بۆ كۆنفرانس یان سیمینارێك داوەت كراوم. بەگشتی خۆم سێ كتێبم لەسەر كورد نووسیوە، كە گێڕانە‌وەیە چیم بینیوە لەوێ، یەكێكیان لەسەر رۆژئاڤایە، یەكێكی تر لەسەر عەفرینە و دانەیەكی تریان لەسەر شەنگالە. جگە لەمە دوو كتێبی ترم بە هاوبەشی لەسەر كوردستان چاپكردوە. ژمارەیەكی زۆر وتاری زانستی و رۆژنامە‌وانیم نووسیوە. لە ساڵی ٢٠١٣وە بەردەوام و ساڵانە لەگەڵ هاوڕێكانمدا (كتێبی ساڵانەی ڤییەننا بۆ لێكۆڵینەوەی كوردی) بڵاودەكەینەوە، كە لێكۆڵینەوەی‌ بە زمانی ئەڵمانی و ئینگلیزی لەسەر كوردستان تێدایە. دوو كتێبەكەی خۆم بۆ زۆر زمانی تر و‌ەرگێڕراون وەك ئینگلیزی، عەرەبی، توركی و كوردی، تەنها ئەو كتێبەشم كە لەسە‌ر عەفرین نووسیومە بە دیالێكتی سۆرانی وەرگێڕراوە و ساڵی ٢٠٢٠ لەئێران بڵاوكراوەتەوە.  هاوڵاتی: لە كەیەوە تۆ گرنگی بە ململانێكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەدەیت؟ بۆچی ئەو كێشانەی خۆرهەڵاتی ناڤین لای تۆ گرنگن؟ تۆماس: زەمەنێكی دیاریكراو نییە، كە من لەو كاتەوە گرنگیم پێ دابێت، هەرچۆنێك بێت لەگەنجییەوە ئەو ناوچەیە سەرنجیان راكێشاوم. من لەگەڵیدا گەورە بووم، كاتێك سەروەختی خوێندنەكەم بوو، بۆ من گرنگ بوو كۆرسێكی خوێندنی عەرەبیم لە قاهیرە بوو، كاتێك ساڵی ١٩٩٨ تەواوی وەرزێكی خوێندن لەوێ بووم. كۆرسێكی خوێندنی توركیم لە ئەستەنبول بوو، كاتی نووسینی پڕۆژەی دەرچوونم لە سودان بووم، پاشان ئەو هەموو یەكتربینینە زۆرەم لەگەڵ خەڵكیدا لەناوچەكە و دوور لەئەوروپا. هاوڵاتی: وەك تۆ دەزانی، كە توركیا لەساڵانی رابردوودا زۆرجار پەلاماری ناوچەی خۆبەڕێوبەریی رۆژئاڤای داوە لە باكور و رۆژهەڵاتی سوریا، هەروەها چەندان شاریشی وەك عەفرین دوای بەرگرییەكی سەخت داگیركردووە، بە بۆچوونی تۆ بۆچی توركیا وا دەكات؟ كۆنكریت بڵێین توركیا چی لەكوردەكانی ئەوێ دەوێت؟ تۆماس: دەستەڵاتدارانی ئێستای توركیا هەر خۆبەڕێوەبەرێتییەكی كوردەكان بەهەڕەشە بۆ سەر خۆیان دەبینن، بەتایبەت كە ناوچەكە لەژێر دەستی پارتێكی دەستەخوشكی پارتی كرێكاراندا بێت، ئەمەش نەك بەو مانایەی كە ناوچەی ئۆتۆنۆمی باكورو رۆژهەلاتی سوریا هەڕە‌شەی سەربازی لەسەر توركیا دروست كردبێت. هێزی باش پڕچەكنەكراوی یەپەگە هەرگیز هەڕەشەیەكی سەربازیی نابێت بۆ دەوڵەتێكی ئەندامی ناتۆی پڕچەككراوی وەك توركیا. بەڵكو مەسەلەكە كاریگەریی ئەو نموونە باڵایەی دەستەڵاتی كوردییە كە لەسەر سنوری توركیا دەتوانێت هە‌یبێت، كە بەبیروباوەڕێكی پێشكەوتوخوازیی سیكولاریی پەیوەست بێت.  دیارە ئەمەش تەنها پەیوەندی بەپارتی كرێكارانەوە نییە. ئە‌نقەرە ساڵی ١٩٩١ كوردستانی عێراقیشی وەك هەڕ‌ەشە بۆ سەر خۆی دەبینی، بەڵام بەپێی كات كردی بەناوچەیەكی ئابوری و بازاڕێكی كاڵا بۆ خۆی، بەتایبەت لەگەڵ پارتی دیموكراتدا. ئەمەش مانای ئەوە نییە كە توركیا رێز لە سنوری عێراق دەگرێت، خۆ هەرچەند رۆژێك لەمەوبەر بوو هێزی ئاسمانی توركیا ناوچەكانی شەنگالی بەچڕی بۆمباباران كرد. خۆ ئەوێ بەشێك نییە لەهەرێمی كوردستان و نزیكیش نییە لەسنوری توركیاوە. ئەو بیانوانەی كە توركیاش دەیهێنێتەوە ناتوانێت ببنە پاساوی هێرشەكانی.  هاوڵاتی: تۆ ئەو پەیوەندییەی نێوان توركیا، بەتایبەت ئەردۆغان و پارتەكە‌ی واتە ئەكەپە لەگەڵ داعشدا چۆن دەبینی؟ دەكرێت ئەو پەیوەندیە چۆن هەڵدەسەنگێنی یان چ ناوێكی لێ بنێین؟ تۆماس: زنجیرە‌یەك نیشانە‌ هەن، كەوا ئاماژەن بۆ هاوكاری و هەمئاهەنگی نێوان دەوڵەتی قوڵی توركیا لەگەڵ داعشدا، بەڵام سروشتی هەمئاهەنگییەكە بەنهێنی هێڵراوەتەوە، چیش بە تەواوی روودەدات لەو نێوانەدا، مرۆڤ تەنها كاتێك دەیزانێت، كە گۆڕانكاری لەڕژێمی توركیادا رووبدات. ‌بەڵام ئەوەی مرۆڤ بەدڵنیاییەوە دەتوانێت بیڵێت، ئەوە‌یە كە داعش سود لەوە دەبینێت، كە توركیا دژی هێزەكانی هەسەدە دەجەنگێت، كە ئەمە واتا هەردوو توركیاو داعش پێكەوە دوژمنی هاوبەشی هەسەدەن. ئەمە بۆ نموونە لەم دواییەشدا نیشانیدا، كاتێك هێزەكانی هەسەدە خەریكی شەڕ بوون دژی هێرشی سەر زیندانی حەسەكە لەگەڵ داعش، كەچی توركیا لەولاوە بە درۆن هێرشی دەكردە سەر هێزەكانی هەسەدە، ئەمە بەهەر جۆرێك بێت، بریتییە لە هاوكاریكردن بۆ داعش. هاوڵاتی: و‌ەك چاودێرێكی ململانێكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و زانستكارێكی رامیاریی ئایا چۆن كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەتوانێت كوردەكانی سوریا لەهێرشی توركیا بپارێزێت؟ تۆماس: ئەمە پرسیاری دەتوانێت نییە، بەڵكو مەسەلە ویستی سیاسییە. بوونی هێزەكانی ئەمریكا لە باكورو رۆژهەڵاتی سوریا بە‌شێكی بۆ پاراستنی كوردەكانە. بەڵام ئەوە بوو بینیمان چی روویدا، كاتێك سەرۆكێكی ئەمریكای كەم هەست بەبەرپرسیاریكەری وەك ترەمپ هێزەكانی لە پڕدا كشانەوە و ناوچەكەی بۆ هێرشكردنە سەر بەجێهێشت. لەئۆكتۆبەری ٢٠١٩ بەڕوونی دەركەوت، كە چەند دۆخێكی نالەباری خوڵقاند، دیارە بایدن وەك ترەمپ نییە، بەڵام هیچ كەس گرەنتی ناكات، كە جارێكی تر ترەمپ ناگەڕێتەوە سەرۆكایەتی ئەمریكا. ئەوروپا ناوچەكەی پشتگوێ خستووە، ئەڵمانیاش وەك كاریگەرترین هێزی یەكێتی ئەوروپا بەداخەوە وەك نەریتێك زۆر نزیكە لە توركیا. لەكابینەی نوێی حكومەتی ئەڵمانیا‌ش، كە هاوپەیمانێتی نێوان سەوزەكان و لیبراڵەكانە، وا رانابینم كە هیچ گۆڕانكارییەك بكات لە هەڵوێستیدا بەرامبەر بە‌توركیا.  روسیاش بەرئەنجامی سیاسەتی دەرەوەی ترەمپ لەسوریادا كاریگەرییەكەی زۆر زیادی كرد. ئێمە بمانەوێت یان نا، متمانەی پێ ناكرێت، ئەوە بوو روسیا ساڵی ٢٠١٨ عەفرینی بۆ هێرشكردنە سەر جێهێشت. بۆیە ناكرێت كوردەكان لەوێ پشت بەهێزی نێودەوڵەتی بۆ پاراستنی خۆیان ببەستن و رەوشەكەیان تا كاتێكی نادیار جارێ نالەبارە. هاوڵاتی: راتان لەسەر بزوتنەوەی ئازادیخوازی كوردەكان لەباكوری كوردستان (توركیا) چییە؟ رەوشەكە بەرەو كوێ دەڕوات؟ پێتان وایە لە داهاتوویەكی نزیكدا لەژێر فشاری نێودەوڵەتیدا ئۆجەلان ئازاد دەكرێت؟ تۆماس: بە لەبەرچاوگرتنی دۆخی قەیرانی ئابوری و سیاسیی لەتوركیادا سەختە بۆ كەسێك پێشبینی ئەوە بكات، كە لەداهاتوودا چی لەوێ دەگوزەرێت. وە‌ك خۆم لام وایە، كە حكومەتی ئاكەپە ناتوانێت ماوە‌یە‌كی درێژتر بمێنێتەوە، بەڵام خۆ ئەمە‌ش بەمانای ئەوە نییە، كە ئۆتۆماتیكی ئەو حكومەتەی دواتر دە‌ستەڵات دەگرێتە دەست زیاتر دۆستی كورد دەبێت، لەمانەی تائێستا هەبوونە. هیچ دووریش نابینرێت، كە ئەردۆغان تەواوی وڵات بخاتە شەڕێكی ناوخۆوە، ئەگەر ملی نەدا بەوەی بڕوات. بارودۆخی توركیا زۆر لەوە ناجێگیرترە كە دەیبینین. ئەگەری ئازادكردنێكی عەبدوڵا ئۆجەلان لە داهاتوویەكی نزیكدا ‌كەمە. لەتوركیادا كۆدەنگییەك هەیە لەلایەن تەواوی پارتەكانەوە لە ناسیۆنالیستەكانەوە وەك مە‌هەپە، ئینجا ئیی پارتی و ئەكە‌پە و تا دەگاتە جەهەپە، كەوا ئۆجەلان سەرۆكێكی تیرۆریستە و دەبێت تا لەژیاندا ماوە لە زینداندا بێت. بەڵام دەكرێت ئازادكردنی ناوبراو لە چوارچێوەی چارەسەرێكی كێشەی كورد لەو وڵاتەداو وەك بەرئەنجامێكی ئەو رووداوە ببینرێت، دیارە ئەمە بەدڵنیاییە‌وە لەژێر فشاری دەرەوە روونادات. هاوڵاتی: تۆ زۆرجار سەردانی باشوری كوردستانت كردووە، بە گشتی دۆخی ئەوێ چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟  تۆماس: بەداخەوە هێشتا كاریگەریی ئەو قەیرانە ئابورییە گەورەیە تەواو نەبووە، كە ساڵی ٢٠١٤ لەئەنجامی فراوانبوونی (دەوڵەتی ئیسلامی) ناوچەی كوردنشینەكەشی گرتەوە. لەڕووی سیاسییەوە هێشتا حكومەت پاش یەكگرتنەوەی فەرمیی دوو ئیدارەكەش ناكۆك و ناتەبایە. كێشەی نێوان پارتی دیموكرات و پارتی كرێكاران، هێرشی جاربەجارو داگیركاری ناوچە سنورییەكانی ئەوێ لەلایەن توركیاوە هەیە. بەنیگەرانییەوە چاودێری دەكەم، كە سەرەڕای لێدوانی بەردەوام بۆ نەهێشتن و كەمكردنەوەی، كەچی گەندەڵی و واستەكاری هەر زۆرتر دەبێت،  ناوچەكەش لەوە دوورتر دەكەوێتەوە، تا وە‌ك نموونەیەكی دیموكراتی لەخۆرهەڵاتی ناڤیندا ببینرێت، كە هەوڵی بۆ دەدرا وای لێ بێت. ئەم جۆرە لەخراپ حوكمڕانیكردن، كە بەداخەوە وەك نەریتێكی سیاسی لای سەرجەم پارتەكان بوونی هەیە. لە‌و كاتەوە كەساڵی ٢٠١٩ مەسرور بارزانی بووەتە سەرۆكوەزیران و دە‌ستەڵاتی لەئامۆزاكەیەوە وەرگرت، بەداخەوە زیاتر دەردەكەوێت.‌ دوا رووداو كۆچی هەزاران گەنجانی كورد بوو بەرەو روسیای سپی لەبەهاری ٢٠٢١، كە دەبوو ئەمە زەنگێكی ئاگاداركردنەوە بێت بۆ هەولێر، كە گەر بێت و بەزوویی چاكسازیی ریشەیی بە ئاڕاستەی دیموكراتی و دەوڵەتی یاسا نەكرێت، لای كەمی سنورداركردنی گەندەڵی، ئەوا گەنجەكانی ئەوێ سەری خۆیان هەڵدەگرن. هاوڵاتی: لەساڵانی رابردوودا و لەباشوردا زیاتر لەسەد چالاكوان و رۆژنامەنووس دەسگیركراون، هەندێك لەوان برانە پێش دادگاو بڕیاری ساڵەها زیندانییان درا، لەنێو ئەوانەدا: شێروان شێروانی، گوهدار زێباری، هەریوان عیسا، ئەیاز كەرە‌م و شڤان سەعید هەریەكەو پاش دادگاییكردنێكی نادادپە‌روەرانە لەهەولێر بەشەش ساڵ حوكمی زیندانییان درا. ئەمە چۆن دەبینی؟ تۆماس: لەوەڵامی پێشترمدا باسی گەشەی ئەو جۆرە حوكمڕانییەم كرد، راوەدوونانی رۆژنامەنووسان بەشێكە لەو جۆرەی دەستەڵات بەكارهێنان و دۆخی ترساندن و تۆقاندن. دیارە هەمیشە لەوبارەوە جیاوازییەك لەنێوان هەولێر و سلێمانیدا هەیە، بەڵام بەگشتی لەهەموو ناوچەكانی هەرێمدا ئازادی رۆژنامەگەریی بەرەو پاشەوە چووە. هەرگیز لەو باوەڕەدا نە‌بووم، كە رۆژێك بەغدا ئازادی رۆژنامەگەریی زیاتر تێدا بێت لەكوردستان، بەڵام گەر مرۆڤ ڕاشكاو بێت، دەبێت گەواهی ئەمە بدات، كە ئێستا وایە! هاوڵاتی: وەك نووسەر و زانستكارێكی سیاسی، هەروەها دۆستێكی كورد، چۆن داهاتوی كورد بەگشتی دەبینیت؟ بەتایبەت سەبارەت بە مافە كەلتوری و سیاسییەكانیان. تۆماس: بۆ ئەمە دەبێت هەر پارچەیەكی كوردستان بەجیا هەڵسەنگێنین، كورد ئەمڕۆ لە عێراق و سوریادا مافە كەلتورییەكانیان  بەدەستهێناوە. بەڵام ئەمە بەو مانایە نایەت كە ئیتر لەوێدا زۆر كتێب چاپ دەكرێن، زۆر شانۆگەری نمایش دەكرێت یان فیلمی زۆر دەردەهێنرێت. لەڕووی سیاسییەوە كەوتۆتە سەر ئەوەی، ئایا لەوێ دەستەڵاتی ئۆتۆنۆمی ئەو دوو جێگایە لەداهاتوودا بەئاڕاستەی دیموكراتییەت گەشە دەكات یان بەرەو پێشبڕكێی ناڕەوا و حوكمڕانیی دیكتاتۆرییەتی حزبی دەچێت. من لەهەردوو پارچەكەدا هەست بەمەیلێك بەرەو گەشە‌كردنی حوكمڕانی خراپ دەكەم. راستە لەو جێگایانە دەتوانن بەزمانی خۆیان بخوینن و بنووسن، بەڵام ئایا لەژێر فشاری ناوخۆدا یان فشاری دراوسێكاندا رووداوەكان دەچنە پێش، گومانێك لە‌مە هەیە. لەتوركیا دۆخی مافە كەلتوری و سیاسییەكان تاریكە. لەئێراندا هەرچەندە دان بە زمان و هەندێك مافی كەلتوریدا نراوە، بەڵام مافە ساسییەكان ونە. هاوڵاتی: ئایا تۆسەردانی سەركردە كوردەكانت كردووە یان بینیوتن؟ كامانەیان و رات لەسەریان چییە؟ تۆماس: بەڵێ چاوپێكەوتنم لەگەڵ جەلال تاڵەبانی و نەوشیروان موستەفا ئەمین كردووە، مەسعود بارزانی تەنها لەكۆبوونەوەی گشتیدا بینیومە، بەڵام لەنزیكەوە قسەم لەگەڵ نە‌كردووە، هاوكاتیش سەركردە سیاسییە باڵاكانی پارتە گەورەكان و هەندێك لەحزبە بچووكەكانیش دەناسم، بۆ نموونە لە حزبی شوعی و یەكگرتوی ئیسلامی. دیارە ئەمانە بۆ من وەك زانستكارێكی سیاسی گرنگە و پەیوەندی بەمەیلی سیاسییەوە نییە. جەلال تاڵەبانی و نەوشیروان موستەفا ئەمین بۆ من دوو كەسایەتی كاریگەر بوون، كە ئەو كاریگەریی و مێژوویی بوونە‌ لەئەوانە‌ی بەدوایاندا هاتن نابینرێت. سەبارەت بەو سەركردە سیاسییانەی بەكەسیی نەمبینیون نامەوێت هیچ قسەیە‌كیان لەسەر بكەم.  

عەمار عەزیز. دهۆك ئەحلام ئەمین ، كچێكی ئاوارەی ئێزیدییە لەپێناو دابینكردنی بژێوی ژیانی خێزانەكەی وازی لە خوێندن هێناوەو لە دوكانێكی گەص فرۆشیدا كار دەكات. ئەحلام ئەمین تەمەن 17 ساڵ ، پێنج خوشك و برایەكی هەیە لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد  لە 2014 كاتێك ئاوارەی پارێزگای دهۆك بوون خانوویان بە كرێ گرتووەو مانگانە 150 هەزار دینار دەدەن، هەروەها وتیشی:" لە 2014 لە پۆلی شەشی سەرەتایی بووم، لەبەر داعش نەمتوانی هەموو تاقیكردنەوەكان بكەم ، كە هاتمە دهۆك جارێكی تر چوومە پۆلی شەشی سەرەتایی ئینجا بەردەوامیم دا خوێندن، بەڵام لەبەر خراپی دۆخی ئابووریمان وازم لە خوێندن هێناوەو حەزمكرد ئیشێك بكەم تا داهاتێك بۆخۆم و خێزانەكەم دابین بكەم". ناوبراو ئەوەشی خستەروو كە زۆر بەدوای كاردا گەراوەو لەگەڵ رێكخراوە نا حكومییەكان گفتوگۆی كردووە،  بەڵام دواینجار بڕیار دەدات وەك كرێكارێك لە چێشتخانەیەك لەناو كەمپی شاریا كار بكات، ئەحلام وتی:" ماوەی شەش مانگە لە چێشتخانەیەكی ناوەندی كۆمەڵگای شاریا بوومە كرێكار، سەرەتا كرێی رۆژانەم 10 هەزار دینار بوو دواتر بووە بە 15 هەزار دینار". ئەحلام رۆژانە لە كاتژمێر 7و نیوی بەیانی تا 10 شەو لەو چێشتخانەیەدا كار دەكات" ڕاستە ماوەكەی زۆرە و پارەكە زۆر كەمە، بەڵام چی بەكەم هیچ ئیشی تر نیە بیكەم، ئەو بڕەیەی لەو كارە دەستم دەكەوێت بەشێكی بۆ خێزانەكەم خەرج دەكەمەوە " . ئەو كچە ئێزیدیە پێشیوابوو كە ئیشكردن هیچ عەیبی نیە" ڕاستە بۆ ژن تاڕادەیەك قورسە، بەڵام ئێستا كۆمەڵگا گوڕاوە شتێكی ئاسایی یە ژنیش وەكو پیاو كاربكات". ئەحلام لە دوكانی گەص فرۆشییەكەدا لەفەی مریشك و فەلافل و گەص ئامادە دەكات وەك دەڵێت:" رۆژانە سەد لەفەیەك دەفرۆشین و گرنگی زۆر بە پاك و خاوێنی دەدەین و زۆر كەس سەردانمان دەكات".

سازدانی: ئارا ئیبراهیم ئەندامێكی خولی پێشووی پەرلەمانی عێراق دەڵێت جوڵاندنی دۆسییەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە جانبێكی سیاسی هەیەو پەیوەندی بەئاڵۆزییەكانی پرسی سەرۆك كۆمارو پێكهێكانی حكومەتەوە هەیە. ئەحمەد حاجی رەشید، ئەندامی خولی پێشووی كۆمەڵی دادگەری لەلیژنەی دارایی عێراق لەم چاوپێكەوتنەیدا زۆر بە راشكاوی لەبارەی جوڵاندنی سكاڵاكەی دادگای فیدراڵی قسە دەكات و دەشڵێت:» جوڵاندنی ئەم سكاڵایە لەم كاتەدا دادگای فیدراڵی شەرعییەتی بۆ دۆزیوەتەوە، ئەگینا لەیاسای بودجەی 2021دا  تاكە بڕگە كە رێگە دەدات هەرێمی كوردستان خۆی نەوت هەناردە بكات و بیفرۆشێت جێگیركراو تێپەڕێندرا، بەڕەزامەندی هەماهەنگی شیعەكان بوو، بۆیە كەسیش سكاڵای نەكردو یاساكەی نەبردە دادگای فیدراڵی».   هاوڵاتی: بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی لەم كاتەدا كەتایبەتە بەنەوت و غازی هەرێم بۆچی؟ تاچەند پەیوەندی بەئاڵۆزییە سیاسییەكانەوە هەیە؟ ئەحمەد حاجی رەشید: ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی تەنها بڕیارێك نییەو سێ سكاڵایە، سكاڵایەكیان وەزیری نەوتی عێراق لەدژی وەزیری سەرچاوە سروشتییەكانی هەرێم كردوویەتی، سكاڵایەكی دیكەیان ئەندامێكی پەرلەمانی عێراق بەناوی عەلی شەداد فارس لەدژی پەرلەمانی كوردستان كردوویەتی كە یاساو نەوت و غازیان دەرچواندووە، سکاڵای سێیەمیان لەساڵی 2014 كراوە لەدژی حكومەتی توركیا كردوویەتی كەنەوتی لەهەرێمی كوردستان كڕیوە بەبێ رەزامەندی وەرگرتن لەحكومەتی ئیتحادی عێراق. لەمێژووی سكاڵاكەوە كە لە 2012 تا 2022 لەجەكمەجی دادگای ئیتحادیدایەو جارێك دێتەوە سەر شاشەو جارێكی دیكە ونی دەكەن. كاتی خۆی لەگەڵ هەردوو هاوڕێی بەرێزم كاك وشیار عەبدوڵاو كاك سەركەوت شەمسەدین، سەردانێكی دادگای ئیتحادیمان كرد لەنزیكەوە چاومان كەوت بەهەموو دادوەرەكان، بەتایبەت میدحەت مەحمود، پرسیارێكمان ئاراستە كرد كە ئەو سكاڵایانە چۆنەو بۆچی ناوبەناو باسی دەكەن و دواتر ونی دەكەن، زۆر بە راشكاوی پێی وتین كە «ئەم سكاڵایانە زۆرجار كە هەرێم و عێراق نزیكدەبنەوە لەیەك پێمان دەڵێن كە سكاڵاكە بوەستێنن و كە ئاڵۆزی دروست دەبێت پێمان دەڵێن بیجوڵێنن»، بۆیە ئەم جوڵاندنی سكاڵایانە لەم كاتەدا لەلایەن دادگای ئیتحادییەوە چەند جانبە یاساییەكە لەخۆی دەگرێت، ئەوەندەش مەسجێكی سیاسییە بۆ ئەو ململانێیەی كەهەیە لەسەرۆك كۆمارو پێكهێنانی حكومەت و دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكان، جانبێكی سیاسی وازحی هەیە، لەڕووی یاساییەوە هەر سكاڵایەك بچێتە دادگای ئیتحادی دواجار دەبێت یەكلایبكرێتەوەو مولزەمە وەڵامبداتەوەو نابێت واز لەو سكاڵایانە بهێنێت.   هاوڵاتی: جوڵاندنی لەڕووی سیاسییەوە تا چەند پەیوەندی بەهاوپەیمانێتی نێوان لایەنە جیاوازەكانەوە هەیە؟ ئەحمەد حاجی رەشید: بەتەئكید پەیوەندی راستەوخۆی بەپرسی سەرۆك كۆمارو پەیوەندی راستەوخۆی هەیە بەو حلفەی كە پارتی و سوننەكان و سەدر دروستیان كردووە، زۆر بەڕاشكاوی ئەمە بەشێكە لەوە بەداخەوە برادەرانی پارتی دیموكراتی كوردستان بەبێ خوێندنەوەی واقعەكەو بەبێ ئەوەی بزانن چ لەزمەیەك دەدەن بەدەستەوە پارتی نوێنەرایەتی هەموو كورد ناكات و دواجار دەچێتە ناو هاوپەیمانێتییەكی سێ لایەنییەوە كە لەبەرانبەردا ئەم دۆسییانە دەجوڵێندرێت و دواتر باجەكەی خەڵكی هەرێمی كوردستان دەیدات.   هاوڵاتی: بەڵام پارتی باس لەوە دەكات كە دادگای فیدراڵی بێلایەن نییەو نزیكە لەئێران و خودی نوری مالكی كە لەناو چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان لەبەرەیەكدان دژ بە بەرەكەی سەدرو بارزانی و حەلبوسی؟ ئەحمەد حاجی رەشید: ئەگەر سەیری دادگای فیدراڵی بكەین لەسەرەتای ئەم كێشانەوە سێ سكاڵای هەماهەنگی شیعەكان (ئیتاری تەنسیقی) رەتكردووەتەوە لەدەرئەنجامی هەڵبژاردنەكان، لەمەسەلەی دانیشتنی پەرلەمان،  كەواتە دادگای باڵا ئەو دۆسییانەی دەچێتە بەردەستی تەعامول لەگەڵ ناوەرۆكەكەی دەكات، ئەگەر وابووایە بەئیمتیاز ئەوا هەر لەسەرەتاوە دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكان قبوڵ نەدەكرا لەكاتێكدا ئەو بەڵگانەی درانە دادگای فیدراڵی لەبارەی تەزویراتەوە، كە كەم كەس هەبوو دەیویت دەرئەنجامەكان قبوڵ دەكات، بەڵام قبوڵیشی كردو كۆبوونەوەی پەرلەمانی بەڕێكرد، كە باسم جەسام لەهەماهەنگی شیعەكان سكاڵای كردبوو تانەكەی قبوڵ نەكرا. گرفتێك لەعێراقدا هەیە ئەگەر دادگای فیدراڵی سكاڵایەكی یەكلایكردەوە لەزیانی هەر كەس بوو ئەوا دەڵێن دادگای فیدراڵی سەر بەفڵان دەوڵەتە، ئەگەر لەبەرژەوەندیدا بوو دەڵێن دادگایەكی میهەنییە. ناتوانین بڵێین دادگای فیدراڵی سەر بەهیچ لایەنێك نییە، بەڵام ئەوەمان لەبیر نەچێت كە دادگای فیدراڵی لەزۆربەی وڵاتان لەئاڵۆزییە سیاسسیەكانی زۆر وڵاتدا تەدەخول دەكات، بۆیە ئەوە جەمبەیەكی سیاسی تێدایە كە ئەمەیان یەكێكە لەو جەمبە سیاسییانەی دیكە.   هاوڵاتی: پارتی رێبەر ئەحمەد-یان كاندید كردووە بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، لەبەرانبەر بەرهەم ساڵح كە كاندیدی یەكێتییە، پێتانوایە ئەگەر ئەم دوولایەنە نەگەنە رێككەوتن پرسی ناردنی 200 ملیار دینارەكە كێشەی تێدەكەوێت؟ ئەحمەد حاجی رەشید: مەسەلەی ناردنی 200 ملیار دیناری مانگانە كە لەبەغداوە رەوانەی هەرێم دەكرێت پەیوەندی بەخودی مستەفا كازمییەوە هەیە، تا ئەو بەتەمای ئەوە بێت بكرێتەوە بەسەرۆك وەزیران مەگەر لەحاڵەتێكدا ترسی ئەوەی هەبێت كە لەدادگای فیدراڵی سكاڵای لەسەر تۆمار بكرێت، ئەگینا بەیاسا تەحدید نەكرێت لەبودجەدا ناردنی 200 ملیارەكە لەلایەن مستەفا كازمییەوە بەردەوام دەبێت. سەبارەت بە رێبەر ئەحمەد كەكاندیدی پارتی دیموكراتی كوردستانە بابزانین ئایا كردنەوەی بابی دەرگای خۆپاڵاوتن دادگای فیدراڵی چی لەبارەوە دەڵێت، تەبعەن موخالەفەی یاسای ژمارە 8ی ساڵی 2012 یە كە بۆ خۆم گوێم لەسەرۆكی فراكسیۆنی پارتی بووەو ئەو بڕیاری كردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتنە نایاساییە، بەڵام دەبێت سەیری جانبە سیاسییەكە بكرێت ئایا مەحكەمەی ئیتحادی قوفڵ لەو مەسەلەیە دەدات بۆ ئەوەی عێراق. تائێستا ململانێیەك لەنێوان پارتی و یەكێتی هەیە كە نەشاراوەیە كەئایا هێزەكانی هاوپەیمانی سەدرو سوننەكان و بارزانی توانای ئەوەیان هەیە 180 ئەندام پەرلەمان كۆبكەنەوەو بیدەن بە رێبەر ئەحمەد، لەبەرانبەردا ئایا هاوهەمانگی شیعەكان قبوڵ دەكات رێبەر ئەحمەد بەبێ تەوافوق ببێتە سەرۆك كۆمار؟، تا ئەوكاتەی نەگەنە ئەو قەناعەتەی لەگەڵ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار حكومەتی عێراقیش بكرێتە یەك پاكێج بۆ ئەوەی رێككبكەون، ئەگەر نا هەردوو هاوپەیمانەكە دانیشتنی پەرلەمان دەتوانن پەكبخەن.   هاوڵاتی: ئەگەر پرسی سەرۆك كۆمار لەنێوان پارتی و یەكێتی چارەسەر بكرێت ئایا ئەو دۆسییەی سكاڵایانە دەخرێتەوە چەكمەجەكەی دادگای ئیتحادی؟ ئەحمەد حاجی رەشید: دادگای فیدراڵی پێش ئەوەی سەیری جانبە یاساییەكە بكات سەیری جانبە سیاسییەكەی دەكات، كە جانبە سیاسییەكەی زانی بەرژەوەندی باڵای عێراقی تێدایەو نابێتە هۆی ئاڵۆزی ئینجا شەرعییەت دەدۆزێتەوە بۆ ئەو قەزییە. جووڵاندنی ئەم سكاڵایە لەم كاتەدا دادگای فیدراڵی شەرعیەتی بۆ دۆزیوەتەوە، ئەگینا لەیاسای بودجەی 2021دا  تاكە بڕگە كە رێگە دەدات هەرێمی كوردستان خۆی نەوت هەناردە بكات و بیفرۆشێت جێگیركراو تێپەڕێندرا، بەڕەزامەندی هەماهەنگی شیعەكان بوو، بۆیە كەسیش سكاڵای نەكردو یاساكەی نەبردە دادگای فیدراڵی. یەكێتی و پارتی لەوە دەرچوون بەبێ شەریكەكانیان بڕیار بكەن، یەكێتی بەبێ هەماهەگنی شیعەكان و پارتی بەبێ سەدرو سوننەكان تازە دوو جەبهە دروست بووە لەعێراقدا كە خەریكی ئێسقان شكاندنی ئەوی تریانە، ئەو دۆسییەی دادگای فیدراڵی ناخرێتەوە چەكمەجەكەی دادگای فیدراڵی تا ئەوكاتەی تەوافوق لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمارو پێكهێنانی حكومەتی عێراق نەكرێت.   هاوڵاتی: پێتانوایە ئێران و وڵاتانی ئیقلیمی رۆڵیان هەیە لەم دۆخەی ئێستای عێراق؟ ئەحمەد حاجی رەشید: نەك ئێران هەموو وڵاتانی ئیقلیمی توركیاو ئیمارات و ئەردەن و تا رادەیەك سعودیەو دوورتریش بەریتانیاو ئەمریكا رۆڵیان هەیە تەنانەت روسیاش رۆڵی هەیە كە هاتۆتە سووریاوەو هاوپەیمانی ئێرانە كە دوو میحوەرین تا دەوڵەتە زلهێزەكان كە بەپێی بەرژەوەندی و گرنگیان بۆ عێراق.

سازدانی: هاوڵاتی نوێنەری حكومەتی هەرێم لە تاران ئاماژە بە رای كۆماری ئیسلامی ئێران دەكات لەبارەی پۆستی سەرۆك كۆمارو دەڵێت:»رێككەوتنەكەی پارتی و سەدرو حەلبوسی ململانێكان قوڵتر دەكاتەوە». نازم دەباغ نوێنەری حكومەتی هەرێم لە ئێران لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەشڵێت:» بۆ كورد باش نییە بە دوو كاندید بچنە بەغداو ئەزموونی 2018 دووبارە دەبێتەوە، ئەویش دەمێنێتەوە سەر توانای ئەو كاندیدەی دەچێتە پێشبڕكێوە لەپرۆسەیەكی دیموكراسیدا تا لە پەرلەمانی عێراق بیباتەوە ئەوە زیان لە ئایندەی پرۆسەی سیاسی كورد لەبەغدا دەدات».   هاوڵاتی: رێكەوتنەكەی سەدرو حەلبوسی و پارتی دۆخی عێراق بەرەو كوێ دەبات؟ نازم دەباغ: ئێران رایەكانی رۆشتوون و دیاربووە لەسەردانەكانیشیدا بۆ هەرێمی كوردستان لەكاتی خۆیدا هەمیشە تەئكیدیان كردووەتەوە كورد نەبێتە لایەنگیر، كەواتە لایەنگری كورد بۆ گروپێك لە شیعەكان بەزیانێك تەواو دەبێت كە پێچەوانەی رای كۆماری ئیسلامی ئێرانە.  هەروەها دیسان كورد لەنێوان خۆی یەكپارچە بێت و بسازێـت بۆ داواكانی لەبەغدا كە ئەمەش خۆی لەخۆیدا هەڵسەنگاندنێكی دیكەی دەوێت. بەشێوەیەكی گشتی ئەو رێككەوتنەی لەنێوان برادەرانی پارتی و حەلبوسی و موقتەدا سەدر هەیە وەكو خۆم پێم باشە ئەگەر دەستورێكی راست و دروست هەبێت وەكو لەئەوروپا هەیە، هەمیشە دەسەڵات دەستاودەست بكات وەك پرۆسەیەكی دیموكراسی، چونكە ئەو سێ لایەنە رێكدەكەون بەناوی زۆرینە چوار ساڵی تر هەڵبژاردن بكرێتەوە ئەوانیش بەهەمانشێوە بتوانن دەسەڵات رادەست بكەن، بەڵام بەڕای من زۆر زەحمەتە لەعێراق ئەو پرۆسەیە سەربگرێت، بۆیە پێشبینی دەكرێت لەجیاتی حكومەتێكی بەهێز ببێتە حكومەتێكی لاواز یاخود لەهەمانكاتدا ببێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی ململانێكان زیاتر قوڵ ببنەوە.   هاوڵاتی: بۆچی پارتی بە قسەی ئێرانیەكانیان نەكرد لەم پرسەدا كە لەگەڵ گروپێك لەماڵی شیعە رێكنەكەون؟ نازم دەباغ: نازانم بەڵام تائێستا نەبووەتە بڕیارێكی یەكلاكەرەوە كە پارتی وەكو خۆی دەڵێت دژی ئەو سیاسەت و بیروبۆچوونانە بێت كە كۆماری ئیسلامی هەیەتی، پێموایە باشترە چاوەڕێی ئایندەیەكی نزیك بكەین و ئەنجامەكانی دەبینین.   هاوڵاتی:لەسەر پرسی سەرۆك كۆمار یەكێتی و پارتی نەگەیشتنە رێككەوتن، یەكێتی بەرهەم ساڵحی كاندید كردووە و پارتیش ئامادە نییە هۆشیار زێباری بكشێنێتەوە، ئێرانیەكان چی قسەیەكیان دەبێت لەوبارەیەوە؟ نازم دەباغ: ئێرانییەكان لایەنگری ئەوەن كە وەكو وتم یەكڕیزی لەنێوان كورد هەبێت بۆ سیاسەت و كاركردنیان لەبەغدا و بەیەك نوێنەر بچنە بەغدا بۆ بەشداریكردن لەهەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارو رایان وایە ئەمجارە ئەو پۆستە كاندیدێكی یەكێتی بێت. پێموایە بۆ كورد باش نییە بەدوو كاندید بچنە بەغداو ئەزموونی 2018 دووبارە دەبێتەوە، ئەویش دەمێنێتەوە سەر توانای ئەو كاندیدەی دەچێتە پێشبڕكێوە لەپرۆسەیەكی دیموكراسیدا تا لە پەرلەمانی عێراق بیباتەوە ئەوە زیان لە ئایندەی پرۆسەی سیاسی كورد لە بەغدا دەدات، چونكە ناتوانێت وەكو زۆرینەی كورد قسە بكەیت لەبەغدا ئەگەر بێت و لایەنەكانی دیكە یەكبگرن، بەتەنیا برادەرانی پارتی 31 كورسیان هەیە و ئەوانی دیكەش نزیكەی 33 كورسییان هەیە واتە ئەم ململانێیە جگە لەزیان لەكورد و پرۆسەی سیاسی لەعێراق هیچ شتێكی دیكەی تێدا نییە.   هاوڵاتی: ئایا ئێرانییەكان پشتیوانی بەرهەم ساڵح دەكەن؟ نازم دەباغ: كۆماری ئیسلامی ئێران بەپێی سەرچاوە هەواڵییەكان و كەسانی دیكەش تا ئێستا نەمانبیستووە ناڕازیی بن لەسیاسەتی سەرۆك كۆماری عێراق و جۆری راگرتنی هاوسەنگی لەنێوان هەموو لایەنەكاندا، ئەگەر دیقەت بدەی بەرهەم ساڵح لەخۆپیشاندانەكانی تشرین پشتیوانی ئەوان بوو لەمەیدانی تەحریرو لە هەمانكاتدا لەخۆپیشاندانەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی دیسان لەمەیدانی تەحریر پشتیوانی داواكانیانی كرد واتە هاوسەنگی راگرتووە.  ئەم هاوسەنگییەش لەقازانجی كۆماری ئیسلامی ئێران و وڵاتانی تریشە كە سەرۆك كۆمارێك بتوانێت لەعێراق هاوسەنگی رابگرێت لەپێناو بەرژەوەندی وڵاتەكەی خۆی و دووركەوتنەوە لەئاژاوە و پشێوی، چونكە هەموو نائارامییەك لەعێراق رەنگدانەوەی بۆ ئێرانیش دەبێت.   هاوڵاتی: مالیكی دەڵێت ئەوەی پارتی كردوویەتی یارییە بە ئاگر ئەگەری هەیە بۆ هەرێمی كوردستانیش تەشەنە بكات تۆ دەڵێیت چی؟ نازم دەباغ: هەر لەمیدیا بیستوومە، بەڵام بەدڵنیاییەوە هەر سیاسییەكی كورد نەتوانێت هاوسەنگی رابگرێت، واتا ئەگەر كورد لەچوارچێوەی پاراستنی بەرژەوەندیەكانی خۆی كارنەكات ناڕەزایی لێدەكەوێتەوە، پێشبینی مەترسی دووبارەبوونەوەی كارەساتەكانی پێش ریفراندۆم و دوای ریفراندۆم دەكەم.

عەمار عەزیز نیسان ناوی كچێكی خاوەن پێداویستی تایبەتی ئاوارەی ئێزیدییە لەماوەی حەوت ساڵدا لەكەمپی كەبەرتووی سەر بەدهۆك دەژی 15 هەزار وێنەی ئاوارەیی ئەرشیف كردووەو دەڵێت:»دەمەوێت ئازاری ئێزییدیەكان پیشانی جیهان بدەم».  نیسان میرزا ، تەمەن 21 ساڵ ، خەڵكی قەزای شەنگالە، خاوەن پێداویستی تایبەتە، بەڵام هیچ رۆژێك بیری لەوە نەكردووە كە ئەو جیاوازە لەگەڵ خەڵكی تر، بەڵكو وەكو كەسێكی ئاسایی رەفتاری لەگەڵ دەوروبەری خۆیدا كردووە، بەدوو شێوە خزمەت بەئاوارەكانی كەمپی كەبەرتوو دەكات. یەكەم هەزاران وێنەی خۆشی و ناخۆشی دانیشتووانی كەمپی كەبەرتوو لای خۆی پاراستووە، جگە لەمەش وێنەی هەزاران ئاوارەی ئێزیدی لای ئەوە هەر لەپیاوی بەتەمەن تا بچووكترین منداڵ، دووەم دوكانێكی تایبەتی كردووەتەوە بۆ وێنەگرتنی ئەو كچ و كوڕانەی دەچنە ناو ژیانی هاوسەرگیری لەكەمپی كەبەرتوو و هەموو ئاوارەكانی سنوری پارێزگای دهۆك، لە رێگای دوكانەكەی داهاتێك بۆ خۆی و خێزانەكەی دابین دەكات. نیسان میرزا لەلێدوانێكدا بە وت:»  لەئابی 2014 كە هاتینە كەمپ، ئەوساڵ خوێندنم فەوتا، ئەوەش بەهۆی ژیانی ئاوارەیی نەمتوانی بخوێنم ،بەڵام بۆ ساڵی دووەم  بڕیارمدا هەرچونێك بێت دەست بەخوێندن بكەم، چوومە خوێندنگا بەڵام بەهۆی كورتەباڵاییەوە رووبەڕووی توانجی زۆر بوومەوە، رۆژێك دوو نەمتوانی بەردەوامی بەخوێندنی خۆم بدەم، بۆیە وازم لێهێنا ، ساڵی یەكەم پۆلی حەوتەمی بنەڕەتی بووم ، دوای دوو ساڵ جارێكی تر بڕیارمدا بچمەوە خوێندن  ئێستا پولی نۆیەمی بنەڕەتیم». «زۆر حەزم لە وێنەگرتنە، سەرەتا بە باوكم وت حەزدەكەم كامێرایەكم  بۆ بكڕی هەرچەند دۆخی ئێمە لەڕووی داراییەوە زۆر خراپ بوو، بەڵام دڵی منی نەشكاند، ئەو رۆژە لام خۆشترین و بەتامترین رۆژ بوو، چونكە خەونی من ئەوە بوو ببم بە خاوەن كامیرایەك ، هەر رۆژی دواتر لەبەیانیەوە تا ئێوارە دەستم بەوێنەگرتن كرد ،هەر شتێكی جوان و سەرنجڕاكێش بەچاوی كامێراكەم دەچركێنم، هەروەها ئازارو دۆخی ناخۆشی ژیانی ئاوارەیی لە رێگای كامێراكەم پێشانی هەموو جیهان دەدەم». لەبەرئەوەی نیسان خاوەن پێداویستی تایبەتە، زۆرجار تووشی بێزاركردن و قسەی ناشیاو دەبێتەوە، بەڵام ئەو قسانە نەبوونەتە رێگر لەبەردەم نیسان تا واز لەئیشەكەی بهێنێت، لەمبارەیەوە نیسان وتی: « بێگۆمان ئەو قسانە بۆ من زۆر ناخۆش بوون ، بەڵام بەهیوا بووم كە رۆژێك دێت خەڵك بەچاوێكی گەورەو پڕ لەخۆشەویستی سەیرم دەكەن، بۆیە بەردەوام بووم لەسەر پیشەكەی خۆم تا توانیم دوكانێكی تایبەت بە وێنەگرتن بۆ  بۆنەكان و بوك و زاوا بكەمەوە ، ئێستا خاوەن ستافێكی تایبەتم بەوێنەگرتن» .  لەماوەی حەوت ساڵی رابوردوو، نیسان لە رێگای كامێراكەی 15 هەزار وێنەی ژیانی ئاوارەیی بە كامێراكەی خۆی چركاندووە ، وتیشی: « هەموو وێنەكان لەلای خۆم پاراستووە، ئەمەش بۆ دیكیۆمێنتكردنی ژیانی ئاوارەیی ئێزیدییەكانی شەنگال لەسنوری پارێزگای دهۆك، تا هەموو خەڵك بزانیت لەماوەی حەوت ساڵی  رابوردوو ئاوارە ئێزیدییەكان چۆن ژیاون ، كێشەكانیان چی بوون، سەرەتا كۆمەڵێك كەس بەمنیان دەوت ئەم كارەی تۆ دەیكەی بۆچییە یان چ قازانجێكی هەیە، بەڵام ئێستا بۆ هەموو ئەو كەسانە روون و ئاشكرابووە كە ئەو ئیشەی من كردوومە خزمەتێكی گەورەیە بۆ ئاوارەكانی شەنگال«.

سازدانی: لەیال ئەحمەد ئەندامێكی لیژنەی فەتوا لەهەرێمی كوردستان ئاماژە بەوە دەدات بڵاوكردنەوەی وتاری مامۆستایانی ئاینی لایەنی باش و خراپی هەیەو دەشڵێت:» بانگەشەكردن بۆ هەر دین و ئایدیایەك بەتایبەت ئەم دینە تازەیە (زەردەشتی) شتێكی نوێ نییە، ئەمانە بەشێكی كاری سیاسی و دەستێكی سیاسی لەپشتی ئەم جۆرە كارانەوە هەیە بۆ پارچە پارچەكردنی كۆمەڵگە». محەمەد عەبدوڵا پێنجوێنی، ئەندامی لیژنەی فەتوا سەر بەوەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینی حكومەتی هەرێم لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەشڵێت:» بڵاوكردنەوەی وتارەكانی هەینی لەشۆسیال میدیا بەشێوەیەكی رەها باش نییەو پێویستە وەزارەتی ئەوقاف لەفلتەریان بدات ئەوكات بڵاوبكرێتەوە». هاوڵاتی : بۆچوونت چییە لەسەر وتاری مامۆستایانی ئاینی ئەوەی لەسۆشیاڵ میدیا بڵاودەكرێتەوە، چونكە وەك خۆت دەزانی  ژمارەیەكی زۆر لەخەڵكی گوێی لێدەگرن ؟ محمەد پێنجوێنی: بڵاوكردنەوەی وتاری مامۆستایان لەسۆشیاڵ میدیاكان لایەنی باش و خراپی هەیە، باشییەكەی ئەوەیە ئەو بابەتانەی كە لەمینبەر باسدەكرێت رەنگە هەزار بۆ دوو هەزار كەس گوێبیستی بێت، بەڵام لەسۆشیال میدیاوە رێژەكە دەگاتە دە هەزاركەس واتە دەنگەكە زیاتر دەڕوات و خەڵكێكی زیاتر گوێی لێدەبێت.  لایەنە خراپیەكەشی ئەوەیە كە ئەو بابەتانەی باس دەكرێن رەنگە كێشەی گەڕەكێك یا ناوچەیەك بێت، كێشەی ناوچەیەكی تر نەبێت، بۆیە گواستنەوەی بابەتێكی وەها رەنگە كاریگەری خراپی هەبێت، بۆیە بڵاوكردنەوەی وتارەكانی هەینی بەشێوەیەكی رەها كەئێستا هەیە باش نییە، بەڵام ئەگەر دەزگایەك لەوەزارەتی ئەوقاف هەبێت بەوتارەكاندا بچێتەوە بەدەستی وتاربێژان پۆلێن و مونتاجی بكەن بۆ ئەوەی بزانرێت گونجاوە بۆ بڵاوكردنەوە، دەتوانرێت وتارەكان سوودی هەبێت و خزمەتیش بكات. بەم شێوەیەی ئێستا هەركەس لای خۆیەوە هەرچییەكی پێ باشبێت بڵاوی بكاتەوە خراپە، چونكە رەنگە وتارەكە هێرشی تیابێت یا بابەتێكی تیابێ گونجاو نەبێ، یان وتارەكە زۆر زانستی نەبێت، یا ئاستی زانستی ئەو مامۆستایە زۆر بەرز نەبێت و وەك پێویست باش باسی بابەتەكە ناكات. هەندێك جار لەوانەیە تەوجیهێكی جۆرێك لەتێگەیشتنی ئاینی لەتێزێكی ئاینی تایبەت باس دەكرێت خراپە، چونكە ئەو تێزە تایبەتە تەنها خۆی بەلاوە پەسەندەو كەسی دیكەی بەلاوە پەسەند نییە، ئەمەش وادەكات دژایەتی لەنێوان خەڵك دروستدەكات و ناشكرێت بڵێین هەرنابێ بڵاوبكرێتەوە، بۆیە پیویستە لەوەزارەتی ئەوقاف خۆی كۆنتڕۆڵی بكات و وتارەكان رێكبخات، بۆ ئەوەی بڵاوكردنەوەی وتارەكان بەشێوەی ریزبەندی و بەرنامە بۆداڕێژراو بڵاوبكرێتەوە. هاوڵاتی: بەشێك لەمامۆستایانی ئاینی زۆر بەتووندی قسە لەسەر هەندێك بابەتی ئاینی دەكەن و وتارەكان بەجۆرێكن كەزیاتر ترس پشانی خەڵك دەدەن و زیاتر باسی جەهەنم و سزای خوا دەكەن لەوەی باسی بەهەشت و لێبوردەیی بكەن ؟ محەمەد پێنجوێنی: لەئاینی پیرۆزی ئیسلامدا شتێك هەیە پێی دەڵێن هاوسەنگی، چونكە كاتێك لەقورئانی پیرۆز باسی سزایەك دەكرێت بەدوایدا باسی پاداشت و رەحمەت و میهرەبانی و بەزەیی خوای گەورەش دەكرێت، چونكە كاتێك خوای گەورە سزای كەسێك دەدات لەسۆنگەی میهرەبانی خۆیەتی. سزای خوای گەورە بۆ عەبدەكەی وەك سزای دایك وایە بۆ كۆرپەلەكەی كەچەندی خۆشدەوێت سزای منداڵەكەشی دەدات، كەئەمەش لەسۆنگەی رقبوونەوە نییە بەرامبەر منداڵەكەی، بەڵكو لەبەر دڵسۆزییەتی. بۆیە ئەو سزایانەشی كەخوای گەورە دایناوە بۆ قیامەت هەر ئەبێت بەم شیوەیە نمایشبكرێت، بۆیە خوای گەورە نایەوێ عەبدەكانی بكەونە هەڵەوە، بەڵام كە كەوتیشە ناو هەڵەوە بەسزا دەیگێڕێتەوە بۆ ئەوەی نەبێتە شایستەی سزای هەتا هەتایی، بۆیە ئەگەر سزا نەبوایە قەدری پاداشتمان نەدەزانی، بۆیە دەبێت مامۆستایانی ئاینی لەباسكردنی بابەتی پاداشت و سزا هاوسەنگی رابگرن. هاوڵاتی: سەید ئەحمەد بەرزنجی، لەوتاربێژی دوورخرایەوەو باسی لەوەكرد ئەگەر 30 مامۆستای ئاینی لەسەری هەڵبدایە دووریان نەدەخستەوە،  ئایا مامۆستایانی ئاینیش وەك هەر چینێكی تر ناكۆكی و دووبەرەكییان تێدایە؟ محەمەد پێنجوێنی: لەناو هەر چینێكی كۆمەڵگە نەخۆشی حەسادەت و پێكەوە نەگونجان هەیە، بەتایبەت بەهۆی ئەم حزبایەتییە كە لەوڵاتی ئێمە رەنگێكی زۆر ناشرینی دروستكردووەو برایەتی و تەبایی لەكۆمەڵگەدا نەهێشتووە و دابشكراوین بەسەر رەنگ و فكری جیاواز، بەڵام سەبارەت بەكۆدەنگی زانایان ٪80 بەرەو ژوورە لەسەر هەر بابەتێك تەنها چینیكی كەم لەزانایان ماوەتەوە، خۆیان لەولائەكرن یا هەندێكیان توندڕەوییان ماوە بەشە زۆرەكەی پێكەوە تەبان. سەبارەت بەلابردنی سەید ئەحمەد، ئەوە ئیشی حكومەت بوو، بۆیە ئەگەر 30 مامۆستاش بچوایە لەكەڵ وەزیری ئەوقاف قسەی بكردایە رەنگە وەزیری ئەوقاف هەڵوێستێكی تری هەبوایە لەكاتێكدا رەنگە 50 مامۆستاش بچوایەو لەسەری هەڵبدایە هەر بڕیارەكە جێبەجێ بكرایە، چونكە لەم وڵاتە ئەوەندەی میزاجی سیاسی زاڵە بەسەر  ئیدارەیا ئەوەندە یاسا زاڵ نییە بەسەر كاروباریی ئیداری، بۆیە بەدیاریكراوی نازانم هۆكاری لابردنی ئەو مامۆستا ئاینییە چییەو زۆر ئاگاداری ئەو دۆخە سیاسییەی هەولێر نیم. هاوڵاتی: نوێنەری زەردەشتییەکان لەوەزارەتی ئەوقاف بۆ  دەڵێت؛ 15 هەزار کەس لەماوەی 7 ساڵدا لەهەرێم بوونەتە زەردەشتی، تا چەند ئەمە رێگەی پێدەدرێت لەئاینی ئیسلامدا ؟ محەمەد پێنجوێنی: بانگەشەكردن بۆ هەر دین و ئایدیایەك بەتایبەت ئەم دینە تازەیە شتێكی نوێ نییە، زۆر كۆنەو مێژوویەكی دوورودرێژی هەیە لەكۆمڵگەدا كە ناوبەناو بەشێك تێك هەڵچۆتەوەو نیشتۆتەوە، كەئەمانە بەشێكی كاری سیاسی و دەستێكی سیاسی لەپشتی ئەم جۆرە كارانەوە هەیە بۆ پارچە پارچەكردنی كۆمەڵگە. لەبەرئەوەی كوردستان لەڕووی سیاسییەوە وێرانكراوە، دەیانەوێ لەووە ئاینیەكەش پارچە پارچە بكرێت، بۆیە حزب پشتگیری هەر ئایدیایەك دەكات كاتێك سەرهەڵدەدات، هەندێك برادەری مەسیحی هەیە كە زیاتر لەدووسەد ساڵە لەم دەڤەرە دەژین و هیچ كەسێك قسەیەكی پێ نەوتوون، بەڵام دەڵێن بەهۆی ئەم كارانەوە رەنگە ئێمەش بكەوینە بەرچاوو  ژیانیان بكەوێتە مەترسییەوە بەهۆی رق لێبوونەوە. ئاینی ئیسلام تەحەدای هەموو ئاینێك دەكات و دەڵێت ئەگەر باوەڕتان بەخودا هەیە هەر ئەو خودایەش دەفەرموێت ئیسلام ئاینی منە، چونكە ئیسلام باوەڕی تەواوی بەهەموو ئاینێك و پێغەمبەرێك هەیە، كەچی ئەوان دێن بانگەشە بۆ شتێك دەكەن كە لەئیسلامدا كۆكراوەتەوە ئایا لەمە جوانتر هەیە.  هاوڵاتی: لەهەرێمی كوردستان چەندین دیسكۆ بوونی هەیەو بەئاشكرا چەندین شوێن وەك شوێنی لەشفرۆشی باسدەكرێت، قسەتان چییە لەو بارەیەوە؟ محەمەد پێنجوێنی: میللەتی كوردی مسوڵمان رازی نابێ بەوەی لەوڵاتدا ئافرەتی لەشفرۆش و داوێن پیسی تیابێ،  ئەوە ئیشی حكومەتە، بۆیە دەبێت بەپیاوو ژن و بەكوڕو كچ بڵێین نا بۆ بازرگانی كردن بەجەستەی ئافرەت، چونكە ئەوە ئیهانەیەكی گەورەیە بەژنان دەكرێت، ئەی كوا رێكخراوەكانی ژنان و ئەوانەی چەندین ساڵە هاوار بۆ یەكسانی ژن و پیاو دەكەن و خۆیان بەفێمێنیزم دەزانن،  هەر دەم دەكەنەوە دەڵێن ئێمە پارێزگاری لەژنان دەكەین و ئازادی ژنانمان دەوێت، ئایا ئەمە یەكسانییە، یان لەبەر حەزی كەسانی چاوچنۆك ئافرەت دەكەن بەكاڵاو دەیدەن بەپارە. هاوڵاتی: بۆچوونتان چییە لەسەر عەلمانییەت بەگشتی؟  محەمەد پێنجوێنی: ئێمە لەشەرقا هەموو شتەكانمان شێواندووە، چونكە حكومەتەكەمان نە علمانی تەواوە نە دیموكراسی تەواوە ، خۆزگە حكومەتێك بوایە بەو علمانییەی كە لەئەوروپا هەیە بەشێوازێكی زانستیانە لەسەر كەیسەكان قسەی بكردایەو عەدالەتی كۆمەڵایەتی دابین بكردایەو رەوشتی بپارێزایەو كاری بۆ ئازادی تاكەكان بكردایەو داهاتی هەموان بۆ هەموان بوایە، ئەوكات جێی خۆیەتی بڵێین حكومەتێكی عەلمانیمان هەیە. ئەم حكومەتە بەفكرو ئایدۆلۆژیا دەڵێن عەلمانی، بەڵام بەكردار دابڕاون لێی و چوونەتە قیمەی ماددەگەرایی، ئەسڵەن نە دین نە ئایدۆلۆژیای لەپشتەوە نییە، نازانم ئەم حكومەتە ناوبنێم چی؟،  تەنها ماددەو پارەیە، چونكە حزب لەم هەرێمە مومارەسە دەكات و پارەی پێ پەیدا دەكات بەهەر شێوەیەك بێت، یەكێك لەو شێوانە ئەوەیە كە ئافرەت دەكەن بەكاڵاو پارەی پێ پەیدا دەكەن و دەیفرۆشن، ئەی كێیە ئەو دیسكۆو شوێنی خراپەكارییانە دروستدەكات و دەعمی مادییان دەكات، ئەو ئەفرەتانە كێن و لەكوێوە دێن و كێ دەیانهێنێت؟، بۆیە مامۆستایانی ئاینی نایانەوێت ببنە كاراكتەرێكی ناتەندروست لەكۆمەڵگەو هانی خەڵك بدەن دژی ئەم كارانە، ئەوكاتە دەبنە كۆمەڵگەیەكی یەكتركوژ،  خۆمان هەزار دەردمان هەیەو دەمانەوێت شتەكان بەئاشتییانە چارەسەر بكرێت.