جوتیار رەشید

پەندی پێشینانی هەر نەتەوەو گەلێک پڕن لەوانەو پڕەنسیپی سادە کە لەدێڕێک یان چەند دێڕێکدا کورتکراونەوە، بێگومان ئەو پەندو وانانە بەرهەم و زادەی ئەقڵی ئاقڵمەندان و دانایانی سەردەمی خۆیانن، زۆرێکیش لەو پەندانە بۆ ئەوە دەستدەدەن لەئێستاشدا بکرێنە بنەمای بیردۆزی سیاسی و بەڕێوەبردن.

کەلتوری کوردیش یەکێکە لەو کەلتورانەی زۆر دەوڵەمەندە بەپەندو قسەی نەستەقی داناو زانایانی، بۆیە بۆ بابەتی ئەمجارە پەندێکی کوردی دەکەمە بنەمای بابەتەکەم کەدەڵێ (لەکۆلکە رەویەوە بەسەر بەرازدا کەوت)، دیارە ئەم پەندە بۆ کەسێک گوتراوە کە بەبێ شیکردنەوەو پلان و بەرنامە لەسەر سۆزو رق و هەڵچونی کاتی دەستی لەلایەک بەرداوەو هانای بۆ لایەکی تر بردووە، دواتر بۆی دەرکەوتوە ئەو لایەنەی هانای بۆبردوە زۆر لەلایەنەکەی یەکەم زیانبەخشترە.

بەداخەوە سیاسەتی دەسەڵاتداری خراپی دەسەڵاتدارانی هەرێم لە 32 ساڵی رابوردوودا، سەرەنجام بەشێکی زۆری خەڵکی هەرێمی لەچین و تووێژە جیاجاکان ناچارکردوە لەبێهیواییان بەرامبەر دەسەڵاتی هەرێم هانا بۆ دەسەڵاتی بەغدا بەرن.

هەرچەندە هانابردن بۆ دەوڵەتانی ناوەندی ناوچەکە لەهەرێمی کوردستان بابەتێکی نوێ نیە، بەدرێژایی مێژووی شۆڕشی چەکداریش زۆر جارە لایەنێک لەلایەنە چەکدارەکانی باشور بۆ لاوازکردنی لایەنە کوردیەکەی تر هانای بۆ بەغدا، تاران تەنانەت ئەنقەرەش بردووە، لەباشترین حاڵەتدا چەک و پارەیان لەوڵاتان وەرگرتووە بۆ شەڕی براکوژی ناوخۆیان، ئەم دیاردەیە لەدوای راپەڕینیش بەردەوام بوو هەتا لە 31ی ئابی 1996، پ.د.ک سوپای سەدامی هێنایەوە سەر هەولێرو پەرلەمانی کوردستان و بەهاوکاری ئەو سوپایە، ی.ن.ک-ی لەپایتەخت وەدەرنا.

بەردەوامی ئەو دیاردەیە هەتا پارساڵ لەنێوان هێزە چەکدارەکان و دەسەڵاتداران قەتیس مابوو، بەداخەوە ئێستا پەڕیوەتەوە ناو خەڵک و خەڵکیش لەڕقی دەسەڵاتدارانی هەرێم پەنایان بۆ بەغدا بردووەتەوە، ئەوەش ئەو پەندە کوردیەیە کەدەڵێ (گەورە ئاو دەڕژێنێ و بچووک پێی تێدەخا).

بەدەر لەوەی ئەو هانابردنەی ئەم جارەی خەڵک چەند رەوایە یان چەند دەسکەوتی کاتی ماددی تێدایە، یان بەلایەنی کەمەوە هەتا چەند دڵی گەرمی خەڵک بەرامبەر دەسەڵاتدارانی هەرێم فێنک دەکاتەوە، چەندە بۆ دەسەڵاتدارانی هەرێم نەنگیە خەڵکی هەرێم بۆ موچە هانا بەرنەوە بۆ بەغدا، کە من دڵنیام باکیان پێی نیەو وەک ئەوە وایە (نە بایان دیبێ نە باران).

بەدەر لەهەموو ئەوانەو چەندین هۆکاری تر کەخەڵکیان ناچاری ئەو هانا بردنە کردووە، لەدیدی خۆمەوە هەڵسەنگاندنێک بۆ قازانج و زیانە کاتی و دوور مەوداکانی ئەو دیاردە تازەیەی هەرێم دەکەم و بیرۆکەیەکی بەدیلیش بۆ چۆنیەتی چوونەوە بەغدا پێشنیار دەکەم.

ئەگەر بەغدا بەغدای دەستورو یاسایەو هاووڵاتیانی عێراق بەیەک چاو سەیردەکات، خۆ لەبەغدا داواکاری گشتی هەیە!

بۆ چەندین ساڵە لەهاووڵاتیانی هەرێم و موچەو ژیانیانی نەپرسیوەتەوە؟

بۆ لەداگیرکاریەکانی تورکیاو هێرشە بەردەوامەکانی تورکیا ئێران بۆ سەر خاک و خەڵکی هەرێم ناپرسێتەوە؟

بەغدا خۆی جەرگی کونکون و هەلاهەلا بووە!

بەغدا خۆشی نازانێ، بەغدای عێراقە یان عەرەب بەغدای ئەمریکا یان ئێران و تورکیا!

بەغدا خۆشی نازانێ بەغدای سوننەیە یان شیعە!

لەم هەموو خاوەندارانە بەغدا چی بۆ کورد ماوەتەوە، چ کوردێکیش کوردێکی هەلاهەلای چەندین پارچە، دوا پارچەشی خەڵکی تاک تاک و گروپ گروپ!

لەڕووی مافەکانی مرۆڤ و گەندەڵیشەوە بەغدای پلە یەکەمەکانی لەخراپیدا داگیرکردووەو بەرینادا، ئەگەر لەهەرێم دوو هێزی چەکدارو دوو ناوەندی  دەسەڵاتداری نا نیشتیمانی هەن، لەبەغدا دەیان گروپی چەکدارو دەیان ناوەندی دەسەڵاتداری گەندەڵ و دزینی داهات هەن، ئەگەر لەهەرێم گەندەڵی دزی بەچەند ملیار دۆلارێکە لەبەغدا دەیان جار بارتەقای هەرێمە.

رۆژنامەنووسی بنکۆڵکار (علی علاوی) لەدوا بنکۆڵیدا بەدۆکۆمێنت نیشانی داوە تەنها لەفەرمانگەی باج بڕی (12.5) دوازدە ملیارو نیودۆلار کەدەکاتە (زیاتر لەموچەی ساڵ و نیوێکی فەرمانبەرانی هەرێم)  دزراوە.

هەمووشمان لێدوانەکانی مشعان جبوریمان بیرماوە کە بەئاشکرا گوتی (هەرچی سیاسی عێراقی هەیە بەخۆشمەوە گەندەڵ و دزین).

لەسەروو ئەوانەشەوە بەغدا ئەو قاسە پڕە نیە وەک خەڵکی هەرێم بیری لێدەکاتەوە، بۆ سەلماندنی قسەکەم تەنها داهاتی نەوتی ساڵی 2023و بڕی پارەی تەرخانکراو بۆ بودجەی هەمان ساڵ بەنموونە دەهێنمەوە:-

-داهاتی فرۆشتنی نەوتی عێراق کە 95٪ ی سەرچاوەی داهاتی عێراقە بڕی (98) نەوەدو هەشت ملیار دۆلار بووە.

-بڕی پارەی تەرخانکراو بۆ بودجەی ساڵی 2023 بڕی (153) ملیار دۆلار بووە.

واتا عێراق بەبڕی (55) ملیار دۆلار کورتهێنانی هەیە، ئەو کورتهێنانە بەچی پڕدەکاتەوە؟

ئەوە لەکاتێکدایە کەناوەندی نرخی بەرمیلێک نەوت لەساڵی 2023 دا (86) هەشتا و شەش دۆلار بووە.

ئەی ئەگەر نرخی نەوت دابەزی چی؟

بانکی ناوەندی جیهانی لەدوا راپۆرتیدا لەسەر گەشەی ئابوری وڵاتان، رەشبینی خۆی نیشانداوە لەسەر داهاتووی گەشەی ئابوری عێراق، بانکەکە دەڵێ دەبێ عێراق بەشی زۆری داهاتی نەوتی تەرخان بکات بۆ وەبەرهێنان و جۆراوجۆرکردنی سەرچاوە داراییەکان و بەتوندی بەگژ ئەو گەندەڵیەدا بچێتەوە کەوەک خۆرکە بە دامودەزگایی و یاسایی کراوە.

ئەوانە و دەیان مەترسی تر کە لەهەر چرکەیەکدا ئەگەری رووبەڕووبوونەوەی بەغدایان هەیە، هەتا دەگاتە مەترسی شەڕی ناوخۆی مەزهەبی.

گەڕانەوەی کورد بۆ بەغدا لەڕێگای گروپ و دەستەی بێ پشت و پەناو بێ کارتی فشار یان کارتی داین و ستاندنی بەهێز چ دەسکەوتێکی بۆ خەڵک و هەرێم دەبێ، جگە لەمەترسی بەکارهێنانی سیاسی لایەنە دەسەڵاتدارەکانی عێراق دژی هەرێمێکی لاوازی پەککەوتە!

ئەی چارەسەر چیە؟

پرسیاری چارەسەر چیە، ئەو پرسیارە رەوایەیە کەهەمیشە خوێنەرو بیسەرانی هەر بابەتێک لەنوسەران و شیکەرەوەکانی دەکەن، بۆیە ناچارم مل بدەمە ژێر وەڵامی ئەو پرسیارە رەوایە.

هەرچەندە من ئابوریناس نیم، بەڵام هێڵە گشتیەکانی بەسیاسەتەوە دەبەستمەوە بۆ ئەوەی کەسانی تایبەتمەندی ئابوری بیکەنە پڕۆژەیەک بۆ گفتوگۆ لەگەڵ بەغدا.

پێش خستنەڕووی پێشنیارەکانم بۆ چارەسەر، پێشنیار دەکەم دەسەڵاتی هەرێم مل بدا بۆ پێکهێنانی ناوەندێکی هاوبەشی حکومی و کەسانی شارەزا لەدەرەوەی دامودەزگا حکومیەکان بۆ گەڵاڵەکردنی پڕۆژەیەکی نیشتیمانی بۆ دانوستاندن لەگەڵ بەغدا، هەروەهاش دەستەبژێر و رۆشنبیرانی هەرێم لەناو خۆیاندا دەستەیەکی فشاری کارا بۆ ئەو مەبەستە پێکبهێنن و رەشنوسی پڕۆژەیەک بەنەخشەڕێگاوە ئامادە بکەن.

بەشی یەکەمی پێشنیارە چارەسەرەکەم ئەوەبوو

بەشی دوەمیشی لەچەند خاڵێکدا ریزبەند دەکەم:-

1-عێراق بەهەرێمی کوردستانیشەوە وڵاتێکی کشتوکاڵییە، دەسەڵاتدارە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق بەدەبەنگی و پیلانی دەرەوە گۆڕیان بۆ وڵاتێکی (نەوتی رەیعی)، هاووڵاتیانی عێراقی شارەزاییەکی باشیان لەکشتوکاڵ و ئاژەڵداری هەیە، بۆیە ئاسانترین کەرتی وەبەرهێنان کەزیندو بکرێتەوە و ببێتە پاڵپشتی داهاتی نەوتی کەرتی کشتوکاڵە.

گەورەترین بەربەستی بەردەم بوژانەوەی ئەم کەرتە لەئێستادا لەدوای بڕیاری سیاسی و ئابوری کەمی ئاوە، تورکیاو ئێران چەندین ساڵە بەپیلانێکی هاوبەشی رانەگەیەندراو ئاویان لەسەر عێراق گرتووەتەوە بۆ ئەوەی کەرتی کشتوکاڵی عێراقی کۆتایی پێبهێنن، ئەوەش هەم ئامانجی سیاسی لەپشتە هەم ئامانجی ئابوری.

بۆ ئێستای عێراق یەک سەرچاوە ماوە ئەویش ئەو بڕە بارانەی لەسەر رووبەری هەرێم دادەبارێ لەهەرسێ وەرزی پایز، زستان و بەهاردا، ئەو بڕە ئاوە کۆبکرێتەوە لەڕێگای تۆڕێکی بەندای گەورەو پۆندی بچوکەوە، عێراق بەپێی رێککەوتنێکی لەگەڵ هەرێم تێچونی ئەو بەنداوو پۆندانە دابینبکا لەبەرامبەر پێدانی  بەشە ئاوێک لەو ئاوە گلدراوە.

2-هەرێمی کوردستان بەحوکمی پێگە جوگرافیەکەی ئەو بەشەی عێراقە کەشیاوە بۆ گەشتوگوزاری چوار وەرزی،  سەرەڕای گەشتیاری شوێنەواری و یاریە زستانییەکان، بۆیە دەکرێ بکرێتە هەرێمی گەشتوگوزاری عێراق، بۆ ئەو مەبەستەش پێویستە عێراق ئاسایش و پاراستنی سیادەی هەرێم بگرێتە ئەستۆو هەموو ئەو هێزانەی وڵاتانی دەوروبەر ناچار بکا خاکی هەرێم جێبهێڵن و پڕۆژە گەشتوگوزاریەکەی جێبەجێ بکا.

ئەگەر بەقەرزیش بێ پارەی بۆ دابینبکات، چونکە بەغدا دەتوانێ قەرزی نێودەوڵەتی وەربگرێ.

3-گەندەڵی ئەو پەتا کوشندەیەی هەرێم و بەغدا بەیەکەوە بەدەستیەوە دەناڵێنن، بەیەکەوە بەهاوکاری رێکخراوە جیهانی و ناوخۆییەکان پلانی کورتخایەن و درێژخایەنی بەگژداچوونەوەی گەندەڵی لەپڕۆژەیەکی نیشتیمانی دژە گەندەڵیدا رابگەیەنن.

4-جگە لەنەوت عێراق و هەرێم خاوەن بڕێکی زۆری گازن، چ گازی سروشتی بێ چ گازی هاوڕای نەوت، کەرتی گازو داهاتەکەی رێکبخرێتەوەو بخرێتە سندوقێکی وەبەرهێنانەوە بۆ هەمەچەشنکردنی سەرچاوەکانی داهات.

5-بەهۆی وشکەساڵی چەندساڵی رابوردوەوە لەلایەک و گرتنەوەی بەشە ئاوی عێراق لەلایەن تورکیاو ئێرانەوە، ئاژەڵداری لەخوارو ناوەڕاستی عێراق بەرەو کەمبوونەوەو لەناوچوون دەچێت، بەڵام هەرێمی کوردستان خاوەن پانتاییەکی گەورەی پوش و پاوانی سروشتی و دەشتایی پان و بەرینی ئاودارە بۆ چاندنی گیایە ئالیکیەکان، بەغدا هەرێم دەتوانن پڕۆژەیەکی هاوبەشی بوژانەوەی ئاژەڵداری و پاراستن و گەشەپێدانی پاوانەکان و زیادکردنی رووبەرە چێندراوەکانی هەرێم زیادبکەن، ئەوەش بۆ هەرێم (دوو چۆلەکە بەبەردێک کوشتنە)، عێراق ناچاردەبێ رێگری بکات لەهێرشەکانی وڵاتانی دراوسێ بۆ سەر ناوچە شاخاویەکانی هەرێم بۆ پاراستنی پاوانەکان لەسوتان، لەلایەکی تریشەوە هەرێم دەبێتە سەبەتەی گۆشت و بەرهەمە ئاژەڵی و پەلەوەریەکانی عێراق.

5-هەرێمی کوردستان یەکێکە لەدەوڵەمەندترین بەشەکانی عێراق و تەنانەت وڵاتانی دەوروبەریش بەڕووەک و گوڵی سروشتی (لەڕیزبەندی هەرە هەرێمە جیهانیەکانە)، ئەوەش بەهاوبەشی عێراق دەکرێ بکرێتە کەرتێکی تری فرەکردنی سەرچاوەکانی داهاتی عێراق و هەرێم.

6-سامانی ماسیش لەدوای دروستکردنی تۆڕێکی بەنداوو پۆند دەبێتە سەرچاوەیەکی تری هەمەچەشنکردنی داهات.

7-هەنگوینی هەرێمی کوردستان بەحوکمی دەوڵەمەندی هەرێم بەجۆرەها گوڵی سروشتی هەروەک لەخاڵی پێنجدا باسمانکرد یەکێکە لەهەرە باشترین هەنگوینەکانی ناوچەکەو جیهان، دەکرێ بکرێتە بڕاندێکی جیهانی هەنگوین و کەرتێکی گرنگی فرەکردنی سەرچاوەکانی داهاتی هەرێم و عێراق.

هەموو ئەوانەو دەیان پێشنیاری تر کەدەکرێ پێشنیاربکرێن.

کۆی ئەو پێشنیارانە بۆ جێبەجێکردنیان پێویستیان بەزانکۆو پەیمانگای تایبەتمەندو تاقیگەو ناوەندی لێکۆڵینەوەی زانستی جۆراوجۆر دەبێ، ئەوەش گۆڕانکاریەکی جۆری لەشێوازی پەروەدەو فێرکردن و گێڕانەوەی شکۆ بۆ زانست و خوێندن دەبینێ، وێڕای رەخساندنی سەدان هەزار هەلی کار.

ئاوا پێویستە بچینەوە بەغدا!

لەئێستادا بەغدا پێویستی زۆری بەهەرێمی کوردستانە، بەداخەوە دەسەڵاتدارانی هەرێم کارتە بەهێزەکانی هەرێم ناناسن، خۆ ئەگەر بشیانناسن لیاقەتی دەست بۆبردنیانیان نیە.

لەکۆتاییدا منیش هاوڕای ئەوەم کەباشترین و سەلامەتترین دەروازە لەئێستادا بۆ هەرێم بەغدایە، بەڵام چۆن و بۆچی دەچینەوە بەغدا؟