سیروان حەمەڕەشید 

مۆدێرنە  بەرهەمی دوورودرێژی  زیاد لەهەشت سەد ساڵە بزاوتی كەلتورو رێنسانس و رۆشنگەرییە،  بەرهەمی لێبڕوانەو ئازایانەی فەیلەسوف و بیرمەندو زانا و نووسەرو ئەدیب و رەخنەگرەكانی كەلەپوری تیولۆژیاو بیری چەقبەستوی باوەڕو ئایینی و سیاسی سەردەمەكەی خۆیان بوون.
مێژووی مۆدێرنە: دەگەرێتەوە بۆ «بۆدلێر «و ناوەڕاستی سەدەی نۆزدە (1849ز) ، فەیلەسوفان مێژووی فیكری سیاسی بۆ چەند قۆناغ و سەردەمێك دابەشدەكەن:
1-فیكری كۆن بۆ سەردەمی یۆنان-  رۆمانی كۆن
2-فیكری ناوەڕاست ، فیكری مەسیحی و ئیسلامی.
3-  فیكری نوێ ا(لحدیپ) لەمیكاڤڵییەوە تا ماركس.
4- فیكری  هاوچەرخ  لەفیكری ماركسزمەوە تا  لیبرالیزمی نوێ.
هەڵبەتە مۆدێرنە هاوتەریبەو بەهەموو  كون و كەلەبەرو پنتێكی  خۆرئاوایی گەشەی سەندووە.
بێگومان ئەوەش پەیوەندی  بەسەركەوتنی ئیرادەی  زاناكان و فەیلەسوفەكان بەسەر دەسەڵاتی تیۆلۆژیای ئایینی و پاپاو كاهینەكانی، كە بناغەدانەرو  رەنگڕێژكردنی نەخشەی رۆشنگەری و مۆدێرنەیە كە بریتییبوون لەسێ پاڵەوان (بیكۆن و گالیلۆو دیكارت)   كەمیتۆدی زانستی و عەقڵانیەتییان بۆ خۆرئاوا دامەزراندووە.
وەك باسمانكرد مۆدێرنە تەنها لەسەر یەك ئاست نەبوو ، بەڵكو  پۆلێن دەكرێن بۆ چوار ئاستی جیاواز:
یەكەم... مۆدێرنەی مادیی یان زانستی و تەكنەلۆژی.
دووەم- مۆدێرنەی فیكری و فەلسەفی.
سێیەم- مۆدێرنەی ئابووری.
چوارەم - مۆدێرنەی سیاسی.  
سەركەوتنی مۆدێرنە لەسەر سێ بنچینەی جەوهەری دامەزراوە كەبریتین لە»عەقڵ و زانست و فەلسەفە».  
ئیدی لەسەدەی حەڤدەهەمەوە رۆشنگەری هێدی هێدی گەشەی كردو چووە پێشەوە  بەجۆرێك هێزی جەهیل و خورافە سیحربازی ئاینیی  و دادگای پشكنینی مەسیحییەت  رووی لەكزیداو بەرەو پەراوێزبوونی تەواوی رۆیشت، بەجۆرك عەقڵ شوێنی ئیمان و فەلسەفە  شوێنی وەحی و زانست شوێنی خورافیات و جادووگەری  گرتەوە.
رۆشنگەری چییە؟
«رۆشنگەری دژی دەمارگیری كوێرانەیە كەباوەڕی بەجۆرە فیكرێكی دیاریكراوە بێئەوەی بیخاتە بەردەم پشكنینی رەخنەوە..
رۆشنگەری دژایەتی كاری سیحربازی و جادووگەری دەكات.
رۆشنگەری رازی نابێت بەناوی ئیمان، یان بەناوی عەقیدەكانی ئایینەوە ئازادی بیركردنەوە كۆت و بەندبكرێت.. دژایەتی حوكمە پێشوەختەكان بكات».
فەیلەسوفی ئەڵمانی «ئیمانوێل كانت» كەساڵی (1784)زاینی لەژێر ناوی وتارێك بەناوی رۆشنگەری چییە؟  كانت  وەكو مانفێستی رۆشنگەری نووسیوە و دەڵێت:   « بائازایەتی ئەوەت هەبێت بیری خۆت بەكاربهێنیت.» ئەوە دروشمی سەردەمی رۆشنگەرییە.
ئایا جڤاتی ئێمە بەكوێی  مۆدێرنە گەیشتووە؟
هەرچەندە   بەشی زۆری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جڤاتی عەرەبی ئیسلامی بەدەستكەوتی ماددی و تەكنەلۆژیاو كەرەستە  هاوردەكراوەكانی مۆدێرنە گەیشتووەو بەرخودی لەگەڵدا دەكەن ، بەڵام بەپێی  ئەو پێودانگانەی كەمۆدێرنەی لەسەر دروست بووە تائێستا لەڕووی كەلتوری و فیكرییەوە بەسەر ئاسمانی كوردستان و ناوچەكەدا  گوزەری  نەكردووە..
هەروەك بیرمەندی عەرەبی (محەمەد ئەرگۆن) دەڵێت: «ئێمە بەمۆدێرنەی ماددی گەیشتووین، بەڵام هێشتا «400»سەد ساڵ ماوە بگەینە بەمۆدێرنەی فیكری و كەلتوری و سیاسی» ئەگەر لەڕوانگەی كەلتوری و فیكری و فەرهەنگی و مەعریفەناسیەوە بڕوانینە  بونیادو پێكهاتەی كەلتوری و ئاینی و سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە و بەراوردكاریی نێوان خۆمان و كۆمەڵگە مۆدێرنەكان بكەین، بەدڵنیاییەوە هێشتا لەسەردەمی مێنتەمێناڵی خێڵ و ئاینی و  كەلەپورو شارەستانیەتی چەقبەستوودا كێنگڵ  دەدەین.
كەواتە  دەتوانین بڵێین هەزاران فەرسەخ  لەدونیای مۆدێرنەوە دوورین و زۆر لەدواوەین..
 وردتر سەرەنج لەپێكهاتەو عەقڵیەتی سیاسی و دۆخی ئابووری نۆرمی كۆمەڵایەتی جڤاتەكانی ناوچەكە بدەین و هەڵسەنگاندنی زانستی و عەقڵانی بۆ بكەین، دەگەینە ئەنجامگیری نائومێدو نەخوازراو و نەرێنی؟
بۆ نموونە دەسەڵاتی كوردی هێشتا بەپاشخانەی شاخ و عەقڵ خێڵ و دەسەڵاتی خێزانی سیاسی و قائیدی زەروورە هەرێمی كوردستان بەڕێوەدەبەن و هیچ مانایەكیان بۆ ژیان و مرۆڤبوون نەهێشتۆتەوە، دیارە لەپاڵ ئەوەشەدا بەشی زۆر لەمەلاو بانگخوازو سەلەفیگەرا و ئوسوڵیەت و پەرستگاكانی كوردستان بەهەمان بیرو رەفتاری سەدەكانی ناوەڕاستی ئەوروپادا بەپاڵپشتی دەسەڵات و ناوەندی بەهێزی دەرەكی خەریكی تاریككردن و لێدانی هەر چەشنە رووح و بیركردنەوەی رەخنەگرانە و نوێخوازی و ئازادییە شەخسییەكان و سەپاندنی جەهیل و خورافەو تیرۆری عەقڵ و لەمرۆڤخستنی  جڤاتی ئێمەن..
 
٭بۆ نووسینی ئەم وتارە سوودم بینیوە لەكتێبی
لەمۆدێرنەوە بۆ جیهانگری لەنووسنی هاشم ساڵح . وەرگیرانی .. هەورامان وریا قانع