دانا دارا حسین

پێشەكی

شاری سلێمانی و دەروبەری پڕە لەسەروەریی و جوانییەكان، تەنانەت خەڵك و دانیشتوانەكەشی جیاوازن و ئەم شارە بەبێ‌ دەمارگیریی شایەنی باشترین ژیان و بەرزكردنەوەی كوالێتی گوزەرانن.

مێژوو و ئێستای سلێمانی خەم و ژان و خۆشیی و ناخۆشی زۆر لەهەگبەدا كۆكردۆتەوە، بەشێوەیەك بۆ هەموو ئەوانەی خەڵكی شارەكەن، یان میوان و گەشتیارن پێیان وایە ژیان لەم شارەدا جیاوازەو هاووێنەی كەمە.

لەسۆنگەی ئەو راستییەوە كە هەموو ئەوانەی خەڵكی شارەكەن، یاخود نیشتەجێی شارەكەن، هەریەكە بەجۆرێك قەرزداری ئەو شارەن و لەسەریان پێویستە بە ئەندازەی توانینی خۆیان بەخزمەتێك جێ پەنجەیان لەسەر لاپەڕەی ژیانی شارەكە دابنێن .

 بەندەش وەك كوڕێكی بچووكی شارەكە و نیشاندانی كەمێك وەفا، ئەم پەیپەرە بەمەبەستی گەشەپێدان و بەرزكردنەوەی ئاستی ژیان لەم شارەدا، پێشكەش دەكەم.

بەندە دڵنیام زۆر هەوڵی دڵسۆزانە هەبوون و دەبن بۆ خزمەتكردنی راستەقینە بەشاری سلێمانی، ئەم كورتە پڕۆژەیەی بەندەش دەچێتە ریزی ئەو خزمەتانەی كە بەشارەكە كراون.

بۆ ئەم نوسینە تەنها سوودم لەچەند ئامارێكی وەزارەتی پلاندانانی هەرێم و پاشان توانا كەسیەكانم و راوێژێكی سنوردار وەرگرتوە.

هیوادارم بەم كورتە پڕۆژەیە بۆ شاری سلێمانی، بەشێك لەو قەرزەی كە لەئەستۆمدایە دابێتەوەو جگە لە پاداشتی خودای میهرەبان هیچی تر چاوەڕوان نیم.

ئامانجی پڕۆژەكە

1.مەبەستمە وەك كوڕێكی ئەم شارە، خزمەتێكی بچووك پێشكەش بكەم و جێ‌ پەنجەم دیار بێ.

2.سلێمانی وەك شارو وەك پایتەختی رۆشنبیری، هەمیشە لەپێگەی خۆیدا بمێنێتەوەو بۆ ئاسۆی باشتر هەنگاو بنێت و گەشەدارتر بێت.

3.وەدیهاتنی هەموو مەرجە ستاندارە جیهانیەكان كە بۆ شارو شارنشینی پێویستە لەشاری سلێمانیدا.

4.كوالێتی بەرزی ژیان لەشاردا كاریگەریی لەسەر ژیانی تاكەكانی هەیە، بەشێوەیەك ئەم كاریگەرییە دەگوازرێتەوە بۆ دەوروبەرو شارەكانی تریش، كەواتە هەرچی بكەین بۆ شارەكە كەمە.

5.راستە مێژووی شارەكە لەدووسەد ساڵ زیاترە، بەڵام دەكرێ ئەم نموونەیە بۆ شارەكانی دیكەش بگوازرێتەوە.

•لەبارەی سلێمانیەوە...

شاری سلێمانی و كۆی پارێزگاكەش بەپێی دوا رووپێوی بەردەست كە بۆ ئاماری دانیشتوان و هەموو پرسە پەیوەندیدارەكانی ئەنجام دراوە، كە بریتیە لەڕووپێوی ئاماری دەستەی ئاماری حكومەتی هەرێمی كوردستان و رێكخراوی نێودەوڵەتی كۆچبەران (IOM)و سندوقی دانیشتوانی نەتەوەیەكگرتووەكان، كە سەرەتای مانگی (9/2018)ئەنجامیان داوە، بەتێبینی ئەوەی كە  پارێزگای هەڵەبجەش لەو رووپێویەدا وەك بەشێك لەپەیكەری شاری سلێمانی ئەژمار كراوەو ئامارەكانی لەگەڵا سلێمانیدا بەتێكەڵی هاتوون، دیارترین ئەو ئامارانەی پێویستن بریتین لەمانەی خوارەوە :

* ژمارەی دانیشتوان:

ژمارەی دانیشتوانی هەرێم تاوەكو ساڵی 2020 بە(6,171,083)كەس ئەژمار كراوە، كە ژمارەی دانیشتوانی سلێمانی لەو ئامارەدا (2,152,595)كەس دانراوە.

* ژمارەی خێزان و كرێنشین:

بەپێی ئەو ئامارەی بۆ ژمارەی خێزان لەهەرێمی كوردستان كراوە (1,071,303) خێزان لەخۆ دەگرێت.

لەوانە لەپارێزگای سلێمانی (441,253) خێزان دەژین، لەو ژمارەیە (88,867) خێزانیان كرێچین، كە دەكاتە(21%)ی خێزانەكانی سلێمانی.

* رێژەی شارنشینی لەساڵی 2014 دا بۆ شاری سلێمانی (85%)بووە.

* باڵانسی جێندەر لەهەرێم لەبەرامبەر (100)كەسی رەگەزی نێر، (100)كەسی رەگەزی مێ‌ هەیە.

* لەپارێزگای سلێمانی لە(69%) وابەستەیی دارایی هەیە،كە مانای پشتبەستنە بەهاریكاریی دارایی ئەوانی دی.

* قەبارەی خێزان لە هەرێم (5.1) ئەندامە و لەسلێمانی (4,6) ئەندامە.

* لەهەرێمی كوردستان تێكڕای تەمەنی هاوسەرگیریی ئافرەتان (20.7) ساڵە، هی پیاوان (24.5) ساڵە، لەسلێمانی پیاوان (24.8) ساڵەو ئافرەتان (20.9) ساڵە.

* لەهەرێم لە(3%)ی دانیشتوان خاوەن پێداویستی تایبەتن و، لەپارێزگای سلێمانی زۆرترین خاوەن پێداویستی تایبەتی لێیە كەدەكاتە (3.4%).

*لە (36%)ی خێزانەكانی هەرێمی كوردستان داهاتی مانگانەیان (500,000) دینار كەمترە، بەڵام لەسلێمانی رێژەكەی زیاترە و لە(40%)ە.

* كەرتی وزە لەشاری سلێمانی نموونەی وەك نەوت: رۆژانە  40بۆ 45 هەزار بەرمیلە، كە بەراوورد بەكۆی گشتی نەوتی هەناردە كراوی هەرێم، زۆر كەمە.

* داهاتی مانگانەی پارێزگای سلێمانی نزیكەی( 100) ملیار دینارە، كەداهاتی گومرگ و فەرمانگەكانە.

* كەرتی وەبەرهێنان لەپارێزگای سلێمانی بەوپێیەی كەئامارێكی ورد نییە نەمانگواستۆتەوە، بەڵام قۆرخكاریی زۆر لەلایەن چەند كۆمپانیایەكەوە هەیە.

* كارەبا لەسلێمانی (33%)ی كۆی گشتی كارەبای بەرهەم هاتووی هەرێمی كوردستان وەردەگرێت.

* ئاو لەسلێمانی رۆژانە لەناو شار بە(3) رۆژ چوار كاتژمێر هەیەو لەدەرەوەی شەست مەتریش بەهەمان شێوەیە .

چوار رەهەندەكە بۆ سلێمانی:

* خاڵی بەهێزی پارێزگاكە

1. بوونی سەرمایەی مرۆیی.

2. بوونی سەرمایەی دارایی.

3.دۆخی ئەمنی و سەقامگیریی رێژەیی.

4. بوونی شارەزایی و تواناو لێهاتوویی.

5.بوونی سەرچاوە سروشتییەكانی نەوت و گاز وكانزا فلزیی و نافلزییەكان.

6. بوونی زەوی كشتوكاڵی.

7.كەم روودانی كارەساتە سروشتییەكان.

8. بوونی فرە حزبی راستەقینە.

9.بوونی كەناڵی ئاسمانی ودەزگای راگەیاندنی جودا.

10.بوونی شوێنی گەشتیاریی و تۆبۆگرافیایەكی دڵڕفێن.

خاڵی لاواز

1.بوونی مەركەزیەتێكی ئیداریی توندو بەڕۆتین.

2.لاوازی لە پلاندانان ولاوازی لە چاودێریی وجێ‌ بەجێ‌ كردنیدا.

3.تێكچوونی باری ئاسایشی بەئاسانی.

4.بوونی قۆرخكاریی لە بازاڕو كایە وەبەرهێنانەكاندا.

5. بەهۆی زیندوویەتی شارەكەوە بڵاوبوونەوەی بێزاری لەناو هاووڵاتیاندا.

6. نەبوونی ماستەر پلانی شارەكە .

7.چەمكی یاسا سەروەریی بۆ هەمووان وەك یەك نیە.

8.ژینگەپارێزیی شارو شارۆچكەكانی بەهۆی كارگەو ناهۆشیاریەوە بەردەوام كارا نیە.

9.بوونی ئاوارەی زۆر، كە بەشێكیان لەكەمپدا نین و مەترسی لەسەر ئایندەی شارەكە دروستدەكات.

10. سیستەمی گواستنەوە و تەندروستی لەشارەكەدا لاوازە.

دەرفەتەكان

1. هێنانی وەبەرهێنانی ناوخۆیی و دەرەكی.

2. بوونی مەرزەكان كەدەتوانرێت بۆ باج و بازرگانی و هەلی كار سوودیان لێ‌ ببینرێت.

3. تواناو شارەزایی ناوخۆیی زۆر هەیە كەدەتوانرێت سوودی لێ‌ ببینرێت بۆ گەشەپێدانی شارەكە.

4. بوونی زانكۆی حكومی و ئەهلی، كە زۆر دەرفەتیان هەیە سوود بەگەشەی پارێزگاكە بگەیەنن.

5. سوود بینین لەگەشەی پارێزگاكانی وڵاتانی دراوسێ‌ و جیهانی.

6. وەبەرهێنانی ئاوی لەپارێزگاكەدا سوودی لێ‌ ببنرێت.

7. دروستكردنی بازاڕی ئازاد.

* مەترسیەكان/

1. دەستتێوەردانی دەرەكی لایەن و هێزەكان.

2. بوونی گەندەڵی كارگێڕی و دارایی.

3.لاوازیی و ناتوانایی كەرتی وەزیفەی گشتی.

4. دابەشبوونی شوێنی نیشتەجێ‌ بوون بەشێوەیەكی نازانستی .

5. كەمبوونەوەی زەوی كشتوكاڵی و سەوزایی.

6.بونی دیاردەی هەژاریی و بێ‌ كاری .

7.بە لاوازی پەیڕەوی كردنی پرەنسیپی (دانانی كەسی شیاو لەشوێنی شیاو).

8. كۆچی زۆری خاوەن تواناكان و گەنجانی شارەكە.

9. كەمی بەرهەمی ناوخۆیی.

10. پیسبوونی ژینگەی شارەكە.

نیشاندەرە جیهانیەكان بۆ شارێكی نموونەیی

 كۆمەڵێك نیشاندەر هەن كە ئاستی ژیان و پێشكەوتنی هەر شارێك دەردەخەن و جیای دەكەنەوە لەگەڵا شارێكی دیكەدا، ئەمانەش لەلایەن رێكخراوی نێودەوڵەتی پێوەردانان (ISO) وەك كۆمەڵێك ستانداری نیشاندەر دانراون لەهەریەك لە بوارەكانی ئابوریی و ژینگەیی ومرۆیی و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیریی و حوكمڕانی  تەندروست، ئەوانیش بریتین لە:

1.بواری ئابووریی، كە ئەمانە دەگرێتەوە:

- داهاتی تاكە كەس لەو شارەدا چەندە؟

- سەرچاوەكانی ئابووریی لەشارەكەدا چین؟

- سێكتەری ئابوری و دارایی چۆن دابەش بووە لەڕووی زانستیەوە؟

2. شارەوانی  كە ئەمانە دەگرێتەوە:

- ئایا ئەنجومەنی شارەوانیەكان هەن؟.

- ئەنجومەنەكان تا چەند لەپڕۆسەی دیموكراسیدا بەشدارن؟

- دانیشتوانی یاسایی پارێزگاكە  تاچەند كاریگەریان بەسەر بڕیارەكانی ئەنجومەنەكەوە هەیە؟

- ئایا ئەم ئەنجومەنە هەڵبژێردراوانە بەشێوەی پاك و ئازادانە هەڵبژێردراون؟

- ئایا پلان هەیە بۆ چۆنیەتی زیادبوونی دانیشتوان؟

- ئایا هەر 5 ساڵ، یان 10 ساڵ جارێك سەرژمێریی ئاماری دانیشتوان دەكرێت؟

3. بواری پەروەردە ، كە ئەمانە دەگرێتەوە:

- ئایا فەلسەفەی پەروەردە لەپارێزگاكەدا هەیە؟

- ئایا هەموان دەتوانن بخوێنن؟

- ئایا خوێندن بەخۆڕاییە؟

- جیاوازی لەنێوان خوێندنی گشتی و تایبەت چەندە؟

4. بواری تەندروستی،كە ئەمانە دەگرێتەوە:

- ئایا سیستمی تەندروستی چۆنە؟

- ئایا بیمەی تەندروستی هەیە؟

- ئایا هاووڵاتی چ جۆرە خزمەتگوزاریەكی تەندروستی پێشكەش دەكرێت؟

5. بواری كار:

- ئایا رێژەی بێكاریی چەندە؟

- ئایا ئەوانەی تەمەنیان لەنێوان 15 تا 64 ساڵدان، چەندیان خاوەن كارن؟

- ئایا كرێی كار چەندە؟

- ئایا جیاوازیی لەنێوان كرێی كاری ئافرەت و پیاو هەیە و چەندە؟

6.بواری دیكە:

- ئایا پاشماوەی شار جوان پاكدەكرێتەوە و چی بەسەردێت؟

- ئایا سیستەمی ئاو چۆنە؟

- ئایا سیستەمی ئاوەڕۆ چۆنە؟

- ئایا سیستەمی گواستنەوە هەیە و جۆرەكانی چین؟

- ئایا سیستەمی كارەبا چۆنە؟

- ئایا سیستەمی گەرمكردنەوە و فێنككردنەوە چۆنە؟

- ئایا رادەی بەكارهێنانی وزەی خاوێن چەندە؟

- شوێنەكانی نیشتەجێ‌ بوون چۆنن؟

- ناوچەكانی نیشتەجێ‌ كردنی كەرتی تایبەت چۆنن و نرخیان چەندە؟

7. پرسە ژیارییەكان لەشاردا:

- سەلامەتی لەشاردا چۆنەو ئایا خەڵك لەسەر ئازادی قسەكردن رووبەڕووی لێپێچینەوە دەبنەوە؟

- رادەی حوكمی قانون چۆنە؟

- رێژەی تاوان چەندە؟

-  ئایا ژنان بەئازادی لەشەواندا دەتوانن بسوڕێنەوە؟

- ئایا شار پلانی هەیەو رادەی جێ‌ بەجێ‌ كردنی بەپێی گەشەكردنی شار چۆنە؟

- ئازادیی ئایینی لەچ ئاستێك دایە؟

- ئایا ئازادیی قسەكردن هەیە ؟

- رادەی چالاكی شوێنە كەلتوریەكانی شار چەندن؟ ئایا چەندیان لەلایەن دەسەڵاتەوە كۆنتڕۆڵ كراون؟

- ئایا دەزگا كەلتورییەكان ئازادن؟

8. بواری ژینگە:

- ژینگەی شارەكە چۆنە و رادەی سەوزایی چەندە؟

- شوێنەكانی حەوانەوە چەندن؟

- شوێن و جێگەی خاوەن پێداویستی تایبەت لەبازاڕو فەرمانگەكاندا بەهەند وەرگیراوە ؟

- رێگەو بانەكان چۆنن و رووداوەكانی هاتووچۆ كە روودەدەن، هۆكارەكان رێگاكانن ، یان شۆفێرو جۆری ئۆتۆمبێلەكان؟

- نرخەكان لە بازاڕدا چۆنن؟

- ئایا خواردنی هاووڵاتیان چەندە لەگەڵ ستاندارە تەندروستییەكان یەكدەگرنەوە؟

ئەوانەی سەرەوە وەك نیشاندەر باسكران، لانی كەمی ئەو مەرجانەن كەپێویستە لەشارەكاندا هەبن، بۆ ئەوەی رادەی گەشە و باشی ژیان و پێشەنگی لەشارەكەدا دەربكەوێت.

 میكانیزمەكانی جێ‌ بەجێ‌ كردن

هەموو پڕۆسەیەكی گەشەپێدان بۆ ژیان لەشارێكی مۆدێرندا پێویستە میكانیزمەكانی جێبەجێ‌ كردنی بە ڕوونی دیاری بكرێت، لەخوارەوە ئەم رۆڵانە دیاریكراون:

1.ماوەی پڕۆژەكە:

سەرەتای دەستكردن بەجێبەجێكردنی پڕۆژەكە لە 2/1/2022و بۆ ماوەی یەك ساڵ دەبێت، كە یارای درێژكردنەوەیە.

2.تێچووی پڕۆژەكە:

تەرخانكردنی ئەندازەیەك پارەو هەروەها سەروەتی مرۆیی بۆ سەركەوتنی پڕۆژەكە، بەڵام لە ئێستادا بەگونجاوی نازانم ئاماژە بەبڕەكەی بكەم.

3.لایەنی جێبەجێكار:

أ‌.پارێزگارو ئەنجومەن و سەرجەم یەكە ئیداریەكان.

ب‌.لایەنی حزبی خاوەن دەسەڵات لەشارەكە و حزبەكانی تریش كە بوونیان لەشارەكەدا بەرچاوە.

ت‌.كەسایەتیەكانی شار كەتەمەنیان لە 50 ساڵ زیاترەو بەژمارەی خۆیان بوونەتە ئەنجومەنی پیاوماقوڵانی شار.

پ‌.عەشیرەت و خاوەن كارو سەرمایە دارەكان.

ج‌.مامۆستایانی ئاینیی و زانایانی ئەو بوارە.

چی بۆ سلێمانی بكرێت

وەك زانراوە، بەشێكی گەورەی بوارەكانی گەشەپێدان و پڕۆسەی چاكسازی پەیوەندە بەیاساو ناوەندی بڕیارەوە، كە لەهەردوو حاڵەتەكەی هەرێم (لەهەولێری پایتەختەوە بێت، یان لەبەغدای پایتەختی عێراقەوە) هەردوو شێوەكە كاریگەریی گەورەیان لەسەر گەشەپێدان هەیە.

هەربۆیە بۆ سلێمانی گرنگە، لەلایەك راستكردنەوەی ژیان بكات بۆ بوارەكانی ژیان لەشارەكە بەپێی ستاندارە جیهانیەكان و لەلایەكی ترەوە مافە یاسایی و دەستورییەكانی وەك شار وەدی بهێنێت.

1. هەموو ئەو جوانیانەی لەڕابردوودا سلێمانی كردۆتە یەكەم، بەگرنگیەوە ئەم سەروەرییانەی بۆ بگەڕێتەوە.

2. گوزەران لەشارەكەدا بۆ هاوشاریی و بۆ میوانەكانیش لەڕیزبەندی یەكەم بێت لەنێو گرنگەكاندا.

3. مزگەوت لەشارەكەدا، پەیامەكانی بەڕاست و دروستی بەردەوام بێت.

4. كێشە سەرەكیەكانی شار لە(خنكانی بواری گواستنەوە، پیسبوونی ژینگە، داگیركردنی شوێنە گشتیەكان لەلایەن كەس و تاقمی بەرژەوەندی خوازەوە، ...) بە بەرنامە سنووردار بكرێت.

5.بەپلانێك هەریەكە لەم پرسانەی شار چارەسەر بكرێت: (داهاتی شارەكە، مەرزە سنووریە دەوروبەریەكان، گەشتوگوزار لەشارەكە، میدیاو ئازادیی میدیایی، گواستنەوەی سەرجەم بارەگا حزبی و رێكخراوەییەكان بۆ دەرەوەی شەقامی شەستی،...).

6. بۆ گەنجانی شار ئەمانە بكرێت:( دروستكردنی سەنتەری راهێنانی پیشەیی و مرۆیی، گەشەپێدانی توانا مرۆییەكان، وەرزش لەفۆڕمێكی نوێ‌ دا.

7. دروستكردنەوەی كێبڕكێی شەریفانە لەبواری كەرتەكانی (خانووبەرە و نیشتەجێ‌ بوون، دەرمان و نەخۆشخانە، خانەكانی چاكسازیی و بەندییەكان، سیستمی بەخشین و دەرچوونی تەندەرەكان).

8. سلێمانی بۆ سیستەمە كارگێڕییەكەی هاوشان لەگەڵ سیستەمی دارایی، پێویستە هەندێك جار بەپێی یاسای بەركارو ئەو دەسەڵاتەی پێی دراوە (نامەركەزی) بێت.

هەروەها لەژمارەیەك بواردا كە یاساكان و خودی دەسەڵات وەها دەخوازێت، پێویستە (مەركەزی )بێت.

9. بوونی هەیكەلی كارگێڕی پارێزگاكە  لەئەنجومەنی پارێزگاو ئەنجومەنی گەڕەك و تەواوی فەرمانگەكان باش و كاریگەرن.

بەڵام بۆ گەشەپێدانی شار، دروستكردنی ئەنجومەنێك پێویست و گرنگە كە ناوی ( ئەنجومەنی پیاوماقوڵان)ی شار بێت و لەكەسە خۆشەویست و پاك و بەئەزمونەكان پێك بێت و، ژمارەیان لە (25) كەس زیاتر نەبێت و بە پەیڕەوێك كارەكانی رێكبخرێت بەبێ‌ دەستتێوەردانی كەس و حزبەكان و ئامانجیان خزمەتی شارەكە بێت و هەموو ساڵێك هەڵبژاردنەوەیان بۆ بكرێتەوە .

10. شوێنەوارە دێرین و مێژوییەكانی سلێمانی لەبیر نەكرێن هەروەها ناوچە گەشتیاریەكان و مۆزەخانەكانیش  .

لەكۆتایدا

هەمیشە و هەردەم سوپاس و ستایش بۆ خودای میهرەبان لەسەر بەخششەكانی و ئارامیی و سەقامگیریی كە بەتاك و كۆمەڵگەی دەبەخشێت، هەر ئەو زاتەشە پشتیوانی زۆری كردوم بۆ تەواوكردنی ئەم كارە موتەوازیعە.

هیوادارم  وەك ئەوەی لەنیەت و ویستی بەندەدایە ئەم كورتە پڕۆژەیە شوێنی خۆی بگرێت و خەونی هەموانی تێدا وەدی بێت كە سلێمانی و سەرجەم شارەكانی كوردستان و مرۆڤایەتی لەبەرزیی و گەشانەوەدا بن.

*راوێژكاری یاسایی پەرلەمانی كوردستان

كانونی یەكەمی 2021