كاوان فەرەج عەلی

دنیای رۆژاوا گیرۆدەی چییە؟ ئەو مەترسییە ئابورییە گەورانە چین کە میدیاکانی رۆژاوایان تەنیوە؟ ئابوری جیهان بەرەو کوێ دەڕوات؟ پێشبینی دەکرێت ئابوریەکانی ئەمریکاو ئەوروپای رۆژاوا و ئەوروپای لاتینی چییان لێ بێت... ئەمانە ئەو پرسیارانەن کە ئەمڕۆ جیهانی سەرقاڵ کردووە، زاراوەی ئابوری هەڵاوسان–پوکانەوە (الرکود التضخمي) یان (Stagflation) وروژاوترین بابەتی ئابوری سیاسییە و دیارترین و ترسناکترین زاراوە ماکرۆ ئابوورییەکانی ئەمڕۆی جیهانە. زاراوەی هەڵاوسان (التضخم) بە تەنیا واتە بەبێ ئەوەی ببەسترێتەوە بە زاراوەی پوکانەوەوە یەکێکە لە زاراوە ئابورییە باوەکان کە رۆژانە دەبیسترێت، بەشێوەیەکی گشتی بەرزبوونەوەی بەرچاوو بەردەوامی ئاستی نرخی کاڵاوخزمەتگوزارییەکان دەگەیەنێ، واتە گرانبوونی بەردەوام لەبازاڕەکاندا. زاراوەی پوکانەوەش (الرکود) بە تەنیا واتە بە بێ ئەوەی بکرێت بە پاشگری زاراوەی هەڵاوسان، زاراوەیەکی تری ئابوورییە سستبوونی بازاڕو کەمبوونەوەی خواستی بەکاربەرو کەمبوونەوەی بەرهەمهێنان دەگەیەنێ واتە کاتێک وڵات لە قەیرانی پوکانەوەدا دەژی مەیلی (GDP) واتە (الناتج المحلي الاجمالي) بەرەو نزمبوونەوە دەروات. بە چاوخشاندنەوەیەکی خێرا بە لاپەرەکانی میژووی قەیرانە ئابوریەکان لە جیهاندا دەبینین کە زۆربەی جارەکان قەیرانە ئابوورییەکان یان بەتەنیا هەڵاوسان بوون یان بە تەنیا پوکانەوە بوون، بەو پێیەش حکومەتەکان لە ڕێگەی بانکی ناوەندی و دەسەڵاتی نەختینەییەوە سیاسەتی نەختینەیی وسیاسەتی داراییان داڕشتووە بۆ چارەسەرکردنی قەیرانەکان. لەدیارترین ئەم سیاسەتانەش نرخی سووە (سعر الفائدة) یان (Interest Rate) کە کاراترین چەکی نەختینەیی بووە بە دەست حکومەتەکانەوە بۆ روبەڕووبونەوەی قەیرانەکان، بۆ نموونە کاتێک وڵات روبەڕوی هاڵاوسان دەبێتەوە حکومەتەکان نرخی سوی بانکی ناوەندی بەرزدەکەنەوەو بەو پێیەش هاوڵاتیان هاندەدەن پارەکانیان بخەنە بانکەکان و خستنە روی دراوی ناوخۆیی کەمدەبێتەوەو لەئەنجامیشدا تێکڕاکانی نرخەکان لەبازاڕدا دادەبەزن... هەروەها لەبەر بەرزی نرخی سوی بانکە بازرگانییەکان قەرزوەرگرتن لەم بانکانەدا کەم دەبنەوە. کەواتە حکومەت دەتوانێت لەڕێگەی بەرزکردنەوەی نرخی سووەوە بەرزبوونەوەی نرخەکان لەبازاڕدا کۆنترۆڵ بکات. هەر کاتێکیش وڵات روبەروی سستی جوڵەی بازاڕو پوکانەوەی ئابوری بوبێتەوە، ئەوا لەڕێگەی بانکی ناوەندییەوە نرخی سوی دابەزاندووە و خەرجیەکانی حکومەتی زیادکردوە، بەو پییەش ئاستی وەبەرهێنان بەرزبۆتەوەو جوڵە کەوتۆتەوە بازاڕو (GDP) هەڵکشاوەوهاوسەنگی دروستبۆتەوە. بەڵام ئایا ئەم دوو قەیرانە پێکەوە رو دەدەن؟ واتە لە مێژوودا روی داوە هەڵاوسان و پوکانەوە لەیەک کاتدا و پێکەوە روبدەن؟ یان دەشێت بازاڕ لاواز بێت و خواست لەسەر کاڵاو خزمەتگوزارییەکان کەم ببنەوەو لەهەمان کاتدا کێرڤی گرانیش لە بازاڕدا لەهەڵکشاندا بێت. لەوەڵامدا بەڵێ رویداوە، بۆ نمونە لە حەفتاکانی سەدەی رابردوودا لە وڵاتی بەریتانیادا قەیرانی ستاگفلەیشن رویدا، ئەو کاتە کۆگاکان پڕ بوون لە بەرهەم بەڵام خواستیان لەسەر نەبوو، لەهەمان کاتدا بەدەردی کورد دەڵێت بازاڕەکانیش ئاگریان دەکردەوە، واتە واتە وێڕای کەمی خواست گرانیش روی کردبووە وڵاتی بەریتانیا. هێشتا ئابوری جیهان بەدەست لێکەوتەکانی پەتای کۆرۆناوە دەناڵێنێ کەچی شەڕی روسیا – ئۆکرانیا بۆتە بەڵایەکی تری سەربار بۆ ئابوری جیهانی، سەرەتاکانی ستاگفلەیشن لە ئەمریکاو لە ئەوروپاو لەبەشێکی زۆری وڵاتانی جیهاندا دەرکەوتووە... رێژەی بێکاری لەسەرتاسەری جیهاندا لەبەرزبونەوەیەکی بەرچاودایە، هەڵاوسانێک کە یاوەری بێ بازاڕییە زۆربەی وڵاتانی گرتۆتەوە، سەرەتاکانی نارەزایی کرێکاران و نائارامی هاوڵاتیان لە ترسی لەدەستدانی کارو نیگەرانی خەڵک بەدەست گرانییەوە رۆژ لە دوای رۆژ لە دنیادا زیاد دەکات. لە ستاگفلەیشندا چارەسەرە دارایی و نەختیننەییەکان وەکو چەکێکی ئابوری بۆ دەرباز بوون لە قەیرانەکان لە شمشێرێکی دوو تيغ دەچن، هەرچۆنێک بیانوەشێنیت زامدارت دەکەن، لەبەر ئەوە هەندێ جار ستاگفلەیشن بە داتەپینی ئابوری و لەناوبەری وڵاتان پێناسە دەکرێت. بۆچی چارەسەرەکان شمشێرێکی دوو تيغن؟ لەبەرئەوەی لەکاتی رودانی ئەم قەیرانەدا دەسەڵاتی دارایی و نەختینەیی لە وڵاتدا ئەبێت هاوسەنگی لە نێوان دوو بەرژەوەندیدا بپارێزن کە کۆترۆڵکردنی یەکێکیان زیان بەوی تریان دەگەیەنێ، ئەو دوو بەرژەوەندییەش هەڵاوسان و بێ کارییە بەمجۆرەی لای خوارەوە: لێکەوتەکانی چارەسەرکردنی هەڵاوسان لە ڕێگەی بەرزکردنەوەی نرخی سووەوە (سعر الفائدة): یەکەم/ بەرزبوونەوەی ریژەی بێکاری. دووەم / قەرزکردن لە بانکەکاندا گرانتر دەبن سێیەم/ رێژەی وەبەرهێنان نزمدەبیتەوە. چوارەم/ تێکڕاکانی گەشەی ئابوری و بەرهەمی خۆماڵی (GDP) دادەبەزێت. پێنجەم/تاڕادەیەکی بەرچاو نرخەکان کۆنترۆڵ دەکرێن، ئاستی هەڵاوسان کەمدەبێتەوەو بەهای دراو ئارام دەبێت. لێکەوتەکانی چارەسەرکردنی پوکانەوە لە ڕێگەی نزمکردنەوەی نرخی سووەوە (سعر الفائدة): یەکەم/کەمبوونەوەی رێژەی بێکاری. دووەم/ قەرزکردن لەبانکەکاندا ئاسانترو هەرزانتر دەبن. سیێیەم/ رێژەی وەبەرهێنان بەرزدەبیتەوە. چوارەم/ تێکراکانی گەشەی ئابوری و بەرهەمی خۆماڵی(GDP) بەرزدەبێتەوە. پێنجەم/ تا ڕادەیەکی بەرچاو نرخەکان بەرزدەبنەوەو ئاستی هەڵاوسان بەرزدەبێتەوەو بەهای دراو دەشڵەژێت و رەنگە وەکو بازاڕەکانی کوردستان دەڵێن رەنگە ‌هاڕە بکات. لەمیانەی چاوخشاندن بەو خاڵانەی سەرەوەدا بە ئاسانی بۆمان دەردەکەوێت کە دەسەڵاتی نەختینەیی و دارایی لە وڵاتێکدا کاتێک نرخی سو بەرزدەکەنەوە دەتوانن کۆنترۆڵی هەڵاوسان بکەن و لە بەرامبەرا بازاڕ سست دەکەن و بێ کاری زیاد دەکەن، هەروەک ئەوەی ئەمڕۆ لە وڵاتی ئەمریکادا رو دەدات کە تەنها ئەمساڵ و لە دوای شەڕی روسیا – ئۆکرانیاوە سێ جار نرخی سویان بەرزکردۆتەوە بەمەش توانیویانە تا ئەندازەیەک ئاستی نرخەکان و رێژەی هەڵاوسان کۆنترۆڵ بکەن بەڵام لەبەرامبەردا رێژەی سستی بازاڕ و بێ کاری لەهەڵکشاندایە. کەواتە ئەمریکا پشتبەستوو بە یەدەگی فیدراڵی نرخی سوو بەرزدەکاتەوە، بەڵام ئایا تا چەند جاری ترو تاکەی دەتوانێت لەسەر ئەم سیاسەتە بەردەوام بێت؟ پێدەچێت ئابوری ئەمریکا لە لێواری قەیرانێکی گەورەدا بێت، چونکە هەموو بەکارهێنانێکی یەدەگی فیدراڵی بەمەبەستی بەرزکردنەوەی نرخی سوو پوکانەوەی بازاڕ و بەرزبوونەوەی بێکاری لێ دەکەوێتەوە، بەردەوامبوونیش لە بەرزکردنەوەی نرخی سوو یەدەگی فیدراڵی ئەگەیەنێتە ئاستێکی نزمی ئەوتۆ کە دەرەنجام دابەزینی نرخی دۆلاری لێ بکەوێتەوە ... دابەزینی نرخی دۆلاریش تەنها ئابوری ئەمریکا ناخاتە مەترسییەوە بەڵکو ئابوری هەموو جیهان دەشڵەژێنێت. بەتایبەتی ئەو وڵاتانەی خۆیان بەستۆتەوە بە دۆلارەوە.