نەجمەدین فارس حەسەن

بەشی یەكەم

دروستبوونی نەتەوەیەكگرتووەكان

دروستبوون و پێكهێنانی رێكخراوێكی نێودەوڵەتی وەك نەتەوەیەكگرتووەكان، هەروا لەخۆڕاو رێكەوت نەبوو. بەرەنجامی پێویستی ئەو سەردەمە بوو، كەجیهان دەرگیری نەهامەتیەكی وەك جەنگی جیهانی دووەم بوو، كەقوربانیەكانی (35-60) ملیۆن كەس بوو، هەروەها وێرانبوون و خاپوربوونی بەشێكی زۆری وڵاتانی ئەوروپاو هەروەها وەكو لەبەڵگەنامە نهێنییەكانی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا ئاشكراكرابوو تێچوونی ئەو جەنگە بۆ ئەمریكا (3,35) تریلیۆن دۆلار بوو. ئەمانەو زۆرێك لەو هۆكارانەی كەپێویستی دروستبوونی ئەو رێكخراوەی هێنابووە پێشەوە لەو كاتەدا، وەك رێگرتن لەڕووبەڕووبوونەوەی دوو هێزە گەورەكەی ئەوسای جیهان و لێكەوتنەوەی جەنگێكی گەورەترو ماڵوێرانكار تر لەو دوو جەنگە. هەروەها هۆیەكی تر لەو هۆیانەی كەزەروورەتی پێكهێنانی ئەو رێكخراوەی كردبوو بەدیفاكتۆی ئەوكاتە، ئەوەش دوای درستبوون و لەكەڵك كەوتنی كۆمەڵەی گەلان بوو دوای كۆتایی هێنانی جەنگی جیهانی یەكەم لەساڵی (1920)دا ئەو كۆمەڵەیە دروستبوو. بەڵام نەتەوەیەكگرتووەكان پێش كۆتایی هێنانی جەنگی جیهانی دووەم دروستبوو بەپەیماننامەیەك، خوێندنەوەكەی بەم دەستەواژەیە دەستیپێكرد « ( ئێمە گەلانی نەتەوەیەكگرتووەكانین ) ( نحن شعوب الامم المتحدە) «، هەر ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی بیروڕایەك و پەرەنسیپێك كە بەرهەمەكەی لەساڵی (1945)دا چنرایەوە و نەتەوەیەكگرتووەكانی لێوە پێكهات. وا خۆی دەردەخست رێكخراوی گەلە جیاوازەكانە نەوەكو دەوڵەتان، بەڵام لەڕاستیدا وانەبوو، چونكە پێكهێنان و نووسینەوەی پەیماننامەكە لەلایەن نوێنەرانی دەوڵەتان و حكومەتەكانیانەوە بووە، هەروەها دەوڵەتانی پێكهینەری نەتەوەیەكگرتووەكان UN) ) پێیان وابوو تەنها تێكستێك بووە چوارچێوەیەكی دیبلۆماسیانەی پەیڕەو كردووە ... لەلایەكی ترەوە وا بەیانیان دەكرد كەئەو دستەواژەیەی پێشوو لەدەستەواژەیەكی ناو دیباجەی دەستووری ئەمریكاوە وەرگیرابێت كەدەیووت « (نحن شعوب الولایات المتحدە) (ئێمە گەلانی ویلایەتە یەكگرتووەكانین) «. هەروەها لەلایەكی ترەوە زۆرێك لەوانەی پەیماننامەكەیان داڕشتبوو لەخەڵكانی یاسایی و سیاسییە ئەمریكیەكان بوون، بەشێك لەهەوڵەكانیان و ئامانج لەدانانی ئەو دەستەواژەیە لەدیباجەی میساقەكەدا بەبۆچوونیان بۆ دووپاتكردنەوە بووە، زیاتر بۆئەوە بووە واپیشانی بدەن ڕێكخراوەكە دامەزراوەیەك بوو لەسەر بەڵێننامەی نێوان دەوڵەتان پێكهاتووەو لەسەر بنەمای خواستی گەلەكانیان بەو ناوەوە كردوویانە، یان ویستوویانە پیشانی بدەن كەگەلەكانیان بەرچاویان روونەو ئاگاهیان هەیە بەخواست و ناوەڕۆكی رێكخراوەكە.

بەبۆچوونی خۆیان وایان دانابوو كەببێتە رێكخراوێك لەپێناوی فەراهەمكردنی خۆشگوزەرانی  بۆ گەلان و هەروەها پارێزگاریكردن لەنەوەكانی دواترو بەدوورگرتنیان لەكارەسات بارییەكانی جەنگ و كاركردن بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی ئابووری و پێگەی كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری گەلان و ببێتە دروستكردنی بناغەیەك بۆ هاوكاری و هەماهەنگی لەنێوان گەلان بەشێوەیەك بێ‌ كەموكوڕی بێت.

هەموو ئەمانە و زۆری تر لەخواستەكانی ناو میساقەكە جێگای دڵخۆشی گەلان بوو، هەموو ئەمانە زووزوو دووپاتدەكرانەوە لەلایەن سەرۆكی نەتەوەیەكگرتووەكان یان وتەبێژو ئەندامەكانیان. (كۆفی ئەنان) لەڕێوڕەسمی یادی (52) ساڵەی دامەزراندنی نەتەوەیەكگرتووەكان لە (24/10/1997)دا نامەیەكی ئاڕاستەی رێكخراوەكە كردو وتی « نەتەوەیەكگرتووەكان بریتییە لەمیساقێك لە هیو بەوەی هەموومان لەیانێكدا بژین بەتاڵ بێت لەتوندوتیژی و جەنگ، جیهانێك لە لێبووردەیی و یەكسانی، جیهانێك كەهەژاری و هەتككردنی مافەكانی مرۆڤی تیادا لەناوببرێت، هەروەها وتی «نەتەوەیەكگرتووەكان باشترین هیوایە بۆ جێبەجێ‌ كردنی ئەو خواستانەی كەهەمانە، ئەمەش ناتوانرێت بەتەنها بەدەستبێت» هەموو ئەو قسەو قسەڵۆكانەی كەسەرۆكەكان و ئەندامانی رێكخراوەكە لەبۆنەی جیاجیادا دەیانكرد، هەرهەموویان قسەی ناو ئەندێشەو خەیاڵی دیماگۆجیانەی ئەوان بوو كەوا پیشانی بدەن رێكخراوەكە دەتوانێت ئامانجی مرۆڤایەتی لەئاشتی و یەكسانی و خۆشگوزەرانی بەدەستبهێنێت. بەڵام ئەمە تەنها مرەكەبی سەر كاغەزەو قسەوباسی بۆنەكانە .

بەشی دووەم

«قۆناغە بەندییەكانی دروستبوونی نەتەوەیەكگرتووەكان UN))»

دروستبوونی ئەم رێكخراوە بەچەند قۆناغێكدا تێپەڕی كردووە تا لەكۆتاییدا گەشتوون بەوەی كە لە (24/تشرینی یەكەم/1945) ئیمزا لەسەر میساقەکە بكەن . لەكۆنفرانسی شاری سان فرانسیسكۆو جاڕی دروستبوونی رێكخراوێكی نوێی جیهانی بدەن، قۆناغەكانیش ئەمانەن:

* باسی یەكەم / قۆناغی راگەیاندنەكان:

ئەم قۆناغە درێژترین قۆناغی دروستبوونی رێكخراوەكە بوو، هەروەها وەك بنەماو سەرچاوەی پێكهێنان و نزیكبوونەوەی زلهێزەكانی ئەوسای فەراهەم كردبوو، قۆناغێكی باش بوو بۆ ئەوان تابتوانن زیاتر هەوڵەكانیان یەكبخەن لەپێناوی دروستبوونیدا، ئەمەش چەند قۆناغێكی راگەیاندنی بەخۆیەوە دیت و لەچەند كۆبوونەوەیەكدا گوزەری كرد .

باسی یەكەم / 1- راگەیاندنی ئەتڵەسی:

هەروەها میساقی ئەتڵەسیشیان پێدەگووت كە لەمێژووی (14/8/1941) دەرچوو لەلایەن (رۆزفلت) سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو (تشرشل)ی سەرۆكی حكومەتی بەریتانیا . ئەمەش نەیتوانی وەڵامێكی راست و راشكاوی دروستكردنی رێكخراوێكی جیهانی نوێی‌ بێت، چونكە لەوكاتەدا هێزە جیهانیەكان بەتەنها لەو دوو وڵاتە پێكنەدەهات و هێزو ئاراستەی سیاسی و دەوڵەتی جیاواز هاتبوونە گۆڕەپانی سیاسەت و ئابووری نێودەوڵەتییەوە. لەبەرئەوە رووبەڕووی رێچكەو بیروباوەڕی دەرەوەی خۆی دەبووەوەو كۆدەنگیەگی هێزە نێودەوڵەتیەكانی لەخۆنەدەگرت. هەر لەبەرئەوە دروستبوونی رێكخراوێكی جیهانی نابێت وەكو دروستبوونی كۆمەڵەی گەلان بێت كەشەقڵێكی ئەوروپایی بەخۆوە گرێدابوو. ئەمانیش نەیانتوانی بەتەنها دوو وڵات رێكخراوێكی جیهانی پێكبهێنن، مایەوە تاكاتێكی تر كەئەویش راگەیاندنی دوایی ئەم بوو.

باسی یەكەم/ 2- راگەیاندنی نەتەوەیەكگرتووەكان:

راگەیاندنی نەتەوەیەكگرتووەكان لە (1/1/1942) لەنێوان نوێنەرانی (26) دەوڵەتی هاوپەیمان كەجەنگیان دژی سوێندخۆرەكان بەرپاكردبوو، ئیمزا كرا. ئەو راگەیاندنەش دووپاتكردنەوە بوو لەسەر پرەنسیپەكانی میساقی ئەتلەسی، ئەو پرەنسیپانەش بناغەیەكی سەرەكی بوون لەدامەزراندن و دەستپێوەگرتنی لەڕاگەیاندنەكانی ترو قۆناغەكانی دروستبوونی رێكخراوەكە. چونكە دووپاتكردنەوەو دانانی لەپرەنسیپەكانی UN))دا، دەتوانێت بڵێیت راگەیاندنێكی گرنگ بوو لەقۆناغەكانی دروستبوونیدا.

پرەنسیپەكانیش بەشێوەیەكی گشتی ئەمانەبوون: [ پرەنسیپی ئاسایشی گشتی و كۆمەڵ، پرەنسیپی بەكارنەهێنان و وازهێنان لەهێز (هێزی سەربازی)، پرەنسیپی پێشكەوتنی ئابووری و دڵنیایی كۆمەڵایەتی] و هەندێك پەرەنسیپی تر كەدواتر هەموویان دانرانەوە لەپرەنسیپەكانی UN))دا.

بڕواو عەزمی ئەو دەوڵەتانە لەسەر ئەوەبوو كۆتایی بەجەنگ ناهێنن هەتا بەتەواوی هێزی فاشی و نازی لەناونەبەن، جێبەجێكردنی ئەم پەرەنسیپانە .

لەو راگەیاندنانەدا كە لەپێشتردا هەبوون، بۆ یەكەم جار دەستەواژەی (نەتەوەیەكگرتووەكان) لەلایەن هاوپەیمانەكانەوە بەكارهات.

باسی یەكەم/ 3- راگەیاندنی مۆسكۆ:

ئەم راگەیاندنە لەنێوان سەرۆكەكانی چوار دەوڵەتە گەورەكەی ئەوسای جیهان مۆركرا لە (30/10/1943) ، ئەوانیش سەرۆكەكانی [ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، یەكێتی سۆڤیەتی (جاران)، بەریتانیا، چین ]. ئەمانە هاوڕابوون لەسەرئەوەی دەبێت خێرا بكرێت لەدروستكردنی دامەزراوەیەكی نێودەوڵەتی لەسەر بنەماو بناغەی یەكسانی لەسەروەری نێوان هەموو دەوڵەتان و خۆشەویستی بۆ ئاشتی و ئاشتی پەرستی و سنگفراوانی هەموو دەوڵەتان بەگەورە و بچووكیەوە.

لەوەدەچێت بەشداریكردنی یەكێتی سۆڤیەت و چین هۆیەكی كاریگەرتر بووبێت لە دروستكردنی ئەو رێكخراوەدا، چونكە ڕاگەیاندنی دواتری كە لە(تاران) بوو ماوەیەكی زۆری نەخایاندو لەدەرەوەی پایتەختەكانی خۆیان كۆبوونەوە چونكە نەیاندەتوانی رێكخراوێك هەبێت بۆ پرسی جیهانی و هێزە دەركەوتووەكانی تری جیهان لەدەرەوەی ئەو رێكخراوە بن، لەبەرئەوە دەیانزانی بەو شێوەیە ئاشتی پێكنایەت.

باسی یەكەم/ 4- راگەیاندنی تاران:

ئەم راگەیاندنەیان لەنێوان سێ‌ دەوڵەتیاندا مۆركرا لە (1/12/1943) ، ئەوانیش سەرۆكی [ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو سەرۆكی حكومەتی بەریتانیاو سەرۆكی حكومەتی یەكێتی سۆڤیەت]. ئەم راگەیاندنەش دووپاتەو سێ‌ پاتەی پرەنسیپەكانی پێشوویان دەكردەوە كەهاوپەیمانان بانگەوازیان بۆكردبوو و دەكرد. ئەو سێ‌ دەوڵەتەش رایانگەیاند و وتیان ( ئێمە بڕوایەكی تەواومان هەیە بەوەی كەڕێكەوتنی نێوانمان گرنتی ئاشتیەكی بەردەوامە لەنێوانمانداو لەسەر شانمانەو لەسەر نەتەوەیەكگرتووەكانە بەرپرسیارێتی بڕیاری ئاشتی لەئەستۆ بگرێت و زۆرترینی گەلان لێی سوودمەندو رازی بن و جیهان لەئافاتی جەنگ و ترس و تۆقاندن رزگار بێت و دەرچێت) .

ئەو دووپات و سێ‌ پاتكردنەوەیە پەرەنسیپەكان و راگەیاندنەكانی رابردووەو عەزمیانی گەورەتر كردبوو لەسەر پێكهێنانی رێكخراوێكی جیهانی لەو شێوەیە.

* باسی دووەم/ قۆناغی پێشنیاركردن (مرحلە المقترحات):

لەپایزی ساڵی (1944) چوار دەوڵەتە هاوپەیمانەكە رایانگەیاند، هەموو ئەو راگەیاندنانەی كە لەڕابردوودا دەركراون بكرێتە بەندی یاسایی، هەروەها دەكرێت و لەتوانادایە بكرێتە بناغەیەكی بەهێزی دامەزراندنی دامەزراوەیەكی جیهانی نوێ‌. بۆ ئەمەش هەندێك لەشارەزایانی یاساییان (فقها‌‌و قانونیین) پێشنیار و دەستنیشان كرد كە هەستن بەداڕشتن و نووسینەوەو رێكخستنی پرەنسیپەكان و پەیڕەوی ناوخۆی دامەزراوەیەكی جیهانی وەك.UN)) بۆ ئەمەش پسپۆرە یاساییەكانیان لە (دمبارتۆن ئۆكس)ی نزیك شاری (واشنتۆن)ی ئەمەریكا كۆبوونەوە بۆ داڕشتن و دانانی بناغەیەكی یاسایی دامەزراوەیەكی جیهانی، ئەو كۆبوونەوانە چەند پێشنیارێكیان دەركرد بەڵام نەیانتوانی بڕیاری تەواوەتی دەربكەن و بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەڵام بوونە هۆی داڕشتنی بنكەیەك بۆ گفتووگۆو گەنگەشەكانی دواتر، پاش ئەوەی پسپۆرە یاساییەكان نەیانتوانی هەموو كێشەكان یەكلایی بكەنەوە... لەبەرئەوە هەندێك ئەركی گرنگ و چارەنووسسازو هەڵواسراو چاوەڕیی چارەسەركردن بوو، وەكو (كێشەی دەنگدان لەئەنجوومەنی ئاسایشدا). ئەمانە بوونەهۆی ئەوەی كۆنفرانسی یالگا (كۆمەڵگەیەكی گەشتیارییە لەئۆكرانیا لەسەر دەریای رەش) لە (14/2/1945) ببەسترێت لەنێوان سەرۆكی حكومەتەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو بەریتانیاو یەكێتی سۆڤیەت، هەر لەوێداو لەو كۆنفرانسەدا بڕیاریاندا كە كۆتایی بەكێشەكان بهێنن كە هەرەسهێنانی ئەڵمانیا دروستیكردبوو، بەدیاریكراویش درێژبوونەوەی دەسەڵاتی یەكێتی سۆڤیەت لەئاراستەی ئەوروپاو دەرەوەی و بەڵێنی مۆسكۆ بۆ هێرش كردنەسەر یابان. ئەمانە بوونەهۆی ئاڕاستەكردنی بانگەوازی دەوڵەتانی هاوپەیمان بۆ كۆبوونەوەی دواتر لەوڵاتەیەكگرتووەكان. واتە ئەم قۆناغە هەرچەندە بانگەواز بوو و پێشنیاركردن، بەڵام هەندێك ئەرك و ماددەی یاسایی تیادا یەكلایی بووەوە .