هاوڵاتی 

سعودیەو ئێران كە دوو ركابەرو نەیاری دین و دنیای یەكترن لەسەر دەستی عێراق و چین بەرەو ئاشتیی هەنگاو دەنێن و لەنوێترین هەنگاویشدا ریاز پاش شەش ساڵ لە راگرتنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئێران، ڤیزا بەسێ دیپلۆماتكاری ئێرانی دەدات بۆ ئەوەی لەجەددە دەستبەكار ببنەوە.

دوای  نزیكەی 10 ساڵ لەجەنگێكی سارد لەنێوان سعودیە و ئێران دواجار عێراق و چین بەستەڵەكەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتەیان تواندەوەو بەوە دوو جەمسەری سوننەو شیعەیان لەململانێی ئاینییەوە بەرەو ئاشتی و كێبڕكێی ئابوری هاندەدەن، چونكە پێشبینی دەكرێت ئێران لەم ئاشتییەدا مانگانە یەك ملیار دۆلاری كورتهێنانی بودجەی ساڵانەكەی قەرەبوو بكاتەوە و هاوكات سعودیە پلانە ستراتیژییە ئابورییەكەی بۆ ساڵی 2030 بە شێوەیەكی گونجاو بخاتە بواری جێبەجكردنەوە.

لەسەرەتای بەهاری ساڵی 2021 بەرپرسانی عێراق و لەسەروی هەموویانەوە، مستەفا كازمی لەپێگەی سەرۆك وەزیرانی وڵاتەكەدا سەرقاڵی بە یەكگەیاندنی بەرپرسەكانی ئێران و سعودیە بوو.

 بەغدا میوانداریی چوار گەڕی دانوستانی نێوان بەرپرسانی باڵای ئێران و سعودیەی كردووەو بڕیارە بەمزووانە گەڕی پێنجەمیش بەڕێوەبچێت، ئەم هەنگاوەی بەغدا بە بەهێزكردنەوەی پێگەی سیاسی و دیپلۆماسیی عێراق لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان لەقەڵەمدەدرێت.

دین یان دنیا لەنێوان سعودیەو ئێراندا

ناكۆكییە ئاینییەكانی نێوان سعودیە و ئێران كەم نین، ئابوریی لەسەردەمی ئێستادا دین و دیانەتی لەلای سەركردە سیاسییەكان كردوە بەپرسێكی لاوەكی و دوور نییە ئەو دوو وڵاتەش سەرەڕای ئەوەی یەكیان خۆی بەنوێنەری بەرەی سوننە دەزانێت و ئەوی دیكەشیان خەون بە بەهێزبوونی شیعەوە دەبینێت، بەڵام سەرنجیان زیاتر لەبەرژەوەندییە ئابورییەكانیان بێت.

ناوەندی ئەمركیی كوینسی (Quincy Institute for Responsible Statecraft) لەشیكارییەكی پەیوەندییەكانی نێوان ئێران و سعودیەدا نووسیویەتی: ئەو دوو وڵاتە لەداهاتوویەكی نزیكدا دەبنە هاوبەشیی ئابوریی وڵاتی چین، بۆیە ئەو پەكین رۆڵی گرنگی هەبووە لە دروستكردنی هاوسەنگیی و هاندانیان بۆ ئەنجامدانی دانوستان.

هەروەها ناوەندەكە ئاماژەی بەوە كردووە گەشتی وەزیرانی دەرەوەی ئێران و سعودیە لەهەفتەی رابردوودا بۆ پەكین-ی پایتەختی چین بە رێككەوت نییەو رووداوەكە ئاماژەیەكی روونە بە رۆڵی پەكین بەتایبەت كەهاوكات كۆبوونەوەو دانوستانە ئەتۆمییەكان لە ڤیەننای پایتەختی نەمسا بەڕێوەدەچوو.

ئاستی ململانێكانی چین و ئەمریكا لە هەموو كاتێك توندتر بووەتە و ئەو ململانێیانەش جیاوازە لە ململانێكانی روسیا و ئەمریكا كە نیشاندانی هێزی سەربازییە بە یەكتر، چونكە چین تەنها ئەمریكا بە ركابەری ئابوریی خۆی دەزانێت بۆیە بەهەموو نرخێك ئابورییەكەی بەهێز دەكات و هەوڵی سەرەكەوتنی ئابوریی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەدات.

بەپێی شیكارییەكانی ئەو ناوەندە ئەمریكییە دەسەڵاتدارانی سعودیە لەساڵی رابردودا بەهۆی دابەزینی بەهای نەوت زیانی زۆریان پێگەیشتوە و هاوكات بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا زیانی 28 ملیار دۆلاری تەنها بەكەرتی گەشتیاریی ئایینی یان حەج گەیاندووە، بۆیە دەسەڵاتدارانی سعودیە بیر لەپێداچوونەوە بە بڕیارەكانیان لەدژی ئێران دەكەنەوە نایەنەوێت بەریەككەوتن لەگەڵ تاران ببێتە مایەی زیانی ئابوریی بۆ ریاز.

چین كە لەلایەن دەسەڵاتێكی كۆمۆنیستییەوە بەڕێوەدەچێت لەهەنگاوێكی چاوەڕوان نەكراودا لەنوێترین كۆبوونەوەی رێكخراوی هاریكاریی وڵاتانی ئیسلامی نوێنەری هەمیشەیی خۆی لە رێكخراوەكەدا دەستنیشان كرد و ئەوەش لەپێناو لیكنزیكبوونەوەی زیاتر لەوڵاتانی موسوڵمان و ئەنجامدانی كاری بازرگانیی لەگەڵ ئەو وڵاتانە.

بەرزكردنەوەی داهات ئامانجی سەرەكیی ئێران و سعودیە

بەپێی راپۆرتی پێگەی كاپیتاڵ ئیكۆنۆمیكس (capitaleconomics) ئێران و سعودیە بەئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیان قەرەبووی زیانی ماددی چەندساڵی رابردوویان دەكەن، چونكە سعودیە سەردەمێك 30%ی هەناردەی نەوتی هەموو جیهانی بەدەستەوە بووە بەڵام ئێستا ئەو رێژەیە بۆ كەمتر لە 12% دابەزیوە.

ئاماژە بەوەكراوە سعودیە سالڵانە پێویستی بەزیاتر لە 222 ملیارد دۆلار داهات هەیەو لەئێستاشدا یەدەگی ئەو وڵاتە 450 ملیارد دۆلارە، واتە یەدەگەكەی تەنها بەشی دوو ساڵی دەكات لەكاتێكدا لەساڵی 2016 پلانی ستراتیژی و ئابوریی بۆ ساڵی 2030 داناوە، بۆیە سعودیە بیر لەوە دەكاتەوە خەرجییەكان و تێچوی ململانێ لەگەڵ ئێران كەمبكاتەوە و تەرخانی بكات بۆ پلانە ستراتیژییەكەی.

بەرپرسانی ئێران دەیانجار وتوویانە سزا ستەمكارانەكانی ئەمریكا داهاتی وڵاتەكەی لە 113 ملیارد دۆلاری ساڵانەوە بۆ 13 ملیار دۆلار كەمكردووە لەكاتێكدا ئەو وڵاتە دوای روسیا و سعودیە سێیەم وڵاتە لە رووی سەرچاوەكانی نەوتەوە و خاوەنی 18%ی سەرجەم یەدەگی نەوتە لەجیهاندا، بۆیە چەند رۆژێكە ئێران رێككەوتنێكی ستراتیژیی 25 ساڵەی لەگەڵ چین خستووەتە بواری جێبەجێكردنەوە كە بەپێی رێككەوتنەكە چین 400 ملیار دۆلار سەرمایە لەكەرتی نەوت و غازی ئێران دەخاتەگەڕو لەبەرامبەردا ئێران سوتەمەنی بەو وڵاتە دەفرۆشێت و هاوكات ئەو بڕە پارەیە لە 25 ساڵدا بۆ چین دەگەڕێنێتەوە.

ئاماژەكانی ئەو جێبەجێكردنی رێككەوتنی 25 ساڵەو دانوستانەكان بەرزبوونەوەی دۆلاری راگرتووە و لەمانگێدا تمەن لەبەرامبەر دۆلاردا  بە رێژەی 10% بەرزبووەتەو نرخی هەر دۆلارێك لەئێران بووەتە 27 هەزار تمەن، لەكاتێكدا پێشتر چووە سنوری 30 هەزار تمەنەوە.

وڵاتانی هاریكاریی ئیسلامی لەنێوان ئێران و سعودیە

نزیكەی 57 وڵات ئەندامی رێكخراوی هاریكاریی ئیسلامین كەدووەمین رێكخراوی نێودەوڵەتیی جیهانە دوای رێكخراوی نەتەوەیەكگرتوەكان، ئێران و سعودیە هەردووكیان لەدامەزرێنەرە سەرەكییەكانی ئەو رێكخراوەن كەساڵی 1969 لەوڵاتی مەغریب دامەزرا بەڵام زۆربەی دانیشتن و كۆبوونەوەكانی ئەو رێكخراوە لەشاری جەددە لەسعودیە بەڕێوەدەچێت و زۆربەی وڵاتانی ئەندامیش نوێنەرو نووسینگەیان لەو شارەیە، چونكە ساڵی 1970 بڕیار لەسەر ئەوە دراوە بارەگا سەرەكییەكی لەجەددە بێت.

تا ئێستا ئێران یەكجار میوانداریی كۆبوونەوەكانی رێكخراوی هاریكاریی ئیسلامی كردووە لەساڵی  1977، بۆیە بوونی بارەگای سەرەكیی رێكخراوەكە لەسعودیە پێگەی وڵاتەكەی لەو رێكخراوەدا لەدژی ئێران بەهێز كردووە و تەنانەت لەگەڵ سەرهەڵدانی ناكۆكییەكانی نێوان تاران و ریاز لەساڵی 2016 ئەو وڵاتە نەیتوانیی نوێنەری خۆی رەوانەی كۆبوونەوەی ساڵانە لەجەددە بكات ، سعودیە بەپێدانی ڤیزە بەسێ دیپلۆماتكاری ئێران بۆ ئامادەبوون لە رێكخراوەكەو دەستبەكاربوونەوەیان دوای شەش ساڵ، گڵۆپی سەوزی هەڵكردووە بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران.

ساڵی 2016 رێكخراوەكە هێرشی لایەنگرانی توندڕەوی كۆماری ئیسلامیی ئێرانی بۆ سەر باڵیۆزخانەی سعودیە لەتاران و كۆنسوڵخانەی ئەو وڵاتە لەشاری مەشهەد لەئێرانیان ئیدانە كردو لەدانیشتنێكی بەپەلەدا داوای روونكردنەوە و لێكۆڵینەوەیان لەدەسەڵاتی ئێران كرد، عەباس عێراقچی، جێگری وەزیری دەرەوەی ئێران لەو سەردەمەدا، هێرش و پەلامارەكانی بۆ سەر باڵیۆزخانەو كۆنسوڵخانەی سعودیە ئیدانە كردو بەڵینی دا بەدۆزینەوەی تاوانباران.

ئێران دەیەوێت باڵیۆزخانەكەی لەسعودیە بكاتەوە

سەعدید خەتیب زادە، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران رۆژی دووشەممە رێككەوتی 17/1/2022 لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند؛ دانوستانەكانی نێوان سعودیەو ئێران بەنێوەندگیریی و میوانداریی بەغدا هەنگاوێكی گرنگن بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان و لەهەنگاوێكی ئەرێنیشدا وڵاتی سعودیە ڤیزەی بەسێ دیپلۆماتكاری وڵاتەكە داوە كە لەسعودیە دەستبەكار ببنەوە.

خەتیب زادە ئاماژەی بەوە كردووە كە ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران ئامادەیی دەربڕیوە بۆ كردنەوەی باڵیۆزخانەی وڵاتەكە لە ریازی پایتەختی سعودیە، بۆیە هەنگاوەكانی دیكە پەیوەندیی بەدەسەڵاتی سعودیەوە هەیە لەپێناو ئاسایی بوونەوەی پەیوەندییەكاندا.

مەرجەكانی سعودیە

سەلمان بن عەبدولعەزیز، پاشای سعودیە پێشتر رایگەیاندبوو ئەگەر ئێران دەستبەرداری پڕچەككردنی چەكدارە شیعەكانی سەر بەوڵاتەكەی ببێت و هاوكات پابەندی رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 بێت، ئەوا ریاز ئامادەیە پەیوەندییەكانی ئاسایی بكاتەوە.

لەلایەكی دیكەوە فەیسەڵ بن فەرحان، وەزیری دەرەوەی سعودیە رایگەیاند؛ ئەگەر ئێران بەڵێن بدات بەهەڕەشەكانی و پڕچەككردنی چەكدارە شیعەكان، نەبێتە هۆی تێكدانی ئاسایشی ناوچەكەو مەترسیی لەسەر وڵاتانی عەرەبی ئەوا سعودیە دەستی دۆستایەتیی بۆ درێژ دەكات.

ئەمریكا لەنێوان سعودیەو ئێراندا

لەساڵی 1933 تا ئێستاش پەیوەندییەكی توندوتۆڵ لەنێوان واشنتۆن و ریازدا هەیە، بەپێچەوانەوە تاران لەساڵی 1979 تائێستا ناكۆكیی توندی لەگەڵ واشنتۆن هەیە، ئەوەش وای كردووە كۆماری ئیسلامی ئێران بەبەردەوامی بەچاوی گومانەوە لەسعودیە بڕوانێت.

ساڵی 1969 ئەوكاتەی بەریتانیا هێزەكانی خۆی لەئاوەكان و ناوچەكانی كەنداو كشاندەوە ئاسایشی سەربازیی ناوچەكە رادەستی ئەمریكا كراو ركابەریی سعودیەو ئێران لەو سەردەمەدا بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆیان لەكەنداو سەریهەڵدا، بەڵام چونكە ئەو دوو وڵاتە بە هاوپەیمانی ئەمریكا لەقەڵەمدەدارن هیچ جۆرە بەریەككەوتنێكی قورس لەنێوانیاندا رووی نەدا.

لەگەڵ رووخانی دەسەڵاتی پاشایەتی و هاتنی كۆماری ئیسلامی ئێران و دژایەتیی ئەو كۆمارە لەلایەن ئەمریكاوە، پەیوەندییەكانی نێوان ریازو تاران ئاڵۆزی تێكەوت و تەنانەت لەساڵی 1980 لەكاتی هەڵگیرسانی جەنگی ئێران-عێراق، تاران دەسەڵاتدارانی سعودیەی بەوە تۆمەتبار كرد كەهاوكاری سەددام حسێن سەرۆكی رژێمی بەعسی عێراق دەكەن.

بەرپرسانی ئێران پێیان وایە ئەمریكا لەساڵی 2018 لەسەر دەستی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی وڵاتەكە لە رێككەوتنی ئەتۆمیی كشایەوە بۆ ئەوەی ببێتە مایەی نیگرانیی سعودیەو ئەو وڵاتەش پەنا بۆ واشنتۆن بەرێت بەمەبەستی كڕینی چەك بەبیانوی مەترسییە موشەكییەكانی ئێران.

بەرپرسەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران دەڵێن: ئەمریكا هەیمەنەی شیعەی لەناوچەكەدا وەك مەترسییەك بۆ سعودیە پیشان داوەو دەیەوێت بەو بیانوەشەوە فشارەكانی لەسەر تاران زیاد بكات، بۆیە واشنتۆن هەمو هەوڵێك دەدات پەیوەندییەكانی نێوان ریازو تاران ئاسایی نەبێتەوە، چونكە پەیوەندیی سعودیەو ئێران بەواتای ئاسایش و سەقامگیریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە كە هیچ كات ئەمریكا ئەوەی نەویستوەو نایەوێت.

توركیا نەیاری ئێران و سعودیە

توركیا گەورەترین ركابەری مێژویی ئێرانە لەسەردەمی عوسمانییەكانەوە، لەئێستاشدا هۆكاری پەراوێزخستنی هەیمەنەی سعودیەیە لەوڵاتانی سوننەو هاوكات پشتیوانی چەكدارانی ئۆپۆزسیۆن لەلیبیا و یەمەن و سوریا دەكات، بۆیە باشترین هەنگاوی ریاز نزیكایەتییە لەئێران بۆ لاوازكردنی رۆڵی توركیا لەوڵاتانی عەرەبی و ئیسلامیی.

ئێران و سعودیە لەساڵی 1942 دەیان جار ناكۆكیی و كێشە لەنێوانیاندا روویداوە، بەڵام هیچ كات ئەو ناكۆكییانە نەگەیشتووەتە قۆناغێك كەسەروەریی خاكی یەكتر پێشێل بكەن بۆیە بە بەردەوامی تروسكاییەك لەنێوان ئەو دوو وڵاتە بەدیدەكرێت بۆ ئاسییكردنەوەی پەیوەندییەكانیان، لەئێستادا عێراق رۆڵی ئەو تروسكاییە دەگێڕێت.

بەبڕوای شارەزایانی سیاسیی ململانێ سەرەكییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەنێوان سێكوچكەی سعودیەو توركیا و ئێراندایە، چونكە ئەو سێ وڵاتە زیاتر لە 10 ساڵە  لەلوبنان، سوریا، عێراق، یەمەن و لیبیا لەجەنگێكی سارددان بەتایبەت كە ساڵی 2017 سعودیە رایگەیاند ئەو جەنگەی ئێران لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەڵیگیرساندووە دەبێت ببرێتە ناوخۆی ئێرانەوە وەك ئاماژەیەك بەجەنگ لەسوریا و یەمەن، بۆیە تاران بەبەردەوامیی ریازی بەوە تۆمەتبار كردووە كەهاوكاریی ماددی نەیارانی كوردو عەرەبی كردووە لەدژی كۆماری ئیسلامی ئێران.

عێراق ململانێی سعودیەو ئێران لەخۆی دووردەخاتەوە

عێراق كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی شیعەیەو چەكدارانی شیعەی وڵاتەكەش زۆربەیان لەئێرانەوە نزیكن لەكۆنە قوربانیی ململانێكانی سعودیەو ئێرانە لەگۆڕەپانی سیاسیی و هەندێكجاریش سەربازیی وڵاتەكەی، بۆیە بەدروستكردنی پردی پەیوەندیی لەنێوان تاران و ریاز، هەوڵدەدات وڵاتەكەی لەگۆڕەپانێكی جەنگی ساردەوە ببێتە مایەی ئاشتیی نێوانیان.

بلۆمبێرگ نووسیویەتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لەو شوێنەی كە هەمیشە بەئاشتیی نامۆ بووە عێراق لەساڵی 2021 هەوڵی ئاشتبوونەوەیەكی چاوڕواننەكراوی سعودیەو ئێرانی داوە بەجۆرێك كەپێشبینیی دەكرێت ساڵی 2022 هەوڵەكانی عێراق لەخوڵقاندنی ئەو ئاشتییەدا بەدیبكرێت و ببێتە مایەی سەقامگیریی بۆ عێراق و ناوچەكە.