نەوزاد ساڵح

یەکێک لەو وڵاتانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە لەڕووی سنووری جوگرافی و پێگەی گەشتیارییەوە بایەخێکی یەکجار گەورەی هەیە کۆماری تورکیایە، بەهۆی  هەبوونی  دەریاو تێپەڕین بەرەو ئەوروپاشەوە هێندەی تر سوودی ئابوری بەم وڵاتە گەیاندووە، جوانی سروشت و بوونی کەشوهەوایەکی لەبار هەمیشە سەرنجی گەشتیارانی راکێشاوەو بووەتە هۆی داهاتێکی بەردەوام و بەم داهاتەش ئەم وڵاتەی پێ بەهێزو پێشکەوتووە، لەڕووی پێشکەوتنی پیشەسازی و تەکنەلۆجیاشەوە بەهەمان شێوە لەڕیزبەندیەکی باشدایە، لەئێستادا ئەوەی لەم وڵاتەدا بوونی نیە دیموکراتیە، کەئەمەش دەرگای تری سیاسی کردووەتەوەو خەریکە گەورەترین پارتی دەسەڵاتداری ئەکەپە ورد دەکاتەوە بۆ چەند پارتێکی ترو لەئێستادا کەمترین ژمارە لەئەندامانی دەستەی دامەزرێنەرانی ئەم پارتە ماون و بەردەوامن لەکاری سیاسی و زووربەیان بەهۆی دیکتاتۆریەتی ئەردۆغانەوە ئەم پارتەیان بەجێهێشتووەو دوورکەوتوونەتەوە، سیاسەتی پاوەنخوازی و خۆسەپێنی ئەکەپە و ئەردۆغان رۆژبەڕۆژ تورکیا بەرەو خاڵی لاواز پەلکێش دەکات و دایدەبڕێت لەپەیوەندییەکانی وڵاتانی جیهان  و گۆشەگیری سیاسی و دبلۆماسی بۆ دروستدەکات و بەمەش زیاتر زیان بەر ئەم وڵاتە دەکەوێت و پاشخانی ئابوری و ئاسایشی بەرەو داڕووخان و ناجێگیری دەبات.

ئەو رەهەندانەی لەپشتی گۆشەگیریی تورکیاوەن:-

١- یەکێک لەو خاڵانەی کەبەردەوام بەگوێی تورکیادا دەدرێت و تورکیای پێ دەترسێنرێت لەهاوکێشە نێودەوڵەتیەکاندا پێی تاوانبار دەکرێت، تاوانی (کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان)ە لەساڵی ١٩١٥ تا ١٩٢٣ کە لەلایەن ئیمپراتۆریەتی فاشی عوسمانییەوە ئەنجامدراوە، کەتیایدا ملیۆن و (500) هەزار ئەرمەنی تیا کۆمەڵکوژ کراوە، کە لەئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریکا لەکۆی (٤٣٥) ئەندام بە (٢٢٣) دەنگ بەرامبەر بە (١٩١) دەنگی دژ، ئەم تاوانە پەسەندکراوە کە تائێستا زیاتر لە (٣٩) حکومەت و پەرلەمان ئەم کۆمەڵکوژییەیان ناساندووە، لەوانەش یەکێتی ئەوروپا، نەتەوەیەکگرتووەکان، پەرلەمانی ئەوروپا، ئەنجومەنی کنیسەکانی جیهان و ئەنجومەنی ئەوروپا، لەسەر ئاستی کەسایەتییش لەساڵی ٢٠٠٧ەوە (١٣٥) کەسایەتی کەبراوەی خەڵاتی نۆبڵن یاداشت و واژۆیان لەدژی ئەم کۆمەڵکوژییە کۆکردووەتەوە.

٢- خاڵێکی تر کەتورکیا بەرەو دادگایی دەبات و دوورنیە سەرانی ئەکەپەو ئەردۆغانیش وەک تاوانبار تیایدا راپێچ بکرێن دۆسیەی رۆژئاوای کوردستانە، کەیەکێکە لەو دۆسیانەی کەهەمیشە کورد دەبێت لۆبی بۆ بکات و بیجوڵێنێت لەڕێگای رەوەندی کوردی و رێکخراوە مرۆڤدۆستەکانەوە دەنگی بۆ کۆبکاتەوەو دژی تورکیا کەتاوانی جەنگی تیا ئەنجامدراوەو بەداتاو ئامار سەرجەم زیانی گیانی و ماڵییەکان هەژمار بکرێت، تا لەئایندەدا تورکیا ناچاربکرێت سەرجەم زیانەکان قەرەبوو بکاتەوە.

٣- بوونی گروپە تیرۆریستەکان و پشتگیریکردنیان لەلایەن تورکیاوە کەهەمیشە تورکیا بەدایکی گروپە تیرۆریستیەکانی وەک بەرەی نەسرەو ئەحرار ئەلشام و دەستەکانی سوڵتان موراد ناودەهێنرێت و پاڵپشتییان دەکرێت لەلایەن تورکیاوە، کە بەهیچ شێوەیەک لەگەڵ بەرنامەو ستراتیجی نوێی ئەمریکاو هێزەکانی هاوپەیمانان لەناوچەکە دژی تیرۆریزمی جیهانی لەجەنگدان یەک ناگرێتەوەو تەواو ناکۆکە، تەنانەت تورکیا لەم گروپانەی ناردووە بۆ پشتیوانی حکومەتی ویفاق بەسەرۆکایەتی فائیز سەراج لەلیبیاو لەدژی بەرەی نیشتیمانی لیبیا بەپشتیوانی خەلیفە حەفتەر لەشەڕدان کە بوونەتە مەترسی بۆ سەر شاری سرت و جەفرە، کە بەهێڵی سووری میسر دادەنرێت.

٤- دەستبردن بۆ کەرتی وزە لەدەریای ناوەڕاست و گەڕان بەدوای گازی سروشتیدا لەدەریای رەشدا کە لەنێوان یۆنان و تورکیادا گرژی لێکەوتووەتەوە، وڵاتانی وەکو فەرەنساو میسریشی  توڕەکردووە، بەوتەی (فاتیح دۆنمیز) وەزیری وزەی تورکیا ئەو هێڵی گازەی کەدۆزیویانەتەوە بەبەهای (٦٥) ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت و پێشبینی دەکەن کە (٧ بۆ ٨) ساڵی داهاتوو پێداویستی ئەو وڵاتە لەو بەرهەمە دابین بکات.

٥- بوونی پرۆژەی هێزەکانی سوریای دیموکرات کە تائێستا پرۆژەیەکی هاوسەنگە بۆ هەموو سوریا لەبەرامبەر شەڕدا کەچارەسەری سیاسی و ئاشتیانەیە و شوێنی شەڕی تایەفی دەگرێتەوە، ئەمەش بەهۆی ئەو بۆشاییەوە هەنگاوی بۆنراوە کەسیاسەت و ستراتیجی ئەمریکا لەسوریا تەمومژاویەو روون نیەو تێگەیشتنی حکومەتی سوریاش دەرهەق بەکورد شۆڤێنیانەیە، تورکیاش بەپشتیوانی داعش لەدژایەتی هێزە کوردییەکان بەردەوامەو سوریای کردووەتە لەبارترین ژینگەی تیرۆر.

٦- تێکشکاندنی هێزەکانی تورکیا لەحەفتانین  لەو جەنگەدا کەتورکیا بەهێزێکی بەربڵاوەوە لەسەرەتای حوزەیرانی ٢٠٢٠-ەوە دەستیپێکردووە بۆ سەر سنوری باشووری هەرێمی کوردستان کەسڵەمینەوەی هێزەکانی تورکیای لێکەوتووەتەوە لەدروستکردنی تراژیدیای جەنگەوە لەلایەن گەریلاکانەوە لەسەر چیاکان، کە لەبەر هەڵهاتن و دۆڕاندنیان بەرامبەر هێزەکانی گەریلا وێرای نابەرانبەری لەڕووی هێزو ژمارەو جۆری چەکەوە، بەڵام هێشتا نەیانتوانیوە سەرکەوتووبن، هەر بەم هۆیەشەوە ئەردۆغان زیاتر لە (٣٠) گەورە بەرپرسی باڵای سەربازیی سزاداوەو لەکارەکانیان دوریخستوونەتەوە، دواجار سەرۆک وەزیرانی عێراقیشی هێنایە سەرهێڵ و بەفەرمی حکومەتی ناوەندیش سکاڵای یاسایی لەنەتەوەیەکگرتووەکان لەدژی تورکیا تۆمارکردووە، وێڕای دەربڕینی پشتیوانی کۆمکاری عەرەبی بۆ عێراق و ئەم هێرشانە بەکارێکی تیرۆریستی ناسێندرا لەلایەن نەتەوەیەکگرتووەکانەوەو تەنانەت سەردانی هەموو بەرپرسانی تورکیا بۆ عێراق قەدەغەکرا، کەئەمەش زیاتر تورکیا بەرەو تەنگەژەو گۆشەگیری دراوسێیەتی دەبات.

٧- خاڵێکی تر کە ریکەوتن و واژۆکردنی گرێبەستی نەوت بوو لەلایەن ئەمریکییەکان و کوردانی رۆژئاواوە بۆ ماوەی (٢٥) ساڵ و لەلایەکی ترەوە کۆبوونەوەی روسەکان لەگەڵ نوێنەرەکانی مەسەدە لەلایەک و لەلایەکی ترەوە لەبەرژەوەندی خەلیفە حەفتەر و لەدژی تورکیا لەلیبیادا، کەواتە هەموو ئەم خاڵانە پێمان دەڵێن کەتەنگەژەکان زیاتر روو لەتورکیا دەکەن و سنوری پەیوەندییەکانی ئەم وڵاتە بەرەو تەسکبوونەوە دەبەن.

٨- گۆڕینی مۆزەخانەی مێژوویی (ئایاسۆفیا) بۆ مزگەوت کە لەم ماوانەی پێشوودا زیاتر لەموزایەدەی سیاسی نەبێت لەهیچی ترناچێت، ئەمەش کە میراتی بێزەنتیە مەسیحیەکانەو لەساڵی سییەکانەوە مۆزەخانە بووەو مەسیحیەکانی دنیای توڕە کردووەو یۆنانیش سەرکۆنەی ئەم کارەی کردو بەپێشێلکردنی مافی مەسیحیەکانی دەزانێت و ناکۆیەکانی ئەم دوو وڵاتەشی نوێ کردەوە.

٩- سەرهەڵدان و لێک نزیکبوونەوەی پارتە ئۆپۆزسیۆنەکانی تورکیا (هەدەپە، جەهەپە، دیڤاو گەلەچەک)، ئەم پارتانە رکابەری بەهێزی ئەکەپەن و خۆیان بۆ پرۆسەی هەڵبژاردنی ٢٠٢٣ رێکدەخەن.

١٠- لەهەموو ئەم خاڵانە گرنگترو بایەخدارتربێت لەناوەندە ئەوروپی و خۆرئاواییەکاندا نەمانی ئازادی رادەربڕین و بەرتەسککردنەوەی دیموکراتی و رێگریکردنە لەکایەی میدیاو رۆژنامەوانیدا، کە لەئێستادا سەدان رۆژنامەوان لەزیندانەکانی تورکیادان و بەهەزارانیش روویان لەئەوروپا کردووەو هەڵهاتوون.