هاوڵاتی/ ئیمان زه‌ندی

ساڵانه‌ نزیكه‌ی هه‌شت هه‌زار تۆن چا هاورده‌ی هه‌رێمی كوردستان ده‌كرێت و 37 دۆلارو نیو باجی گومرگی یه‌ك تۆنی چایه‌،  كێشه‌كانی كوالێتی كۆنترۆڵ زۆرن به‌هۆی ئه‌وه‌ی ئامێره‌كانی كوردستان له‌كاركه‌وتوون و كادری باش نیه‌ كاری پێبكات.

له‌كوردستان 10 جۆر چا بازرگانی پێوه‌ده‌كرێت، كه‌ له‌سه‌دا 85‏ی سریلانكیه‌و  له‌ڤێتنام، فلیپین، هندستان، كینیا هاورده‌ ده‌كرێن.

 فاتح یاسین، به‌ڕێوه‌به‌ری  كۆمپانیایه‌كی هاورده‌كردنی به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كانه‌ به‌ هاوڵاتی وت:»به‌پێی ئاستی ماددی خه‌ڵك جۆره‌كانی چا دێته‌ بازاڕه‌وه‌، جۆره‌كانیش چای شكسته‌و بارووتی له‌گه‌ڵ قه‌ڵه‌می و بیكۆیه‌، زیاتر له‌ 50 ماركه‌ی چا هه‌یه‌»، وتیشی:» نرخی چا بۆ تۆنێك له‌نێوان پێنج بۆ 10 هه‌زار دۆلاره‌، چای چینی ناگونجێ بۆ كوردستان چونكه‌ یه‌ك كیلۆی زیاتر له‌ 500 دۆلاره‌ تا كۆن بێت خۆشتر ده‌بێت، پێموانیه‌ چا له‌كوالێتی كۆنتڕۆڵ ده‌رنه‌چێت، چونكه‌ چا تابمێنێته‌وه‌ باشتر ده‌بێت، هه‌رچی چای بۆنداره‌كانه‌ بۆنی ده‌ستكرده‌و له‌به‌ریتانیا به‌رهه‌مدێت».

به‌پێی ئامارێكی فه‌رمی كه‌ هاوڵاتی له‌كۆمپانیایه‌كی هاورده‌كردنی خۆراك ده‌ستیكه‌وتووه‌، ساڵانه‌ نزیكه‌ی 45 ملیۆن كیلۆ چا هاورده‌ی عێراق ده‌كرێت، بۆ هه‌رێمی كوردستانیش ده‌وروبه‌ری هه‌شت هه‌زار تۆن چا هاورده‌ ده‌كرێت، نرخی یه‌ك تۆنیش به‌حه‌وت هه‌زارو 500 دۆلار ده‌خه‌مڵێنرێت، به‌م پێیه‌ ساڵانه‌ به‌به‌های نزیكه‌ی 60 ملیۆن دۆلار چا هاورده‌ی هه‌رێم ده‌كرێت.

نه‌وزاد شێخ كامیل، به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی پیشه‌سازی و بازرگانی هه‌رێم به‌ هاوڵاتیراگه‌یاند:» هاورده‌كردنی چا بازرگانیه‌كی سنوردارو گشتییه‌، ده‌توانن هه‌موو جۆره‌ خۆراكێك بهێنن، واته‌ بازرگانه‌كه‌ بۆ ساڵه‌كه‌ به‌به‌های هه‌شت ملیۆن دۆلار ره‌سیدی بۆ داده‌نێین، ئیتر نایه‌ته‌وه‌ بۆ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیمان تا هه‌موو ره‌سیده‌كه‌ ته‌واو ده‌كات، ئازاده‌ چ خۆراكێك ده‌هێنێت و زیاتر له‌ 35 هه‌زار كۆمپانیا له‌كوردستان هه‌یه‌ نزیكه‌ی سێ هه‌زاریان بیانین.

هاوكات ساماڵ عه‌بدولڕه‌حمان، به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی گومرگی هه‌رێم ده‌ڵێت:» گومرگی هاورده‌كردنی چا بۆ تۆنێك 37 دۆلارو نیو وه‌رده‌گیرێت، به‌ڵام پێنج مانگه‌ ئه‌و گومرگه‌ وه‌رنه‌گیراوه‌ له‌به‌ر خراپی دۆخی بازاڕ هه‌تاوه‌كو ئه‌و مادده‌یه‌ گران نه‌بێت.

محه‌مه‌د فاروق، لێپرسراوی كۆنترۆڵی جۆری كۆمپانیای ره‌زگه‌ له‌مه‌رزی باشماخ بۆ هاوڵاتی دواو ده‌ڵێت:» سه‌رجه‌م ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی چا كه‌ له‌ڕێگه‌ی مه‌رزه‌وه‌ هاورده‌ ده‌كرێت پشكنینی بۆ ده‌كرێت،  له‌كاتی پشكنین هه‌ر جۆرێكی چا ده‌رنه‌چێت لایه‌نی په‌یوه‌ندیداری لێ ئاگادارده‌كه‌ینه‌وه‌و ناردنه‌وه‌ی خۆراكه‌كه‌ بۆ وڵاتی سه‌رچاوه‌ یاخود له‌ناوبردنی، زیاتر ئه‌و چایانه‌ ده‌رناچن كه‌ به‌شێوه‌ی فه‌لن كێشیان 25 بۆ 50 كیلۆیه‌»، وتیشی:» پشكنینه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای باره‌كان ده‌كرێت، ئه‌و كۆنتێنه‌ره‌ی دێته‌ ناو ده‌روازه‌وه‌، پڕۆسه‌ی وه‌رگرتنی نموونه‌ له‌لایه‌ن تیمی كه‌ره‌نتینه‌ی حكومه‌ته‌وه‌یه‌ به‌لایه‌نی كه‌مه‌وه‌ پێنج نموونه‌ له‌كیس و كارتۆن وه‌رده‌گرین».

له‌باره‌ی پشكنینی چا محه‌مه‌د فاروق  ده‌ڵێت:» له‌قۆناغی یه‌كه‌مدا پشكنینی فیزیایی بۆ ده‌كرێت به‌پێی تایبه‌تمه‌ندی عێراقی ژماره‌ی1847ی ساڵی 2021 كه‌تایبه‌ته‌ به‌ته‌مه‌نی خۆراك ته‌مه‌نی چاش سێ ساڵه‌، پاشان پشكنینی له‌یبڵی بۆ ده‌كرێت كه‌ به‌لایه‌نی كه‌مه‌وه‌ زمانی عه‌ره‌بی و ئینگلیزی له‌سه‌ر بێت و كێش له‌گه‌ڵ به‌رواری دروستكردن و به‌سه‌رچوون، هه‌روه‌ها رووپۆشه‌كه‌ی، دواتر ئاڕاسته‌ی تاقیگه‌كانی كیمیاو مایكرۆبایلۆجی ده‌كرێت و سه‌رجه‌م پشكنینه‌ پێویسته‌كانی رێژه‌ی (شێ، خوڵه‌مێش، كافاین و تانین)ی بۆ ده‌كرێت له‌گه‌ڵ رێژه‌ی كانزا قورسه‌كان و دیاریكردنی رێژه‌ی ئاسن، قۆناغی كۆتاییش تاقیگه‌ی مایكرۆبایلۆجیه‌ بۆ دڵنیابوونه‌وه‌ له‌به‌كتریاكانی به‌رهه‌مه‌كه‌».

له‌به‌رامبه‌ردا د.سیروان ئه‌حمه‌د پزیشكی یاریده‌ده‌ر له‌زانكۆی سه‌ڵاحه‌دین له‌كۆلێژی زانستی ئه‌ندازیاره‌ كشتوكاڵییه‌كان به‌شی پیشه‌سازی خۆراك، باوه‌ڕی وایه‌ پشكنینه‌كان سه‌د ده‌رسه‌د نیه‌و له‌و باره‌یه‌وه‌ به‌هاوڵاتی راگه‌یاند:» كوالێتی كۆنترۆڵا ئامێری پێشكه‌وتووی ده‌وێت و ئامێره‌كانی كوردستانیش له‌كاركه‌وتون و كادری باش نیه‌ كاری پێبكات، به‌مه‌ پشكنینه‌كان سه‌د له‌سه‌د نیه‌»، وتیشی:» پڕۆژه‌مان پێشكه‌شكردووه‌ داوامان له‌وه‌زاره‌تی ته‌ندروستی كردووه‌ پێویسته‌ سه‌لامه‌تی و كۆنترۆڵی خۆراك سه‌ر به‌ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران یاخود وه‌زاره‌تی پیشه‌سازی و بازرگانی بێت، تا له‌ڕێگه‌یه‌وه‌ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیه‌كی سه‌ربه‌خۆ سنووره‌كان له‌ئیبراهیم خه‌لیل تا سه‌یرانبه‌ن ببه‌ستێته‌وه‌، ئه‌ویش به‌سیسته‌مێكی ئه‌لیكترۆنی بۆ ئه‌وه‌ی رێگه‌ له‌هاتن و نه‌هاتنی هه‌موو جۆره‌ خۆراكێك بگیرێت به‌پێی یاسای گرێبه‌ستی عێراقی، هه‌ر كۆمپانیایه‌ك یاساكانی جێبه‌جێنه‌كرد سه‌ره‌تا ئاگاداربكرێته‌وه‌ پاشان غه‌رامه‌ بكرێت و  دواتر بخرێته‌ لیستی ره‌شه‌وه‌و رێگه‌ی پێنه‌درێت هاورده‌ی خۆراك بكاته‌وه‌، به‌مه‌ش ده‌بێته‌ داتابه‌یسێكی باشی خۆراك».

د. سیروان ئه‌حمه‌د ده‌ڵێت:» چای سه‌وز ته‌نها گه‌ڵا سه‌وزه‌كه‌یه‌، به‌ڵام یه‌ك قۆناغ سووتانی به‌سه‌ردا دێت بۆ ئه‌وه‌ی نه‌ئۆكسێدو تام و ره‌نگ و بۆنی نه‌ڕوات، ئه‌ویش به‌دوو رێگا ده‌كرێت بوخاركردن له‌یابان و گه‌رمكردن له‌چین و هندستان، جۆری دووه‌م چای ره‌شه‌ كه‌هه‌مان ئه‌و چایه‌یه‌ به‌ڵام ترشاندنی به‌سه‌رداده‌كه‌ن تا ره‌نگه‌كه‌ی ده‌گۆڕێت و وشك ده‌بێته‌وه‌»، راشیگه‌یاند:» ده‌بێت شوێنی چاندن و كه‌شوهه‌واو خاك له‌گه‌ڵ شێوازی مامه‌ڵه‌كردن بۆ كۆكردنه‌وه‌ی چا گونجاو بێت، جۆرێكیتر دوای كۆكردنه‌وه‌یه‌تی له‌كێڵگه‌ ئه‌ویش شێوازی هه‌ڵگرتن و مانه‌وه‌ی له‌ كۆگادایه‌»و وتیشی:»رێگای دووه‌م له‌ڕێگای بینینه‌وه‌یه‌ كه‌چای باش له‌بازاڕه‌كان بناسینه‌وه‌، جۆری چای گه‌ڵا گه‌وره‌ زۆر لول دراو ئه‌م جۆره‌ جۆرێكی باشه‌ به‌راورد به‌و چایانه‌ی وردكراوه‌و قه‌دی چاكه‌ی تێدایه‌، چونكه‌ به‌ناو سلینده‌ردا رۆیشتوه‌و هه‌موو خانه‌كانی تێكشكاندووه‌، به‌مه‌ چایه‌كی كوالێتی نزمی به‌رهه‌مهێناوه‌، مادده‌ی كافین به‌ڕێژه‌ی سێی و نیو له‌چادا هه‌یه‌، به‌مه‌ش مرۆڤ ئالوده‌ی خواردنه‌وه‌ی ده‌كات»، ئاماژه‌ی بۆ ئه‌وه‌شكرد:»فێڵكردن له‌چا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ رووه‌كی تری تێكه‌ڵ ده‌كرێت و زیادكردنی جۆرێكی زۆر له‌بۆن، هه‌روه‌ها له‌كاتی هه‌ڵگرتنه‌وه‌ی له‌كێڵگه‌ هه‌ندێك له‌ده‌غڵ و گژوگیای تری تێكه‌ڵكرابێت، ئه‌و چایانه‌ی له‌كوردستان هه‌ن ناتوانین بڵێین كوالێتییان باشه‌ یاخود خراپه‌، ده‌بێت له‌ڕووی كیمیایی و فیزیایی و بایه‌لۆجی تێست كرابێت».

له‌جیهاندا سێ جۆری به‌ناوبانگی چا هه‌یه‌، كه‌ئه‌وانیش ره‌ش و سه‌وزو ئۆلۆنگه‌، له‌ڕووی ته‌ندروستییه‌وه‌ یه‌كێكه‌ له‌مادده‌ هۆشیاركه‌ره‌وه‌كان و به‌رگری له‌ش زیادده‌كات له‌وباره‌یه‌وه‌ پسپۆڕێكی بواری به‌رگری له‌ش، د.شۆخان عوسمان بۆ هاوڵاتی دواو ده‌ڵێت:» چا به‌پێی پێكهاته‌كان ده‌گۆڕێت و سوودو زیانی هه‌یه‌، سووده‌كانی چا ئه‌وه‌یه‌ به‌رگری له‌ش به‌هێز ده‌كات و سوودی زۆره‌ بۆ ده‌م و پووك و هه‌رسكردن، به‌ڵام زیاده‌ڕه‌ویكردن له‌خواردنه‌وه‌ی زیان به‌گه‌ده‌ ده‌گه‌یه‌نێت و پرۆسه‌كانی بایه‌لۆجی ناو خانه‌كان لاواز ده‌كات، هه‌روه‌ها ده‌بێته‌هۆی هه‌ڵمژینی ئاسن و ئه‌لیكترۆلایت و كانزاكان كه‌ڕۆژانه‌ له‌ش به‌ده‌ستیده‌هێنێت»،  وتیشی:» چا ده‌بێت پێش ژه‌مه‌ خواردن بخورێته‌وه‌ ئه‌ویش یه‌ك كوپ له‌ڕۆژێكدا، هه‌روه‌ها  خواردنه‌وه‌ی چا بۆ ماوه‌ی ٢٠ ساڵ به‌ڕێژه‌ی زۆر ئه‌گه‌ری توشبوون به‌برینی گه‌ده‌ی هه‌یه‌ كه‌مرۆڤ دووچاری شێرپه‌نجه‌ ده‌كاته‌وه‌»، هه‌روه‌ها له‌باره‌ی چای كێش دابه‌زاندن د.شۆخان ده‌ڵێت:» جه‌سته‌ هه‌موو رۆژ پێویستی به‌مادده‌و كانزاكانه‌ وه‌ریبگرێت، ئه‌م چایانه‌ش هه‌ستی تێربوون ده‌دات به‌جه‌سته‌و ناهێڵێت سوود له‌و وزانه‌ وه‌ربگیرێت، كارده‌كاته‌ سه‌ر گه‌ده‌و غوده‌ی ده‌ره‌قی و كۆڵۆن له‌گه‌ڵ گورچیله‌كان و یاری به‌هۆرمۆنه‌كانی له‌ش ده‌كات، چای سه‌وز باشترینه‌ دژی پیریی و نه‌خۆشییه‌ درێژخایه‌نه‌كانه‌».

مام به‌كر نۆبه‌ره‌ی وه‌ستا شه‌ریفی چایچیه‌ له‌گه‌ڵ عومه‌ری برای 52 ساڵه‌ چایی پێشكه‌شی كڕیاره‌كانیان ده‌كه‌ن له‌چایخانه‌ی شه‌عب، چایخانه‌ی شه‌عب له‌ساڵی 1950 دامه‌زراوه‌، مام به‌كر له‌گفتوگۆیه‌ك له‌گه‌ڵ هاوڵاتی باسی كوالێتی چا ده‌كات و ده‌ڵێت:» زیاتر له‌پێنج جۆر چا تێكه‌ڵ ده‌كه‌ین و كڕیار لێی رازییه‌، چایه‌كمان به‌كارنه‌هێناوه‌ كه‌خراپ بێت، جاران یه‌ك جۆر چا هه‌بوو ئه‌ویش سیلان بوو، چای ئێستا بۆ ماوه‌ی 15 خوله‌ك دابنرێت ره‌نگه‌كه‌ی ده‌گۆڕێت وه‌كو خه‌نه‌ی لێدێت و تامی زۆر ناخۆش ده‌بێت»، مام به‌كر وتیشی:» جاران چا كه‌م ده‌خورایه‌وه‌ و چایخانه‌ش كه‌مبوو، یه‌ك چا به‌عانه‌یه‌ك بوو، قۆریه‌كمان لێده‌نا به‌شی سێ كاتژمێری ده‌كرد، به‌ڵام ئێستا كڕیار زۆره‌و قۆریه‌ك چا به‌شی چاره‌كێك ده‌كات، موشته‌ری هه‌یه‌ دوو پیاڵه‌ ده‌خواته‌وه‌و هه‌یشه‌ 15 پیاڵه‌ چا ده‌خواته‌وه‌».