سازگار ئەحمەد

چاودێرانی هەڵبژاردن رایدەگەیەنن هەرێمی کوردستان دەچێتە قۆناغێکی نوێوە دوای هەڵوەشاندنەوەی ١١ کورسی پێکهاتەکان لەلایەن دادگای فیدڕاڵییەوە کە بەنزیک لەپارتی دیموکراتی کوردستان ناسراون و لەخولەکانی رابردوودا بەسوودی خۆی بەکاری دەهێنان.

لەکۆی ١١١ کورسی پەرلەمانی کوردستان لەخولەکانی پێشوودا ١١ کورسییان هی پێکهاتەکان بوو کەزۆرێکیان بەچەند سەد دەنگێکی کەم دەبوونە پەرلەمانتار، لەکاتێکدا پەرلەمانتاری پارتە سیاسییەکانی تر دەبێت دەیان هەزار دەنگ بێنن بۆ مسۆگەرکردنی کورسی.

دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق لە ٢١ی شوباتی ٢٠٢٤ بڕیاریدا بەدابەشکردنی هەرێمی کوردستان بۆ چوار ناوچەی هەڵبژاردن، هەروەها ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی لە ١١١وە بۆ ١٠٠ کورسی کەمکردەوەو ١١ کورسی پێکهاتەکانی بە «نادەستووری» ناوبرد.

 لەڕابردوودا ئەو ١١ کورسییەی کۆتاکان بەدوو قۆناغ زیادکراون، لەساڵی ١٩٩٢ بەبڕیارێکی ئەنجومەنی باڵای سیاسیی بەرەی کوردستانی پێنج کورسی بۆ کریستیانەکان زیادکرا، دواتر لەهەمواری یاسای هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠٠٩ پێنج کورسی بۆ تورکمان و کورسییەک بۆ ئەرمەنەکان زیادکرا.

هەڵوەشاندەوەی کورسی پێکهاتەکان رای جیاوازی لێکەوتووەتەوە، هەندێک بەبڕیاری سیاسی «ترسناک» ناوی دەبەن و هەندێکیش پێیانوایە لەبەرژوەندی پرۆسەی دیموکراسیدایە بەو پێیەی قورسایی هیزە سیاسییەکان وەکو خۆیان دەردەکەون.

سەرهەد شێخە، خاوەنی بڕوانامەی ماستەر لەجوگرافیای هەڵبژاردن بەهاوڵاتی راگەیاند «ئەو بڕیارانەی دادگای فیدراڵی بەقازانجی پڕۆسەی سیاسی و دیموکراسی دەبێت لەهەرێمی کوردستان، بەڵام هەندێک لایەنیش تێیدا زیانی زۆریان بەردەکەوێت بەتایبەت پارتی  و حزبە بچووکەکان».

جگە لەوەی ئەو ١١ کورسیە لەبەرژەوەندی پارتی دیموکراتی کوردستان دەنگیان بەیاساکانی پەرلەمان دەدا، هەروەها لەهەڵبژاردنەکانی رابردوودا کە یەک بازنە بوو، لەپارێزگای سلێمانیدا بایکۆتی هەڵبژاردن زۆربوو ئەمەش دیسانەوە لەبەرژوەندی پارتی دەشکایەوە، بەڵام دادگای فیدراڵی هەڵبژاردنەکانی کردووە بەبازنەیی.

سەرهەد شێخە روونیشیکردەوە «سیستمی فرە بازنەی لەزیانی پارتییە، چونکە زۆرترین بایکۆت لەپارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە بووە کەناوچەی نفوسی هێزەکانی ترە، هەروەها١١ کورسی کۆتای کەمینەکان زۆربەی کات لەبەرژەوەندی پارتی دەنگیان دەدا، هەمیشە یانزە بەسفر دەچووە یاری هەڵبژاردنەوەو تۆماری دەنگدەران کەهەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان پێ ئەنجام درا  بەرژەوەندی پارتی بوو».

وتیشی « کۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق سەرپەرشتی هەڵبژاردنەکان دەکات و ئەمەش بەهیچ جۆرێک لەبەرژەوەندیی پارتی نییە، کەواتە دەتوانین بڵێین ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان لەبەرژەوەندی پڕۆسەی سیاسی و دیموکراسی دایە تاڕادەیەکیش هاوسەنگی دەگرێتەوە لەنێوان هێزە سەرەکییەکان».

زۆربەی هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان لەکاتی خۆیدا ئەنجام نەدراون، خول هەبووە تەمەنی زیاتر لەدوانزە ساڵ بووە، سەرهەد شێخە، وتی «ئەمە عەیبەیەکی گەورەیە لەسەر پرۆسەی دیموکراسی و کۆی سیستمی سیاسی و ئیداری دەخاتە ژێر نەمانی شەرعییەتەوە، کەدەکرا هاوشێوەی وڵاتان هەڵبژاردنەکان لەکاتی خۆی و بێ دواخستن ئەنجام درابان».

وتیشی «هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستانیش هاوشێوەی خولەکانی دیکە زیاتر لەساڵێک و چەند مانگێک بەسەر وادەی یاسایی خۆیدا تێپەڕیووەو پەرلەمان لەکار خراوە».

 دوای بڕیاری دادگای فیدراڵی چاوەڕوان دەکرێت لەناوەڕاستی ساڵی ٢٠٢٤دا ئەنجامبدرێت کە ئەم دادگایە چەند چوارچێوەیەکی بۆ دیاریکردووە، لەوانە؛ یەکەم، هەرێمی کوردستان لەیەک بازنەی هەڵبژاردنەوە بکرێتە فرە بازنەیی (چوار بازنەی هەڵبژاردن) کەمتر نەبێت، هەروەها دووەمیش، ژمارەی کورسییەکان لە ١١١ کورسی کەمبکرێتەوە بۆ ١٠٠ کورسی واتە کورسی کۆتای پێکهاتەکان لاببرێن، سێیەمیش کۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق سەرپەرشتی هەڵبژاردنەکان بکات.

بەبڕوای کارمەند مەحمود، توێژەری یاسایی «دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق کە بەپێی دەستوور باڵاترین دەسەڵاتی دادوەری عێراقە، مۆرکێکی سیاسی هەیە، ئەگەر بێتو بڕیارەکانی مۆرکی سیاسییان پێوەبێت ئەوە ئەمە کارێکی ترسناکە».

کارمەند مەحمود بەهاوڵاتی وت «بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق بۆ هەڵوەشاندنەوەی ١١ کورسی پێکهاتەکان لەپەرلەمانی کوردستان لەکاتێکدایە لەئێستادا لەپەرلەمانی عێراق پێکهاتەکان نۆ کورسییان هەیە ئەو نۆ کورسییە هەڵنەوەشاوەتەوە، هەروەها پێکهاتەکان مافی خۆیانە لەهەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان لەچوارچێوەی ئەو ١٠٠ کورسییەی پەرلەمان کێبڕکێ بکەن و لیستیان هەبێت، بەڵام سیستمی کۆتا کۆتایی پێهاتووە».

وتیشی «دەکرێت کاتێک خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان دەست بەکارەکانی دەکات ئەوکاتە بتوانرێت بەیاسای کورسی پێکهاتەکان بگەڕێندرێتەوە، هەرچەندە ئەگەر دووبارە سکاڵا تۆماربکرێتەوە دادگای فیدراڵی هەمان بڕیار بداتەوە».

بەپێی ماددەی ٩٤ی دەستووری هەمیشەیی عێراق لەساڵی ٢٠٠٥ کەتایبەتە بەبڕیارەکانی دادگای فیدراڵی عێراق دەڵێت، بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی بڕیاری کۆتایین و شایەنی هیچ جۆرە تانەیەک نین.

کارمەند مەحمود وتی «بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لەبارەی کورسی پێکهاتەکانەوە دەبێت وەک خۆی جێبەجێبکرێت و هیچ دەسەڵات و لایەنێک ناتوانێت تانەی لێبدات، ئەگەر پێکهاتەکان تانەش بدەن لەبڕیارەکە ئەوا لەڕووی دەستوورییەوە رەتدەکرێتەوە».

لەگەڵ ئەوەشدا کارمەند مەحمود بڕیاری دادگای فیدراڵی لەبارەی کورسی پێکهاتەکان و بازنەکانی هەڵبژاردن بە «نادەستووریی و سیاسی ناودەبات دەڵێت «بەپێی یاسا ئەو کورسییانە دراوە بەپێکهاتەکان و دادگای فیدراڵی بۆی نییە یاسای هەمواربکاتەوە، بەڵکو بۆی هەیە یاساکە هەڵبوەشێنێتەوە ئەگەر ئەو یاساییە سەرپێچی بوو لەماددەیەکی دەستوور، بەڵام لەم بڕیارەیدا دادگا هەمواری یاساکەی کردووە کەئەمەش دەسەڵاتی یاسادانانە کەپەرلەمانی کوردستانە کە لەئێستادا هەڵوەشاوەتەوە».

هەروەها وتی «کاتێک دادگای فیدراڵی بڕیارێک دەدات دەبێت هۆکارەکەی روون بکاتەوە و بڵێت ئەو ماددەیە چ سەرپێچییەکی هەیە، بەڵام لەم بڕیارەیدا دادگای فیدراڵی ئاماژەی بۆ هیچ نەکردووەو هۆکاری هەڵوەشاندنەوەی ئەو بڕگانەی روون نەکردووەتەوە ئاماژەی بەوەنەکردووە کەئەو ماددانە دژی چ ماددەیەکی دەستوورە».

کارمەند مەحمود هۆکاری ئەو دۆخەش دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەنجامنەدانی هەڵبژاردن لەکاتی خۆیدا «دەبوو هەڵبژاردن لەکاتی خۆیدا بکرێت و کۆمسیۆنی هەرێمیش لەکاتی خۆیدا کارابکرایەتەوە، بەڵام دەکرێت ئەمە ببێتە وانەیەک بۆ هەردوو لایەنی دەسەڵات کەپارتی و یەکێتین رێگەنەدەن هەڵبژاردنی خولێکی دیکەی پەرلەمانی کوردستان دوابکەوێت».

بڕیارێکی دیکەی دادگای فیدراڵی عێراق ئەوەیە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بە سەرپەرشتی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بەڕێوەبچێت، ئەو توێژرە یاساییەش پێی وایە «دەبوو دادگای فیدراڵی لە بڕیارەکەیدا ئاماژەی بەوە بکردایە تەنها هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بە سەرپەرشتی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بێت».

هۆکاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە کەهەرێمی کوردستان خۆی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی هەیە.

کارمەند مەحمود وتی «بەپێی یاسا مافی هەرێمی کوردستانە کەکۆمسیۆنی هەبێت، لەبەرئەوەی بەپێی دەستوور هەموو هەرێمەکان دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەرییان هەیە، بەڵام بەهۆی کۆتایی هاتنی کاتەکەی کۆمسیۆنی هەرێم ناتوانێت سەرپەرشتی ئەم هەڵبژاردنە بکات، بۆیە دەبوو دادگای فیدراڵی ئاماژەی بەو خاڵە بکردایە لەبڕیارەکەیدا».

دەشڵێت «ئاساییە لەهەرێمی کوردستان سیستمی هەڵبژاردن و ژمارەی کورسی و کورسی کۆتاکان و بازنەکانیشمان جیاوازبێت لەعێراق و کۆمسیۆنی تایبەت بەخۆشمان هەبێت کەسەرپەرشتی هەڵبژاردنەکانی هەرێم بکات، لەبەرئەوەی ئەم بابەتانە بابەتێکی فیدراڵی نین و بابەتێکی تایبەت بەهەرێمەکانە، هەروەها هەرێمەکانیش خۆشیان دەبێت دەستووری تایبەت بەخۆیان هەبێت».

هەرێمی کوردستان یەکەم هەڵبژاردنی لەئایاری ساڵی ١٩٩٢ ئەنجامدا بەڵام لەوکاتەوە تاکو ئێستا دەستووری خۆی نەنوسیووتەوە ئەگەرچی بەپێی دەستووری عێراق لەساڵی ٢٠٠٥ هەرێم دەتوانێت دەستووری خۆی هەبێت.

کارمەند مەحمود وتی «ئەگەر هەرێمی کوردستان خاوەنی دەستوور بوایە لەهەرێمی کوردستان رووبەڕووی ئەم کێشەیە نەدەبووینەوە، لەبەرئەوەی لەدەستووردا وادەی هەڵبژاردن و ژمارەی کورسی و جۆری دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری رێکدەخست و دادگایەکی دەستووریمان دەبوو، هەروەها ئەگەر دەستوورمان هەبوایە بابەتی كورسی و رێژەی بەشداری هاووڵاتییان بۆ هەر كورسییەك دیاری دەكرا بەمەش ژمارەی كورسییەكان دەزانرێت».

بەپێی بڕگەی یەكەمی ماددەی ٤٩ی دەستووری عێراق دیاریكراوە بۆ هەر ١٠٠ هەزار كەسێك كورسییەك، کارمەند مەحمود وتی «ئەگەر ئێمەش دەستوورمان هەبێت ئەو رێژەیەمان بۆ دیاریبكات لەڕێگەیەوە دەتوانین لەسەر ژمارەی دانیشتووان بە یاسایەكی ئاسایی لە پەرلەمانی كوردستان ژمارەی كورسییەكان دیاریبكەین، بۆیە گرنگە لە خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بابەتی دەستوور بهێنرێتەوە بەرباس بەهەر جۆرێک بێت هەرێمی کوردستان بکرێتە خاوەن دەستوور».

بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی نیگەرانی پێکهاتەکانی لێکەوتووەتەوە، ئایدن مەعروف، وەزیری هەرێم بۆ کاروباری پێکهاتەکان رایگەیاند «بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی دادپەروەرانە نەبووەو بڕیارێکی تەواو سیاسییە».

بریارە لەهەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی کوردستان پێکهاتەکان لەدەرەوەی کۆتاکان لیستی تایبەتیان هەبێت هاوشێوەی پارتەکانی دیکە، ئایدن مەعروف وتی «پشتگیری ئەنجامدانی هەڵبژاردنەکان دەکەین و وەک لیستی تورکمان بەشداردەبین».

تورکمانەکان دەڵێن لەهەرێمی کوردستان نەتەوەی دووەم و لەعێراقیش نەتەوەی سێیەمن، لەوبارەیەوە کارمەند مەحمود وتی «ئەگەر تورکمانەکان نەتەوەی دووەمبن لەهەرێم بەکەمینە هەژمارناکرێن و پێویستیان بەو پێنج کورسییەی کۆتا نییەو دەتوانن بەمافی خۆیان بچنە پەرلەمان، بەڵام دەکرا پەرلەمان ئەو بڕیارەی بدایە نەک دادگای فیدراڵی».

دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لەهەرێمی کوردستان-عێراق له‌باره‌ی بڕیاره‌كه‌ی دادگای فیدڕاڵی رایگه‌یاند «ئێمە نیگەرانین لەو بڕیارەی دادگای فیدڕاڵی بەرامبەر پێکهاتەکان لەهەرێمی کوردستان، چونکە مافی بەشداری سیاسی لەپەرلەمان و ئەنجومەنە خۆجێیەکان و دامودەزگاکانی تری دەوڵەت مافێکی چەسپێنراوە بەپێی دەستووری عێراقی و نموونەیەکی جوانە لەهەرێمی کوردستان لەهەڵبژاردنەکانی پەرلەمان لەساڵی ١٩٩٢وە تا خولی پێنجەم».