‌هاوڵاتى

تمەنی ئێرانی خراپترین دۆخی خۆی لەمێژودا ئەزمون دەکات و  هەر تمەنێک کەڕۆژگارێک یەکسان بوو بە (10) هەزار دینار لەپێوەری جیهانیدا، ئەمڕۆ (100) هەزار لەو تمەنە ناگاتە پێنج هەزار دیناری عێراقی و سێ ملیۆنی بە (100) دۆلارەو تمەن بووەتە یەکێک لە(10) دراوە کەم بەهاکەی جیهان و هاوشێوەی دراوی پۆلیڤار-ی ڤەنزوێلا هەرەسی هێناوە و بەبڕوای هەندێک شارەزای ئابوریش رەنگە پارەی تمەنی ئێرانی وەک پارەی ئەڵمانیای دوای دووەم جەنگی جیهانی تەنها بۆ گەرمکردنی زۆپا بسوتێنرێت و ئەو وڵاتە بکەوێتە دۆخی هەڵاوسانێکی گەورەو مێژووییەوە.

ئاماژەکانی

هەڵاوسانی گەورە لەئێران

نێوەنجی موچەو حەقدەستی کارمەندان و کرێکاران لەمانگێکدا لەو وڵاتە بە یەک ملیۆن و (800) هەزار تمەن خەمڵێنراوە کەدەکاتە نزیکەی (60) دۆلار، بەو پێیە داهاتی رۆژانەی هەر کرێکارو کارمەندێکی ئەو وڵاتە دوو دۆلارەو ئەمە وای کردوە سفرەو خوانی ئێرانییەکان ببێتە یەک لەسەر پێنجی پێوەری ستانداردە تەندروستی و جیهانییەکان و هەر هاووڵاتییەکی ئێرانی بۆ ئەوەی ژیانێکی ئاسایی تێپەڕێنێت پێویستی بەداهاتی مانگانەی دوو ملیۆن تمەنەو بەم پێیە (60) ملیۆن کەس لەکۆی (82) ملیۆن دانیشتوی ئێران کە توانای دابینکردنی ئەو بڕە پارەیەیان نییە بەهەژارو تەنانەت بەنزیکبوونەوە لەهێڵی برسێتی لەقەڵەم دەدرێن.

پەلەپیتکەی ئەمەریکا هەرەس بەتمەنی ئێران دەهێنێت

ئاژانسی (بلۆمبێرگ)ی ئەمەریکا رۆژی پینجشەممەی هەفتەی رابردوو (1/10/2020) بڵاویکردووەتەوە سێ سەرچاوەی ئاگادار کە نەیانویستووە ناویان ئاشکرابکرێت رایانگەیاندووە؛ ئەمەریکا دەیەوێت پەیوەندیی سیستمی ئابوریی ئێران بە سیستمی جیهانییەوە ببڕێت و لەو چوارچێوەیەدا (14) بانک و دامەزراوەی دارایی ئێرانی کە تائێستا سزاکانی واشنتۆن نەیگرتوونەتەوە بەبیانوی پەیوەندیی تیرۆرو بەرنامەی موشەکیی ئێرانەوە لەچوارچێوەی میکانیزمی پەلەپیتکە سزا بدرێن و لەسیستمی جیهانی دابڕێنرێن کەئەمەش واتای هەرەسهێنانی بەشێکی بەرچاوی داهاتەکانی ئێرانە.

تەمەنی تمەن و دابەزینی بەهاکەی

سەرچاوە مێژوییەکان باس لەوە دەکەن کە تمەن مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەسەڵاتی مەغۆلەکان و لەو کاتەدا هەر تمەنێک یەکسان بووە لەگەڵ (10) هەزار دیناری ئەو سەردەمە، تمەن یان بەدەربڕینی فارسەکان تۆمەن مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ هەشت سەدە  بەر لەئێستاو لەپڕۆسەیەکدا پێوانەی دراوی تمەنی ئێرانی لەساڵی (1929)و لەسەردەمی دەسەڵاتی قاجارەکان بۆ قڕان گۆڕدراوە کەهەر (10) قڕان بەرامبەر بووە لەگەڵ یەک تمەن دواتر ناوی قڕان لەساڵی (1932) بۆ ریاڵ دەگۆڕدرێت، بەڵام خەڵکی ئەو وڵاتە زیاتر وشەی تمەنیان وەک ناوی دراوەکە بەکاردەهێناو دواجار پەرلەمانی کۆماری ئیسلامی ئێران لەمساڵدا بە رەسمی ناوی دراوی وڵاتەکەیانی لە ریاڵەوە کردەوە بەتمەن کە بەبڕوای چاودێرانی ئابوریی و سیاسیی ئەوەش هەنگاوێکی ئێران بوو بۆ رێگریی لە لەدەستدانی پێگەو بەهای زیاتری دراوی ئەو وڵاتە.

دوای رووخانی سیستمی پاشایەتی و هاتنەسەر کاری کۆماری ئیسلامی ئێران لەساڵی (1979) کۆمەڵێک سزای نێودەوڵەتی بەسەر ئەو وڵاتەدا سەپاو هاوکات جەنگی ئەو وڵاتە لەگەڵ عێراق لەماوەی هەشت ساڵدا ئابوریی لاواز کردو دراوی تمەنیش تا ئاستێکی کەم لاواز بوو، بەڵام ئابوریی ئەو وڵاتە لەڕووخان نزیک نەبووەوە چونکە ئەوکات دەیتوانی نەوت بفرۆشێت و هەر بەرمیلێکی نەوتی خاو بە (25) دۆلارو زیاتریش بووەو ئێرانیش بە یەکێک لەو وڵاتانە هەژمار دەکرێت کە رۆژانە توانای بەرهەمهێنانی زیاتر لە چوار ملیۆن بەرمیل نەوتی خاوی هەبووە و ئەمەش بووەتە کۆڵەکەیەکی ئابوریی و بەرزبوونی ئاستی دراوەکەی لە جیهاندا بەڵام لەئێستادا بەهۆی سزا تاکلایەنەکانی ئەمەریکاوە، ئێران تەنها دەتوانێت (250) هەزار بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا رەوانەی بازاڕەکانی جیهان بکات و بەواتایەکی دیکە کۆڵەکەکانی ئابوریی وڵاتەکەی بەتەواوەتی سست و لاواز بووە.

بەهای دراوی هەر وڵاتێک بەئاستی هەڵاوسان و چاپی دراو لەنێوخۆو بەرهەمهێنان و پەیوەندیی ئابوریی ئەو وڵاتە بەسیستمە جیهانییەکەوە بەستراوەتەوە کە ئەم بوارەش راستەوخۆ بەسیاسەتی نێودەوڵەتیی و پەیوەندییەکانەوە گرێدراوەتەوە و ئێران لەئێستادا لەزۆربەی ئەو بوارانەدا کێشەی گەورەی هەیەو سەرهەڵدانی قەیران لەم بوارانەدا، بە گشتی هەرەسی بە تمەنی ئێرانی هێناوە.

ئەتۆم‌و دەستپێکردنی هەرەسی تمەن

دەستپێکردنی بەرنامەی ئەتۆمی و ئاشکرابوونی بنکە ئەتۆمییەکانی ئێران لەنێوان ساڵانی (2002) تا (2011) وایکرد بەهای دراوی تمەن بەبەردەوامی دابەزین بەخۆیەوە ببینێت و ساڵی (2013) بانکی جیهانی رایگەیاند تمەنی ئێرانی تەنها لەساڵێکدا (30% بۆ 32%)ی بەهاکەی بەپێوەرە جیهانییەکان لەدەستداوە کەزیاتر پەیوەندیی بەبەرنامەی ئەتۆمی و سزا نێودەوڵەتییەکانەوە هەیە لەکاتێکدا دوای رێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) لەساڵی (2015)دا هیچ گۆڕانکارییەک بۆ بەرزبوونەوەی ئاستی بەهای تمەن نەهاتە ئاراوەو ئەو دراوە دابەزینی زیاتری بەخۆیەوە بینی.  

بەهای تمەن لە (35) ساڵدا

 ئامارەکانی بانکی ناوەندیی ئێران دەریدەخەن کەنرخی هەر دۆلارێک لەساڵی (1985) تا (1987) لەنێوان (61) تمەن بۆ (96) تمەندا بووەو تاساڵی (1989) نرخی هەر دۆلارێک لەبەرامبەر تمەندا دوو رەقەمی بووە واتە لە (99) تمەن بۆ هەر دۆلارێک زیاتر بەرز نەبووەتەوەو لەساڵی (1989) تا (1994) هەر دۆلارێک نرخەکەی لە (100) تمەن بۆ (200) تمەن بووە، دواتر لەساڵی (1999) تا (2004) دۆلار بەبەردەوامی بەرز دەبێتەوەو نرخی یەک دۆلار دەگاتە (977) تمەن، بۆ دواجار لەساڵی (2010) بۆ یەکەمجار دۆلاری ئەمەریکی (1000) تمەنی ئێرانی تێدەپەڕێنێت و بەرزبوونەوەکانی بەردەوام دەبێت و ساڵی (2014) نرخی هەر دۆلارێک دەگاتە سێ هەزار و (200) تمەن و دوای رێککەوتنی ئەتۆمیش لەساڵی (2015) بەهای هەر دۆلارێک بۆ زیاتر لەچوار هەزار تمەن بەرز دەبێتەوەو تا رۆژی ئەمڕۆ ئەو بەرزبوونەوانە بەردەوام بووە و ئێستا هەر دۆلارێک بە (30) هەزار تمەنی ئێرانییە و بەپێی ئامارەکان بەهای دۆلار لە (35) ساڵدا بەرامبەر بە تمەن زیاتر لە (5000%) بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە .

فڕینی دۆلارو زیادکردنی پارەی چاپکراو لەئێران

پسۆڕانی ئابوریی ئێران ئاشکرایان کردووە تەنها لەساڵی (2019) بۆ ئێستا بەهای تمەنی ئێرانی (137%) دابەزینی بەخۆیەوە بینیوەو بەهای هەر دۆلارێک لە (11) هەزار تمەنەوە گەیشتووەتە نزیکەی (30) هەزار تمەن و ئەمە واتای لەدەستدانی زیاتر لە دوو هێندەی بەهاکەیەتی و هاوکات بەپێی ئامارەکانی بانکی ناوەندیی ئێران ئاستی دراوی چاپکراوی تمەن لەساڵی (2013) نزیکەی (507) هەزار ملیار تمەن بووەو لەماوەی حەوت ساڵی حکومەتەکەی حەسەن رۆحانی ئەو رێژەیە لەپارەی چاپکراوی تمەن بۆ (5.2) هێندە زیادی کردووە کەئەمەش هێندەی دیکە بەهای تمەنی دابەزاندووە لەکاتێکدا مەترسیدارترین رێکار بۆ راگرتنی ئابوریی هەر وڵاتێک زیادکردنی دراوی چاپکراوەو راستەوخۆ ئاستی هەڵاوسان لەو وڵاتەدا بەرز دەکاتەوە.

پلانەکانی حکومەت دادی تمەن نادات

دوای کشانەوەی ئەمەریکا لەڕێککەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1)، دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمەریکا رایگەیاند؛ ئاستی هەناردەی نەوتی ئێران بۆ سفر دادەبەزێنێت لەکاتێکدا ئەو وڵاتە بەچوارەم گەورەترین وڵاتی بەرهەمهێنی نەوت و غاز لە جیهاندا لەقەڵەمدەدرێت و پێشتر توانیویەتی رۆژانە زیاتر لەچوار ملیۆن بەرمیل نەوت رەوانەی بازاڕەکان بکات و بودجەی سەرەکیی بەڕێوەبردنی دامودەزگاکانی حکومەتی وڵاتەکەی لەو رێگەیەوە دابین بکات.

هەوڵەکانی ترەمپ و تیمەکەی لەساڵی رابردوودا توانی سەرکەوتوو بێت و ئێران تەنها (250) هەزار بەرمیلی رۆژانە نەوت رەوانەی بازاڕە جیهانییەکان و تەنانەت بازاڕی رەشیش بکات بەڵام لەنوێترین لێدواندا بیژەن زەنگەنە، وەزیری نەوتی ئێران ئاشکرای کردووە کە لەمانگی رابردوودا ئاستی هەناردەکردنی نەوتی وڵاتەکەی بۆ یەک ملیۆن و (500) هەزار بەرمیل نەوت لەڕۆژێکدا بەرزکردووەو لەبەرامبەردا پەرلەمانی وڵاتەکەی لەجیاتی دەستخۆشی لێپێچینەوەی لێکردووەو لەلایەن (129) پەرلەمانتارەوە کارتی زەردی بەڕوویدا بەرزکراوەتەوە، ئەم لێدوانەی وەزیری نەوتی ئێران بووە جێگەی سەرنجی میدیاو ئاژانسە هەواڵییەکانی جیهان، چونکە ئەگەر ئەو هەواڵە راست بێت یەکێک لەکارتە فشارە سەرەکییەکانی واشنتۆن لەدژی تاران سووتاوەو کاریگەریی نەماوە.

باڵەکانی کۆماری ئیسلامی تمەن دادەبەزێنن

دوو باڵی ریفۆرمخوازو محافزکار لەنێو کۆماری ئیسلامی ئێراندا یەکتری تۆمەتبار دەکەن بەوەی هۆکاری دابەزینی بەهای تمەن لەنێوخۆو دەرەوەی وڵاتن بەوەی کەحکومەتی ئێستا کەتەمەنی دەگاتە زیاتر لەحەوت ساڵ پێکهاتە سەرەکییەکەی لەلایەن باڵی ریفۆرمخوازەوە بەڕێوەدەبرێت و کەموکورتییەکانی ئیدارەدانی وڵات و شێوازی رووبەڕوبوونەوەی قەیرانی نێودەوڵەتی و دارایی و کۆرۆنا لەلایەن حکومەتی ریفۆرمخوزانەوە هۆکاری دابەزینی دراوی وڵاتەکە بووەو لەبەرامبەر ریفۆرمخوازان پەنجەی تۆمەت بۆ باڵی محافزکار رادەکێشن کە رێگریی لەپلانەکانی حکومەت دەکەن و دامەزراوەکانی سەر بەوان لەحکومەت بەهێزترن و دەستوەردان لەبانکی ناوەندی، بازاڕەکانی نەوت، زێڕو بواری هەناردەکردن دەکەن و تەنانەت داهاتەکانی وڵات دەبەنە دەرەوەو نایگەڕێننەوە بۆ خەزێنەی حکومەت و هەموو ئەمانە بووەتە هۆی دابەزینی زیاتری تمەن و بەرزبوونەوەی دۆلار.

بەشێک لەمیدیاکانی ریفۆرمخوازانیش هاوشانی محافزکاران بڵاویان کردووەتەوە کابینەکەی حەسەن رۆحانی بۆ چارەسەری کورتهێنانی بودجە دەستوەردان لەبازاڕی دراوو بۆرسە لەئێران دەکات و دەیەوێت بە بەرزبوونەوەی دۆلار یاریی بەبازاڕەکان بکات و کورتهێنانی حکومەتەکەی قەرەبوو بکاتەوەو ئەمە هۆکاری سەرەکیی دابەزینی بەهای تمەنە.

دوو نرخی جیاوازی دۆلار لەئێران

حکومەتی حەسەن رۆحانی سیستمێکی تایبەتی بۆ ئاڵوگۆڕی دراوی بۆ بەرهەمهێنان و هەناردەکاران خستوەتەگەڕ بەمەبەستی بەرزکردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نانەوتی وڵاتەکەی و لەو چوارچێوەیەدا هەر دۆلارێک بەچوار هەزارو (200) تمەن رادەستی بازرگانان و سەرمایەدارانی ئەو بوارە دەکات لەکاتێکدا کەسانی ئاسایی ناتوانن دۆلار بەوەها نرخێک لەئێران دەستبخەن و بەهای هەر دۆلارێک لەبازاڕەکانی ئەو وڵاتە نزیکەی (30) هەزار تمەنە کەئەمەش بووەتە بەشێک لەقەیرانی دابەزینی بەهای تمەن و بەرزبوونەوەی دۆلار لەئێراندا، چونکە جیاوازیی ئەو دوو نرخە دەگاتە زیاتر لە (25) هەزار تمەن بۆ هەر دۆلارێک و بەوتەی پسپۆرانی ئابوری ئەو دۆلارەی حکومەت لەبەرژەوەندیی سەرمایەداران و لەدژی خەڵکی ئاسایی وڵاتەکەو لەدرێژماوەدا ئەنجامە نەرێنییەکانی لەکۆمەڵگەدا بەدی دەکرێت و قەیرانە داراییەکان قوڵتر دەکاتەوە.

بیانوی حکومەت بۆ ئەو دۆلارە ئەوەیە کە توانیویانە بەو پلانە ئاستی قازانجی بەرهەمهێنانی کاڵای نانەوتیی وڵاتەکەیان لە (20) ملیار دۆلارەوە بۆ (40) ملیار دۆلار بەرزبکەنەوەو قەرەبوی ئەو کورتهێنانە بکەن کە بەهۆی سزاکانی ئەمەریکاو نەفرۆشتنی نەوتەوە رووبەڕووی وڵاتەکەیان بووەتەوە.

ئاسۆی روون بۆ تمەن بەدیناکرێت

چەند میدیایەکی ئێران بڵاویان کردووەتەوە کەشارەزایانی ئابوریی وڵاتەکە پێشبینی دۆلاری (40) هەزار تمەنی دەکەن و ئاسۆیەکی روون بۆ بەرزبوونەوەی بەهای تمەن بەدیناکەن و ئاماژەکانی بازاڕی دراوی ئێرانیش کە تەنانەت بەهەواڵی نەخۆشییەکی ترەمپ بەرزو نزمی بەخۆیەوە دەبینێت لەدۆخێکی ناسەقامگیردایەو خۆیان بەدۆخێکی دەرونیی ناڕاستەوە بەستوەتەوەو هاوکات حکومەتیش هیچ پلانێکی ئەوتۆی نییە بۆ دروستکردنی هەلی کار کەباشترین رێگایە بۆ بەرزبوونەوەی بەهای دراوی وڵاتەکەی لەکاتێکدا بەپێی ئامارەکان زیاتر لەشەش ملیۆن بێکار لەو وڵاتەدا هەیە، بۆیە ئەگەر هەر حکومەتێک لەئێران نەتوانێت بێکاریی بەرفراوانی وڵاتەکەی چارەسەر بکات و ئاستی دراوی چاپکراو کەمبکاتەوە ناتوانێت تەنها بەوەی چاوەڕێی هەڵبژاردنەکانی ئەمەریکا بکات دۆخی وڵاتەکەی بگۆڕێت و لەئێستادا ئێران گیرۆدەی ئەوە بووە و دەیەوێت لە رووی نێودەوڵەتییەوە قەیرانەکان تێپەڕێنێت و بەهای دراوەکەی بەرزبکاتەوە لەکاتێلدا بەشێکی کەمی دابەزینی تمەن پەیوەندیی بە ئەمەریکاو دۆخی نێودەوڵەتییەوە هەیە بەڵکو بەشێکی بەرچاوی پەیوەندیی بە شێوازی حوکمڕانی و ئیدارەدانی هێزی کارو ئاستی بەرهەمهێنانی نێوخۆی وڵاتەکەوە هەیە.