سەردار عەزیز

پرۆژەیەك لەئارادایە كە كەنداوی عەرەبی بە توركیاوە ببەستێت لەڕێگای هێڵی شەمەندەفەر و رێگای خێرا. رۆژی شەممە لەكۆشكی كۆماریی لەبەغدا كۆنفراسێكی تایبەت بەوەزیرانی گواستنەوە لە نێوان وڵاتانی كەنداوو ئوردون و توركیادا بەسترا.

ئەم رێگایە چەندین ناوی هەبوو، بەڵام لەدوا سەردانی محەمەد شیاع سودانی بۆ ئەنكەرە ئەردۆغان پرۆژەكەی ناو نا رێگای گەشە. رێگای گەشە ناوێكی گشتی بریقەداری بێناوەڕۆكە. هەمومان دەزانین كە گەشە بەشێكە لە خیتابی پارتی داد و گەشە پێدان. هەروەها وەك مێژوی ئەو پارتە دەریخست كە وەك جێگرەوەی دیموكراسی مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت. ئەم رێگایە لەچەندین ئاستدا كاریگەریی هەیە لە سەر ناوچەكە و كوردستان. لەم نوسینەدا سەرەتا باس لە واقیعی بونی ڕێگاكە دەكەین، پاشان لەئەگەری بوونیدا چۆن دەبێت، ئینجا كاریگەری لەسەر كوردستان.

لەگەڵ گەشەی چیندا دیاردەیەك هاتە ئاراوە، كەدەتوانین بەژێرخان بەرامبەر دەزگا ناوی بەرین. بەو مانایە مۆدێلی چینی، هەروەها توركیش بەتایبەتی لەسەردەمی ئیسلامییەكاندا، خەسڵەتێك لەخۆی دەگرێت كەمۆدێلی رۆژئاوایی كێشەی هەیە بەدەستیەوە ئەویش ئاسانی بونیادنانی ژێرخان. وڵاتانی وەك چین و توركیا، كەخاوەنی تەكنەلۆجیاو دەستی هەرزان و دۆخێكی تایبەتن لەنەوبونی مافی كرێكارو ئینشورانس و دڵنیایی و زۆر بواری تر وەهایكردووە كەبتوانن پرۆژەی ژێرخانی گەورە ئەنجام بدەن بەهەرزانترو خێراتر لەوڵاتانی تری رۆژئاوا. لەڕۆژئاوا بەهۆی بوونی دەستی كاری گران و دڵنیایی و گرانی دراوو زۆر بواری تر ئەنجامدانی كاری ژێرخانی زۆر سەخت دەكات.

ئەم ئاسانیە بۆ ژێرخان زیانێكی گەورەی داوە لەدەزگا. چونكە ئەم وڵاتانە نایانەوێت دەزگاكان دروست بن، یان خەمی دروستبوونی دەزگاكانیان نیە. لای ئەم وڵاتانە، پرسی ژینگە، مافی مرۆڤ، دڵنیایی جۆری و زۆر بواری تر گرنگ نیە.

هەروەها لەڕێگای ئەم پرۆژانەوە دەسەڵاتداران دەیانەوێت سۆز و سەرنجی خەڵك رابكێشن لەكاتێكدا مافەكانیان لێ وەردەگرنەوە.

پرۆژەی گەشەی عێراق لەنێوان هەردوو چین و توركیادایە. عێراق دەیەوێت لە هەردوو وڵات سودمەندبێت. لە ئاستێكدا بانگەشەی ئەوە دەكات كە چین یان ئاسیا بە ئەوروپاوە دەبەستێت، كە زۆرێك لەچاودێران وەهای دەبینن كە بانگەشەیەكی بێ بنەمایە. چونكە بڕی بازرگانی چینی لە گەڵ ئەوروپادا هێندە زۆرە ناتوانرێت لەڕێگای بەندەرێكی لاچەپی وەك بەندەری فاوەوە بكرێت. تەنها لەیەك ساڵدا زیاتر لەبیست ملیون حاوییە (كۆنتەینەر) لەچین دەگوێزرێتەوە بۆ ئەوروپا، جگە لەڕێساكانی قازانج و سود، ئەو كۆمپانیایانە بەهیچ یاساوو رێسایەكەوە پابەندنابن.

بەڵام گریمان پرۆژەكە لەئاستی پێكەوە گڕێدانی ئاسیاو ئەوروپا بایەخی نیە بەڵام لە ئاستی هەرێمیدا بایەخی دەبێت. پێش ئەوەی بێین بۆ ئەم رهەندە هەرێمییەی یەكێك لەڕەخنەكان ئاراسەتی ئەم پرۆژەیە دەكرێت پرسی ئەنجامنەدانی جەدوایە. لەڕاستیدا پرسی ئەنجامدانی ئەم جەدوایە دراو بەكۆمپانیایەكی زۆر بچوكی ئیتاڵی كە لەلایەن خێزانێكەوە بەڕێوەدەبرێت لەڕۆما. ئەم لاوازی جەدوایە وەها دەكات كەگومانی گەندەڵی یەكەم گومان بێت بەرامبەر ئەم پرۆژەیە. عێراق وەك یەكێك لەهەرە گەندەڵترین وڵاتانی دونیا زۆربەری زۆری پرۆژەكانی یان وەهمین یان سەرچاوەی گەندەڵین، بۆیە گومانی گەندەڵی دەبێت گومانی یەكەم بێت دەربارەی ئەم پرۆژەیە. ئێمە دەزانین كە هەتا پرۆژەی گەورەبێت ئەگەری گەندەڵی گەورەترە. نەبوونی لێكۆڵینەوەیەكی زانستی وردی ئابوریی بۆ پرۆژەكەو گوماناوی بوونی كۆمپانیای لێكۆڵەر، زیاتر گومانی گەندەڵی زیاد دەكات.

كێ لەپرۆژەكە سودمەند دەبێت؟

ئەگەر ئەو ئەگەرەی كەدەڵێت بازرگانی ئاسیا بەئەوروپاوە دەبەستێت وەك خیتابێكی فریودان وەربگرین ئەوا دەبێت بیر لەڕەهەندە ئیقلیمیەكانی بكەینەوە. پرۆژەكە توركیاو كەنداو بەیەكەوە دەبەستێت. هەردوولا چەندین كاڵایان هەیە كەدەتوانن لەگەڵ یەكتردا بیگۆڕنەوە. كەنداو كەتوانای كشتوكاڵی نیەو هەروەها عێراق بەتایبەتی باشور كەتوانای كشتوكاڵی نامێنێت، بەهۆی كەمیی ئاوو گۆڕانی ژینگە لەداهاتوودا، ئەوا دەبنە بازاڕێكی باشی خۆراكی توركی. ئەمە سەرباری كاڵاكانی توركیا كە جۆریان باشترەو نرخیان كەمترە لەكاڵاكانی تر.

توركیا پێویستی بەغازو نەوت و بەروبوومەكانی پیترۆكیمیاوییە كەعێراق پلانی هەیە بەرهەمیان بهێنێت. پێكەوەگرێدانی كەنداوو توركیا لەڕێگای توركیاوە، وەك هەوڵێك دەبینرێت بۆ دوورخستنەوەی توركیا لەڕوسیا، كە بەلای رۆژئاواوە هەنگاوێكی گونجاوە. تەنها بیر لەگرنگی بازاڕی روسی بكەرەوە بۆ ساغكردنەوەی بەروبوومی توركی.

بۆ توركیا هەنگاوێكی جیوپۆلەتیكی گرنگە بۆ گەیشتن بەقوڵایی عەرەبی، بەتایبەتی ئەو پانتاییەی كەوزەو پارەی زۆری تیادایە. ئەم فاكتە جیوپۆلەتیكیە هەمیشە پاڵنەرێكی توركیابوو بۆ رێگریكردن لەبەهێزبوونی هەرێم و دروستبوونی رۆژئاڤا، چونكە بوونی هەرێم و رۆژئاڤا پێكەوە دابڕانێك لەنێوان توركیا و قوڵایی عەرەبیدا دروستدەكات.

كەواتە پێش هەموان توركیا سودمەندە كە كاڵاكانی بە وزە دەگۆڕێتەوە.

عێراق پلانی وەهایە كە سەد هەزار دەرفەتی كار بڕەخسێنێت. ئەمە هەنگاوێكی گەورەیە. بەڵام ئەم ژمارانە لەسەر هیچ بنەمایەكی زانستی پشتڕاست نەكراونەتەوە. وەك گوتمان كۆمپانیا ئیتاڵییەكە هەتا ئێستا تەنها لەبواری پاڵاوگەدا كاری كردووە.

ئالنگارییەكان چین؟

یەكەم، لەبەر هۆكاری ئەمنی و رێگرییكردن لەبوژانەوەی كوردستانی باكور هێڵی شەمەندەفەر لەناوچە كوردییەكاندا نیە یان زۆر خراپە. ئایا توركیا چۆن ئەم پرسە چارەسەردەكات، بەدانانی پارێزەر بۆ هێڵەكان كەتێچووی پرۆژەكە زۆر زیاتر دەكات یان پرسی كورد چارەسەر دەكات، كە لەئێستادا چاوەڕواننەكراوە.

دووەم، لەسەرتاپای عێراق هێڵی شەمەندەفەری نوێ و تایبەت بەگواستنەوەی شەمەندەفەری تەنكەریی لەگەڵ رێگای خێرای های وەی بوونی نیە. لەعێراقدا دروستكردنی پرۆژەكان بەپشك و پشكێنە كۆمپانیا تایبەتەكانی گروپ و حزب و میلیشیاكانە. ئەمەش كار دەكاتەسەر بڕی تێچوون و جۆری پرۆژە.

سێیەم، رێگاكە بەهەرێمدا تێدەپەڕێت لەشاری زاخۆ بەمەودای چوار كیلۆمەتر. ئەگەر هەوڵبدرێت لەكوردستان بەدورر بگیرێت ئەوا نابێتە رێگایەكی ئابوری بەڵكو دەبێتە رێگایەكی سیاسی. لەم دۆخەدا دەبێت، بەسوریادا تێپەڕێت، هەروەها سوپای عێراقی بگاتەسەر سنور، توركیا بێتە ناو سوریاوە، دەسەڵاتی رۆژئاڤا دووربخرێتەوە، سوریا بهێنرێتە ئەو ناوچەیە.

بەڵام لەم دۆخەدا ئەمریكا ناڕازییە، چونكە دەبێتە هۆی شكانی ئابلوقەی سەر ئەسەد، هەروەها دابینكردنی ئەمنی سەختتر دەبێت. هەموو ئەمانە دەرخەری ئەوەن كەهیچ كۆمپانیایەكی گواستنەوەی جیهانیی نیە كەبیەوێت ئەم هەموو سەركێشییە بكات. هەروەها بازاڕەكانی ئەوروپا ناتوانن پشت بەڕێگایەكی وەها ببەستن كەهێندە رێگریی و كێشەی هەبێت.

وەك لەكۆنگرەكەدا دەركەوت سوریا پێداگریی دەكات لەوەی كەئەم پرۆژەیە بۆ بەندەرەكانی ئەو بڕوات، لەم دۆخەدا توركیا دژ دەبێت و بەهیچ جۆرێك نابێتە رێگایەكی جیهانیی، وەك بانگەشەی بۆ دەكەن، لەبەر دۆخی شەڕو ناسەقامگیریی و ئابلوقەی سوریا.

ئیماراتییەكان داوا دەكەن رێگایەكە ببەسترێتەوە بەهێڵی شەمەندەفەری كەنداوەوە. ئەگەر هەنگاوێكی وەها بنرێت ئەوا مانای وەهایە هەموو پرۆژەی بەندەری فاو لاوەكی و كەم سود دەبێت. لەهەمانكاتدا ئێرانییەكان دەیانەوێت شەلەمچە بەبەسرەوە ببەستنەوە.

ئایا ئەم پرۆژەیە بۆ كورد چی دەگەیەنێت؟

یەكەم، هاتنی پرۆژەكە ئەگەر مەبەست لێی سەقامگیریی بێت، ئەوا دەبێت كوردیش لێی سودمەندبێت، چونكە هەرچەندە بەهەولێردا تێناپەڕێت، بەڵام لێیەوە دوور نابێت. تەنها سلێمانی لەم پرۆژەیە بەدوور دەبێت.

بەڵام ئەوەی هەستی پێدەكرێت كەتوركیا هەندێك پرسی ئاسایشی دەبەستێتەوە بەم پرۆژەیەوە بەتایبەتی پرسی كامپی مەخمورو شەنگال، كەڕێگاكە بەنزیكیاندا تێدەپەڕێت.

ئەوەی لەكۆنفرانسەكەدا بینیمان زیاتر نمایشكردنی ئایدیایەك بوو، هەموو بەشداربووان لەهەڵسەنگاندنی ئەوەدان كەچۆن لێی سودمەندبن. ئایا پرۆژەكە دەتوانێت هەموان سودمەند بكات؟