ئه‌نوه‌ر حسێن(بازگر)

كورد لەسێ دەیەی رابردوودا، بەهۆی فاكتەرو رەهەندە نێودەوڵەتی و بابەتییەكانەوە (هەڵوەشاندنەوەی بلۆكی سۆڤییەت، رووخانی دیواری بەرلین، جەنگی كەنداوو رووخانی بەعس لە (2003) ئەزموونی باشوور سەرهەڵدەدات (ئەگەرچی لەماوەی (30) ساڵدا، تێڕوانینی ناوخۆیی و دەرەكی بەرامبەر بەچەمكی (ئەزموون) سەرنج و دیالۆگی پڕ پارادۆكسی لێكەوتۆتەوە لەنێوان لایەنگرانی ئەزموون و و دژبەرانی ئەزمووندا (كە بێگومان هەردوولا بەشێك لەهەقانییەت، فاكت و قسەی خۆی هەیە بۆ پارێزگاری لە بۆچوون و دیفاكتۆیەتی ئەم مێژووە سیاسیی، ئیداریی و كۆمەڵایەتییە).

كەبێگومان رەهەندی پۆزەتیڤ و نێگەتیڤی هەیە، بەڵام قسەی واقیعی ئەوەیە، ئەم بارودۆخەی باشووری كوردستان دەیتوانی، ئەم تێگەیشتنەی دژبەرانی چەمكی ئەزموون بەواقیعی رابكێشێت بۆ لای خۆی، گەر بەری بە ناعەدالەتی و گەندەڵی بگرتایەو ئەزموونی سیاسی سەنگافورەی پێشكەشبكردایە، نەك فۆڕمی عەرەبی یان خۆرهەڵاتی، هەرچەندە ئەم ئەزموونەش لەمەترسی شكست و هەڵوەشاندنەوە لەژێر كاریگەری هەلومەرجی بابەتی، ناوچەیی و رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان بەدەر نییە، جیا لەناڕەزایەتییە ناوخۆییەكان.

ئەو رەخنە و سەرنجەش واقیعییە، بەڵام فۆڕمی پاڵپشتانەی چەمكی ئەزموون ناسڕێتەوە، كەهێشتا بەقەناعەتی نوخبەی حوكمڕان، خۆی ئەزموونە، یان دەتوانێ چاكترو باشتری بكات.

ئەزموونی دووهەم، كە پاش باشوور خۆی نمایشكردو خۆی دەرخست، رۆژئاڤای كوردستانە، پاش رووداوەكانی بەهاری  عەرەبی لە (2011) كە بووە هۆی كەوتنی بەشێك لەسیستمە سیاسییە دیكتاتۆرییەكانی باكووری ئەفەریقاو جیهانی عەرەبی.

یان كەوتنی بەرجەستەترین سیستمە سیاسییە ناسیۆنالیستە عەرەبییەكان، كە خەیاڵی هەژموون و كۆنتڕۆڵی ناوچەكەیان هەبوو، بەڵام شكستی سیستمی سیاسی و ئایدۆلۆژی ناسیۆنالیزمی فاشستی عەرەبی، ئاڵوگۆڕی پۆزەتیڤ و نێگەتیڤی بەدوای خۆییدا هێنا.

بۆ كورد، لایەنی پۆزەتیڤی ئەو ئاڵوگۆڕانە (ئەزموونی رۆژئاڤا)یە (ئەزموونی دووهەم)یی – كوردە.

ئەم ئەزموونەش، وەكو ئەزموونی یەكەمی باشوور، بەسەر دوو رەهەندی دۆست و دژبەر دروستبوە، وەكو باشوور گەورەترین گرفتی بەردەم شكست و تیاچوونی یان كۆتایپێهاتنی گرفتی ناوخۆیە، كێشەو ململانێی سیاسی و تاریخی و ناكۆكی هێزو جەمسەرەكانە، كە ئەوە لەئەزموونی باشووریش رەگ و ڕیشەی قوڵترو مێژوویترو خوێناویتری هەیە، كەمەترسی زۆرتر دەخاتە سەر ئەزموونەكە.

بێگومان فاكتەری تریش زۆرن، وەكو هەڕەشەو مەترسی لەبەردەم ئەم دوو ئەزموونە (داعش و گروپە تیرۆریستەكان، دەخالەتی وڵاتانی ناوچەیی، ناعەدالەتی، ناڕەزایەتی خەڵك).

لێرەدا ئەوەی زۆرتر سەرنجی راكێشام بۆ نووسینی ئەم بابەتە دیدارو گفتوگۆیەكی (د.عادل باخەوان) بوو لەسەر هەردوو باشوورو رۆژئاڤای كوردستان، كە شایستەی ئەوەیە زۆرتر ورد بكرێتەوە و خوێندنەوەی زۆرتری لەسەر بكرێت.

بۆ پرسی كورد، چ رووداوە واقیعییەكان، چ كەوالیسی ئەو رووداوانە، چ لەسەر رەهەندی ناوخۆیی، چ نێودەوڵەتی، واتا دیوە پۆزەتیڤ و نێگەتیڤەكانی زۆرتر شیبكرێتەوە.

باشووری كوردستان، لەوەڵامی ئەوەی، كە بۆچی فەڕەنسا زۆرتر گرنگی بەباشوور دەدات، باخەوان دەڵێ «لەفەڕەنسا سۆزێكی زۆر بەرامبەر كوردی هەر چوار پارچە هەیەو وەكو قوربانی مێژوو سەیر كراوە، ئەمساڵ حكومەتی فەڕەنسا پرسی گەلانی بێ دەوڵەتی خستە ناو سیستمی پەروەردەو وەكو فەڵەستینییەكان و كورد لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست»، تەنانەت بەریەككەوتنی لەگەڵ توركیاش هێنایە كایەوە.

ئەوە راست و دروستە و دەستكەوتێكی گەورەشە، ئەوەی كە پەیوەندی بەباشوورەوە هەیە، وابەستەگی هەیە بەپشتیوانی لەمەسیحییەكان، بەقسەی باخەوان (هەرچەندە مەسیحییەكانیش گلەییان لەهەرێم هەیە، بەڵام بارودۆخی سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتییان خراپ نییە، جیا لەوەش دەبێت ئەوە بزانین فەڕەنساو كۆمپانیاكانی لەبابەتی لاڤارج، دوای بزنس و قازانجی ئابوری كەوتوون، بە تەنها بابەتەكە قوربانیبوونی كوردو پشتگیریی مەسیحییەكان نییە).

جیا لەوەی باخەوان پێیوابوو كە هەرێم باوەڕی وایە وڵاتانی خۆرئاوایی پشتگیری لەسەربەخۆیی كوردستان ناكەن و وڵاتانی ناوچەیش رێگا نادەن، ئەم بۆچوونە زۆرتر خۆی نمایشكرد لەدوایین سەردانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەكۆتایی مارسی ئەمساڵدا بۆ فەڕەنساو پێشوازی گەرم و گوڕی ماكرۆن لەئەلیزێ، كەسەردانێكی كتووپڕ و جێگەی سەرنج بوو.

بەپێی هەندێ سەرچاوە، ماكرۆن پشتیوانی خۆی بۆ گەلی كوردستان و حكومەتی هەرێمی كوردستان راگەیاندووە، بەڵام لەچوارچێوەی عێراقدا، باسی لە نەفەس درێژی و رۆڵی دیبلۆماسی و بەرچاوی قوباد تاڵەبانی كردووە لەگەشتە دوورو درێژو بەردەوامەكانی نێوان هەولێرو بەغداو ئەوەی بەهەنگاوێكی پۆزەتیڤ ناوبردووە لە چوارچێوەی ئەو ستراتیژەی كەفەڕەنسا كاری لەسەر دەكات و پشتگیری و پشتیوانی خۆی لەو هەنگاوانە دەربڕیوەو بەڵێنی ئەوەی داوە بۆ چارەسەری قەیرانەكانی نێوان هەولێرو بەغداو رێككەوتنی جددی و نەكەوتنی عێراق لەبواری ئابوری و پشتیوانی بۆ چاكسازی لەبارودۆخی ئەمنی، هەموو پشتیوانییەك دەكات.

واتا هەم سەردانەكەی بارزانی گرنگبوو، هەم پێشوازییەكەی ماكرۆن و هەم پشتیوانییەكەی لەهەرێم، بەڵام لەڕێگەی بەغداوە هیوا بوون بەگەشتەكانی تاڵەبانی بۆ رێككەوتن، ئەمەش مانای وایە، فەڕەنساو وڵاتانی تر لەگەڵ یەكپارچەیی عێراقن و رەنگە لەهەموو كەسیش باشتر لەناو نوخبەی حوكمڕانی هەرێم كە لەم مەسجە تێگەیشتبن، قوباد تاڵەبانی و نێچیرڤان بارزانین، بەڵام ئەم تێگەیشتنەی ئەم دوانەش چ لەناوخۆ بێ كێشەو گرفت نییە، چ لەعێراقدا هەستێكی ناواقیعی، شوڤێنی و دەخالەتی وڵاتانی ئێران و توركیاش مایەی ئاریشەو گرفتن بۆ چارەسەری كۆی گرفتەكانی بەغداو هەرێم.

ئەم فۆڕمە لەڕۆژئاڤا رێك بەپێچەوانەوەیەو هەرگیز كۆشكی ئەلیزێ و ماكرۆن نایانەوێت، یان باس لەدانوستانی نێوان حكومەتی سوریا و (هەسەدە) ناكەن، رێك بەپێچەوانەی هەرێم و بەغدا.

واتا ستراتیژی فەڕەنسا لەڕۆژئاڤا، هەمان ستراتیژی باشوور نییە، بەڵكو گەر لەهەرێم ئەولەویەتی فەڕەنسا، رێككەوتنی ناوەندو هەرێم بێت، یان ئەو سیاسەتەی قوباد تاڵەبانی و نێچیرڤان بارزانی لەڕۆژئاڤا، فەڕەنسا نەك پشتیوانی لەڕێككەوتن و ئاڕاستەی سیاسەتەكانی (پەكەكە) ناكات، كە دەیەوێت لەگەڵ دیمەشق پێكبێت، بەڵكو دەیەوێت رۆژئاڤا هەمیشە لەبەرەی پێشەوەی دژی داعشدا بێت و چەندیش بۆی بكرێت، رێگا لەنمایش و مانۆڕی ئێران و حزبوڵڵاو گروپە بەكرێگیراوەكانی توركیا بكات، واتا فەڕەنسا بۆ باشوور لەگەڵ پاراستنی ناوەندەو لەڕۆژئاڤاش لەگەڵ شكستی ناوەندە.

بۆیە دوو هەوڵی تاڵەبانی و بارزانی تێگەیشتنە لەپەیام و مەسجی كۆشكی سپی و ئەلیزێ، كەدەیانەوێت لەڕێگەی ئەم دوو كارەكتەرەوە پەیوەندییەكی كۆنكرێتی، عەقڵانی و دۆستانە دروستبكرێت، ئەوەش دەزانن، كە گروپگەلی وەك حەشدو ربیعوڵڵای هاوشێوەی حزبوڵڵای لوبنانی، دەوڵەتی توركیا رێگا نادەن ئەم ئەجێندایە، بەئاسانی پراكتیزە بكرێت، بەڵام لەئێستادا باشترین رێگایە بۆ بەغداو هەرێم بۆ كوردو شیعە.

هەرچەندە باس لەوەشدەكرێت، باشترین فۆڕم بۆ عێراق و كوردستان، ڕەنگە كۆنفیدڕاڵی بێت.

ئەم فۆڕمە بۆ ئەم هەلومەرجەی عێراق و كوردستان، ئەڵتەرناتیڤی گونجاوە، بەڵام پێناچێت شانسێكی باشی هەبێت، چونكە عێراق و هەولێر پەیوەندییەكانیان خراپەو پێویستە بچێتە سەر میكانیزمی دۆستایەتی، كە لانیكەم ئەو كۆنفیدڕاڵییە پێویستی بەدیالۆگ و سازش و تۆلێرانس هەیە، بۆ ئەم فۆڕمە نوێیە، ئەگەرنا لەحاڵەتی راگەیاندنی تاكلایەنە ئەو فۆڕمە سەر دەكێشێت بۆ شەڕی تائیفی و مەزهەبی و دەخالەتی وڵاتانی ناوچەكە، كە زۆرتر ئەم رەهەندە بۆ عێراق چانسی زۆرترە، بۆیە فەڕەنسا، رەنگە ئەو بابەتە لەسەر مێزی ئەجێندای ماكرۆن و ئەلیزێ بێت، بەڵام جیا لەبارودۆخە نێگەتیڤە ناوخۆییەكەی كوردستان و ململانێی بەغداو هەولێر، دەخالەتی تاران و توركیا، ئەلیزێ پێویستی بەبڕیاری حەسم و گرنگ هەیە، بۆ رووبەرووبوونەوەی ئەم مەترسییانەو فشار بۆ چاكسازی و دوورخستنەوەی مەترسییەكانی ئێران و توركیا.

ئەگەرچی لە دوایین سەردانی ماكرۆن بۆ عێراق و هەڕەشە لەتوركیا لەسەر بۆردومانی هەرێمی كوردستان و هێرش بۆ سەر قەندیل، كە هێزی ئاسمانی سەروەری عێراق پێشێل دەكات، تاڕادەیەك كاریگەری هەبووە.

لەحاڵێكدا گەر فەڕەنساش و ماكرۆنیش زۆرتر جددی بن لەو فۆڕم و پشتگیرییە، بەڵام تاڕادەیەك قورس و گرانە، گەر ئەكتەرە سەرەكییەكانی عێراق (كورد، شیعە و سوننە) نەگەنە رێككەون لەسەر دانوستان، كە ئەم خاڵەش بێ كێشە نییە. 

چونكە عێراق هێندەی لەدەرەوە (تاران، ئەنكەرە، ریاز) ئاڕاستە دەكرێت، هێندە كارەكتەرە سەرەكییەكانی ناوخۆ ناتوانن بڕیار بدەن و حەلیان هەبێت بۆ پێكەوەژیان و فۆڕمی كۆنفیدڕاڵی.

ئەگەر واقیعی بین و ئەو مێژووە نزیكە زۆرتر بخوێنینەوە، هیچ وڵاتێكی ناوچەیی و نێودەوڵەتی هێندەی فەڕەنسا پشتگیری و پشتیوانی كوردو بەتایبەت باشووری كوردستانی نەكردووە، تەنانەت هەوڵی زۆرتریدا بۆ رێككەوتنی تایبەتی لایەنە سیاسییەكان و دواتر بەدزەپێكردنی ئەو رێككەوتنە بۆ توركیا، فەڕەنسای نیگەرانكرد، بەئێستاشەوە پێشوازی لەكوردەكانی باشوورو ڕۆژئاڤاو لەكۆشكی ئەلیزێ و هاتنی بۆ هەولێر ئاماژەن بۆ ئەم پشتیوانییە.

«فەڕەنسا لەچەندین هەلوومەرجدا راستەوخۆ داوا دەكات، ئاردۆغان، سەڵاحەدین دەمیرتاش ئازاد بكات، لەپشت كوالیسەكانەوە بەشێك لەپەرلەمانتارەكانی فەڕەنسا لەناو یەكێتی ئەوروپا، فەیلەسوف و راوێژكاران دەیانەوێت (پەكەكە) لە لیستی تیرۆر دەربێنن».

- بەرگرتن بەهەژموونی ئاردۆغان.

- كاتێك دەیانەوێت مامەڵە لەگەڵ رۆژئاڤاو هێزەكانی سوریای دیموكرات بكەن، بوونی (پەكەكە) لە لیستی تیرۆر وادەكات فەڕەنساو ئەوروپا نەتوانن مامەڵە لەگەڵ رۆژئاڤا بكەن.

- رووبەڕووبوونەوەی داعش و مەترسییەكانی، كە یەكەم دۆسییەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە.

ئەمەریكاو یەكێتی ئەوروپا، گەر لەگەڵ سوپای سوریا مامەڵە بكەن، دەبێت قوربانی بدەن بەچەند شت لە بابەتی كۆمەڵێك ئامانج بكەنە قوربانی، لەبابەتی هەندێك پەیوەندی لەگەڵ توركیا، هەندێ پراكتیكی پەكەكە، كە قبوڵ نییە ناچار مامەڵە بكەن.

گوتاری فەڕەنسی و ئەوروپا بۆ ئازادكردنی دەمیرتاش و تەنانەت ئۆجەلان و دەرهێنانی (پەكەكە) لە لیستی تیرۆرو پشتیوانی لە(هەدەپە) و (هەسەدە)یە لەڕۆژئاڤا، بابەتگەلێكی گرنگن كە پەیوەندی راستەوخۆو تەواوكەرییان بەیەكەوە هەیە، كە كەیس و فایلی رۆژئاڤا و باكوورەو هەردووكیان لەیەك سەرچاوە ئینێرژی وەردەگرن.

بەواتایەكی تر، كەیسی كورد لەڕۆژئاڤا و باكوور بەخەباتی شاخ و مەدەنی و هەموو رەهەندەكانییەوە لەدەستی (پەكەكە)دایە، بۆیە دەرهێنانی (پەكەكە) لەلیستی تیرۆر، رێگا خۆشدەكات بۆ مامەڵەی ئاسانتر لەگەڵ رۆژئاڤاو جێبەجێكردنی ئەجێنداكانی خۆشیان، كە دەیانەوێت گۆڕەپانی سوریاو رۆژئاڤا لە مەترسی ئێران، روسیا، حزبوڵڵاو سوریاو تەنانەت توركیاش بەدوور بگرن.

باشترین كارەكتەرو دۆستی ئەوان، (هەسەدە)یە كەهەم چەپ و نەتەوەییە، هەم دۆستی ئەمەریكاو ئەوروپایەو هەم نەیاری سەرسەختی داعش و گروپە ئیسلامییە فەندەمێنتاڵەكانی سەر بەتوركیایە، دووهەم ئەزمونی كوردیشە لەڕۆژئاڤا، جیا لەبەرژەوەندی ئابوری و بیرە نەوتەكان و جوگرافیاو جیۆپۆڵەتیكی گرنگی ناوچەكە.

بۆیە ئەوەی باخەوان دەیڵێت دروستە، كە دەبێت پێش هەر مامەڵەیەك لەگەڵ رۆژئاڤا، كۆنداكت و رەزامەندی (پەكەكە) وەربگرن، ئەوەش واقیعییەتێكە كە ئێران زووتر هەستی پێكردبوو.

قاسم سولەیمانی گێڕاوێتییەوە، «كە جارێك هاوكاری سەربازییمان پێشكەشی (پەیەدە) و (یەپەگە) كردووە لەڕۆژئاڤاو وتوومانە بەڵام وێنەكانی ئۆجەلان لەبارەگاكانتان داگرن، بەڵام رەتیانكردۆتەوە، وتیان: یارمەتی بە مەرج وەرناگرین، ئەو كارە ناكەین».

ئێستا فەڕەنسیەكانیش نایانەوێت هەمان قسەی سولەیمانی بكەن، بەڵكو دەیانەوێت راستەوخۆ لەگەڵ كارەكتەرە سەرەكییەكە دانوستان بكەن.

چونكە (هەسەدە) یەكێكە لەكارەكتەرە بەهێزەكانی دۆستی ئەوروپاو رووبەڕووبوونەوەی مەترسییەكانی سەر بەرژەوەندییەكانی ئەوان.

باخەوان ئەوەشی وت: كاتێ هێزە ئینتەرناسیۆنالیستەكان كۆدەبنەوە، بۆ چارەسەری كێشەی سوریا، چانسی رۆژئاڤا زۆر كەم دەبێتەوە بۆ مانەوە.

ئەوە بۆ باشووریش راستە، رەنگە لەهەر رێككەوتنێكی نهێنیدا، باشوور بكرێتە قوربانی، مێژووی رابردووش هەمیشە هەروا چۆتە پێش و هەركات دانیشتوون بۆ گفتوگۆو چارەسەری كێشەكانی پرسی كورد لەسەر مێزی دانوستان و بەرژەوەندییەكانیان كراوەتە قوربانی.

هەرچەندە سەبارەت بەباشوور باخەوان دەڵێ «نەوەی حوكمڕانی هەرێم، پشتی كردۆتە ئەو ئایدۆلۆژیایەی كە سێ نەوەی كورد لەسەری گۆشكرا بوو (پان كوردیزم)، بەڵام لەڕاستییدا ئەو كارەكتەرانە نیوەیان لەڕابردوو هەڵگری خەسڵەتی پان كوردیزم نەبوون، بەڵكو خۆیان بانگەشەیان بۆ چەپ، ماركسیست و مائوئیست بوون دەكرد، دەكرێت بڵێین ئەمەیان لەبیر كردووە، ئەوەی تریش پێموایە لەژێر هەژموونی ناوی ناسیۆنالیزمی كوردیدا خۆی دەرخستووە، بەڵام لەڕاستیدا ئەوەش پاشەكشەی كرد لەئیدۆلۆژییەكەی خۆی و ئەو نوخبە حكومڕانییەی حكومەتی هەرێم زۆرتر لیبڕاڵە ئێستا، بەتایبەتی گەر لەڕەهەندی ئابوورییەكەوە سەیری بكەین»، هەرچەندە ئەو دەنگانەش كەم نین، كەڕۆژانە باس لەگوتاری پان كوردیزم و چوار پارچەو دەوڵەتی هەر چوار پارچە دەكەن.

پێشتریش هەموویان خاوەنی ئایدیای پان كوردیزم نەبوون و هەرگیز لە ئەدەبیات و مانیفێستوی هەموو نەوەی حكومڕانی حكومەتی هەرێمدا وانەبووە، بەڵكو دابەشبوون بەسەر چەند تەیار، فكرو ئیدلۆژیای جیاواز جیاوازدا.

بەڵام (پەكەكە)، كە لەهەموویان رادیكاڵتر بووە لەسەر ئەو بابەتە، لە پان كوردییزمەوە بەستراتیژ، مانفێستی خۆی گۆڕی لە دەوڵەتی نەتەوەوە بۆ خۆسەری دیموكراسی، واتا هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەت بە پێچەوانەی یەكێتی و پارتی، كە زۆرتر كار لەسەر تێزی دەوڵەت نەتەوە دەكەن.

راستی كۆمەڵگەی فەڕەنسی سەدا حەفتاو پێنج پشتیوانی لەحكومەتی هەرێم دەكەن، كە زۆرینەی حكومەت راستەكان بەڕێوەی دەبەن، كە پشتیوانی دیموكراسی لیبڕاڵ دەكەن، لەبەرامبەر ئەوەی هەرێم پارێزگاری لەمەسیحییەكانی كوردستان دەكات، چەپی فەڕەنسیش لەسەدا هەشتا پشتیوانی لەڕۆژئاڤای كوردستان دەكات.

پێیانوایە ئینتەرناسۆنالیزمی چوارەم لەڕۆژئاڤای كوردستانەوە لەدایك دەبێت و رۆژئاڤا خاكی لەدایكبوونی ئینتەرناسیۆنالیزمی چوارەمە.

هەرچەندە ئەم چەمك و ئایدۆلۆژیایە لەئێستادا جێبەجێكردنی زۆر واقیعی نییە، بەڵام لانیكەم تێڕوانینی چەپی فەڕەنسی و بەگشتی چەپی خۆرئاوایی هەنگاوێكی گرنگە بە تایبەتی كە لەڕۆژئاڤادا، هەر لە سەرەتای رووداوەكانی (2011) و شۆڕشدا، بەدەیان گروپی چەپ و ماركسیستی ئەندامەكانیان لەپاڵ (هەپەگە) و (یەپەگە) و (یەپەژە) و (هەسەدە) دژی سوریا، توركیا و داعش دەجەنگان و دەیان شەهیدیان داوە.

كە ئەمە دەلالەت و ئاماژەیە بۆ پاڵپشتی ئەو تێڕوانینەی كە دەڵێ «رەنگە ئینتەرناسیۆنالیزمی چوارەم لە خاكی رۆژئاڤاوە دروست دەبێت».

جارێ با لەسەر سێ ئینتەرناسیۆنالیزمەكەی تر قسەیەك بكەین، بەردەوامی خەباتی كرێكاری وایكرد كە ڕاپەڕینی جوتیاران دژی دەرەبەگایەتی (فیئوداڵیزم) و خەباتی كرێكاران دژی سەرمایەداری وایكرد كرێكاران بۆ بەدەستهێنانی مافەكانیان بیر لە پێكهاتنی رێكخراوێكی یەكگرتووی ئینتەرناسیۆنالیزمی بكەنەوە، لەساڵی (1864) لە لەندەن لەلایەن ئینتەرناسیۆنالیزمی یەكەمەوە چەسپێنرا، هەرچەندە ئینتەرناسیۆنالیزمی یەكەم بە هۆی شەڕی فەڕەنسا - ئەڵمانیاوە زۆری نەخایاند، بەڵام هۆگری و شێلگیری كرێكاران وایكرد ئیدامە بەخەبات و تێكۆشانی كرێكارانی كۆمۆنیستی خۆیان بدەن.

ئەمە ڕێگای خۆشكرد بۆ پەیدابوونی پارتە كرێكارییەكان لەچەندین وڵاتی جیاوازدا لە ساڵی (1889) ئەم پارتانە لەپاریس لە كۆنگرەیەكدا یەكیانگرت و رێكخراوی ئینتەرناسیۆنالیزمی دووهەم لەپاریس پێكهات.

سەرەڕای دەورو نەقشی ئینتەرناسیۆنالیزمی دووهەم، بەڵام بەهۆی جەنگی جیهانی دووهەمەوە (1914)، ئینتەرناسیۆنالیزمی دووهەم هەڵوەشایەوە، بەهۆی ئەوەی بەشێك لەڕێبەران و لیدەری ئەو حەرەكەت و بزوتنەوە كرێكارییانەوە، چەند پارتێكی دەسەڵاتدار بوونەتە ئامڕازی دڵسۆزو خزمەتكاری دەسەڵاتی بۆرژوازی، گەرچی سەنترالیستەكان و ئۆپۆرتۆنیستەكان، رۆڵی نێگەتیڤییان گێڕا لە شكستی ئەم دەورەیەی ئینتەرناسیۆنال، بەڵام پێداگری و شێلگیری و جەسورییەتی كرێكاران و سۆسیالیستەكان وایكرد بیر لەدروستكردنی ئینتەرناسیۆنالیزمی سێیەم بكەنەوە.

ڤلادیمێر لینین لەو بارەیەوە وتی «بەهاری (1919) لەمۆسكۆ كۆنگرەی كۆمۆنیستەكانی جیهان بەسترا، بە مەبەستی پێكهاتنی سێهەمین ئینتەرناسیۆنال لە ئینتەرناسیۆنالی كۆمۆنیستی، واتا یەكگرتنی هەموو كرێكارانی جیهان.

ئەوەشی وت «ئینتەرناسیۆنالیزمی یەكەم كە ماركس (1864) دایمەزراند و تا (1872) بەردەوام بوو، بەڵام پاش تێكشكاندنی كۆمۆنەی پاریس، هەڵوەشایەوە ... هەر ئەوەش بوە بناغەی پێكهاتنی كۆماری سۆسیالیستی جیهانی، كە لە (1889 تا 1914) درێژەی كێشا».

ئینتەرناسیۆنالیزمی سێهەم هەر لە ساڵی (1918) لەدایكبوو، ئەو كاتەی خەبات دژی (ئۆپۆرتۆنیزم) و سۆسیالیستە سۆڤێتییەكان تا (1919) كۆنگرەی خۆی بە ڕەسمی بەست.

ئینتەرناسیۆناڵی چوارەم ڕێکخراوێکی کۆمۆنیستیی جیهانی بوو، نەیار و دژبەری «کەپیتالیزم» و «ستالینیزم» بوو. پێک هاتبوو لە شوێنکەوتوانی ترۆتسکی، تەرخان کرابوو بۆ یارمەتیدانی چینی کرێکار لە پێناو بە دیی هێنانی سۆسیالیزمدا.

ئینتەرناسیۆناڵی چوار ساڵی (1938) لە فەڕەنسا دامەزرا. ترۆتسکی و زۆرێک لە شوێنکەوتوانی، پاش ئەوەی لە یەکێتیی سۆڤیەت دەرکران، پێیان وابوو کۆمێنترن⁽¹⁾   لە ڕێڕەوی خۆی لای داوە و چوەتە خزمەتی بەرژەوەندییەکانی ستالینیزمەوە و چیتر ناتوانێت ڕێبەرایەتیی چینی کرێکاری نێونەتەوەیی بکات بەرەو گرتنە دەستی دەسەڵاتی سیاسی. هەر بۆیە ترۆتسکی و لایەنگرانی، بۆ تێپەڕاندنی ئەو ڕێکخراوە شکستخواردوو و لادەرە، پەنایان بردە بەر دروستکردنی ئینتەرناسیۆناڵی چوارەم.

ئینتەرناسیۆناڵی چوارەم ڕێکخراوێکی نێونەتەوەییە و تێدەکۆشێت لە پێناو شۆڕشی سۆسیالیستیدا.

ئینتەرناسیۆناڵی چوار هەوڵ دەدات لە ناو پڕۆگرامی خۆیدا ئەزموونە کۆمەڵایەتی و پێشکەوتووخوازەکان لە پێناو پێشکەوتنی مرۆڤایەتیدا جێ بکاتەوە. لەم پێناوەشدا پشت بە دەستکەوتەکانی بزووتنەوەی مارکسیستیی شۆڕشگێڕ دەبەستێت و دەگەڕێتەوە بۆ ئەزموونەکانی ئەو ڕێبازە: کۆمۆنەی پاریس، شۆڕشی ئۆکتۆبەری ڕووسیا، دەستکەوتەکانی چوار کۆنگرەی یەکەمی ئینتەرناسیۆناڵی سێ، خەباتی ئۆپۆزسیۆنی چەپی نەیاری ستالینیزم و پێگەیشتنی ئەم ئۆپۆزسیۆنە، پڕۆگرامی راگوزەر کە ساڵی (1938) لەلایەن کۆنگرەی دامەزراندنی ئینتەرناسیۆناڵی چوارەوە پەسەند کراوە و لەگشت کۆنگرەکانی دواتریشدا پەیڕەو کراوە.

- سۆسیالیزمی دیموکراسی، کە لە سەر خاوەندارێتیی کۆمەڵایەتیی ئامڕازەکانی بەرهەمهێنان دامەزرابێت.

- خەبات دژ بە هەموو بیرۆکراتییەت (لە چەشنی: ستالینیزم، سۆسیال دیموکرات، سەندیکالیزم، ناسیۆنالیزم و ...هتد)، کە هەژموونیان بە سەر ڕێکخراوە جەماوەرییەکاندا کێشاوە.

- تێکۆشان دژ بە ستەمی نەتەوەیی و ڕێزگرتن لە مافی چارەی خۆنووسین و سەربەخۆبوونی گەلانی چەوساوە.

- دژایەتیی راسیزم و نەژادپەرستی و هەموو جۆرەکانی شۆڤێنیزم.

دەبێ بڵێین

«گەر ئینتەرناسیۆنالیزمی یەكەم توانی زیرەكانە پێشبینی گەشەكردنی ئایندە بكات بەوردی رێگاكانیشی دەستنیشان بكات، گەر ئینتەرناسیۆنالیزمی دووهەم توانیبێتی چەندین ملیۆن پرۆلیتاریا كۆبكاتەوەو ئۆرگانیزەشیان بكات، ئینتەرناسیۆنالیزمی سێهەم بریتیە لەخەباتی ئینتەرناسیۆنالیزمی خەباتی جەماوەری زەحمەتكێش و بریتییە لە ئینتەرناسیۆنالیزمی بەدیهێنانی كارو دەستكەوتە شۆڕشگێڕییەكان».

بەمشێوەیە ئێستا كە چەپی فەڕەنسی قسە لەسەر ئینتەرناسیۆنالیزمی چوارەم دەكات لەخاكی رۆژئاڤا، خۆ كورد نایەوێت رێك، دەقاودەق هاوشێوەی ئینتەرناسیۆنالیزمی سێهەم بێت، بەڵام ماناو مەغزاو كارەكتەرەكانی رۆژئاڤا ئاماژەن بۆ سیستمێكی عەدالەتخوازو یەكسانیخواز، سەرەڕای رەخنەكانی سەریان و گرفتییان لەگەڵ هێزەكانی ترو لەژێر هەژموونی هێزێكی تردا، كە دەكرێت ئاماژە بەچەندین فۆڕمی ئەم سیستمە بكەین.

- سیستمی خۆسەری دیموكراسی لەشوێنی دەوڵەت نەتەوە: دەتوانێ دەوڵەتێكی كرێكاری و سۆسیالیستی بێت، نەك فۆڕمێكی ناسیۆنالیستی بگرێتە خۆی.

- بەرابەری ژن و پیاو لەڕۆژئاڤای كوردستان: ژنان و پیاوان لەبارەی ماف و ئەركەكانیانەوە یەكسانن، ئەمەش هەر ئەوەیە كە ماركس دەیڵێ، شۆڕشی كۆمەڵایەتییمان دەبێت بۆ لەناوبردنی خێزان بێت، تا زەبروزەنگ و نایەكسانی نەمێنێتەوە.

ژنانی ناو سیستمی خۆبەڕێوەبەری رۆژئاڤا، چ لە ئیدارە و چ لەجەنگ و چ لەژیانی كۆمەڵایەتی خاوەنی پێگەی سیاسی و ئیداری و كۆمەڵایەتی تایبەتن و ئەوەش وایكردوە سەرنجی چەپی جیهان بۆ خۆیان رابكێشن.

- پێكەوە ژیانی هێزو گروپ و ئیتنیە جیاوازەكان، بەبێ هەڵاوێردنی جنسی یان رەگەزی یان تائیفی.

- رووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ داعش، وەكو فۆبیاو گروپی ئیسلامی فەندەمێنتاڵ كەڕێگری لەئازادییەكان دەكات و مەترسییە لەسەر جامیعەی بەشەری و مرۆڤایەتی .

- پەیوەستبوونی گروپگەلی چەپ و كرێكاری و كۆمۆنیستی و سۆسیالیستی جیهانی، بەم سیستمە خۆسەرییەوە لەسەرتاسەری جیهان، كە پێیانوایە رۆژئاڤا خاكی خەباتی یەكسانی و سۆسیالیستە، تا ئێستا چەندین گەریلایان لەڕۆژئاڤا شەهید بووە، ئەمەش فاكتەرێكی گرنگە بۆ ئەوەی خاكی رۆژئاڤا داینەمۆی دەركەوتنی سیستم و فۆڕمێكی چەپ و سۆسیالیستی بێت.

بۆ پشتڕاستكردنەوەی ئەو بابەتە، بیۆگرافیای بەشێك لەو هێزانە دەخەینەڕوو «كە لەئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی روویانكردۆتە رۆژئاڤا، لەپاڵ (هەسەدە) دژی نەیارانی رۆژئاڤا وەكو بزوتنەوەی چەپ و كۆمۆنیستی دەجەنگن»، بەئامانجی بەدیهێنانی ئینتەرناسیۆنالی چوارەم لەسەر خاكی رۆژئاڤادا.

جیا لەهاوپشتیی ئینتەرناسیۆنالیستیی بۆ شۆڕشی رۆژئاڤا، چەند سەرنجێک پێویستە لەوانە:

1- جێگەی باسە زۆرینەی بەشداریی چەکدارانی بیانی لەجەنگی سووریاو هاوکاریی یەپەگە، لەشێوەی تاکەکەسدا بووەو کەمتر وەک گرووپ بەشدارییان کردووە.

2- ئەو چەکدارانەی کە بەکرداری روویان کردووەتە سووریاو هاوبیری (یەپەگە) بوون، دەگاتە (1000) جەنگاوەر.

3- بەهۆی هەژموونی تورکیا لەسووریا و بەرگریکردنی لەداعش لەو وڵاتە، بەشی هەرە زۆری رێکخراوە چەکدارییە چەپەکانی تورکیا، جەنگاوەری خۆیان ناردووەتە سووریا و بەرگری لەشۆڕشی رۆژئاڤا دەکەن.

گرنگترین بزووتنەوە، رێکخراوە چەپ، ئەنارکیست، ژینگەخوازو دژە فاشیستەکان، كەپشتیوانی لەڕۆژئاڤا دەكەن:

1- بەتالیۆنی ئازادیی نێونەتەوەیی (International Freedom Battalion): گرووپێکی چەکدارە و پێکهاتووە لەکۆکراوەی ئەو جەنگاوەرە چەپە بیانییانەی لەپاش شۆڕشی گەلانی سووریا لەپاڵ یەکینەکانی پاراستنی گەلدا دەجەنگن، بەتەواوی پشتیوانیی شۆڕشی رۆژئاڤا بوون و دژ بەدەوڵەتی ئیسلامی لەعێراق و شام (داعش) دەوەستانەوە، ئەم بەتالیۆنە لە (10/7/2015) لەناوچەی «سەرێکانی» دامەزرا، لەناو ئەم گرووپەدا چوار ئاڕاستەی ئایدیۆلۆژیی سەرەکی بوونیان هەیە، کە ئەوانیش پێکهاتوون لە: (مارکسیست لینینیستەکان ، خۆجەییەکان [دەگەڕێنەوە بۆ ئەنوەر خۆجەی ئەلبانی]، ماویستەکان ، ئەنارکیستەکان).

2- پارتی کۆمۆنیستی مارکسیست لینینیستی تورکیا: پارتێکی نهێنیی دژ بەدەسەڵاتدارانی تورکیایەو ساڵی (1972) لەلایەن ئیبراهیم کایپاکایا) دامەزراوە. لەساڵی (2007)ـەوە خراوەتە ریزی ڕێکخراوە تیرۆریستییەکانی تورکیاوە.

3- پارتی کۆمۆنیستی تورکی: ساڵی (1994) دامەزراوە.

4- یەکینە نێونەتەوەییەکانی پاراستنی گەل: ئەم لیوایە ساڵی (2016) لەلایەن جەنگاوەری بەڕەگەز ئیتاڵی (کەریم مارسیلۆ فڕانچیزی) دامەزراوە، دامەزراندنی ئەم یەکینەیە دەگەڕێتەوە بۆ پێشنیاری ئەو جەنگاوەرە بیانییانەی دەگەیشتنە سەر خاکی سووریاو دەیانویست پەیوەندیی بەلیوایەکی سەربازییەوە بکەن، بەشی زۆری ئەندامانی ئەم لیوایە پێکهاتوون لەکۆمۆنیست و سۆسیالیست و ئەنارکیستەکانی ئەورووپا، لەسەرەتای هاتنیاندا بەیاننامەیەکی هاوبەشیان بڵاوکردەوەو تێیدا پڕەنسیپەکانی خۆیان بەیان کردو رایانگەیاند کەئەمە بەرەیەکی هاوبەشی کۆمۆنیستەکان و ئەنارکیستەکانەو هەموویان دژ بەفاشیزمی داعش تێدەکۆشن.

5- پارتی بەرەی رزگاریی میللیی شۆڕشگێڕی تورکیا: ساڵی (1978) دامەزراوەو ساڵی (1994) ناوەکەی گۆڕاوە.

6- بونیادنانەوەی کۆمۆنیستی (Reconstrucción Comunista): رێکخراوێکی مارکسیست لینینیستی ئیسپانییەو ساڵی (2014) دامەزراوە، بەشداریی لەچەند چالاکییەکی سەربازیی رۆژئاڤاو تەنانەت شەنگالیشدا کردووە.

7- یەکێتیی شۆڕشگێڕان بۆ هاوپشتیی نێونەتەوەیی (RUIS): یەکەیەکی سەربازیی ئەنارکیستی یۆنانییەو ساڵی (2015) دامەزراوە، بە گشتی ئەندامەکانی لەخۆبەخشە یۆنانییەکان پێکهاتووە.

8- لیوای بۆب کرەو (BCB): گرووپی یەکێتییە کرێکارییەکانی ئایرلەندایە، ساڵی (2014) دامەزراوە.

9- لیوای هێنری کراسووکی (Henri Krasucki Brigade): گرووپێکی چەکداری فەڕەنسییەو ساڵی (2015) دامەزراوە.

10- هێزی گەریلای میللیی شۆڕشگێڕی نێونەتەوەیی (IRPGF): هێزێکی ئەنارکیستی نێونەتەوەیی بێ ڕابەرو بێ پەیکەری رێکخراوەییەو ساڵی (2017) دامەزراوە.

11- یاخیبوونی هاوڕەگەزخوازان و سووپای رزگاری: ساڵی (2017) دامەزراوە.

12- ترۆمبۆلپلێکس: بزووتنەوەیەکی ئەنارکیستیی ئەمریکییەو ساڵی (1993) دامەزراوە.

13- زاد: بزووتنەوەیەکی فەڕەنسییەو ساڵی (1993) دامەزراوە.

14- رێكخراوی كوردستانی - حزبی كۆمۆنیستی ئێران (كۆمەڵە) جەرەیانێكی چەپ و ماركسیستی كوردو ئێرانییە، لەساڵی (1983) دامەزراوە، دژی حكومەتی ئێران دەجەنگێت بۆ رووخان و هێنانە كایەی سیستمێكی كرێكاری و سۆسیالیستی، هێزێكیان نارد بە مەبەستی پشتیوانی لەهێزەكانی (یەپەگە) و (هەسەدە)، بەڵام لەسنوری باشوورو رۆژئاڤا رێگایان پێنەدراو لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە دەستگیركران و گەڕێندرانەوە.

سەرچاوەكان:

- دیداری تەلەفزیۆنی د. عادل باخەوان لەگەڵ تەلەفزیۆنی ڕووداو.

-دوو بابەتی بابان ئەنوەر لەسەر ئینتەرناسیۆنالی چوارەم و هاوپشتی ئینتەرناسیۆنالیستی بۆ شۆڕشی ڕۆژئاڤا.

-پرسیارەكانی كۆمۆنیزم و شۆڕشی سۆسیالیستی – وەرگێڕانی: ئازاد عەبدوڵڵا.

1. دەستەواژەی کۆمێنترن (Comintern) لە دوو بڕگە پێک هاتوە (کۆم - Com) بریتییە لە کورتکراوەی (کۆمۆنیستی Communist)یە، (ئینتێرن - Intern)یش بریتییە لە کورتکراوەی (ئینتەرناسیۆناڵ - International). کەواتە ئەم دەستەواژەیە بە واتای «ئینتەرناسیۆناڵی کۆمۆنیستی» دێت و مەبەستیش لێی ئینتەرناسیۆناڵی سێیەم بوو، کە دواتر ستالین دەستی بە سەردا گرت.