سەردار عەزیز

چەند رۆژێك لەمەوپێش لەسایتێكی هەواڵگرییەوە ئاگادار بوومەوە كەوەزارەتی بەرگری فەڕەنسی، بڕیاری داوە ئەو سێ وڵاتەی كە بەشام یان لێڤانت ناسراون وەك سێ وڵاتی شكستخواردوو مامەڵە بكات. ئەم سێ وڵاتە عێراق و سوریا و لوبنانن. لەم نووسینەدا تەنها قسە لەسەر عێراق دەكەم. لێرەدا دوو پرس جێگای سەرنجە، یەكەم، گەیشتنە باوەڕی وەزارەتی بەرگری كەدۆخی دەوڵەت یان دەوڵەتداریی لەعێراقدا لەدۆخی شكستدایە. چەمكی دەوڵەتی شكستخواردوو، چەمكێكی تاڕادەیەك نوێیە لەئەدەبیاتی سیاسیدا، پاش كۆتایی جەنگی سارد زیاتر برەودەسێنێت. وەك چەمكێك پێناسەو ئەدەبیاتی زۆرە.

بەكورتی چەمكی دەوڵەتی شكستخواردوو یانی دەوڵەت كۆمەڵێك بەرپرسیارێتی هەیە، ئەگەر نەتوانێت ئەو بەرپرسیارێتیانە لەئەستۆ بگرێت، یان نەخوازێت ئەو بەرپرسیارێتیانە جێبەجێ بكات ئەوا دەبێت وەك شكستخواردوو مامەڵە بكرێت. ئەم بەرپرسیارێتیانە بریتین لەئاسایش، سەروەریی، خزمەتگوزاریی، رۆڵی دەوڵەتی لەهەناو سیستەمی نێودەوڵەتیدا.

لەعێراقدا زۆربەی ئەم خەسڵەتانە ئامادەن، بۆیە رەنگە پێویست نەكات بپرسین ئایا عێراق شكستخواردووە یان نا؟ ئەوەی لەبەكاربردنی ئەم چەمكەدا گرنگە، كاتێك لەلایەن وڵاتێكی وەك فەڕەنساوە بەكاردەبرێت، ئەوەیە كەعێراق ناتوانێت حوكمی خۆی بكات. كاتێك ناتوانێت حوكمی خۆی بكات، ئەوا ئایا سودو زیانی بۆ فەڕەنسا چیەو دەبێت فەڕەنسا چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخەدا بكات؟ دیارە لێرەدا مەبەستم ئەوەنیە باس لەسیاسەتی فەڕەنسی بكەم لەعێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كەدەتوانین زۆر بەكورتی خەسڵەتێكی سەرەكی ئاماژە پێبدەین، ئەویش وەك رۆژنامەی لۆمۆند نووسیبوی، لەهەركوێ ئەمریكا لاوازبێت فەڕەنسا هەوڵدەدات جێگای خۆی بكاتەوە، بەڵام ئەوەی لۆمۆند ئاماژەی پێنەدابوو، ئەوەبوو كە لەهەركوێ ئەمریكا نەمێنێت فەڕەنساش ناتوانێت بمێنێتەوە.

دووەم، ئایا دۆخی شسكت لەداهاتوودا زیاتر بەرجەستە دەبێت؟ بەچاودێریكردنی دۆخەكە نەك تەنها لەئاستی رووكەشدا، بەڵكو بەگرێدانی بەگۆڕانكارییە ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكانەوە، دەتوانین بڵێین زەمینەی ئەوە هەیە كەشكست ببێتە دۆخێكی درێژخایەنی دەوڵەتی عێراقی. ئەمە لەكاتێكدا بەپشتبەستن بەئەدەبیاتی دەوڵەتی شكستخواردوو، ئەو راستیە روونە كەدەربازبوون لەشسكت كارێكی ئێجگار سەختە.

ئایا بینینی عێراق وەك شكستخواردوو یانی چی؟ پێش هەموو شتێك یانی نوخبەی حوكمداری عێراق نایانەوێت دەوڵەت دروست بێت، چونكە دروستبوونی دەوڵەت دژ بەسوودو مانەوەیانە. بەم پێیە دەوڵەت شكستدەخوات و نوخبەی سیاسی دەتوانێت لەسایەیدا مانەوەی خۆی مسۆگەر بكات. بەڵام رەهەندێكی تری گرنگی ئەم پرسە ئەوەیە كەدەوڵەتی شكستخواردوو بەئاسانی لەشكست دەربازی نابێت، بەتایبەتی دەوڵەتێكی وەك عێراق كەزۆر جێگای بایەخی دەوڵەتانی ناوچەكەو جیهانیشە. ئەم جێگای بایەخە وەهایكردوە هەموو هەوڵبدات كەسەنگ و دەستی هەبێت تیایدا، لەئەنجامدا دەوڵەت وەك خۆی نەمێنێت.

گەیشتنە قەناعەتی فەڕەنسییەكان بەوەی عێراق شكستخواردووە، مانای وەهایە كەواقیعێكە و دەبێت مامەڵەی لەگەڵدا بكەین و درێژەی هەیە. كەواتە بۆ وەڵامی پرسیارەكەمان كەدەڵێین عێراق بەرەو كوێ، بەرەو بێتوانایی لەپیادەكردنی خەسڵەتی دەوڵەتیی.

بۆ عێراق شكستدەخوات؟ لەسەردەمی سەدامدا عێراق كەسێكی دیكتاتۆر بەڕێوەی دەبرد. پاش سەدام، كۆمەڵێك هێز دروستبوون بەڵام بەڕێوەبەری سەرەكی ئەمریكاو ئێران بوون. ئێستا ئەمریكا رۆڵی لاوازبووە لەناوچەكەو ئێرانیش توانای سنورداربووە، بۆیە نوخبەی سیاسی عێراقی رۆڵ و پێگەیان بۆ پەیدابووە. ئەم دۆخە نوێیە وەهایكردوە كەهێزە سیاسیەكانی ناو عێراق كەمێك سەربەخۆیی وەربگرن لەبڕیاردا. ئەم سەربەخۆییە نەبووەتە هۆكاری ئەوەی كەعێراقییانە یان دەوڵەتییانە یان بوونیادنەرانە رەفتار بكەن، بەڵكو زیاتر بەو ئاراستەیەدایە كەچۆن قۆرخكاریی زیاتر بكەن، یان چۆن ئەوانیتر پەراوێزبخەن. ئەمەش مایەی ئەوەیە كەدۆخێكی پشێویی دروست بێت بەتایبەتی كاتێك لەهەناو هەموو هێزەكاندا هێزێك نیە لەسەرانسەری وڵاتدا بوونی هەبێت. لەئەنجامدا دۆخی نادەوڵەت دێتە ئاراوە.

ئەو دۆخە نێودەوڵەتییەی كە بەرەو رووی دەبینەوە دۆخێكە كەهیچ وڵاتێكی تر ناتوانێت و نایەوێت رۆڵی ئەمریكا ببینێت بەتایبەتی لەناوچەكە. بۆیە شكستخواردنی عێراق، لەسیستەمی نوێی نێودەوڵەتیدا، رەنگە بۆ هەندێك مایەی ترس بێت، بەڵام بۆ نموونە بۆ وڵاتێكی وەك چین ئەگەر نەبێتە مایەی پەككەوتنی كەرتی نەوتی ئەوا مایەی مەترسی نیە. بەمجۆرە وەك لەدیدی فەڕەنسییەكانیشدا دەیبینی، رەنگە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەئەو ئاراستەیەدا بڕوات كەچۆن دەستوپەنجەی نەرم بكات لەگەڵ ئەم دۆخی شكستەدا.

دۆخی نانیزامی رەنگە خەسڵەتێكی سەرەكی ئەم سەدەیە بێت بەتایبەتی ئەگەر لەڕووی نەوتەوە لێی بنواڕین. پرۆفیسۆر هێلین تۆمپسن لەزانكۆی ئۆكسفۆرد ناونیشانی دوا كتێبی بەڕوونی ئاماژە بەئەم دۆخە دەدات: نانیزامی: سەردەمێكی سەدەی لەسەدەی بیست و یەكدا.

Helen Thompson. Disorder: Hard Times in the 21st Century

كۆمەڵێك فاكتەر لەناو عێراقدا بوونیان هەیە، كەهۆكاری شكستن و هەروەها هۆكاری درێژەپێدانین، یەكێك لەئەو هۆكارانە نەوت و سامانی سروشتییە. نەوت داهاتێكی زۆر بۆ عێراق دابین دەكات، ئەم داهاتە تەماحی زۆر دەخاتە بەردەم هێزە سیاسییەكان بۆ ئەوەی دەستبەرداری بەرژەوەندیەكانیان نەبن. هەروەها داهاتەكە كە بەئاسانی دەستیپێدەگات دەبێتە سووتەمەنی جەنگ، یانی تەنها مایەی ئەوەنیە كەشەڕی لەسەربكرێت، بەڵكو دەبێتە مایەی دابینكردنی زەخیرەی جەنگ. هەبوونی ئەو هەموو میلیشیایە لەعێراقدا هۆكاری هەرە سەرەكی نەوتە. پەیوەندی نەوت و شەڕی ناوخۆ، مایەی مشتومڕێكی زۆرە لەئەدەبیاتی ئابوری سیاسیدا.

بەپووختی، ئەگەر دەزگا هەبێت ئەوا دەتوانێت رێگربێت لە بەسووتەمەنی بوونی نەوت بۆ شەڕی ناوخۆ، بەڵام ئەگەر دەزگا نەبێت، ئەوا نەوت دەبێتە سووتەمەنی كڵپەسەندنی شەڕ. میخاێیل رۆس  Michael L. Ross  لەهەموان زیاتر لەم بوارەدا كاری كردووە.

یەكێك لە ئەو بژاردانەی كەدەخرێتە بەردەست یان عێراقییەكان لەسەری راهاتوون، هاتنی هێزێكی دەرەكییە بۆ ئەوەی پرسەكە چارەسەر بكات. رەنگە بەهۆی بایەخی ئەمریكا لەچەند دەیەی رابردوودا، دیدێكی وەها دروست بووبێت، بەڵام ئەو سەردەمە تێپەڕی. دیدی فەڕەنسییەكانیش مانای ئەوەیە كەدەیانەوێت چۆن خۆیان لەزیانەكانی بپارێزین و لەگەڵیدا بژین.

عێراق لەناوەوە كۆمەڵێك فاكتەری تری شكستخواردنی هەیە. فاكتەری هەرە سەرەكی گۆڕانی دۆخی ژینگەیە. عێراق لەزۆر وڵاتانی تر كاریگەرە بەگۆڕانی ژینگە، بەڵام لەبەر نزمی ئاستی ئاگایی و كەلتوری عێراقییەكان، خەڵك نەك هەر ئەوەندە بەتەنگ ئەم پرسەوە نایەن، بەڵكو هەرچەندە بەردەوام بەدەست ئەنجامە خراپەكانیەوە دەناڵێنن، بەشداریی دەكەن لەخراپكردنیداو هیچ فشارێك ناكەن بەئاراستەی وەستانی یان كەمكردنەوەی. ژینگە پاڵنەرێكی سەرەكی بەشاربوونی خێرای كۆمەڵگای عێراقە.

بەشاربوون گەورەترین وەرچەرخانی كۆمەڵایەتی و ئابوری و سیاسییە كە لەعێراقدا روودەدات. شار نزكبوونەوەیە لەدەسەڵات، بەركەوتنی رۆژانەیە لەگەڵ خواستە گشتییەكانداو پشتبەستنە بەدەوڵەت بۆ زۆربەی پێداویستییەكان. شار هێشتا وەك كەلتورو واقیع بوونی لاوازە، بەڵام هەتا بێت كاریگەری زیاتر دەبێت. هەڵاوسانی شارێكی وەك بەغداو بوونی ژمارەیەكی زۆری لاوی هەژار یەكێكە لەئامرازە خێراكانی فشار لەسەر دەوڵەت و هەوڵدان بۆ ئاراستەكردنی و زۆرجار پەكخستنی.

هۆكارێكی گرنگ كە كەم بایەخی پێدەدرێت دۆخی پەرتەوازەیی بوونی هەموو كۆمەڵگاكانی عێراقە. لەعێراقدا نەك شوناسی عێراقی بوونی نیە، بەڵكو شوناسە تەقلیدییەكانیش لەبەردەم هەڵوەشاندان. چیرۆكە كۆنەكان هەتا بێت كەمترین خەڵك دەوروژێنێت. چیرۆكی تازەش بەئاسانی ناهۆنرێتەوە.

ئەگەرعێراق بەرەو دەوڵەتێكی شكستخواردوو دەڕوات لەداهاتوودا، ئەوا چۆن مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت؟ یەكێك لەبژاردەكان مامەڵەكردنە وەك بەشبوویەك، بەڵام دابەش نەبوویەك. ئەمە لەجێگاكانی تریش دەبینین، بۆ نموونە سۆمال.