.jpeg)
<نامه‌كان دیرۆكن>
4 ساڵ لەمەوپێش
چاپوك سه‌ید عومه‌ر، چاپخانه‌ی حه‌مدی، سلێمانی، ٢٠٢٠، ٣٠٠ لاپه‌ڕه.
ن، دكتۆر هه‌ردی مێد
مامۆستای زانسته سیاسیه‌كان له زانكۆی سۆربۆن
ناونیشانی كتێبه‌كه ره‌نگدانه‌وه‌یه‌كی راسته‌قینه‌ی ناوه‌ڕوه‌كه‌كه‌یه‌تی كه له ٨٢ نامه پێكهاتووه و له ساڵانی ١٩٨٠كاندا له نێوان نوسه‌ر و هاوڕێ و ئۆرگانه‌كانی یه‌كێتی شۆڕشگێرانی كوردستان ئاڵوێركراون. جگه له‌وه‌ی نامه‌كان كۆمه‌ڵێ كه‌ر‌سته‌ی گرنگی مێژوویین، هاوتا ئامرازگه‌لێكی كاریگه‌ری هێشتنه‌وه‌ی زاكیره‌ی پێشمه‌رگه و شێوازی ڕێكخستنی رۆژانه‌ی ژیانیانن. نامه‌كان زۆر زانیاری گرنگ و وانه‌ی به نرخیان له سه‌ر بزووتنه‌وه‌ی كوردی، ململانێیكانی ناوی، ڕێكخستنه‌كانی شار، بیروباوه‌ڕی كه‌سه‌كان، هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵێ ته‌كنیكی ساده كه پێشمه‌رگه ژیانی رۆژانه‌ی پێ به‌ڕێوه‌ده‌بات، تێدایه. ده‌وڵه‌مه‌ندی نامه‌كان به‌جۆرێكن كه هه‌موو لێكۆڵه‌رانی زانسته كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان به‌ش و مژاری په‌یوه‌ندیدار به ڕشته‌كانیانی تێدا ده‌دۆزنه‌وه و ده‌توانن له باره‌یانه‌وه كار بكه‌ن.
نوسه‌ر به جوانی باسی ئه‌و شێوازه سه‌ره‌تاییانه ده‌كات كه بۆ پاراستنی ئه‌م نامانه په‌نایان بۆ ده‌بات. نامه‌كان له قوتوی راعی و له ژێر زه‌وی، له باغه‌ڵ، له كونه دیوار و له نێو كه‌ڵه‌كه به‌رد، ده‌شارێته‌وه. به تێڕوانین له‌م ته‌كنیكه سه‌ره‌تاییانه‌ی ئه‌رشیڤكردنی زاكیره‌ی بزووتنه‌وه‌ی كوردی، خێرا تێده‌گه‌ین كه سه‌ره‌رای ئه‌وه‌ی بزووتنهوهكه به تێریتۆری (Territory) بووه و لادێكان بنكه و خاكی مانه‌وه‌ی بووه، كه‌چی له هه‌مانكاتدا له <ناشوێندا> گوزه‌ر‌یكردووه. واته، شوێنێكی دیاریكراو، نه‌جوڵا و چه‌قبه‌ستووی ئه‌وتۆی نه‌بووه كه بوبێته پانتایی پاراستن و هێشتنه‌وه‌ی به‌ڵگه و یاده‌وه‌رییه‌كانی بزووتنهوهكه و خانه‌ی زاكیره‌ی. به پێچه‌وانه‌وه، به‌ڵگه‌كانی شۆڕش له‌م شوێن بۆ ئه‌و شوێن تا پاراستنیان له ژێر زه‌وی ده‌ستاوده‌ستیان پێكراوه.
له‌م سۆنگه‌یه‌وه، جگه له پاراستنی نامه‌كان، پرسی شێوازه‌كانی هێنان و بردنی نامه‌كانش بابه‌تێكی گرنگن. له‌م ساڵانه نیمچه گروپێكی كۆمه‌ڵایه‌تی هه‌ن به ناوی <ته‌ته‌ر> كه ئه‌ركی هێنان و بردنی ئه‌م نامانه له دۆخێكی سه‌ختی ئه‌منیدا له ئه‌ستۆده‌گرن. ته‌ته‌ر رۆڵێكی باڵا له به‌ستنه‌وه‌ی بزووتنهوهكه و ڕێكخستنه‌كانی شاردا ده‌بینیت. به‌ڵام، ته‌ته‌ر ته‌نها پۆسته‌چی بزووتنهوهكه نییه، به‌ڵكو چاو و گوێشێتی له شار. به‌م كاره‌شی، ته‌ته‌ر خاوه‌ن متمانه‌یه‌كی گه‌وره و سه‌رمایه‌یه‌كی ره‌مزییه له لای پیاوانی بزووتنهوهكه. له هه‌موو گرنگتر، ته‌ته‌ر بڕبڕه‌ی پشتی ڕێكخستنه نهێنیه‌كانی شار و ئه‌و شته‌یه كه جێمس سكۆت ناوی ده‌نێت ژێر-سیاسه‌ت Infrapolitics. لای ج. سكۆت ژێر سیاسه‌ت واته كۆی ئه‌و كرده و ڕێكخستنه نهێنیانه‌ی له ژێر زه‌مین و له پشتی په‌رده‌وه له لایه‌ن گروپه داگیركراوه‌كانه‌وه ڕێكده‌خرێن به ئامانجی به‌رگری و پاراستنی تایبه‌تمه‌ندیه‌كانیان. بۆ سكۆت، ژێر-سیاسه‌ت هیچی له <سیاسه‌تكردنی ئاشكرا> كه‌متر نییه و بگره بنه‌ما و بناغه‌یه‌تی و به‌ڵام توانای خۆئاشكراكردنی نییه به هۆی ناله‌باری دۆخ.
زۆر بابه‌تی گرنگ له ناو نامه‌كاندا هه‌ن بۆ گفتوگۆ، هه‌وڵده‌ده‌م ته‌نها ئاماژه به هه‌ندێكیان بده‌‌م. نامه‌ی ژماره شه‌ش (ل.٣٠-٣١) كه بریتیه له راپۆرتێكی لقی چواری یه‌كێتی شۆڕشگێڕان جێی سه‌رنجه، به‌و پێیه‌ی ناوه‌ڕوه‌كی راپۆرته‌كه ده‌ریده‌خات كه حزب هه‌وڵده‌دات به ناوی جیاكردنه‌وه‌ی <ده‌نگوباسی راسته‌قینه> له <ده‌نگوباسی هه‌ڵبه‌ستراو و ساخته> مۆنۆپۆڵی هه‌واڵ بكات. بۆ بزووتنهوهكه ته‌نها ئه‌و ده‌نگوباسانه ده‌توانن وه‌ك زانیاری وه‌ربگیرێن كه له ئۆرگانه‌كانی سه‌ره‌وه بۆ خواره‌وه و له خواره‌وه بۆ سه‌روو ده‌چن. به مانایه‌كی دی، بزووتنهوهكه ده‌یه‌وێت جڵه‌وی <چوارچێوه‌ی ده‌نگوباس Information frame> بكات و ته‌نها خۆی كه‌ناڵی په‌خشی حه‌قیقه‌ت و خانه‌ی ده‌نگوباس بێت. بێگومان، مۆنۆپۆڵی ده‌نگوباس له‌و سه‌رده‌مه‌دا به هۆی كه‌می و گه‌شه‌نه‌كردنی ئامرازه‌كانی په‌یوه‌ندی ئاسانتربووه له ئه‌مڕۆ. له سه‌رده‌می ئێستادا، هه‌ر هه‌وڵێك به‌م ئاقاره بێهوده و مایه‌پوچه و هێز نییه كۆنترۆڵی هه‌واڵ و زانیاری بكات.
یه‌ك له‌و بابه‌تانه‌ی دی كه سه‌رنجی ڕاكێشام هه‌وڵی بزووتنه‌وه‌كه‌یه بۆ خۆپاراستنی له دژی خزانی <جاسوس> بۆ نێو ریزه‌كانی. نامه‌ی ژماره بیست و پێنج (وه‌ك چه‌ند نامه‌یه‌كی دی) ئاماژه به‌م مه‌ترسیه ده‌كات به تایبه‌تی له كاتی به لێشاوهاتنی خه‌ڵك بۆ ناو پێشمه‌رگه و لادێكان له ترسی به‌گه‌ڕخستنیان له ریزه‌كانی <جه‌یشی شه‌عبی>. پێیده‌چێت ده‌ستگا ئه‌منیه‌كانی به‌عس لێزانانه كه‌ڵكیان له‌م دۆخه تایبه‌تانه وه‌رگرتبێت بۆ ناردنی جاسوسه‌كانیان (ل.٨٥). نامه‌كان ده‌ریده‌خه‌ن، سه‌ره‌رای هه‌وڵه‌كانی خۆپاراستن، له‌وه‌ناچێت ڕێگه‌گرتن له دزه‌كردنی زانیاری و جاسوسیكردن به سه‌ر بزووتنه‌وه‌كه‌وه مسۆگه‌ر بێت. بۆ نمونه، نوسه‌ری <نامه‌كان دیرۆكن> له رۆژی ١٣ مانگی پێنجی ١٩٨٦ ده‌بێت به به‌رپرسی ناوچه‌ی یه‌كێتی شۆڕشگێران له ده‌شتی كۆیه، كه‌چی له ١٥ی هه‌مان مانگ هه‌واڵه‌كه گه‌شتۆته ده‌ستگای ئه‌منی كۆیه كه له به‌ڵگه‌یه‌كی گشتێنراو بۆ كۆی ده‌ستگاكانی شاره‌كه داوای سزادانی ماڵی نوسه‌ر ده‌كات (ل. ٦٨).
نامه‌كانی ژماره شه‌ش، بیست، هه‌روه‌ها و به تایبه‌تیش سی و حه‌وت زۆر گرنگن و په‌یوه‌ندیان به مژارێكی گرنگی زانسته سیاسیه‌كانه‌وه هه‌یه. له‌م نامانه‌دا پرسی <هه‌ڵسوڕاوانی (ئاكتیڤیسته‌كانی) بزووتنهوهكه، به تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی ناو شار و شێوازی پاداشتكردنیان> پێیده‌چێت به‌رۆكی بزووتنه‌وه‌كه‌ی گرتبێت. له زانسته سیاسیه‌كان و سۆسیۆلۆژیای به‌گه‌ڕخستن (mobilization) پرسی راگرتنی ئاكتیڤیسته‌كان و پاداشتیان مشتومڕ و گفتوگۆیه‌كی زۆری له باره‌وه هه‌یه. بۆ هه‌ندێ لێكۆڵه‌ر به تایبه‌تی مانكۆر ئۆڵسن Mancur Olson كه‌س ئاماده نییه ببێته ئاكتیڤیست و به‌شداری بزاوت، یان كرده‌یه‌كی ده‌سته‌جه‌معی و مۆبیلیزه‌یشن بكات به بێ به‌ده‌ستهێنانی پاداشت. بۆ ئه‌م، كه‌سه‌كان له به‌راییه‌وه ته‌ماشای دۆخه‌كه ده‌كه‌ن، گه‌ر پاداشت و قازانجی ماددی له زه‌ره‌روو و زیانه‌كانی به‌شداربوون زیاتر بن، ئه‌وا به‌شدار ده‌بن و خۆیان به‌گه‌ڕده‌خه‌ن. به پێچه‌وانه‌شه‌وه ده‌ته‌كێنه‌وه. بۆ ئۆلسۆن تاكه‌كان عه‌قڵانیانه بیر ده‌كه‌نه‌وه وتاكگه‌لێكن توانای لێكدانه‌وه و تێڕامانیان هه‌یه. بێگومان ئه‌م روانگه‌یه زۆرترین ره‌خنه‌ی له باره‌یه‌وه گیراوه. له راستیدا ئه‌وانه‌ی به‌شداری بزاوت و كرده ده‌سته‌جه‌معیه‌كان ده‌كه‌ن نه ده‌توانن و نه ده‌زانن به‌شداریان چی و چه‌ندی لێسه‌وز ده‌بێت و چ قازانجێكی لێده‌كه‌ن. پاشان، زۆر فاكته‌ر و ئیعتیباری دی پاڵ به مرۆڤه‌كانه‌وه ده‌نێن بۆ به‌شداربوون له‌م كردانه، نه‌ك هه‌ر ته‌نها قازانجی ماددی. بۆ زۆر له لێكۆڵه‌ره‌وان به تایبه‌تی دانیه‌ل گاكسی Daniel Gaxie پاداشت هه‌ر بریتی نییه له شته ماددیه‌كان، به‌ڵكو چه‌نده‌ها ره‌هه‌ندی مهعنهوی و ره‌مزی و مۆراڵیان هه‌یه. ئاكتیڤیستێك كه له نێو ڕێكخراوێكدا كار ده‌كات، كه‌ڵكێكی مهعنهوی و سایكۆلۆژی زۆر له ژیانی به‌یه‌كه‌وه‌یی و گروپی ده‌بینیت و هه‌ست به ته‌نهایی ناكات. پاشان، له رێگه‌ی خزمه‌تكردن به كۆمه‌ڵگه و په‌ره‌دان به به‌رژه‌وه‌ندی و مافه گشتیه‌كان هه‌ست به له‌زه‌ت و بوونی خۆی ده‌كات، هاوتا ئه‌م كارانه <ئیعتیباری زاتی> كه‌سه‌كه زیاد ده‌كه‌ن چونكه هه‌ست ده‌كات خزمه‌ت به دۆز و پرسێك ده‌كات و خۆویست نیه. جگه له‌م ره‌هه‌ندانه‌ی پاداشت، ده‌ستخۆشیكردن و سوپاسگوزاری كه‌سه‌كان و هه‌ژماركردنی ماندووێتیان ره‌هه‌ندێكی تری جه‌وهه‌ری و گرنگی پاداشتن. ئه‌مه به روونی له نامه‌كاندا ده‌بینین. زۆرێك له ئاكتیڤیسته‌كانی ناوه‌وه داوا ده‌كه‌ن: <ئێمه‌تان له یاد نه‌چێت> (ل.١٢٨)، <پشت گوێمان مه‌خه‌ن> (ل.١٢٨)...له راپۆرته‌كاندا دیاره، فڵان و فڵان ئاكتیڤیست ساردبوونه‌ته‌وه به هۆی پشتگوێخستنیان. بۆ نمونه لاپه‌ڕه ١٢٨دا ئه‌م رسته‌یه ده‌خوێنینه‌وه: <هه‌ڤاڵ فڵان ماوه‌یه‌كه پشت گوێ خراوه، بۆیه ئه‌ویش ساردبۆته‌وه، به‌ڵام وره‌یان به‌رنه‌داوه..>.
گرفتێكی بنه‌ڕه‌تی دی بزووتنهوهكه ململانێكانی ناوه‌وه‌یی و كێشه‌ی لێدانه له یه‌كتر. پێیده‌چێت ئه‌م پرسه سه‌رزه‌مینێكی فراوانی نێو بزووتنه‌كه پێكبهێنێت، به شێوه‌یه‌ك پێویستی به ئیداره‌دانێكی تۆكمه هه‌تا جه‌بری هه‌یه. نامه‌ی ژماره بیست و دوو، كه له ته‌مموزی ١٩٨٦ نوسراوه، له‌م باره‌یه‌وه گرنگه و تێداهاتووه : <هیوادارین مه‌سئوله‌كانمان چی تر ته‌عه‌سبی ته‌نزیمی و غره‌زی شه‌خسی چی تر به‌كار نێنن چونكه ئه‌مه لادانه.... كه به توندی وڵامی ته‌سه‌رفه‌كه‌ی بدرێته‌وه(ل.٧٨)>. نامه‌ی ژماره په‌نجا و چوارش، كه له ٢١ی جه‌نیوه‌ری ١٩٨٩ نوسراوه، باسی هه‌مان ململانێ تا ئاستی ته‌قینه‌وه ده‌كات: <پلینۆم قه‌رار بوو بكرێ، به‌ڵام وابزانم جارێك ناوێرن بیكه‌ن له‌به‌ر موشكیله‌ی ناوخۆ چونكه ئێستا كلكه كلكه په‌یدابوه خۆشت باش ده‌زانی> (ل.١٩٥).
نامه‌كان سه‌باره‌ت مێژووی جاش و سه‌رده‌می به‌عسش سه‌رچاوه‌یه‌كی گرنگن. ژماره سی و حه‌وت له لاپه‌ڕه‌كانی ١٢٨ تا ١٣٠ باس له سه‌ندنی زۆره‌ملێی سه‌رانه له لایه‌ن جاشه‌كانه‌وه ده‌كات به تایبه‌تی له‌و گوندانه‌ی گومانی داڵده‌دانی خه‌ڵكی هه‌ڵهاتووی سه‌ربازیان له سه‌ره. بۆ نمونه، له ٢٧ی ئۆكتۆبه‌ری ١٩٨٦ تاقمێ جاش و ئیستیخبارات ١٠٠٠ دینار له گوندی هه‌رمۆته وه‌ك سه‌رانه ده‌سێنن، رۆژی پاشترش ٢٠٠ دینار له گوندی شیله له ده‌شتی كۆیه. له‌م سۆنگه‌یه‌وه و هه‌ر سه‌باره‌ت به جاش، نامه‌ی ژماره ٥٩ش گرنگه، باس له ماڵه جاشێك، كه به ده‌ستی پێشمه‌رگه خه‌ڵكیان لێكوژراوه، ده‌كات. ئه‌م ماڵه كه چونه‌ته دۆخی دوژمندارییه‌وه له‌گه‌ڵ پێشمه‌رگه سڵ له ئاشكراكردنی شوێنی چه‌ند پێشمه‌رگه‌یه‌ك، كه له ناو شاری هه‌ولێر خۆیان حه‌شارداووه، ناكه‌ن. شیاوی باسه، یه‌كێك له‌و دیاردانه‌ی له‌وانه‌یه وه‌ك بیرلێنه‌كراوه هێشتا مابێته‌وه ئه‌م دابه‌شبوونه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردییه له سه‌رده‌می جاشایه‌تی. كوشتنی جاش له لایه‌ن پێشمه‌رگه‌وه و به پێچه‌وانه‌شه‌وه كۆمه‌ڵگه‌ی دوو له‌ت ده‌كرد، به شێوه‌یه‌ك چه‌ند ژماره‌ی شه‌هیدی پێشمه‌رگه زۆرتر بوایه، ئه‌وه‌نده‌ش بنكه‌ی جه‌ماوه‌ری و كۆمه‌ڵایه‌تی بزووتنه‌وه‌كه‌ی فراوان ده‌كرد، چه‌ندش ژماره‌ی كوشتن له ریزه‌كانی جاش به ده‌ستی پێشمه‌رگه زیاتربووایه، ئه‌وه‌نده كاریگه‌ری له سه‌ر به‌هێزبوونی ره‌وتی دژایه‌تی بزووتنهوهكه و تۆكمه‌بوونی شه‌پۆلی جاش ده‌كرد. به مانایه‌كی دی، ڕشتنی خوێن له نێوان هه‌ردوولادا هه‌م به‌هێزیانی ده‌كرد و هه‌م كه‌لێنی نێوانیانی فراوانتر ده‌كرد. بێگومان ئه‌مه‌ش ته‌كانی به زیاتر دابه‌شبوون و په‌رتبوونی كۆمه‌ڵگه ده‌دا.
نامه‌كان به روونی ده‌ریده‌خه‌ن شه‌ڕ و قوربانیدان دروستكه‌ری بزووتنه‌وه‌ی كوردی و مه‌رجی به‌هێزبوونین. هه‌ڵه ناكه‌م گه‌ر بڵێیم شه‌ڕ بزووتنه‌وه‌ی كوردی دروست ده‌كات، بزووتنه‌وه‌كه‌ش شه‌ڕ دروست ده‌كات. به مانایه‌كی دی، بیانووی مان و ئاله‌تی به‌هێزبوونی بزووتنه‌وه‌ی كوردی شه‌ڕبووه له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ند، هاوتا به‌خشینی قوربانی. چه‌ند لیستی قوربانیه‌كان زیادبوونایه، ئه‌وه‌نده‌ش پانتایی سۆز و جۆش Emotion به‌رفره‌ترده‌بوو له به‌رژه‌وه‌ندی بزووتنهوهكه و داهاتووی. به‌ڵام نامه‌كان پێمان ده‌ڵێین ئه‌م رۆژگاره سه‌ختانه له سه‌ر پشتی خه‌ڵكی نه‌دار و ناوه‌نده كۆمه‌ڵایه‌تیه هه‌ژاره‌كان بووه، هاوتا قوربانیه‌كانش هه‌ر له‌مان و له ریزه‌كانی ئه‌مان بووه. له‌م كڵاورۆژنه‌یه‌وه، نامه‌ی ژماره ٥٢، كه له ٢١ی نۆڤه‌مبه‌ری ١٩٨٩ بۆ كاك چاپوك (كه ئه‌و كات بۆ خوێندن له یه‌كێتی سۆڤیه‌ته) نێردراوه، ڕاشكاوانه گوزارشت له‌م راستیه ده‌كات: < چاپوك گیان راسته ئێمه به خاكه‌وه انسانین، به‌ڵام كورد كه‌بێ خاكه ئه‌وه‌یه مسئولی دڵسۆزی نییه، سوته‌مه‌نی شۆڕشه‌كه هه‌ر خه‌ڵكی زه‌حمه‌ت كێشه> (ل.١٧٦).
له كۆتایدا، ناكرێت سوپاسی نوسه‌ری ئه‌م كتێبه و خه‌می مرۆڤانه‌ی نه‌كرێت كه ئه‌م نامانه‌ی به هۆشیاریه‌كی گه‌وره‌وه پاراستووه و ئه‌مڕۆ له دوو توێ ئه‌م كتێبه‌دا پێشكه‌شی خوێنه‌ر ولێكوله‌رانی ده‌كات. ئه‌م كتێبه هه‌ر بۆ خۆی ئه‌رشیڤ و كه‌رسته‌یه‌كی نایاب و دانسقه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌یه، هاوتا هه‌ڵگری مێژوو و زاكیره‌ی هه‌م بزووتنه‌وه‌ی كوردی، هه‌مش ژیانی كوله‌مه‌رگی خه‌ڵكیه له سه‌رده‌می ترس و زوڵمی ڕژێمی به‌عسدا. به هه‌ر حاڵ، نوسه‌ر شتێكی باشی ده‌كرد، گه‌ر فه‌هره‌ستێكی بۆ كتێبه‌كه دابنایه، هاوتا جیاكردنه‌وه‌ی نامه‌كان به پێی كات و سه‌رده‌میان، یان به پێی بابه‌ت و ناوه‌ڕوه‌كیان. راسته له نامه‌ی ژماره په‌نجا و دووه‌وه زیاتر ئه‌و نامانه‌ن كه وه‌ك خوێندكار له یه‌كێتی سوڤیه‌ت له لایه‌ن هاوڕێكانیه‌وه به ده‌ستی ده‌گات، به‌ڵام له‌مه‌شدا تێكه‌ڵی و پێكه‌ڵی كراوه. بۆ نمونه، نامه‌كانی ژماره ٧١، ٧٣، ٧٤ و ٧٥ نامه‌ی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ن كه نوسه‌ر هێشتا له ده‌شتی كۆیه‌یه.
تێبینی:
هه‌روه‌ك تێبینی ده‌كه‌ن ئه‌و رستانه‌ی له نامه‌كاندا وه‌رگیراون هه‌ڵه‌ی زمانه‌وانی و خاڵبه‌ندیان تێدایه. به‌ڵام من وه‌ك خۆیان نوسیوومه‌ته‌وه و مافی ده‌ستكاریكردنیانم به خۆم نه‌داوه.
.
.png)
