عەلی سیرینی

كەسایەتیی كورد تێكشكاوە. تۆ دەتوانیت ئینكاریی بكەیت بڵێیت ئەم قسەیە وانیە. بەڵام لەئەرزی واقیعدا زۆر رووداو و ناوەڕۆك، تەنانەت بێ قسەكردن، پێمان دەڵێن چۆن ئەم كەسایەتیە تێكشكاوە. ئەم كەسایەتیە خۆی پێ كەمترە لەوی تری جیاواز، جیاواز لە زمان و كەلتور. ئاوێنەی كورد گەورەترە لەئاوێنەی ئەوانی تر، بەڵام شكاوو پارچە پارچەیە، وێنەی مرۆڤ بەو جوانیە نیشان نادات وەك ئاوێنەكانی تر. ئاوێنەی ئەوانی تر یەك پارچەی روون و تەواوە، درزی تیا نیە. لەبەرئەوە، لە مێژووەوە كوردان پۆل پۆل دەبن بەوانیتر، چونكە دەیانەوێ لەئاوێنەی ئەوانی ترەوە تەماشای رووخساری خۆیان بكەن. بۆیە، كاتێك كورد دەبێت بە عەرەب، جارێكی تر نابێتەوە بە كورد. كاتێك دەبێت بەتوركمان، یان فارس یان تورك، جارێكی تر ناگەڕێتەوە بۆ رەگەز و زێدی خۆی. ئەم خەمە قووڵە لەنێو تاكی هۆشیاری كوردی وەكو شاعیران و فەیلەسوفان و سەركردە مەزنەكان. دوور نیە ئەحمەدی خانی، بەگەنجیی، لە تەمەنی 56 ساڵی كۆچی دوایی كردووە، بەم خەمە قورسە سەری نابێتەوە! خانی یەكەم كەسی كوردە لە سەر بناغەی پڕ گرفتی كوردبوون كاری كردووە و بێ ئەنجام سەری ناوەتەوە.

ئەمڕۆ هەزاران كورد لەنێو سنورەكانی سەرماو بەفری نێوان بێلاڕوسیا و پۆڵەندا گەمارۆدراون، قەتیس و مەلول چاویان هەڵبڕیوەتە وڵاتانی سەرماو سۆڵ و بەفر، بەڵكو فەرموویێكی بە زەییانەیان لێبكەن تا لاشە سڕەكانیان نەختێك گەرم بێتەوە بەو نەوتەی لە كوردستانەوە دەچێتە ئەوێ، پارەكەشی هەر لەوێ دەخرێتە حیسابی بانكی چەند كەسێكی خۆپەرستی نابەرپرس. ئەم كوردە ئاوارانە، بەسەر سنورەكانی سڕبوون، كەتوونەتە ژێر پێی میللەتانی ئەوێ. بەڵام دوور لەم دیمەنە دڵتەزێنانە، با پرسیارەكە قووڵتر تاوتوێ بكەین بزانین ئەم كەسایەتیەی كورد بۆ وا تێكشكاوە.

لەنیوەی نەوەتەكانی سەدەی رابردوو لە لوبنان دەژیام. چەندین جار لەڕۆژنامەكانی ئەو وڵاتە چاوپێكەوتنیان لەگەڵ ئۆجەلان دەكرد. لەزۆرێك لەم چاوپێكەوتنانە، بۆ نموونە لە گەڵ رۆژنامەی نەهاری لوبنانی، ساڵی 1997، ئۆجەلان هەمیشە خۆی وەك سێبەری حافز ئەسەد وێنا دەكرد و خۆی بەشاگرد و ئەویشی بەمامۆستا دەناساند. ئەم شێوازەی دەربڕینی ئۆجەلان زۆر ئازاری دەدام، بە تایبەتیی چونكە لە لوبنان بەچاوێكی كەم سەیری كوردو شوناسەكەی دەكرا. هەروەها، لە بەرئەوەی من كتێبەكانی ئۆجەلانم خوێندبووەوە، چەندین دیمانەی ئەسەدیشم بینیبو، دەمتوانی هەڵسەنگاندن بكەم لەنێوانیان. راستیەكەی ئەو عەقڵ و فەلسەفەیەی لە نێو سەری ئۆجەلاندا هەیە، ئەسەد، لەوانەبوو مەگەر بەتەمەنێكی تری وەك ئەوەی رەتی كرد پێی بگات. بەڵام راستییە تاڵەكە ئەوەیە، پێش ئۆجەلان و دوای ئۆجەلانیش، كورد بەم بەزمەی خۆ بەكەم زانینە فێرە، هۆكارەكانیشی قووڵن. ساڵی 1998، دكتۆر عەلی قەرەداغی هاتە بەیروت و لەقوتابخانەیەك لە سائیب سلامی بەیروت كۆڕێكی بەست، لەگەڵ چەند هاوڕێیەكی كورد ئامادە بووین. لەكۆڕەكە، دكتۆر قەرەداغی زۆر بەڕاشكاویی وتی «كورد داوای جودابوونەوە ناكەن لەو وڵاتانەی تیایدا دەژین و كورد خۆی بەبرا بچووكی عەرەب دادەنێت». ئەم قسەیەی دكتۆر قەرەداغی ئێمەی كوردی ئامادەبووی تەواو بێتاقەت كرد، بەدڵێكی تێكشكاوو ساردوسڕ، دوای كۆتایی كۆڕەكە، شوێنەكەمان جێهێشت. لەگەڵ ئەوەی دكتۆر قەرەداغی زاناو ئەكادیمستێكی زۆر بەرزە، بێگومان لەزۆر رووەوە باڵاترە لەدكتۆر یوسف قەرەزاویی، بەڵام خۆی پێ كەمترە لەدكتۆر قەرەزاویی و خۆی پێ برا بچووكی ئەو و كەسانی تری عەرەبە. م.كرێكار، ئێستاش ئوسامە بن لادن بە تاجی سەری خۆی دەزانێت. هەموو چاودێرو شارەزایانی ئوسامە بن لادن و قاعیدە، ئەوە دووپاتدەكەنەوە، كە بن لادن، لەڕووی زانست و سیاسەت كەسێكی هەژارو دەروێش ئاسایە، ئەوەی ئەوی هەڵدەسوڕاند ئەیمەن زەواهیری بوو. بن لادن و زەواهیریی، چواری تری وەكو ئەوانیش بخەیتە سەری بەقەدەر م.كرێكار توانایان نیە، لە هیچ بوارێك لەبوارەكانی دین و زانست و وێژە و سیاسەت. لەگەڵ ئەمەش م.كرێكار هەر خۆی پێ كەمترە لەوان! دكتۆر سەعید رەمەزان بۆتانی (ناسراو بە دكتۆر بوتی) بە بەرزترین زانای ئیسلامی سەدەی بیست و بیست و یەك دەژمێردرێت. لەگەڵ ئەم پێگە مەزنەش، كەچی ئەوەندە خۆ بەكەم زان بوو، لەوتارێكدا لە یوتیوب هەیە، دەڵێ من پەنجەیەكی حەسەن نەسڕوڵلا ناهێنم! ئەمە لەكاتێكدا سەدانی وەك كاك حەسەن بەقوتابی دكتۆر بۆتانی ناشێن. بەڵام گرفتەكە لەوەدایە كەسایەتیی كورد تێكشكاوە. نەوشیروان مستەفا، لەوتارێكیدا لە سایتی وشە ساڵی 2008، باسی ئەوە دەكات كە لەدانیشتنێكدا لەگەڵ سەرانی ئێران وتوویەتی چیبكەم خودا بە كورد خەڵقی كردووم، گەر بەدەست خۆم بوایە كورد نەدەبووم. وەك بڵێی كوردبوون شورەیی بێت! دیسانەوە، ئەگەر بەراوردی تواناكانی نەوشیروان بكەیت لەهەموو روویەكەوە، هیچ كام لەسەركردەكانی ئێران ئەم توانایەنەی تێدا بەرجەستە نیە، بەڵام دیسانەوە دەردە كوردەكەیە. ئەگەر نموونەی تر بهێنینەوە، دەتوانین بڵێین، نموونەمان لە هەموو ئاستەكاندا زۆرن، ئاستی سەركردەو رۆشنبیرو هتد، بەتایبەتی كاتێك لەگەڵ بەرپرسانی وڵاتانی دەوروبەر دادەنیشن.

كەواتە ئەمە دیاردەیەكی مێژوویی و كۆمەڵایەتیی و دەروونیە، پێویستی بەشیكاریی هەیە. مرۆڤی بەهێز لەوە سەرچاوە دەگرێ كە خێزان و شارو وڵات و دەستەڵاتێكی بەهێز لەپشتیەوە بێت. كورد، هەمیشە لەبازنە تێكشكاوە گەورەكە دێتەوە ناو بازنە بچووكەكەی، بۆ دەربڕین لەهەبوون و بوونی خۆی. واتە لەبازنەی دەستەڵاتێكی نیشتمانیی-ناسیۆنالیی (وەك ئەوەی هەرێمی كوردستان لەم 30 ساڵەی دوایی)، بەرەو بازنەی خێڵ و لەبازنەی خێڵیش بەرەو بازنەی ماڵەوە گلۆر دەبێتەوە. لەم پاشگەزبوونەوە، تاكی كورد بەدوای ئاساییش و بەرگریی و خۆپاراستن و خۆنواندنی كەسایەتیی خۆی دەگەڕێ. لێرەدا، هاتنەوە لەبازنەی گەورە بەرەو بچووك، مرۆڤ لاواز دەكات و لەڕووی دەروونیەوە دەیكات بە تەنێكی لەرزۆك و ترسنۆك و تێكشكاو، لەهەمان كاتیشدا شەڕانگێز. بۆیە لەئاستی كێشەو پرسە گەورەكان زوو چۆك دادەدات، ورەی دەڕووخێت و پێویستی بەهێزێكی دەرەكییە بیپارێزێت. بەهیچ شێوە متمانەی بەخۆی نابێت و بەردەوام رەشبین و رووخاو و نەفرەت لەخودی خۆی دەكات (شوناس و بازنە گەورەكانی وەكو نیشتمان و نەتەوە). بەڵام لە ئاستی ناوەخۆ، بۆ بچووكترین كێشەی خێزانیی، یان لەگەڵ دراوسێ و هاوشار، پەنا بۆ توندوتیژیی و چەك دەبات و قوربانیانیش بەهەزارانن! پرسیار دێتەكایەوە بۆو چار چیە؟

تا پێش سەدەیەك، كورد بەم شێوازە نەبوو. لەسەر ئاستی ناسیۆنالیی (هەرچەندە ناسیۆنالیزم نوێیە لەجیهان و بەتایبەتیش ناوچەی ئێمە)، كورد یەكێتیی لە نێو ریزەكانیدا نەبووە. لە گەڵ ئەوەش فەرهەنگ و زمانی هاوبەشی نیە، بەڵام دینی ئیسلام كردبوونی بە یەكەیەكی گونجاوو لەسەر زەمینەی ئیسلام، گیانفیدایانە، كورد شۆڕشی گەورەی بەرپاكرد، وەكو شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران و شێخ مەحمود و شێخانی بارزان و هتد. لەو رۆژگارانەدا، سەركردەی كورد سەربەرزو بەغیرەت بوون، وەكو سمكۆ ئاغای شكاك، شێخ سەعیدی پیران، شێخی حەفید، شێخ عەبدوسەلام، قازی محەممەد. لەمەش گرنگتر ئەوەیە، كورد هاوكاری یەكتربوون، بۆ نموونە، سمكۆ ئاغای شكاك و شێخی حەفید و قازی محەممەد و شێخانی بارزان و شێخ سەعیدی پیران و تێكڕای كورد، بەگیانێكی برایانەی مسوڵمان مامەڵەی یەكتریان كردووە. بەڵام لەدوای كاڵبوونەوەی ئیسلام و هاتنە كایەوەی ئەو رۆشنبیریە رۆژئاواییەی ماركسیزم و شتی هاوشێوەی هێنایە نێو گەلی كورد، تاكێكی زۆر لەرزۆكیش هاتە كایەوە، كەتوڕ هەڵدرایە نێو بێهودەیی ئایدیۆلۆژیا نوێیەكانی مۆدێرنە، كە زۆر بەها سەرەوژێر كران و زۆر نەخۆشیی كوشندەش بوون بەڕەفتار و خوو و «بەها» لە نێو كورد!

شەڕانگێزییەكی زۆر قێزەون لە نێو ناوچەكانی كورد سەریهەڵدا و ئێستاش بەردەوامە. بۆ نموونە، ئەو كاتەی لەسەرەتای نەوەتەكانی سەدەی رابردوو لەسوریا بووم، سەرنجمدا، خەڵكی كۆبانێ و قامیشلۆ گاڵتە بەخەڵكی عەفرین دەكەن، خەڵكی عەفرینیش بە هەستێكی ناحەز دەیڕوانیە هەردووكیان و لە نێوان قامیشلۆ و كۆبانێش بەهەمان شێوە بوو. لای خۆشمان، سلێمانی تا ئێستاش گاڵتە بەهەولێر دەكات، هەولێریش بەم هۆیەو هۆكاری تریش، بەچاوێكی ناحەز دەڕوانێتە سلێمانی. هەولێر و سلێمانیش بەرامبەر بەدهۆك و كەركوك، ئەوانیش بەرامبەر ئەوانیتر، ئنجا ناوچەكانی تریش لەگەڵ یەكتر، بەهەمان شێوەیە. خێل و گروپەكانی تریش هەر لەو لاوە. ئنجا كە حزبیش لەناو كورد دروست بووە، كەوتووەتە ژێر باری ئەم كەشوهەوایە بارگاویە بە رق و قین. ئەمەش بەشێك لەهۆكاری ئەوەمان بۆ دەردەخات، كە بۆ لە 16ی ئۆكتۆبەر هێزی سلێمانی بەشێوازێك رەفتاری كرد، جیاوازە لەڕەفتاری هێزی هەولێر. یان هێزی پەكەكە و یەكێتی لە شنگال و شوێنەكانی تر لەگەڵ هێزی پارتی. یان هێزی دیموكرات و ئیسلامیی و هێزەكانی رۆژئاوای كوردستان لەگەڵ هێزەكانی تر، بەرامبەر بە یەك و بەرامبەر بە دەوروبەر، جیاوازییان ئاسمان و رێسمانە.

ئەم هێزە تێكشكاوو دۆڕاوە، هەمیشە توندوتیژیەكەی دێنێتەوە بازنە ناوخۆییەكانی كوردستان و لەوێ بەیەكتریدا دەتەقنەوە. ئەمە ئەنجامێكی سروشتیە بۆ ناوەڕۆك و دەرهاویشتەكانی خۆیان. ئەگەر لەسەر خەم و هزر دونیابینیی ئەحمەدی خانی، پارت و گروپەكان كاریان بكردبوایە، چوار خاڵی زۆر گرنگ هەبوو بۆ باڵادەستكردنی كورد لەم ناوچەیە. یەكەم ئیسلام وەك سەرچاوەی هێزو پەرەپێدان بە تاك و كۆمەڵگای كورد، بۆ رێكخستنی ناوەخۆو دەستەڵات بەدەستگرتن بۆ كوردستان و دەوروبەری. دووەم كاركردن لەسەر هێنانە كایەوەی هۆكارو ئامێرەكانی بە یەكگەیشتن لەنێوان كورد، وەك مەسەلەی زمان و فەرهەنگ و هۆشیاریی. سێیەم سەركردە دەبێت لەخۆبوردە و خۆنەویست بێت و تا ئەوپەڕی چۆڕاوك هێنان دادوەر بێت، بەشێوازێك تەنانەت خۆی و كەسە نزیكەكانی بێبەش بكات لەخۆشیی و لەزەتە ماددیەكان، بۆ ئەوەی تەواوی پێكهاتەكانی كوردستان بەدەوریەوە كۆببنەوە، بە براگەورەی راستەقینەی خۆیان حسێبی بكەن. چوارەم، ئەگەر كورد ئەم سێ خاڵەی هەبوایە، خاڵی چوارەم ئەوەیە كە كورد باسك و بازوو هەبوونی درێژ بووەتەوە نێو دەوروبەری كوردستان. واتە كورد تەنها لەكوردستان نیە، بەڵكو لەناوجەرگەی ئێران و عێراق و توركیا و سوریا بەچڕیی و خەستیی هەیە. ئەوانیتر ئەم بوونەیان لەنێو كوردستان نیە. لەبەر ئەمە، كوردستان سەنتەری دەوروبەرەو ئەوانیتر لاپەڕگەكانیەتی. ئێستا بەهۆی نەبوونی سێ خاڵەكەی پێشوو، دیمەنەكە بە پێچەوانە بووەتەوەو كورد پەڕاوێز خراوەو بووەتە یاریگای ئەوانیتر، تەنانەت لەلاوازترین كاتی ئەوان و لەبەهێزترین كاتی كورد، كورد داماو رەفتار دەكات و ئەوانیتر كەڵەشێرانە سنگ دێننە پێشەوە!

لەنامەیەكی دوورودرێژ، ئەم خاڵانەم بۆ بەڕێز مەسعود بارزانی بەتێروتەسەلیی باس كردووە. پێش زیاتر لەساڵێك، ئەم نامەیە گەیشتە دەستی جەنابیان و كۆپیەك بە دەستی رووداو و چەند شوێنێكی تریش گەیشتووە. مەسعود بارزانی، لەچەرخی هەنوكەی كوردستاندا، تاقە كەسە ئەو مەرجانەی تیا بێت ببێتە ئەو سەركردەیەی تەواوی كوردەكانی كوردستانی گەورە بەدەوریەوە كۆببنەوە، بۆ زیندووكردنەوەی كەسایەتیی متبووی كوردو تیماركردنی تێكشكانە مێژووییەكەی. ئەمە بەڵكو خەونەكانی خانی و هەزارانی وەكو خانی بێتەدی. ئایا بارزانی بەم ئاڕاستەیە كاری كردووەو پلانی كێشاوە؟ باروزروفی ئێمەی كورد پێمان دەڵێت نەخێر. بۆ؟

ئەم پرسیارە پێویستە ئاڕاستەی بەڕێز مەسعود بارزانی بكرێت و ئەو دەتوانێت وەڵامەكەی بداتەوە. بەڵام هەرچیەك وەڵام و بەهانە هەبێت، ئەمە لەواقیعی تێكشكانە مێژووییەكەی كەسایەتیی كورد ناگۆڕێت، كە ئێستا لەكوردستانێك بەسەر دەریای نەوتەوەیە، كەچی رادەكات لەدەست ناعەدالەتیی دەستەڵاتی كورد خۆی، لەسەر بەفرەكانی بێلاڕوس و پۆڵەندا وەك داماوترین نەتەوە خۆی دەنوێنێت، بە گەوزاندنێك بەسەر زگ و پشتەوە لەدۆڕانێكی پڕ مەینەت و تێكشكان، بۆ راموسان و كڕنۆشبردن چاوی بەرامبەر بەپێڵاوەكانی دونیا شۆڕ كردووە، بۆ ئەوەی بتوانێت لەئاوێنەی ئەوانیترەوە سەیری خۆی بكات. ئەمەش ئەوپەڕی مانیڤێستۆی دۆڕاندنی تاكی كوردە، لەم سی ساڵەی ژێر دەستەڵاتی «كورد»! ئەمە ئەوپەڕی بێزارییە لەم تێكشكانەی كەسایەتیی كورد!