شوێنەوارناسەکان دەموچاوی (خوێنمژ)ێکی تەمەن ٤٠٠ ساڵان دروستدەکەنەوە کە داسێکی ئاسنی لە ملدایە

دەربارەی هیگڵ‌و فینۆمینۆلۆژی هۆش، گفتوگۆیەکی فەلسەفی لەگەڵ د.محەمەد کەمال سازدانی: شوان ئەحمەد بەشی سێیەم   د.محەمەد کەمال، نوسەرو ئەکادیمست و توێژەرێکی بواری فەلسەفە لەبەشی سێیەمی چاوپێکەوتنەکەیدا لەگەڵ هاوڵاتی دەربارەی فینۆمینۆلۆژی هۆش،  تیشکدەخاتە سەر چەند لایەنیکی دیکەی فەلسەفەی هیگڵ. هەروەها باسی کەسایەتی هیگڵ دەکات کە لەسەرەتاوە کەسێکی رادیکال و شۆڕشگێڕ بووە، بەڵام لەدواساڵەکانی تەمەنیدا بووە بەکەسێکی موحافیزکارو زیاتر پشگیری لەڕژێمی پاشایەتی دەکرد لەئەڵمانیا. لەبارەی ئەوەشەوە کەهەندێک هیگڵ وەک فەیلەسوفێکی ریالیست و هەندێکی کەش وەک ئایدیالیستێکی رەها سەیری دەکەن، د.محەمەد کەمال دەڵێت «هیگڵ وەکو ئەفلاتون، فەیلەسوفێکی ریالیستەو وەکو ئەویش فەیلەسوفێکی ریالیستە. چونکە ئەفلاتونیش، ئایدیالیست و ریالیستە». هەروەها دێتەسەر باسی پرۆژەی نووسینی خۆی بەتیابەتی لەبارەی هیگڵەوەو دەڵێت «ئەوەی من دەمەوێت دروستکردنی زەمینەیەکی فەلسەفیە، تاخوێنەری کورد بەفەلسەفەو بەبیرکردنەوەی فەلسەفی ئاشنا بێت. بۆ ئەوەی من لەدواڕۆژدا گەر کتێبێکم نووسی، کتێبێکی رەخنەگرانە لەسەر هیگڵ، خوێنەری کورد دەقێکی هیگڵی لەبەردەستدابێت، بۆ ئەوەی بەراورد بکات لەنێوان رەخنەکانی من و بۆچوونەکانی ئەودا». ‌هاوڵاتى: کەواتە ناتوانین بڵێین ئەو لەنیوەی یەکەمی سەدەی نۆزدەهەمدا، باسی هەموو شتێکی کردووە؟ د.محەمەد کەمال: ئەو خۆی وتوویەتی باسی هەموو شتێکم کردووەو وتوویەتی من دوایین فەیلەسوفم، دوای من ئەوانەی دێن منداڵی منن و هیچی تازەیان پێ‌ نییە. ‌هاوڵاتى: دەتوانین بڵێین دوایین فەیلەسوفی شمولییە لەمێژووی فەلسەفەدا؟ د.محەمەد کەمال: دەتوانین وەها ناوی بنێین، چونکە دوای ئەو هیچ فەیلەسوفێک نەهاتووە بڵێت: (من جیهانبینیم هەیەو دەمەوێت هەموو شتێک لەجیهاندا بکەم). ‌هاوڵاتى: هەندێک لەو بڕوایەدان گەورەترین رووداو لەمێژووی فەلسەفەی نوێ‌دا، گواستنەوەو پەڕینەوەیە لەئیمانوێل کانتەوە بۆ هیگڵ. ئەمە چۆنە؟ د.محەمەد کەمال: پێم وانیە ئەوە گەورەترین رووداوبێت لەمێژووی فەلسەفەی نوێ‌دا. ئەوەی هەیە کانت بەو ئاکامە گەیشت کەبیرکردنەوەی مرۆڤ ناتوانێت، راستەقینەی دەرەکی (یاخود ڕاستەقینەی رەها) بناسێت یاخود بدۆزێتەوە..... ئەمەش بۆچی؟ چونکە تێگەیشتنی مرۆڤ سنوردارەو پەیوەستە بەو زانیاریانەوە (یاخود ئەو خەسڵەتانەوە) کەئەزموونی هەستەکی پێی دەگەیەنن. ئەزموونی هەستەکیش توانای ئەوەی نیە، بچێتە ئەودیو دیاردەکانەوە. کەوابوو گەرهاتوو شتێک لەودیو دیاردەکانەوە هەبوو، ئێمە ناتوانین بیناسین و پەی پێبەرین. واتە ڕاستەقینەی رەها وەک ئەوەی ئایدیالیستەکان بڕوایان پێیەتی (هەرچەندە کانت خۆشی ئایدیالیست بووە)، دەبێت بەڕاستەقینەیەکی شاراوە. ئەمە لێرەدا کێشەی دروستکردووە بۆ هەموو ئەو فەیلەسووفانەی دوای کانت هاتوون، یاخود لەسەردەمی کانت دا ژیاون. بۆنمونە: (شۆپنهاوەر، فێختە، هیگڵ، شیلنگ) و هەموویان کێشەیان هەبووە لەگەڵ ئەم قەناعەتەی کانت دا. ئەمەش بۆچی؟ چونکە ئەگەر بیرکردنەوەی مرۆڤ (یاخود ئاگایی مرۆڤ) نەتوانێت راستەقینە بناسێت، ئەوا لەڕاستەقینە نامۆدەبین و ناتوانین لەو جیهانە تێبگەین کە لەنێویدا دەژین، چونکە ناتوانین لەبنەماکەی تێبگەین. بۆیە زۆرگرنگە مرۆڤ راستەقینەی رەها بدۆزێتەوەو بیناسێت. هەموو ئەو فەیلەسوفانەی دوای کانت هاتن، هەوڵیانداوە ڕێگەیەک بدۆزنەوە بۆ ناسینی ئەو راستەقینە رەهایەی کەکانت شاردویەتیەوەو بەنەرێ‌ باسی کردووە. هەوڵدانەکەی هیگڵیش یەکێکە لەو هەڵدانانە کەزۆر بەجدی کاری لەسەر کردووەو بەبۆچونی بیریارانی سەردەمەکەی و ئەوانەی سەر بەهیگڵ بوون، هیگڵ تاکە فەیلەسوفێکە توانیویەتی رێگەیەکمان بۆ بدۆزێتەوە راستەقینەی رەهای پێبناسین. ‌هاوڵاتى: یەکێک لەخواستە فەلسەفیەکانی هیگڵ ئەوەبووە، مێژوو بەیاسایی بکات و لەسەر رێتمی تیۆریاو ئایدیاکانی خۆی رێکی بخات؟ د.محەمەد کەمال: گەر راڤەکردنی مێژوو لای هیگڵ بخوێنیتەوە، دەبینیت کە (هەرچەندە دیالێکتیکیانە دەگۆڕێت)، بەڵام ئەو گۆڕانکاریە هەر دەبێت رووبدات، چونکە گۆڕینی مێژوو جوڵانی ئاگامەندی رەهایە (بۆ خۆتەواوکردنەکەی خۆی). کەواتە من و تۆ چەند بتوانین مێژوو بگۆڕین، هێشتا ناتوانین (ئەوەندە ئیرادەو هێزمان نییە) بەرپەرچی ئەو جوڵانە بدەینەوەو بەری پێبگرین کە ئاگامەندی رەها خۆی دەیەوێت تێیدا بگوزەرێت. ئەمە جۆرە ناچارەکیەک (جۆرە جەبریەتێک) دروستدەکات لەنێو مێژوودا کەدەبێت ب ڕەخنە لەهیگڵ و لەفەلسەفەکەی، چونکە هێگڵ دەیەوێت مێژوو لەسەر یاسای دیالەکتیک راڤە بکات، ئەو یاسای دیالەکتیکەش من و تۆ دروستمان نەکردووە، بەڵکو ئاگامەندی رەها دروستی کردووە. کێشەکەش لەوێدا دروستدەبێت، ئەمەش بەپێچەوانەی مارکسەوەیە کەدێت باسی شۆڕشی پڕۆلیتاریاو ویستی مرۆڤ و پێداویستی و ئەو شتانە دەکات. هیگڵ باسی ویستی مرۆڤ ناکات لەوێداو ئەمەش وەک جۆرێک لەڕەخنە ئاراستەی ئەو کراوە. تەنانەت کەسانی وەکو کارل پۆپەر (گەربزانیت)، رەخنەی توندیان لەهیگڵ گرتووە. ‌هاوڵاتى: بەڵێ ئەو رەخنانە زۆر بەوردی لەکتێبی (کۆمەڵگەی کراوەو دوژمنانی)دا دەبینین کە پۆپەر تێیدا وەک سێ پێغەمبەر درۆزن، قسە لەسەر (ئەفلاتۆن، هیگڵ و مارکس) دەکات؟ د.محەمەد کەمال: دواجاریش کەسی وەک هێربەرت مارکۆزە دێت، فریای هیگڵ دەکەوێت و دەیەوێت رزگاری بکات لەو ڕەخنانە. ‌هاوڵاتى: بەشێکی زۆری فەلسەفەی هیگڵ فەلسەفەیەکی سیاسیە، بەڵام دەکرێت بپرسین ئەو فەلسەفە سیاسیە (لیبراڵە یان تۆ تالیتارە)؟ د.محەمەد کەمال: لیبرال نییەو تۆتالیتاریش نییە، بەو جۆرەی لەمڕۆدا چەمکی تۆتالیتاری تێدا بەکاردەهێنین. گەرچی هیگڵ لەسەرەتاوە کەسێکی رادیکال و شۆڕشگێڕ بووە (لەتەمەنی لاوێتی)دا، بەڵام لەدواساڵەکانی تەمەنیدا بوو بەکەسێکی موحافیزکارو زیاتر پشتگیری لەڕژێمی پاشایەتی دەکرد لەئەڵمانیا. ئەڵبەت ئەمە هەڵوێستی خۆیەتی، بەڵام گەربێتو سەیری فەلسەفەکەی بکەین، ئەوا دەتوانین لەڕوانگەی لۆژیکی دیالەکتیکیەوە، لەلایەکەوە بڵێین هیگڵ سەرهەڵدانی جۆرە ئایدیۆلۆژیایەک بووە (بۆنمونە قۆناغی مێژووی ئەوروپا لەکاتی جەنگی جیهانی دووەمدا، سەرهەڵدانی فاشیزم و نازیزم)، بەپێویستیەکی مێژوویی دادەنێت. چونکە هەموو شتێک لەنێو مێژوودا کەدێتە ئاراو سەرهەڵدەدات، پێویستیەکە ئاگامەندی رەهای پێدا تێدەپەڕێت. ئەمە جۆرێکە لەو رەخنانەی لەهیگڵ گیراوە، بەتایبەت کارل پۆپەر باس لەم شتانە دەکات. بەڵام لەهەمان کاتدا هیگڵ دەڵێت:(هەموو ساتێکی مێژوو لەنێو ئەم گۆڕانکارییە دیالەکتیکیەدا، کاتییەو گۆڕانی بەسەردا دێت. لەقۆناغێکدا پێویستەو لەقۆناغێکدا ناپێویستەو دەبێت زوو تێپەڕی کەین). ئەمە بۆخۆی جۆرێک لەلیبرالیزم دروستدەکات و رێگەنادات ئەو سیستمە تۆتالیتارە، یان سیستەمە ستەمکارە بمێنێتەوەو بەردەوام بێت. ‌هاوڵاتى: هەندێک وەک فەیلەسوفێکی ریالیست و هەندێکی کەش وەک ئایدیالیستێکی رەها سەیری هیگڵ دەکەن، ئەو کامیانە؟ د.محەمەد کەمال: هیگڵ وەکو ئەفلاتون، فەیلەسوفێکی ریالیستەو وەکو ئەویش فەیلەسوفێکی ریالیستە. چونکە ئەفلاتونیش، ئایدیالیست و ریالیستە. ئەمە چۆن؟ ئەفلاتون بڕوای بەبوونی ئایدیاکان و فۆرمە هەمەکیەکان هەیە، وەکو راستەقینەیەکی هەمەکی و راستەقینەیەکی دەرەکی، لەسەروو ئەم جیهانەوە. ئەو فۆرم و ئایدیایانەی ئەفلاتون باسیان دەکات، ئەو بیرۆکانە نین کە لەنێو بیرکردنەوەی من و تۆدا هەن (ئەو بیرۆکە هەمەکیانە نین)، بەڵکو راستەقینەی خۆیان هەیەو ئۆنتۆلۆژیانە، بوونیان هەیەو لەجیهانێکی بەرزدان. ئەمە جۆرێکە لەڕیالیزم. بەڵام لەهەمان کاتدا ئەو فۆرمە هەمەکیانەی کەبوونی خۆیان هەیە، مادە (یاخود ماتریاڵ)نین و ئایدیان. ئەمە جۆرێکە لەئایدیالیزم. بەهەمان شیوە لەفەلسەفەی هیگڵ دا، هۆشی رەها کەخۆی لەناو سروشت و مێژوودا بەرجەستە دەکات، سروشت و مێژوو دەبن بەبابەت و وەکو تۆ باست کرد دەبن بەئۆبژێکت، بۆ ئاگامەندی ڕەها، دەبن بەبەشێکی دەرەکی. کەواتە ئەم جیهانە دەرەکییە (یاخود ئەم جیهانەی ئێمەی تێداین)، جیهانێکی راستەقینەیەو ئەمەش ریالیزمە. کەتۆ دەڵێی جیهان راستەقینەیە لەدەرەوەی بیرکردنەوەی مندا، ئەمە ریالیزمە. بەڵام لەهەمان کاتدا ئەو جیهانە راستەقینەیەی کەمن و تۆ بەڕاستەقینەی دادەنێین و دەڵێین ئۆبژێکتە، سەربەخۆ نییەو بەشێکە لەخۆ. بەشێکە لەئاگامەندی رەها. بەرجەستە بوونی ئاگامەندی رەهایە.. دەگەڕێتەوە بۆ ئاگامەندی خۆی. ئەمەش جۆرێکە لەئایدیالیزم. لەبەرئەوەی فەلسەفەی هیگڵ، ئایدیالیزمێکی ریالیستانەیەو بەتەنیا ئایدیالیزم نییە. ‌هاوڵاتى: بۆ داهاتوو دەتانەوێت درێژە بەپرۆژەی ئیشکردن لەسەر هیگڵ بدەن و لەوبارەیەوە، چیترتان هەیە بۆ کتێبخانەی کوردی؟ د.محەمەد کەمال: بەر لەوە حەزدەکەم لەبارەی پرۆژەی نووسینی خۆمەوە، هەندێ‌ شتت بۆ باس بکەم. ‌هاوڵاتى: بەڵێ‌، فەرموو.. د.محەمەد کەمال:  نووسین بۆ من تەواوکەری پرۆسەی بیرکردنەوەیە. تۆ تاکو بیرنەکەیتەوە ناتوانیت بنووسیت، ئەمە بۆ منیش وایە. لەپرۆژەی نووسینمدا دەمەوێت، زەمینەیەکی فەلسەفی بۆ خوێنەری کورد دروستبکەم. خوێنەری کورد بەهەندێ‌ دەقی فەلسەقی جدی ئاشنابکەم. ئەڵبەتە هەڵبژاردنی منیش بۆ دەقەکان، دەکەوێتە سەر تێگەیشتنم لەو دەقانە. دواتر من وەک کەسێک، وەک بیرگەرایەک بیردەکەمەوە لەژیانی رۆژانەمدا بۆخۆم. بۆنمونە کاتێک لەسەر هیگڵ یان ئەریستۆ دەنووسم، کتێبێکم هەیە دەربارەی (میتافیزیکی ئەریستۆ) نووسیومە، خوێنەر راستەوخۆ تێبگات ئەریستۆ دەڵێت چی، ئەمە پرۆژەکەیە.. ئێستا دەمەوێت خوێنەر لەهیگڵ تێبگات چۆنە. لەدووەم قۆناغی پرۆژەکەمدا، دەمەوێت جەند کتێبێک یان چەند نووسراوێک بنووسم، لەبۆچونی فەلسەفەی خۆمەوە سەیری ئەم فەیلەسوفانە بکەم. ئەمە پرۆژەی دووەممە. کەمن دەمەوێت لەداهاتوودا دەستی پێبکەم. بۆچی؟ لەبەرئەوەی گەربێتو من بێم و لەبۆچونی فەلسەفی خۆمەوە باس لەهیگڵ بکەم، بێ‌ ئەوەی خوێنەری کورد هیچ پاشخانێکی فەلسەفەی هیگڵی لەبەردەستدابێ، ئەو نازانێت من چەند راستگۆم، لەڕوونکردنەوەو رەخنەکانمدا لەسەر هیگڵ. لەکاتێکدا ئەو هیگڵ نەناسێت، من چی بڵێم بەرامبەر بەو بیرمەندە ئەو بەڕاستی دەزانێت. ئەوەی من دەمەوێت دروستکردنی زەمینەیەکی فەلسەفیە، تاخوێنەری کورد بەفەلسەفە و بەبیرکردنەوەی فەلسەفی ئاشنابێت. بۆ ئەوەی من لەدواڕۆژدا گەر کتێبێکم نووسی، کتێبێکی رەخنەگرانە لەسەر هیگڵ، خوێنەری کورد دەقێکی هیگڵی لەبەر دەستدابێت، بۆ ئەوەی بەراورد بکات لەنێوان ڕەخنەکانی من و بۆچوونەکانی ئەودا. بەڵام گەر من هەر لەئێستاوە دانیشم، رەخنەگرانە بەسەروگوێلاکی فەیلەسوفەکاندا بێمە خوارێ‌ بەزمانی کوردی و خوێنەریش بەرهەمی ئەو فەیلەسوفانەی لەبەردەستدا نەبێت، ئەوسا خوێنەر ناتوانێت حوکم بدات لەسەر هیچ شتێک. جاپرۆژەکەی من ئەوەیە، بتوانم زەمینەیەکی فەلسەفی دروست بکەم. ئەوەش بەپێی توانا، چونکە ئەوە کارێکی هێندە ئاسان نییە، وانییە؟ لەڕێی نووسینەکانەوە فینۆمینۆلۆژیانە باسی ئەریستۆ دەکەم، باسی ئەفلاتون، باسی هیگڵ، هایدیگەر، سارتەر، نیتشە دەکەم. خوێنەریش دەتوانێت راستەوخۆ بۆ ئەو سەرچاوانە بگەڕێتەوە، بەبێ‌ ئەوەی شرۆڤە و لێکدانەوەی منی تێدابێت. چونکە وەک دەزانێت راڤەکردن، هەمیشە جۆرە دەسکاریکردن و رەخنەگرتن و هەڵسەنگاندنێکی تێدایە. بەڵام لەدووەم قۆناغی پرۆژەکەمدا، دەمەوێت رۆژێک دابنیشم کتێبێک لەسەر (فینۆمینۆلۆژی هۆش) بنووسم بەکوردی، تا لەڕوانگەی بیروبۆچوونەکانی خۆمەوە بیروباوەڕەکانی هیگڵ شیبکەمەوە. مەرج نییە هەمیشەو بەردەوامیش رەخنەی لێبگریت و زۆرجار لەوانەیە لەگەڵیشدا بیت، بەڵام جۆرێک بێت لەهەڵسەنگاندنی. ئەوە پرۆژەی دووەمی منە

سازدانی: شوان ئەحمەد بەشی دووەم (د.محەمەد کەمال)، نوسەرو ئەکادیمست و توێژەرێکی بواری فەلسەفە لەبەشی دووەمی چاوپێکەوتنەکەیدا لەگەڵ هاوڵاتی باس لەوەدەکات کەفەلسەفەی هیگڵ دەوڵەمەندەو راڤەو خوێندنەوەی جیاوازی بۆ کراوە. هەروەها باسی کۆڕەکەی خۆی دەکات کە لەسەر هیگڵ سازی کردوە، کەتێیدا هەوڵیداوە ناوەڕۆکی (فینۆمینۆلۆژی هۆش)، بەخوێنەری کورد بناسێنێت. د.محەمەد کەمال دەڵێت «فەلسەفەی هیگڵ بۆ تێگەیشتن سەخت و گرانە، چونکە تۆ دەبێت بەئارامییەوە بەرهەمەکانی بخوێنیتەوەو شەونخونی لەگەڵدا بکێشی و پشوودرێژ بیت بۆ تێگەیشتن لێی». ‌: ئاشکرایە ئێمە لەبەردەم نەک هیگڵێک، بەڵکو چەند هیگڵێکداین... هیگڵی کیرکیگارد، هیگڵی مارکس، هیگڵی هایدیگەر، هیگڵی سارتەرو پۆست مۆدێرنەکان و.......هتد. بەڵام ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە ئەوەیە، ئەو هیگڵەی تۆ دەتەوێت بیناسێنیت و بەخوێنەری کوردی ئاشنا بکەیت کامە هیگڵە؟ د.محەمەد کەمال: ئەڵبەت پرسیارەکەی تۆ ئەوە رووندەکاتەوە کەفەلسەفەی هیگڵ فەلسەفەیەکی دەوڵەمەندە، هەربۆیە راڤەو خوێندنەوەی جیاوازی بۆ کراوە. من لەو کۆڕەدا کەلێرە لەسەر هیگڵ سازم کردبوو، هەوڵمداوە فینۆمینۆلۆژیانە هیگڵ یاخود ناوەڕۆکی (فینۆمینۆلۆژی هۆش)، بەخوێنەری کورد بناسێنم. لەبەرئەوە لەو کۆڕانەدا بۆچوونی خۆم لەسەر کێشەکانی ئەو باس ناکەم، یان بەراوردی ناکەم لەگەڵ بۆچوونی فەیلەسوفەکانی تردا. ئەویش بۆ ئەوەی خوێنەر لەپێشدا بۆچونەکەی هیگڵ بەتەواوی تێبگات، ئەوسا دەتوانێت بۆچونەکانی دیکەش بناسێت و پێداچونەوەیان بۆ بکات یاخود خۆی بەراوردیان بکات. لەبەرئەوە من دەمەوێت هیگڵ وەکوخۆی چۆن هەیە، بەوشێوەیە بەخوێنەری کوردی بناسێنم. ‌: ئەوەی جێی سەرنج و تێڕامانە ئەوەیە هیگڵ (لەفینۆمینۆلۆژی هۆش)دا، دوو پێشەکی نووسیوە.... هۆکاری ئەمە چییەو بۆچی وایە؟ د.محەمەد کەمال: راستیەکەی هیگڵ بۆخۆی کێشەی زۆری هەبووە لەگەڵ ئەم کتێبەداو لەنووسینی دواکەوتووە. تەنانەت دەزگای چاپەمەنییەکە هەڕەشەیان لێکردووە، پێیان وتوە:(کتێبەکەت بۆ چاپ ناکەین و پارەکەشمان دەوێتەوە). ئەو پارەیەی پێشوەختە بۆ نووسینی کتێبەکە داویانەتێ‌. هۆکاری ئەمەش ئەوەیە کەتۆ دێیت کتێبێکی فەلسەفی جددی و قوڵ دەنووسیت، لەنێویدا باسی کێشەیک یان چەند کێشەیەک ناکەیت، بەڵکو باسی هەموو جیهان دەکەیت کەچۆن مێژووی مرۆڤایەتی لەسەرەتاوە دیالەکتیکیانە دەگۆڕێت. ئەو گۆڕانە لەگەڵ راڤەکردنەکەی خۆتدا دەگونجێنیت. واتە گۆڕانەکەت دەکەیت بەبەشێک لەڕاڤەکردنەکەی خۆت . ئەڵبەتە ئەمەش کارێکی زۆر ئاسان نییەو کارێکی سەختە. سەروەختێک هیگڵ کتێبەکەی تەواو کردووە، بەدوا قۆناغی گەشەکردنی بیرکردنەوەی مرۆڤ دەگات و بیرکردنەوەی فەلسەفی بەدوا قۆناغ دادەنێت و دەپرسێت:(ئایا مەبەست لەدوا قۆناغ و بیرکردنەوەی فەلسەفی چییە؟). مەبەست ئەوەیە کەئاگایی جارێکی تر خۆی لەنامۆبوون رزگار دەکات و لەگەڵ بابەتەکەیدا یەکدەگرێتەوە. کەیەکیشی گرتەوە، ئەوسا بەتەواوی بابەتەکە دەناسێت. ناسینی تەواو پڕی بابەتەکە لەوێدا دروست دەبێت. لەبەرئەوە جارێکی دیکە هاتووەو پێشەیەکەی نووسیوەتەوە. مەبەستی هیگڵیش لەم راڤەکردنە فەلسەفیە بۆ جیهان و جیهان گۆڕین و مێژووی جیهان ئەوەیە، فەلسەفە بکات بەزانستێکی رەها. بۆیە هەندێ‌ جار گەر هەموو کتێبەکە نەخوێنیتەوەو بەکۆتاییەکەی نەگەیت، نازانیت مەبەستی هیگڵ لەزانستی رەها چییە، چونکە زانستی رەها لەزانستەکانی دیکە جیادەبێتەوە. بۆ نمونە زانستی فیزیا، مامەڵە لەگەڵ جوڵەی تەنە مادییەکاندا دەکات. ئەمەش بوارێکی تایبەت و سنوردارە لەتوێژینەوەدا، وەلێ‌ هیگڵ دەڵێت:(زانستی رەها دەیەوێت بابەتەکەی بەتەواوی بناسێت و هەست بکات کەخۆی بابەتەکەیەو بابەتەکەش خۆیەتی). لێرەدا هیچ شتێک یان لایەنێکی شاراوە سەبارەت بەبابەتەکە نابینێت. کەواتە ئەو زانینەی ئاگایی هەیەتی(ئاگامەندی هەیەتی لەبابەتەکە)، زانینێکی رەهایە. زانینی رەهاش، زانستی رەها دروست دەکات. کەواتە فەلسەفە زانستێکی رەهایە. لێرەوە دەگەڕێتەوە بۆ کۆتایی و لەکۆتاییشەوە جارێکی تر دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتا. ‌: وەک هەقیقەتێکی بەڵگەنەویست هەر کەباسی پرۆژەی مۆدێرنە دێتەگۆڕێ‌، رێک و راست ئەوە دەدرێت بەگوێماندا کەئەو پرۆسەیە بەدیکارت و کۆژیتۆی دیکارتی دەستپێدەکات لەسەدەی حەڤدەهەمدا. کەچی یۆرگن هابرماس لەکتێبەکەیدا(گوتاری فەلسەفی مۆدێرنە) شتێکی دیکە دەڵێت و باس لەوەدەکات کەمۆدێرنە نەک بەدیکارت، بەڵکو بەهیگل وفەلسەفەکەی ئەو دەست پێدەکات. ئەمە هەوڵێکی هابرماس نییە، بۆ بەخشینی سەنگ و قورساییەکی زیاتر بەهیگڵ و فەلسەفەکەی؟ د.محەمەد کەمال: رەنگە بۆ ئەو بابەتە، هابرماس خوێندنەوەو راڤەکردنی خۆی هەبێت. بەڵام نابێت ئەوەمان لەیادبچێت کە دیکارت بۆ مۆدێرنە زۆر گرنگە، چونکە کۆژیتۆکەی شتێکی هەروا هاکەزایی و ئاسان نیە بڵێیت:(من بیردەکەمەوە کەواتە من هەم). ئەمە لەئاکامی ئەو بیرکردنەوە فەلسەفیە دروست بووە کەدەسەڵاتی زانینی بۆ ئەقڵی مرۆڤ گەڕاندەوە. وەکو دەزانین لەسەدەکانی ناوەڕاستدا، ئەقڵی مرۆڤ نەبووە بەسەرچاوەی زانین و سەرچاوەی زانین لەشوێن و جێیەکی دیکە بووە، بەڵام دیکارت هاتووە گەڕاوەتەوە بۆ ئەقڵی مرۆڤ. لەئەقڵی مرۆڤیشدا تەنها نەگەڕاوەتەوە بۆ هەستکردن، بەڵکو گەڕاوەتەوە، بۆ لایەنی ئەقڵانی بیرکردنەوەی مرۆڤ. ئەمەش بۆخۆی گۆڕانکارییەکی گەورەیە. ئەڵبەتە هەر کۆژیتۆکەی گرنگ نییەو دیکارت کتێبێکی دیکەشی هەیە بەناوی (باسی میتۆد) و لێکۆڵینەوە دەربارەی میتۆد دەکات و زۆر لەمێژوونووسان دەڵێن:(ئەم کێبەی دیکارت بووە بەبنەمای تازەگەری)، چونکە میتۆدێکی باسکردووە کە بەتەواوەتی فەلسەفەی نوێ‌ و زانستەکان، سوودیان لێوەرگرتووە. هەروەها بیرکردنەوەی بەتەواوی گۆڕیوە. دوای دیکارتیش بێگومان بیرمەندانی دیکە هەن، رۆلیان هەبووە لەزەمینەخۆشکردن بۆ سەردەمی مۆدێرن و لەدواجاریشدا، هیگڵ رۆڵێکی زۆر سەرەکی هەبووە، وەک ئەوەی هابرماس باسی دەکات.. ‌: پرسیارێکی تر سەبارەت بە (فینۆمینۆلۆژی هۆش)، بۆچی هیگڵ وەک فەیلەسوفێکی سیستماتیک و بەبەرنامە، لەناونانی ئەو کتێبەیدا دوودڵ و راڕا بووەو لەدیاریکردنی تایتڵ و ناونیشانەکەیدا، گۆڕانکاری کردووە؟ د.محەمەد کەمال: زیاتر کتێبەکە لەسەر فینۆمینۆلۆژی ئاگامەندی، یاخوود ئەزمونی ئاگایی بووە. تیایدا باسی ئەوەدەکات کەئەم کتێبە بەشی یەکەمی سیستمە فەلسەفیەکەیەتی، بەڵام دوای بڵاوبوونەوەی بەو راستییە گەیشت کەئەمە بەشی یەکەمی سیستمەکەی نییە، لەڕاستیدا بەشی یەکەمی سیستمەکەی لۆژیکە. هەربۆیە لەچاپی دووەمدا، بەشی یەکەمی لابردو نەینووسی بەشی یەکەم و هەر نووسی(فینۆمینۆلۆژی ئاگامەندیی) و دواتر کردی بە (فینۆمینۆلۆژی هۆش). ئەمە بۆچی؟ لەبەرئەوەی هیگڵ سیستمەکەی واداناوە، لۆژیک بەشی یەکەمە کەکاتیگۆرییەکان لەیەکتری لەڕێی دیالێکتەوە دەردەهێنێت و کاتێک ئەو سیستەمی لۆژیکە تەواودەبێت، سیستەمی بیرکردنەوەی پەتییە، پاشان دێتە سەر سروشت کەبەشی دووەمی سیستەمەکەیەتی. سروشت چۆن پەیدابووەو چۆن چۆنی سروشتیش دیالێکتیانە دەگۆڕێت. ئەڵبەتە لەمڕۆدا ئەو بەشەی فەلسەفەی هیگڵ زۆر زۆر گرنگ نییەو دواجار دێتەسەر ئەو کێشانەی لە (فینۆمینۆلۆژی هۆش) و (فینۆمینۆلۆژی ماف)دا باسی کردوون. ئەوەش دەبێتە بەشی سێیەمی سیستەمە فەلسەفیەکەی. کەواتە(فینۆمینۆلۆژی هۆش) بەشی سێیەمی سیستەمە فەلسەفیەکەیەتی نەک بەشی یەکەمی. بۆیە ناونیشانەکانی گۆڕیوە. ‌: دەتوانین بڵێن ئەوەی فەلسەفەی هیگڵی قورس و ئاڵۆز کردووە، ئەوەیە کەبیرکردنەوەی ئەو تایبەتە بەسوبێکت و ئوبێکت و پێکەوە قسەیان لەسەر دەکات، نەک سوبێکت یان ئوبێکت بەتەنها؟ د.محەمەد کەمال: بەبۆچونی من مەسەلەی قورسی و ئاڵۆزی بیرکردنەوەی هیگڵ هەرئەوە نییە.. بەگشتی ئەو لەهەوڵی ئەوەدا بووە، فەلسەفە بکات بەجیهانبینی و ویستویەتی هەموو شتێک لەناو سیستەمە فەلسەفیەکەیدا جێ‌ بکاتەوە کەئەمەش بۆخۆی کارێکی گران و زەحمەتە. وەکو خۆشی باسی دەکات، توانیویەتی ئەو کارە بکات. بۆیە سەروەختێک فەلسەفەی هیگڵ دەخوێنیتەوە، لەگەڵ سیستەمێکدا ڕوبەڕوو دەبیتەوە کەهەموو شتێکی ڕاڤە کردووەو باسی هەموو شتێکی کردووە. لەدووەم بەشی کۆڕەکەمدا دەربارەی (فینۆمینۆلۆژی هۆش)، هەرچەندە دەبێت بلێم من غەدرم لەهیگڵ کرد، چونکە لەماوەی کاتژمێرێکدا باسم لەناوەرۆکی ئەو بەرهەمە کردووە، ئەوەش بۆخۆی جۆرە ناهەقیەکە دەرهەق بەهیگڵ. بەڵام ئەو هاتووە هەموو مێژووی بیرکردنەوەی، لەسەرەتاوە تاکو کۆتایی باس کردووە. ئەمەش خۆی لەخۆیدا ئەرکێکی زۆر سەختەو کارێکی ئاسان نییە. هەربۆیە فەلسەفەی هیگڵ بۆتێگەیشتن سەخت و گرانە، چونکە تۆدەبێت بەئارامیەوە بەرهەمەکانی بخوێنیتەوەو شەونخونی لەگەڵدا بکێشی و پشودرێژ بیت بۆ تێگەیشتن لەو. ‌: ئەڵبەتە هیگڵ لەنێو سیستەمە فەلسەفیەکەیدا، باس لەهەموو شتێک دەکات:(ئایین، فیزیک، مێتافیزیک، لۆژیک، مۆراڵ، سیایەت، دەوڵەت، کۆمەڵگە.......هتد). بەڕای ئێوە شتێک ماوە ئەو لەنێو سیستمە فەلسەفیە گشتگیرەکەیدا باسی نەکردبێت؟ د.محەمەد کەمال: بێگومان زۆر شتی دیکە هەیە کەباسی نەکردووە. ئێمە دەتوانین گەر ئەو کێشە فەلسەفیانە لەم چەمکانە پێکهاتبێت کەئێستا بەڕێزتان ناوتان هێنان، کەواتە هیگڵ باسی هەموو شتێکی کردووە، بەڵام هێشتا زۆر شت هەن کەباسیان نەکراوەو فەیلەسوفانی دوای ئەو هاتوون باسیان کردووە. بۆ نموونە یەکێک لەو بابەتانە(کێشەی شوناسە)و هیگڵ باسی نەکردووە. وەک ئەوەی شوناسی تاکەکەس چۆن دروست دەبێت؟ یان کێشەی سەربەستی بەوجۆرەی هیگڵ باسی دەکات رەنگە تۆ لەگەڵی نەبیت، چونکە گەر ئێمە هەموومان، هەموو تاکەکانی کۆمەڵ بەشێک بن لەو سیستمە گشتگیر و جیهانیەی ئەو باسی دەکات، لەوێدا کێشەی سەربەستی تاک دێتەئارا. کەئەو بیری لەو کێشەیە نەکردۆتەوە. لەوبڕوایەدا بووە تاکەکان لەنێو کۆمەڵدا، سەربەستن و لەنێو سیستمەکەشدا هەر سەربەست دەبن. ئەمەش مانای وایە بۆچونی جیاوازی بۆ سەربەستی هەبووە. بۆیە دەتوانین بڵێین زۆر کێشە هەیە کەئەو لەفەلسەفەکەیدا باسی نەکردوەو دوای خۆی فەیلەسوفانی دیکە وەک:(مارکسیستەکان و بوونگەراکان) هاتوون و جۆرێکی تر لەبیرکردنەوەی فەلسەفییان هێناوەتە ئاراوە. گەر فەلسەفەی هیگڵ پڕو تەواو بوایەو هەموو شتێکی لەخۆی بگرتایە، پێویستی نەدەکرد لەوەزیاتر بیربکەینەوە.

سازدانی: شوان ئەحمەد بەشی یەکەم سەرەتا: تاکوتەرا نەبێت تابەراییەکانی ئەم سەدەیەش، کتێبخانەی کوردی لەمیراتی فەلسەفەی مرۆڤایەتی و لەسەرچاوە فیکریە گرنگەکان بێبەش بوو.. ئێمە تەنها ناوی فەیلەسوف و فێرگە فەلسەفیەکانمان دەبیست و هیچی تر. وەکو ئەوەی زمانی کوردی دەرەقەتی بواری فەلسەفە نەیەت و لەکتێبخانەی کوردیشدا، جێگەی ئەو تێکستە فکریانە نەبێتەوە. بەڵام بەهەوڵ و کۆشش و ماندووبونی چەند کەسانێک (کە ئەڵبەت د.محەمد کەمال) یەکێکە لەوانە، کۆتایی بەو قۆناغە هات و لەئێستادا خوێنەرانی ئێمە، دەتوانن بەزمانی کوردی دەستیان بەچەند تێکستێکی فەلسەفی گرنگ رابگات و بەقەڵەمی ئەکادیمیست و نوسەران و توێژەرانی بواری فەلسەفە، بەکوردی لەسەر چەندین بیرمەندو قوتابخانەی فەلسەفی بخوێننەوە. لەم چارەکە سەدەیەی رابردودا (د.محەمەد کەمال)، وەک نووسەرو ئەکادیمست و توێژەرێکی بواری فەلسەفە (بەنووسین و وەرگێڕان)، زیاتر لەبیست بەرهەمی پێشکەش بەکتێبخانەی کوردی کردووە،(کەلێرەدا ئاماژەمان پێداون). بۆ ئێمە گەڕانەوەی ئەمجارەی (د.محەمەد کەمال) لەوڵاتی ئوسترالیاوە بۆ کوردستان، دەرفەتێک بوو تاگفتوگۆیەکی چڕو پڕو هەمەلایەنی لەگەڵدا سازبکەین، دەربارەی(فەلسەفەی هیگڵ و فینۆمینۆلۆژی هۆش)، بەو پێیەی بەڕێزیان دوو کتێبیان لەبارەی هیگڵەوە نووسیوە (هیگڵ، لۆجیکی هیگڵ)، لەگەڵ وەرگێڕانی(فینۆ مینۆلۆژی هۆش) لەزمانی ئینگلیزیەوە. هاوکات لەبەرنامەیدایە لەداهاتودا کار لەسەر وەرگێڕانی (فەلسەفەی ماف)یش بکات. هەڵبەتە بەوپێیەی ئێمە لەبەردەم یەکێک لەمەزنە فەیلەسوفەکانی مێژووداین و (فینۆمینۆلۆژی هۆش)یش یەکێکە لەتێکستە فەلسەفیە گرنگ و ئاڵۆزەکان، ئەوا بەوریاییەوە هەندێ‌ پرسیاری سەرەتاییمان وروژاندووەو ئامانجمان لەمەش ئەوەبووە، خوێنەری کورد کەمێک روونتر لەفەلسەفەی هیگڵ و تێکستە گرنگەکەی تێبگات.   دەقی گفتوگۆکە: ‌هاوڵاتى: زۆرجار لێرەو لەوێ‌ لەڕێی مێژوونووسانی فەلسەفەو فەلسەفەکارو ئەکادیمیستەکانەوە، گوێبیستی ئەوە دەبین کەباس لەگەورەیی و کاریگەرێتی فەیلەسوفێکی وەک هیگڵ دەکەن. ئەڵبەتە ئێوەش وەک نووسەرو ئەکادیمیست و فەلسەفەکارێک کەسەروکارتان لەگەڵ فەلسەفەی هیگڵ و بەرهەمەکانیدا هەیەو لەبارەیەوە نووسیوتانەو یەکێک لەتێکستە گەورەو گرنگەکانیشتان کردووە بەکوردی (فینۆمینۆلۆژیی هۆش-2016)، لەو حاڵەتە بەدەرنین و وەک زۆرێکی تر جەخت لەبەهاو گەورەیی و گرنگی ئەو دەکەنەوە. ئەوەتا لەپێشەکی کتێبەکەتاندا (فەلسەفەی هیگڵ- چاپی دووەم، 2009-ل 9بۆ12)، دەنووسن:(هیگڵ لەمێژووی فەلسەفەدا، جێگای تایبەت و گرنگی خۆی هەیە. باوەڕناکەم فەیلەسوفێک هەبێت پاش ئەریستۆ هێندەی ئەم زانایە، کاری کردبێتە سەر بیرکردنەوەی فەلسەفیانەی پاش سەردەمەکەی. کەم فێرگەی فەلسەفیش هەن بەباش و خراپ، سودیان لەبیروڕاکانی هیگڵ وەرنەگرتبێت). ئێوە لێرەدا دەوەستن و هەرئەوەندەمان پێدەڵێن.. دەی ئەگەر لەکۆڕێکدا یان کڵاسێکدا لەگەڵ چەند گوێگرو خوێندکارێکدا کۆبیتەوە، لەسەر بەهاو گەورەیی و گرنگی هیگڵ و فەلسەفەکەی چییان پێ‌ دەڵێیت؟ -ئەڵبەتە هیگڵ وەک فەیلەسوفێک کاریگەری گەورەی لەسەر ڕەوتی فەلسەفەی پاش خۆی جێهێشتووەو ڕۆڵی ئەو لەفەلسەفەی نوێدا، وەک ڕۆڵی ئەریستۆیە لەپێش خۆیدا. کاریگەری هیگڵ و ئەریستۆش لەهۆکار بەدەر نییە. وەکو دەزانین ئەریستۆ بەدرێژایی مێژووی فەلسەفە (بەسەدەکانی ناوەڕاست و فەلسەفەی ئیسلامی و تەنانەت فەلسەفەی تازەگەریش)، چونکە دێکارتیش بەشێکە لەنەریتی ئەریستۆیی، بە ئەریستۆ کاریگەر بووە. هیگڵیش بەهەمان شێوە، کاریگەرێتیەکی گەورەی لەسەر سەردەم و قۆناغی خۆی بەجێ‌ هێشتووەو تەنانەت ئەو کاریگەرێتیەی، لەسەر بیریارانی پاش سەردەمەکەی خۆشی هەبووە. جگە لەوەی دوای مردنی هیگڵیەکان بوون بەدوو بەشەوە (هیگلیە راستڕەوەکان و هیگلیە چەپڕەوەکان) کە فەیلەسوفانی گەورەی وەک فیۆرباخ و مارکسی تێدا هەڵکەوتووە. لەلایەکی دیکەوە کاریگەرێتی لەسەر فەلسەفەی بوونخوازیش هەبووە. بۆ نمونە رەخنەکانی کیرکیگارد لەسەر هیگڵ و فەلسەفەکەی، یاخود خوێندنەوەی ژان پۆل سارتەرو مارتن هایدیگەریش بۆ هیگڵ. تەنانەت لەسەردەمی ئێستاشماندا ناتوانین بەبێ‌ هیگڵ، لەفەلسەفەی رۆژئاوا تێبگەین. ئەو بزاوتە مارکسیەشی کەدروست بوو (وەک دەزانین نیوەی جیهان کەوتە نێو بلۆکی سۆشیالیزمەوە)، مارکسیش لەژێر کاریگەرێتی هیگڵ دا بیری کردۆتەوە.. لەبەرئەوە دەتوانین بڵێین هیگڵ توانیویەتی کاریگەرێتیەکی گەورە، لەدوای خۆی جێ بهێڵێت. تاکو خۆی هەندێ‌ جار، بیرم نایەت لەچ کتێبێکدا بەتەواوەتی دەڵێت: (پاش من فەلسەفەی نوێ‌ دروست نابێت. هەرکەسێک دێت و بەناوی فەلسەفەوە شتێکی نوێ‌ بهێنێتە ئارا، ئەوە وەچەی منە). ئەمەش نیشانەی ئەوەیە هیگڵ وەک فەیلەسوفێک، رۆحیەتی فیزو لوت بەرزی و خۆبەشت زانی تێدابووە، وەک کەسێک کە توانیویەتی سیستەمێکی تۆکمەی فەلسەفی دابڕێژێت و جیهانبینیەکی تەواو دروستبکات. ‌هاوڵاتى: لەگفتوگۆیەکی دا لەگەڵ ئانجا ستێنباوەر، فەیلەسوفی سلۆڤینی سلاڤۆی ژیژەک دەڵێت:(من گومان لەخوێنەرانی هیگڵ دەکەم و پێم وانیە ئەوانە کتێبەکانی ئەویان خوێندبێتەوە، بەتایبەتی کتێبەکانی لەبارەی لۆژیکەوە. من گومان دەکەم خەڵکی لۆژیکی هیگڵیان خوێندبێتەوە. ئەویش لەبەر یەک هۆکار: بەبڕوای من گەر نەشیان خوێندبێتەوە، هیچ شتێکی گرنگیان لەدەست نەچووە). هەر بەڕاست خوێندنەوەو نەخوێندنەوەی بەرهەمەکانی هیگڵ، وەک یەک وایە؟ د.محەمەد کەمال: ئەڵبەت من لەگەڵ ئەو بۆچوونەدا نیم و ئەوە باوەڕی ژیژەک خۆیەتی. یەکەم/ ئێمە ناتوانین حوکم بەسەر خوێنەری فەلسەفەدا بدەین و بڵێین:(کتێبی هیگڵیان نەخوێندۆتەوە). ئەوە بۆخۆی حوکمدانێکی سەختە، چونکە ئەوانەی فەلسەفە دەخوێننەوەو دەیانەوێت لەهیگڵ تێبگەن، دەبێت لۆژیکەکەشی بخوێننەوە. پاشان خوێنەر چەند تێدەگات یان تێناگات، ئەوە دەکەوێتە سەر توانای خوێنەر خۆی و شارەزابوونی لەپاشخانی فەلسەفەی هیگڵ. دووەم/لۆژیکی هیگڵ کە لۆژیکی دیالەکتیکە، دواتریش مارکس سودی لەو لۆژیکە وەرگرت، یاخود لۆژیکەکەی خۆی دیالێکتیانە لەسەر سیستمەکەی هیگڵ دایمەزراند بوو بەتەنیا ئامرازێک یاخود تەنیا لۆژیکێک بۆ راڤەکردنی مێژوو. ئێمە تائەمڕۆش کە باسی مێژووی چینایەتی دەکەین یاخود باسی خەباتی چینایەتی دەکەین (کە خەباتی چینایەتی هەتا ئێستاش لەکۆمەڵگەی سەرمایەداریدا بەردەوامە)، گەرچی بزوتنەوەی مارکسیزم لەزۆر شوێندا کۆتایی پێ‌ هاتووە، بەڵام ئەو ڕاڤەکردنەی مارکس بۆ مێژووی کردووە لەسەر بنەمای لۆژیکی هیگڵ، تاکو ئێستا راڤەکردنێکی راست و دروستە بۆ مێژوو. لەبەرئەوە تۆ ناتوانیت بڵێیت، خوێندنەوەو نەخوێندنەوەی لۆژیکی هیگڵ وەک یەک وایە، چونکە لەڕاستیدا لۆژیکی هیگڵ زۆر گرنگە بۆ تێگەیشتن لەبزاوتی مێژوو، لەجوڵەی قۆناغەکانی مێژوو و گۆڕانکاریەکانی ناوی کەماوەیەکی زۆر مارکسیستەکانیش خۆیان پێیەوە ماندوو کردووە. لەبەرئەوە من باوەڕم بەوە نییە بڵێیت ئەو ڕاڤەکردنانەی مارکس و هیگڵ بۆ مێژوویان کردووە بەسەرچووە، چونکە جیهانی سۆشیالیزم کۆتایی پێهاتووەو داڕماوە. ئاخر داڕمانی ئەو ئەزمونە، ناکاتە داڕمانی فەلسەفە.. وەک خۆت دەزانیت فەلسەفە بیرکردنەوەیە، راڤەکردن و تێگەیشتنە لەواقیعی دەرەکی. بیرکردنەوەش کۆتایی پێ‌ نایەت و ناڕوخێت، بەردەوام دەمێنێتەوە. ‌هاوڵاتى: بێگومان بۆ تێگەیشتن لەخۆمان و لەدنیاو لەدەوروبەرمان، هەندێک کتێب هەن ناچارین بەخوێندنەوەیان. پێتان وایە (زانستی لۆژیک و فینۆمینۆلۆژی هۆش)، لەو کتێبانە بن کەناچار بین بەخوێندنەوەیان؟ د.محەمەد کەمال: پێم خۆشە جیاوازیەکی سەرەکی لەنێوان دوو جۆر خوێندنەوەدا دیاری بکەین: یەکەم خوێندنەوەی دەقە فەلسەفیەکان کە ئەمەش هەموو کەسێک قەرەیان ناکەوێت. دووەمیش خوێندنەوە بەگشتی، چونکە هەموو ئەوانەی خوێندەوارن لەژیانی رۆژانەیاندا چەند کتێبێکیان خوێندۆتەوە. رۆژانە گۆڤارو رۆژنامەکان دەخوێننەوە، کتێبی شیعرو رۆمان دەخوێننەوە. ئەمە جۆرێکە لەخوێنەری گشتی کەهەمانە. بەڵام خوێنەری تایبەتیشمان هەیە، لەبوارێکدا دەخوێننەوەو دەیانەوێت لەو بوارەدا قوڵ ببنەوە. یەکێک لەو بوارانە فەلسەفەیە. بەبۆچونی من دەبێت خوێنەری فەلسەفە، ئاوڕێکی جدی لەهیگڵ بداتەوە. نەک لەبەرئەوەی هیگڵ تاکو ئێستا زیندوەو فەیلەسوفێکە ئێمە ناتوانین تێیپەڕێنین، بەڵکو لەبەرئەوەی کاریگەرێتی هەبووە بەسەر بیرکردنەوەی فەلسەفیەوەو کاریگەرێتی هەبووە بەسەر مێژووی فەلسەفەشەوە. من شتێکی خۆمت بۆ دەگێڕمەوە. کە ماستەرەکەم تەواوکرد لەفەلسەفەدا، ویستم دکتۆرا بخوێنم. چووم بۆ لای یەکێک لەمامۆستاکانم (پڕۆفیسۆر مەنزور ئەحمەد)، ئەوکاتە سەرۆکی بەشی فەلسەفە بوو لەزانکۆی کاراتشی و راگری کۆلێژی ئادابیش بوو. پێمووت:(دەمەوێت دکتۆرا بکەم لەسەر فەلسەفەی هیگڵ)، لەوەڵامدا وتی:(نا، تۆ دەبێت دکتۆرا بکەیت لەسەر فەلسەفەی ئیسلامی، چونکە تۆ عەرەبیەکەت زۆر باشە، دەتوانیت شتێکی چاک بنووسیت). ئەڵبەت منیش رازی نەبووم بەپێشنیارەکەی ئەوو وتم:(من دەمەوێت لەسەر فەلسەفەی هیگڵ بنووسم و نامەی دکتۆراکەم لەسەر فەلسەفەی هیگڵ بێت). نەک لەبەرئەوەی هیگڵیانە بیرم دەکردەوە، بەڵکو بەپێویستم دەزانی. مامۆستاکەم وتی: (یەک تاکە هۆکارم پێ‌ بڵێ‌ کە من قەناعەتی پێ‌ بکەم، ئەوسا بچۆ لەسەر هیگڵ بنووسە). منیش وتم:(تەنیا هۆکار ئەوەیە کەمن وەک خوێندکارێکی فەلسەفە، گەرچی ماستەریشم تەواوکردوەو نامەی ماستەرەکەشم لەسەر هیگڵە، نەمتوانیوە لەو فەیلەسوفە بەچاکی تێبگەم، بۆیە ئەمە تاکە ڕێگایەکە بۆ من، تاسێ‌ چوار ساڵ ئیش لەسەر هیگڵ بکەم، بۆ ئەوەی بەقووڵی و بەجدی لە هیگڵ و فەلسەفەکەی حاڵی ببم). دواجار مامۆستاکەم رازی بوو، بۆیە دەستم بەخوێندنەوەی هیگڵ کردو دکتۆراکەم لەسەر لۆژیکی هیگڵ نووسی. ئەمانەم بۆ ئەوە باسکرد تابڵێم، تێگەیشتن و تێنەگەیشتن دەکەوێتە سەر خوێنەر خۆی. ئەگەر یەکێک خوێنەری فەلسەفە بێت، خوێنەری تێکستە قوڵ و جدییەکان بێت، پێویستە ئاوڕ لەهیگڵ بداتەوەو ناتوانێت فەرامۆشی بکات.   بەرهەمە چاپکراوەکانی ((د.محەمەد کەمال)): ١-بوون و داهێنان (نووسین)- چاپی یەکەم، 2004-(241)لاپەڕە. ٢-گفتوگۆیەک لەگەڵ هایدیگەردا (وەرگێڕان)- چاپی یەکەم، 2005-(82)لاپەڕە . ٣-هایدیگەرو شۆڕشێکی فەلسەفی (نووسین)- چاپی یەکەم، 2007-(377)لاپەڕە. ٤-مێتافیزیک، ئەریستۆ (وەرگێڕان)-چاپی یەکەم، 2008-(321)لاپەڕە. ٥-کاتیگۆرییەکان، ئەریستۆ (وەرگێڕان) چاپی یەکەم، 2009-(54)لاپەڕە. ٦-فەلسەفەی هیگڵ (نوسین)-چاپی دووەم،2009-(88)لاپەڕە. ٧-نیتشەو پاش تازەگەری (وەرگێڕان)-چاپی دووەم، 2009 -(270)لاپەڕە. ٨-کۆمار، ئەفلاتۆن (وەرگێڕان)-چاپی یەکەم، 2009 - (355)لاپەڕە. ٩-فەلسەفەی ئەفلاتۆن (نووسین)-چاپی یەکەم، 2010 -(350)لاپەڕە. ١٠-فەلسەفەی سارتەر، خوێندنەوەیەکی نوێ‌ (نووسین)-چاپی دووەم، 2011-(205)لاپەڕە. ١١-بوون و نەبوون، ژان پۆل سارتەر (وەرگێڕان)-چاپی یەکەم، 2011-(625)لاپەڕە. ١٢-فینۆمینۆلۆژی (نووسین)- چاپی یەکەم، 2012- (157) لاپەڕە. ١٣-بوون و کات، مارتن هایدیگەر (وەرگێڕان)-چاپی یەکەم، 2013- (553) لاپەڕە. ١٤-فەلسەفەی بوون، لێکۆڵینەوەیەک لەسەر هزری پاش میتافیزیک (نووسین)- چاپی یەکەم، 2014- (319) لاپەڕە. ١٥-مێتافیزیکی ئەریستۆ (نووسین)- چاپی یەکەم، 2016-(186)لاپەڕە. ١٦-فینۆمینۆلۆژیی هۆش، هیگڵ (وەرگێڕان)- چاپی یەکەم،2016-(874)لاپەڕە. ١٧-لۆژیکی هیگڵ (نووسین)-چاپی یەکەم، 2016-(409)لاپەڕە. ١٨-فەلسەفەی هونەر (نووسین)-چاپی یەکەم، 2017- (250) لاپەڕە. ١٩-فەلسەفەی کانت (نووسین)- چاپی یەکەم، 2017-(365) لاپەڕە. ٢٠-فەلسەفەی سپینۆزاو جەوهەر (نووسین) -چاپی یەکەم، 2018- (239) لاپەڕە. ٢١-ئەفلاتۆنیزمی نوێ ‌(نووسین)- چاپی یەکەم، 2019- (287) لاپەڕە. ٢٢-مارکس وەکو فەیلوسوف (نووسین)-چاپی یەکەم، 2019- (349) لاپەڕە

هاوڵاتى  به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى گشتى رۆشنبیرى و هونه‌ر له‌ سلێمانى ئاماده‌کارى کردووه‌ بۆ ئه‌نجامدانى ئێواره‌یه‌کى تایبه‌ت به‌ شیعرو موزیک و نامه‌کانى خۆشه‌ویستى. بڕیاره‌ رۆژى 13ى شوباتى 2020 له‌ هۆڵى یه‌ڵماز گونه‌ى له‌ ئه‌منه‌ سوره‌که‌ى سلێمانى و هه‌ریه‌ک له‌ که‌ژاڵ ئه‌حمه‌دى شاعیر و ئالان عراف و گۆڤه‌ند عه‌بدوڵا موزیک ژه‌ن و چلوره‌ هه‌ردى و کنێر عه‌بدوڵا به‌شدار ده‌بن تێیدا. ئێواره‌یه‌کى تایبه‌ت به‌ شیعرو نامه‌کانى خۆشه‌ویستى کاتژمێر 4ى پاشنیوه‌ڕۆى رۆژى پێنجشه‌مه‌ به‌ڕێوه‌ ده‌چێت 

جه‌عفه‌ر قاره‌مانى روونبێژی، بریتییە لەکۆمەڵێک یاسا کە بەسوود وەرگرتن لەم یاسایانە دەکرێت یەک واتا بەشێوازی جیاوازو جۆراوجۆر دەرببڕدرێت، بەو مەرجەی ئەو شێوازانە لەڕێژەی روونی و ناڕوونی لەگەڵ یەک جیاوازییان هەبێت و ئەو جیاوازییە تەنیا لەسەر بنەمای خەیاڵ بێت.  زانستی روونبێژی تایبه‌ت به‌زمان و نه‌ته‌وه‌یه‌کی دیاریکراو نییه‌. شوبهاندن و خوازه‌ بەچ شێوەیەک لە شیعری فارسی یان عەرەبیدا واتای هه‌یه، هه‌ر به‌م جۆره‌ش له‌شیعری کوردیدا واتای هەیە. زانستی روونبێژی پەیوەندی به‌واتاوه‌ هه‌یه ‌و پوختی و ناپوختی و پله‌ی داهێنه‌ری به‌رهه‌مه‌کانی ئه‌ده‌بی هه‌ڵده‌سه‌نگێنێت. گرنگی زانستی رەوانبێژیی ئەدەبی و بەتایبەت زانستی روونبێژی زانستی رەوانبێژیی ئەدەبی بەرجەستەترین و گرنگترین بەشی ئەدەبییە کە لایەنی ئافراندن و داهێنانی ئەدەبی تێدا دەردەکەوێت. لەشێوازناسیدا یەکەمین گۆڕانگاریی شێوازی لەباری ئەدەبییەوە لەڕەوانبێژیی ئەدەبیدا روودەدات. بۆ نموونە، بە لێکدانەوەی پێکهاتەی شوبهاندن بەشێوەیەکی ورد دەکرێت گۆڕانکارییەکانی شێوازی ناسی دیاری بکرێت. لەلایەکی ترەوە، بەهۆی ئەوەی کە لەهەرکام لەقوتابخانەکاندا شوبهاندن بەشێوەیەکی جیاواز لەلایەن شاعیرانەوە بەکارهاتووەو ئەڵقەی پەیوەندی هزرو روانینی نوێ شاعیر بەدونیای راستەقینەو خەیاڵییە، شوبهاندن بەباشی دەتوانێت دەربڕی بیرو روانگەی شاعیر بەدونیاو سروشت بێت. لەشوبهاندندا، رووی شوبهاندن جگە لەوەی کە بە تەرازووی هەڵسەنگاندنی بایەخی ئەدەبی شوبهاندن ناسراوە، لەشێوازناسیشدا دەربڕی گۆڕان و جیاوازی شێوازی چاخێکی ئەدەبی بۆ چاخێکی ترە؛ ئەو بابەتە تەنیا دەرخەری گرنگی بەشێک لەزانستی روونبێژی لەڕەخنە و لێکدانەوەکانی ئەدەبییە. تایبەتمەندییەکانی بەشی دووهەمی زانستی رەوانبێژیی ئەدەبی، واتە روونبێژی سەرەتا پێویستە ئاماژەبکرێت لەبەشی دووهەمدا، واتە زانستی روونبێژی بۆ ئەوەی خوێنەر زۆر بەوردی و بەشێوازێکی زانستی و نوێ رووچوونی بۆ ناخی تەوەرەکانی زانستی روونبێژیدا هەبێت، لێکدانەوەیەکی کورت لەسەر پێناسە زمانی شیعری کراوە. هەر لەپێشەکیدا مژاری وێنەی شیعری و رۆڵی زمانی شیعری لەسەر ئافراندنی وێنەی شیعری بەشێوەیەکی تۆکمە شیکراوەتەوە. لەهەرکام لەبەشە سەرەکییەکانی زانستی روونبێژی، سەرەتا پشکنینێکی چڕوپڕ لەسەر پێشینەی هەرکام لەکۆڵەکەکانی زانستی روونبێژی و  بابەتەکانیان ئەنجامدراوە، بۆ نموونە، لەبەشی خواستندا دوای لێکدانەوەی بۆچوونی نووسەرانێکی وەک: ئەبو هیلالی عەسکەری، تفتازانی، جاحیز، ئیبنی موعتەز، کەدکەنی، شەمیساو هتد، بەشێوازێکی بەربڵاوتر هەر لەسەر ئەو مژارە ئاماژە بەڕوانگەی رەخنەگران و نووسەرانێکی تری وەک: ئەرەستوو، یاکۆبسێن، ریچاردێز، کۆلرێج، هاوکس و هتد، کراوە. بۆیە لەو توێژینەوەیەدا هەوڵدراوە هەرکام لەبابەتەکانی زانستی روونبێژی بەپێی روانگەی رەخنەگران و پسپۆڕانی بیانی بەوردی شرۆڤە بکرێت؛ پاشان رەنگدانەوەی ئەو زانستەی لەئەدەبی کوردیداو بەتایبەت لەدەلاقەی شیعری شاعیرانی کلاسیکی کوردی شیبکرێتەوەو لەئەنجامدا ئاکامی کۆبەندی باسەکان ئاراستە بکرێت. بۆ ئەوەی ئەو توێژینەوەیە زانیاری نوێ بەخوێنەری وێژەی کوردی ببەخشێت؛ سەرەتا هەوڵدراوە تایبەتمەندی هەرکام لە توخمە پێکهێنەرەکانی زانستی روونبێژی بەوردی تاووتوێ بکرێت و پاشان بەهێنانی نموونەی شیعری شرۆڤەی هەرکام لە کۆڵەکەکانی روونبێژی و جۆرەکانیان ئەنجامدراوە. لەبەشێکی تردا لایەنەکانی جوانیناسی هەرکام لەبابەتەکانی زانستی روونبێژی لەئافراندنی وێنەی شیعری، بەگشتی شیکراوەتەوە. جێی ئاماژەیە لەو بەرهەمەدا بەمەبەستی دەرخستنی رۆڵی رازەکانی زانستی روونبێژی لەپێکهێنانی وێنەی شیعری بۆ هەموو بابەت، یان توخمەکانی زانستی روونبێژی، نموونەی شیعری لەدیوانی شاعیرانی کلاسیک  هاتووە. دیارترین تایبەتمەندی ئەو توێژینەوەیە هەڵبژاردنی زمانی ساکار بۆ شرۆڤەی بابەتەکانی زانستی روونبێژییە. مەبەستی سەرەکی ئەم لێکۆڵینەوەیە پێناسەو بەرجەستە کردنی رازەکانی زانستی روونبێژی لەشیعری کوردی و کۆکردنەوەیان بەشێوازێکی زانستی و دەرخستنی رادەی دەوڵەمەندی زمان کوردی لەبەرهەمهێنانی شێوازی نوێ و کاریگەر بووە. شایانی باسە لە کاتی ئەنجامی ئەو لێکۆڵینەوەیە تووشی چەندین گرفت بووین؛ کە لەهەمووان سەرتر بەهۆی نەبوونی فەرهەنگی زانستی ئەدەبی کوریی، هەڵبژاردنی زاراوەی تایبەت بۆ هەرکام لەڕازەکانی زانستی روونبێژی بوو. لە ئەدەبی کوردیدا بەهۆی کەمی لێکۆڵینەوە لەسەر زانستی رەوانبێژیی ئەدەبی و بەتایبەت زانستی ڕروونبێژی زۆرێک لەزاراوەکانی تایبەت بەو زانستە نەکراونەتە کوردی، یان لە ئەدەبی کوردیدا بۆ هەموویان چەمکی تایبەت دانەنراوە، بۆیە هەندێ جار ئەو زاراوانە بەکارهاتوون کە توێژەرانی پێش ئەم توێژینەوەیە بەکاریانهێناوەو هەندێ جاریش بۆ ئەوەی دەوڵەمەندی زمانی کوردی دەرکەوێت و سەربەخۆیی زمانی کوردی بپارێزرێت؛ زاراوەی کوردی بۆ بەشێک لەڕازەکان لەلایەن نووسەرەوە داتاشراوە. ئەو لێکۆڵینەوەیە (روونبێژی) بەشێوەیەکی گشتی لەپێشەکییەک و چوار بەشی سەرەکی و فەرهەنگۆکێک پێکهاتووە. ناواخنی هەرکام لەبەشەکان بریتین لە: بەشی یەکەم: شوبهاندن. بەشی دووهەم: خوازە. بەشی سێهەم: خواستن. بەشی چوارەم: درکە. لەبەشی دوایی بۆ زانیاری زێدەتری خوێنەری هێژا فەرهەنگۆکێکی تایبەت بەوشەو زاراوەکانی تایبەت بەزانستی روونبێژی دانراوە.

هاوڵاتى دانیشتووانی گوندی «گاگەشی»ی خواروو له‌ مه‌هاباد بەشێوەی خۆڕسک و هەروەها بەهاوکاریی چەند ئەنجومەن و فێرگەی زمانی کوردی، کتێبخانەیەکی کتێبی کوردییان کردەوە. رۆژی هەینی رابردوو  لەگوندی گاگەشی خواروو سەر بە مەهاباد، لەلایەن دانیشتووانی ئەو گوندەوە، بەشێوەی خۆڕسکانەو هەروەها بەبەشداریی چەند ئەنجومەن و فێرگەی کوردی، پەرتووکخانەیەکی کوردی کرایەوە. لەبەشێکی ئەو رێوڕەسمەدا، «سووسەن حەسەنزادە»، زمانناس و مامۆستای زمانی کوردی، بەنوێنەرایەتیی فێرگەی کوردیی مامۆستا زیرەک، لەسەر چۆنیەتیی پەرەپێدانی خوێندنەوەی کتێب بەوردی دواو بە خوێندنەوەی شیعری بەندیخانەی مامۆستا قانع کۆتایی بەوتارە هەست بزوێنەکەی هێنا. «ئامانج محەممەدزادە»، بەرپرسی پەرتووکخانەی گاگەشی باوەمەر، بەشیکردنەوەی بارودۆخی دانانی پەرتووکخانەکە، زانیاریی پێویستی دایە دانیشتووان و «ئازاد ئەمینی» بەنوێنەرایەتیی ئەنجومەنی هیوای زانست و «ئەنوەر ئیسماعیل‌پوور» وەک نوێنەری پەرتووکخانەی رووناکیی موکریانی شاری گوێگتەپە، وتاری خۆیان سەبارەت بەگرنگیی بوونی پەرتووکخانە پێشکەشی ئامادەبووان کرد. هەروەها گرووپی شانۆی گاگەشی باوەمەر بەسەرپەرشتیی «بایەزید جەهانیفەڕ» کە بەیتی سەرەمەڕی مامۆستا هەژاری بە شانۆ ئامادە کردبوو، خستە نێو ئارشیڤی بەڵگەفیلمەکانی خۆی و «مەولوود محەممەدی» بەخوێندنەوەی شیعرێک سەبارەت بەگاگەش رازێنەرەوەی ئەو رێوڕەسمە بوو. لەکۆتاییدا «سابیر ژاکاو»، زمانناس و لێکۆڵەری فەلسەفە، لەسەر پەیوەندیی نێوان زمان و پەرتووکخانە بەوردی و بەشێوەی فەلسەفییانە دوا.  پاش رێوڕەسمەکە، سەرجەم بەشداربووانی کۆڕەکە بۆ کردنەوەی پەرتووکخانەی گاگەشی باوەمەرو پێشکەشکردنی پەرتووکگەلی بەنرخ لەلایەن ئەنجومەنی هیوای زانست، ئەنجومەنی ئیزەرتوو و فێرگەی کوردیی مامۆستا زیرەک، جوانی و دڵاوایی زیاتریان بەکۆمەڵگا بەخشی.

هاوڵاتى عەتا نەهایی:  وه‌ک دایکم ده‌یگوت له‌شه‌وێکی جه‌ژنی قوربانی ساڵی 1339ی کۆچی (1960 ز) له‌شاری بانه‌ی رۆژهه‌ڵاتی کوردستان هاتووه‌ته‌ دنیا، له‌شه‌وێکی ساردی پاییز یان زستان، نازانم. گوایه‌ باوکم له‌خۆشییان گوێزه‌بانی به‌خشیوه‌ته‌وه‌، دایه‌ گه‌وره‌م ئه‌و شه‌وه‌و چه‌ند شه‌وی له‌وه‌ دواش به‌ژوور سه‌رمه‌وه‌ دانیشتوه‌و دوعای خوێندووه‌. بۆ ئه‌وه‌ که‌ منیش وه‌ک دوو براو ره‌نگه‌ دوو خوشکی دیکه‌ی به‌ر له‌خۆم نه‌مرم، ناویان ناوم عه‌تائوڵڵا، واته‌ دیاری خودا. دڵخۆش بوون که‌ خودا دیاریه‌ک به‌که‌سێک بدات لێی وه‌رناگرێته‌وە. شتێکی ئه‌وتۆم له‌منداڵیم له‌بیر نییه‌. یه‌که‌م دیمه‌نێک که‌ له‌بیرمه‌ له‌گه‌ڵ دایک و خوشکم له‌ که‌پرێکدا بووین، که‌پرێک له‌ناو ره‌زو باخێکی داوێنی کێوی ئاربه‌با، ئێواره‌ بوو چاوه‌ڕوانی هاتنه‌وه‌ی باوکم بووین، پێده‌چێ ئه‌و ده‌مه‌ سێ ساڵم ته‌مه‌ن بووبێت. دووهه‌م دیمه‌نێک که‌ له‌بیرمه‌ له‌گه‌ڵ منداڵێکی تر له‌به‌ر ده‌رکه‌، له‌سه‌ر گڵ و خۆڵ، جاده‌مان کێشابوو، ئوتومبیلێکی بچووکی لاسیقم لێده‌خوڕی. له‌دیمه‌نی سێهه‌مدا که‌وای زه‌ڕیی کوردییان بۆ له‌به‌ر کردبووم و مێزه‌ر یان شه‌ده‌یه‌کی بچووکیان بۆ له‌سه‌ر نابووم، باوکم ده‌ستی گرتبووم و نازانم بۆ کوێی ده‌بردم. به‌و تیشکی شادییه‌ که‌ له‌چاوی باوکمدا بوو من له‌بیرم ماوه‌، دیاره‌ ئه‌وه‌ یه‌که‌م گه‌شت و گه‌ڕانی باوکێکی منداڵ خۆشه‌ویست و کوڕێکی چوار یان ئه‌وپه‌ڕی پێنج ساڵان بووه‌. شه‌ش ساڵان بووم که‌ رۆژێک باوکم ده‌ستی گرتم و له‌کاتێکدا که‌مریشکێکی بن باڵ دابوو بۆ شوێنێکی بردم که‌ناسنامه‌ به‌منداڵان ده‌ده‌ن. کابرایه‌کی باریکه‌ڵه‌ی رووخۆش ناسنامه‌ی دامێ و وه‌ک هاووڵاتیه‌ک وه‌یگرتم، به‌ڵام مامره‌ دیارییه‌که‌ی به‌خۆم به‌خشییه‌وه‌. چه‌ندڕۆژ دوای ئه‌وه‌ بوو که‌ ناردییانم بۆ قوتابخانه‌. سه‌ره‌تایی و ناوه‌ندی و دوو ساڵ دواناوه‌ندیشم له‌بانه‌ خوێند، پاشان چووم بۆ په‌یمانگه‌ی مامۆستایان (دانشسه‌رای موقه‌ده‌ماتی) شاری وه‌رامینی نزیک تاران. پاش دوو ساڵ په‌یمانگه‌شم له‌و شاره‌ ته‌واو کرد. له‌هه‌موو ماوه‌ی خوێندندا قوتابییه‌کی زیره‌ک و باش بووم، دایکم و باوکم، دوو مرۆڤی هه‌ژارو زه‌حمه‌تکێش که‌ من بۆنه‌و بیانووی ژیانیان بووم، شانازییان پێوه‌ ده‌کردم. پاش ته‌واوکردنی په‌یمانگه‌ له‌ساڵی 1357 که‌ساڵی سه‌رکه‌وتنی شۆڕشی ئێران بوو، وه‌ک مامۆستای قوتابخانه‌ی سه‌ره‌تایی له‌گوندێکی شاری بانه‌ دامه‌زرام. به‌ڵام پاش سێ ساڵ بۆ هه‌میشه‌ له‌سه‌ر پیشه‌که‌م ده‌رکرام. له‌منداڵییه‌وه‌ ته‌نیا دڵخۆشیم خوێندنه‌وه‌ و نووسین بووه‌. سه‌ره‌تا به‌ شیعر ده‌ستمپێکردووه‌. له‌ته‌مه‌نی شانزه‌ ساڵییه‌وه‌ شیعرم به‌زمانی کوردی نووسیوه‌ له‌منداڵییه‌وه‌ ته‌نیا دڵخۆشیم خوێندنه‌وه‌ و نووسین بووه‌. سه‌ره‌تا به‌ شیعر ده‌ستمپێکردووه‌. له‌ته‌مه‌نی شانزه‌ ساڵییه‌وه‌ شیعرم به‌زمانی کوردی نووسیوه‌. له‌ته‌مه‌نی حه‌ڤده‌ ساڵی له‌ په‌یمانگه‌ یه‌که‌م چیرۆکی بڵیندم نووسیوه‌و به‌و هۆیه‌وه‌ له‌لایه‌ن به‌رپرسانی په‌یمانگه‌وه ته‌مێ کراوم. له‌پاش شۆڕشی ساڵی په‌نجاو حه‌وت به‌جیدی ده‌ستم به‌نووسین و بڵاوکردنه‌وه‌ له‌گۆڤاره‌ کوردیه‌کانی ناوه‌وه‌ و ده‌ره‌وه‌ی وڵات کردوه‌و یه‌که‌م کۆمه‌ڵه‌ چیرۆکم، وه‌ک یه‌که‌م کۆمه‌ڵه‌ چیرۆکی کوردی که‌ له‌پاش شۆڕش له‌ رۆژهه‌ڵاتی کوردستان چاپ و بڵاوبووبیته‌وه‌، له‌ساڵی 1372 چاپ و بڵاوکردۆته‌وه‌. له‌وه‌ دوا ئیتر ئه‌ده‌ب و به‌تایبه‌ت ئه‌ده‌بی داستانی بۆته‌ سه‌ره‌کیترین داڵغه‌ی ژیانم. له‌ماوه‌ی ژیانی ئه‌ده‌بیمدا تا ئێستا سێ کۆمه‌ڵه‌ چیرۆک و سێ رۆمان و ده‌یان وتاری ئه‌ده‌بی و تیۆریکم بڵاوکردۆته‌وه. هه‌روه‌ها ئانتۆلۆژییه‌کی چیرۆکی هاوچه‌رخی فارسی و شه‌ش رۆمانی باشترین رۆماننووسه‌کانی دنیام کردووه‌ به‌کوردی و له‌سه‌ریانم نوویسیوه‌. به‌زمانی فارسیش جگه‌ له‌چه‌ند وتارو گفتوگۆی ئه‌ده‌بی و چیرۆک که‌ له‌گۆڤاره‌ فارسییه‌کاندا بڵاوم کردوونه‌ته‌وه‌، له‌سه‌ر داوای ده‌زگای میراتی فه‌رهه‌نگی ئێران له‌تاران کتیبێکم له‌سه‌ر ئه‌ده‌بی داستانی کۆنی کوردی به‌ناوی (شیکاری بنه‌مایی به‌یتی عاشقانه‌ی کوردی (تحلیل ساختاریی مه‌نچومه‌های کوردی) نووسیوه‌.  له‌زۆربه‌ی کۆڕو کۆنگره‌ ئه‌ده‌بی و رۆشنبیریی رۆژهه‌ڵاتی کوردستان به‌شداریم کردوه‌. له‌زۆر کۆڕو فستیڤاڵی ئه‌ده‌بی له‌باشووری کوردستان (سلێمانی و هه‌ولێر)، باکووری کوردستان (ئامه‌د)، به‌شداریم کردووەو وتارم خوێندۆته‌وه‌‌. له‌ساڵی 1984 له‌سه‌ر داوه‌تی زانکۆی ئۆپسالای وڵاتی سوید سه‌فه‌رێکی مانگ و نیوه‌م بۆ ئه‌و وڵاته‌ کردووه‌و له‌و زانکۆیه‌و له‌شاری ستۆکهۆلم له‌سه‌ر ئه‌ده‌بی کوردی وتارم پێشکه‌ش کردووه‌. له‌ رۆژهه‌ڵات و باشووری کوردستان زۆر کۆڕی تایبه‌تم بۆ گیراوه‌. خه‌ڵاتی ساڵانه‌ی ده‌زگای ئاراسی هه‌ولێرم له‌ساڵی 2005 و خه‌ڵاتی زێڕینی هه‌ردی بۆ داهێنانم له‌ساڵی 2008 له‌فستیڤاڵی گه‌لاوێژ له‌سلێمانی وه‌رگرتووه‌. ئه‌وه‌ی که‌ تائێستا وه‌ک کتێب له‌ ناوه‌وه‌و ده‌ره‌وه‌ی وڵات بڵاومکردوونه‌ته‌وه‌ بریتین له‌: نووسین: 1-زریکه (کۆمه‌ڵه‌ چیرۆک) بڵاوکراوه‌ی ناجی / بانه 1371 2-ته‌نگانه (کۆمه‌ڵه‌ چیرۆک) ‌ له‌سه‌ر ئه‌رکی نووسه‌ر/ ته‌ورێز ‌ 1374 3-گوڵی شۆڕان (رۆمان) بڵاوکراوه‌ی محه‌ممه‌دی / سه‌قز 1376 4-ئه‌و باڵنده‌ برینداره‌ که‌ منم (کۆمه‌ڵه‌ چیرۆک) ده‌زگای سه‌رده‌م / سلێمانی 1383 5-باڵنده‌کانی ده‌م با (رۆمان) ئه‌نستیتۆی فه‌رهه‌نگی و نه‌شری ژیار/ تاران 1381 6-گره‌وی به‌ختی هه‌ڵاڵه (رۆمان) ‌ بڵاوکراوه‌ی ره‌نج / سلێمانی 1386 7-کۆی به‌رهه‌مه‌کان/2 به‌رگ (رۆمان و چیرۆک) ده‌زگای ئاراس / هه‌ولێر 1386 8-تحلیل ساختاری منچومه‌های عاشقانه‌ی کوردی / (به‌زمانی فارسی) / ئیجازه‌ی چاپی پێنه‌دراوه‌ وه‌رگێڕان 1-شازاده‌ ئحتجاب (رۆمان) هووشه‌نگ گوڵشیری ده‌زگای سه‌رده‌م / سلێمانی 1380 2-جه‌یمس جۆیس (خوێندنه‌وه‌) ج – م- ستوارت ده‌زگای سه‌رده‌م / سلێمانی 1383 3-ماڵی رووناکان (کۆ چیرۆک) نووسه‌رانی ئێرانی ده‌زگای ئاراس / هه‌ولێر 1383 4-بارۆنی سه‌ر داره‌کان (رۆمان) ئیتالۆ کالڤینۆ ده‌زگای سه‌رده‌م / سلێمانی 1386 5-قه‌سابخانه‌ی ژماره‌ ۵ (رۆمان) کوورت ڤۆنێ گات ده‌زگای سه‌رده‌م / سلێمانی 1387 6-سووکی له‌تاقه‌ت به‌ده‌ری بوون (رۆمان) میلان کۆندێرا ده‌زگای سه‌رده‌م / سلێمانی 1388 ‌ئێران به‌ده‌ست سزاکانى واشنتنه‌وه‌

ئامیار ١. زیندە خەو، فەتاح ئەمیری ٢. دیوانی ئەحمەد موختاری جاف ٣. دیوانی حەقیقی ئایدیا ١. کوردەکانی سوریا، کەریم یڵدز ٢. چەمکەکانی (یزم)، کۆمەڵە زنجیرە ٣. ئاشنابوون بەفەیلەسوفان و بیرمەندان، کۆمەڵە زنجیرە ئەکادیمیا ١. گەنجی سەربەمۆر، ئەحمەد بەحری ٢. لێکۆڵینەوەی ئەدەبی (وتارەکانی رادیۆ)، محەمەد سدیق موفتی زادە ٣. دیوانی شێخ ئەحمەدێ فەقیر دەزگای ئەندێشە ١. سوبارتۆ، حەلیم یووسف، وەرگێڕانی وریا غەفووری ٢. لەچ ئێستایەکدا دەژین، مەریوان وریا قانع ٣. ئەی بەندەری دۆست، ئەی کەشتی دوژمن، بەختیار عەلی نشر افراز ١. ێ‌خرین انار دنیا، بختیار علی، ێ‌رش سنجابی ٢. مرگ تک فرزند دوم، بختیار علی، سردار محمدی ٣. قصر پرندگان غمگین، بختیار علی، رچا کریم مجاور چوارچرا ١. فەرهەنگی کوردستان، گیوی موکریانی ٢. پەتاتەخۆرەکان، فەرهاد پیرباڵ ٣. مێژووی میرنشینە کوردیەکان له‌چاخی نوێدا، پ.د ئاکۆ بەدرخان چاپەمەنی خانی 1-نەسری کوردی و گۆڕانی فۆڕم، سەید قادر هیدایەتی 2-رەوتی گەشەکردنی چیرۆک و گێڕانەوەی کوردی، عەزیز مەحموودپوور 3- چاوشارەکی، سراج بناگەر رەهەند ١. ئایدۆلۆژیست، بەختیار عەلی ٢. ناشوێن، بەختیار عەلی ٣. دەریاس و لاشەکان، بەختیار عەلی چاپەمەنی کالج 1- هەوارگەی هاوار، عەباس کەمەندی 2- کارەسات،جەلال مەلەکشا 3- خوێندنەوە و نووسینی کوردی ، جەبار خزری دانشگاه کردستان ١. فرهنگ دانشگاه کردستان ، ٤ جلد، ماجد مردوخ روحانی ٢. خانەهای قدیمی شهر سنندج، د محمد ابراهیم زارعی ٣. نیمرخ شهرهای کردنشین، هوشمند علیزادە، کسری ێ‌شوری انتشارات کردستان ١. دیوانی مەولەوی ٢. رشتەی مرواری ٣. دیوانی بێسارانی گوتار ١. زمان و وێژەی کوردی، د.بەختیار سەجادی، مەزهەر ئیبراهیمی ٢. قامەتی نووشتاوەی راوێستان، جەماڵ مەلایی ٣. دفتر سرخ، منخب اشعار عبداللە پشیو، ترجمە د. منیژە میرمکری نشر مادیار ١. دۆنکیشوت، سێرڤانتس، وەرگێڕانی ئەحمەد قازی ٢. گفتوگۆی بن شوراکان، ئۆیا بایدار، وەرگێڕانی سەڵاحەدین بایەزیدی ٣. گاتاکانی زەردەشت، ئیدیت و وەرگێڕان هادی محەمەدی مانگ ١. کوردو کوردستان، ئەمین زەکی بەگ ٢. هونەری داستان، دەیڤید لاچ، وەرگێڕانی هاشم ئەحمەدزادە ٣. گرەوی بەختی هەڵاڵە،  عه‌تا نه‌هایی نگاه ١. اینک دختری میهن من است، شیرکو بیکس، ترجمە رچا کریم مجاور ٢. کرد و کردستان، درک کینان، ترجمە ابراهیم یونسی ٣. تو اینجا نیستی اما، شێرکو بێکەس، ترجمە مختار شکری پور هەژار موکریانی ١. فەرهەنگی خەم، حەسیب قەرەداخی ٢. گەشتێک بۆ مۆسۆپۆتامیاو کوردستان لەبەرگی نادیاردا، مەیجەرسۆن، وەرگێڕانی مینە ٣. ١٠١ رۆژ تەنیایی، هەڵۆ شێرکۆ بێکەس تێبینی: لیستی کتێبەکان لەلایەن بەرپرسانی دەزگا چاپەمەنییەکانەوە بەماڵی کتێبی کوردی راگەیندراون و جێی ئاماژەیە کەڕیزی ناوی ناوەندەکانی بڵاوکردنەوەش بەپێی پیتی ئەلفبێی ریزکراون.

-شوانی کورد لەمێژووی ئەدەبی کوردیدا وەک یەکەمین رۆمانی کورد پێناسە دەکرێ، کە بەم هۆیەوە بەدەر لەچییەتی و چۆنیەتیی ناوەرۆکەکەی، خاوەن پێگەوپلەیەکی مێژووییە لەناو مێژووی وێژەی کوردیدا. ئەم کارە بۆ یەکەم جار لەساڵی 1935 لەئیرەڤانی پایتەختی ئەرمەنستان چاپ و بڵاوکراوەتەوەو ئینجا بۆ سەر چەندین زمان وەرگێڕدراوەو سەرنجی بەشێک لەتووێژەرانی بواری کوردناسیی بۆ لای خۆی راکێشاوە، کە لەم بارەوە ئەکرێ ئاماژە بە “واسیلی نیکتین” وەک وەرگێڕی فەڕەنسایی ئەو تێکستە بکرێ. ئەم کارە هەتا ئێستا دوو جار هاتووەتە سەر پیتی “کوردی-عەرەبی”، کە جاری یەکەم لەساڵی 1989و بەسەرپەرشتیی ئەنیستیتۆی کورد لەپاریس، لەلایەن “دوکتۆر موحسین ئەحمەد عومەر ” و جاری دووهەمیش لە 2017 لەلایەن “زنارێ مەلێ”وە ئەم کارە کراوە. عەرەبی شەمۆ جیا لەشوانی کورد، خاوەنی چەندین رۆمانی ترە وەکو “بەربانگ”، “ژیانا بەختەوەر”، ” دمدم” و ” حوپۆ”. جیا لەبواری رۆمان، ناوبراو قەڵەمی لەشانۆنامەنووسیشدا گەڕاندووەو شانۆی” کوردێن ئەرمەنستانێ” پێ بەرهەم هێناوە. جێگای ئاماژیه‌ کەعەرەبی شەمۆ، نووسەری یەکەمین کتێبی فێرکاریی زمانی کوردی بووە بەناوی” خۆبەخۆ هینبوونا زمانێ کوردی”، کە ئەم کارەیشی لە ساڵی 1928 بەهاوکاریی زمانناسی ئاسووری “ئیسحاق مارگۆلۆڤ” بڵاوکردووەتەوە بۆ تێپەڕین لەپیتی “ئەرمەنی” لەناو کوردانی مەڵبەندی ئەرمەنستانا.  هاوکات لەتەک پرۆفیسۆر “قەناتێ کۆردۆ” رۆحێکی نوێ بەبەر بواری کوردناسی لەوڵاتانی یەکێتیی سۆڤێتدا کردووەو  یەکێ بووە لەکۆڵەکە سەرەکییەکانی  رۆژنامەی “رێیا تازە”. شوانی کورد لەدوو بەشی سەرەکیی شوانی کرمانجان و چیرۆکی کوردانی ئەلەگەز پێکهاتووە کە لەهەر بەشدا، نووسەر خۆی قارەمان و کاراکتەری سەرەکیی تێکستەکەیە، بەڵام بەدوو ناوی جیاوازە. بەشی یەکەم وەک بەشی سەرەکیی رۆمانەکە دائەنرێت و بەشی دووهەمیش وەک درێژەی بەشی ئەوەڵ تواشا ئەکرێت. جیا لەم دوو بەشە کە ناوەرۆکی رۆمانەکە پێکئەهێنن، لەم کارەدا لەلایەن وەرگێڕەوە پێشەکییەکی بۆ دانراوە کە لەودا، وێڕای ئاوڕدانەوەیەکی خێرا لەبان مێژووی پەخشانی هونەریی کوردی و دەرکەوتنی یەکەمین کورتەچیرۆک، چیرۆک و رۆمان لەناو کوردستانداو هەروەها ئاماژەیەک بەژیان و بەرهەمەکانی عەرەبێ شەمۆ، لەپێنج رەهەندی مێژوو، چین، نیشتمان، پرسی ژنان، دواکەوتووییەوە ئەم کارە شیکراوەتەوە. هەروەها، باس لەڕێکەوتی نووسینی ئەم کارەو  جۆری گوتارو وێژمانی کارەکەیش کراوە.  لەکۆتایی کتێبەکەشدا، فەرهەنگۆکێکی دەوڵەمەند دانراوە بۆ ئەوەی وا خوێنەر باشتر بتوانێ پێوەندیی لەتەک داڕشتنەوەکەدا دروست بکات. لەبواری چۆنیەتی وەرگێڕانی ئەم کارە، وەک وەرگێڕ خۆی ئاماژەی کردووه هەر سێ مێتۆدی دەقاودەق، مەیلەو ئازدو تەواو ئازاد لەو کارەیا کەڵکی لێ وەرگیراوەو لەهەندێ شوێنیش وا پێویست بووە بابەتەکە لەبەریەک کێشراوەتەوەو کەوتووەتە ناو وردەکارییەکانەوەو لەهەندێ جێگەیش خۆی لەمە پاراستووە. هەرچەند کە فەزای بنزاراوەیەک بەسەر وەرگێڕانەکەدا تاڕادەیەک زاڵە ، بەڵام وشەو داڕشتی زاراوەکانی تریش لەناو کارەکەدا بەرچاوە. نزیک بەیەک سەدە لەچاپبوونی کارەکانی عەرەبی شەمۆو وەرگێڕانیان بۆ سەر زمانەکانی تر، تەنیا رۆمانی “دمدم” نەبێ کەساڵی 1975 لەلایەن نەمر مامۆستا شوکور مستەفاوە هاتووەتەسەر زاراوەی سۆرانی و کۆڕی زانیاریی کورد لەبەغدا چاپی کردووە، هیچ کام لە بەرهەمەکانی دیکەی ئەم نووسەرەو نووسەرانی تری کوردی سۆڤیەت دەرگای ماڵی ئاخێوەرانی کوردیی ناوەڕاستیان لێ نەکراوەتەوەو وەرگێڕانەوەی ئەم کارە هەنگاوێکی گرنگە لەم بارەوە. به‌شێک له‌کتێبه‌که‌: “لەسەر پێودانی ساڵان، لەگوندەکەمان چ شتێک نەگۆڕابوو. والی کە لای وابوو لەئاسمانەوە بەربووەتەوە، ئێستاکەش دەستی بارتەقای قەیسەری تزاری دەڕۆیی و هەنووکەش چەرخی دەسەڵاتی لەگەڕ نەکەوتبوو. هەروابێتەوە، دەسکیس و دایکەدزەی ژاندرمان، ساڵ دوازدەی مانگێ خەریکی تێسرەواندنی کوردان، مووشەو مڵومۆو چەمۆڵانی ماڵ و سووتمانی سامانیان بوون. لەبەرامبەردا، کەس هەترەش و نەترەی دەستکردنەوەو بەگژداچوونەوەی پێ نەمابوو. پاکی یەکسەر خۆیان رادەستی ئەو ملهوڕانە کردبوو؛ ئەوان وەک لەگوێی گادا نووستبن وابوو و ئاگایان لەوە نەبوو کەئەوە شۆڕشێک لەڕوسیا روویداوەو دەسەڵاتی تزارەکان نسکۆی بەسەردا هاتووە.   ماڵی کتێبی کوردی

هاوڵاتى ئەنجومەنی فەرهەنگی ئەدەبی مەریوان هەستا بەڕێکخستنی کۆڕێک بۆ خوێندنەوەی رۆمانی « هیچ دۆستێک جگه لهچیاکان» بەبەشداریی نووسەران، توێژەران و مامۆستایانی زانکۆو هۆگرانی ئەدەبی کورد. کۆڕی خوێندنەوەو لێکدانەوەی «هیچ دۆستێک جگه له چیاکان» لەنووسینی بێهرووز بووچانی لەهۆڵی کۆبوونەوەکانی دایرەی فەرهەنگ و ئێرشادی مەریوان بەڕێوەچوو. رەحمەت سادقی سەرۆکی زانکۆی کوردستان، ئومێد وەرزەنده مامۆستای زانکۆی ئازادو بێهرووز چەمەن ئارا مامۆستای زانکۆی کوردستان و سەرۆکی توێژینگەی کوردستانناسی و نووسەران و رۆشنبیران و لایەنگرانی فەرهەنگ و ئەدەبی کوردی بەشداری کۆڕەکە بوون. دوکتۆر وەرزەنده پسپۆڕی ئەدەب و گێڕانەوە و ئەندامی لیژنەی زانستیی زانکۆی ئازادی سنەی ناوەندی پارێزگای کوردستان خوێندنەوەیەکی ژانرناسانەو گێڕانەوەناسی بۆ رۆمانەکە کرد.  ناوبراو لەوتارەکەیدا وتی «رۆمانی ‹هیچ دۆستێک جگە لە چیاکان› جۆرێک لەئۆتۆبیۆگرافییە و دەچێتە خانەی دژەژانرەوەو داڵغەی شوناسی هەیە.» ناوبراو بەئاماژە بەوەی کە فۆرمی گێڕانەوەی رۆمانەکە شەپۆلی ناوشیاری زەینە، رایگەیاند «نووسەری هیچ دۆستێک جگە لەچیاکان سوودی لەڕۆمانە شێعرەکان و بەرهەمەکانی شێرزاد حەسەن و بەختیار عەلی وەرگرتووە». یەکێکی دیکە لەوانەی رۆمانەکەی لێکدایەوە سەرۆکی توێژینگەی کوردستانناسی لەزانکۆی کوردستان بوو. بێهرووز چەمەن ئارا سەبارەت بەڕۆمانەکەی بوچانی وتی «رۆمانەکە دەچێتە خانەی بەندیخانەنووسیەوە». هەروەها نۆستالۆژی رۆمانەکەی شوبهاند بەبەرهەمەکانی غوڵام رەزا خان ئەرکەوازی شاعیری ئیلامی کەبەرهەمەکانی لەبواری ئەدەبی زینداندا ناوبانگیان هەیە. هەروەها پەرویز رۆستەمی سینەماکاری کورد لەڕوانگەی هونەری سینەماوە رۆمانەکەی لێکدایەوە. بێهرووز بووچانی، نووسەری رۆمانی «هیچ دۆستێک جگە لەچیاکان» رۆژنامەنووس و نووسەری کوردی خەڵکی شاری ئیلامەو ماوەی نزیکەی شەش ساڵە لەدوورگەی مانۆسی وڵاتی ئوسترالیا دەستبسەرکراوەو له‌م شەش ساڵەدا لهسه‌ر ئه‌م که‌مپه کاری رۆژنامه‌وانی و مافی مرۆڤی کردووه و لەڕۆژنامه نێونه‌ته‌وەییەکانی وەک رۆژنامەی «گاردیان» و «هافینگتون پوست» بابەتی نووسیوە. رۆمانەکە لەلایەن دکتۆر هاشم ئەحمەد زادەوە وەرگێڕدرایە سەر زمانی کوردی و لەلایەن دەزگاى «غەزەلنووس» لەچاپ دراو هەمان رۆژی پێنجشەممە لەسلێمانی کۆڕێک بۆ پەردەلادان لەکتێبەکەی بەڕێوەچوو. بێهرووز بووچانی نووسەری لێهاتووی کوردی خەڵکی پارێزگای ئیلام لەئێران پاش بەدەستهێنانی چەندین خەڵاتی گرنگی ئەدەبی بۆ نووسینی کتێبی «هیچ دۆستێک جگە لەچیاکان» لەلایەن زانکۆی بیرکبکێی لەندەن وەکو مامۆستای میوان بانگهێشت کرا. ڤیکتۆریەن پریمییەر کەگرنگترین خەڵاتی ئەدەبی ئۆستراڵیایە، نیۆسات ڤیلز پریمییەر، خەڵاتی کتێبی دایکۆمێنتی ساڵی ئۆسترلیاو هەروەها بایۆگرافی ئەو خەڵاتە بەناوبانگانە بوون کە بووچانی لەم دواییانەدا مسۆگەری کرد. بەهرۆز بووچانی، رۆژنامەنووسێکی خەڵکی ئیلامی رۆژهەڵاتی کوردستانە، کەساڵانێکە وەک پەنابەرێکی بەندکراو لە “دوورگەیەکی زەریای هێمن” لەدەستبەسەریدا ژیان بەسەر دەبات، بووەتە براوەی بەنرخترین خەڵاتی “ئەدەبی” وڵاتی ئوستورالیا. بووچانی کوردێکی رۆژهەڵاتی کوردستانە و لەیەکێک لەبەندیخانەکانی “مانۆسی ئوستورالیا” چیرۆکێکی بە ناونیشانی “کەس دۆستت نییە بێجگە شاخەکان”ی نووسیوەتەوە. ئەو لەبەرانبەر ئەم چیرۆکە خەڵاتی نۆبێڵی ئەدەبی ڤیکتۆریای بەدەستهێنا، کەنرخەکەی (١٠٠) هەزار دۆلاری ئوسترالییە کەدەکاتە (٥٥) هەزار پاوەند. بەهرۆز بووچانی بە (بی بی سی فارسی) گوتووە کەئەو تووشی جۆرێک هەستی دژ بەیەکی بووەتەوە. ئەو گوتی: بەجۆرێک زۆر دڵخۆشم بەوەی دەتوانین خەڵک لەنەهامەتیەکانمان ئاگادار بکەینەوە، کە شتێکی زۆر باشە. بەڵام لەلایەکی دیکەوە ماف بەخۆم نادەم جێژن بۆ ئەم نۆبێڵەی خۆم بگرم، چۆن برادرو هەڤاڵانێکی زۆرم هەیە لێرە کە لەبارودۆخێکی زۆر ناخۆش و نالەباردا ژیان بەسەردەبەن. «ئەو دیاریەی کەدڵی ئێمە خۆش دەکات، رزگاربوونمانە لەم دوورگەیەو چوونە دەرەوەمانە لەم بەندیخانەیە». بووچانی لەبەر کاری رۆژنامەنووسی تووشی کێشە دەبێتەوەو بەناچاری رۆژهەڵاتی کوردستان بەجێ دەهێڵێت روودەکاتە هەندەران، بۆ ئەوەی خۆی بگەینێتە وڵاتی ئوسترالیا. بووچانی لەماوەی ئەم پێنج ساڵەدا چیرۆکەکەی خۆی بەزمانی فارسی نووسیوەتەوە بە “واتس ئاپ” بۆ وەرگێڕەکەی خۆی” ئۆمێد تەوفێقیان” کەشارەزای زمانی ئینگلیزیە ناردووە. ئەو دەڵێ “واتس ئاپ” وەکو نووسینگەی کارەکەم وایە. لەسەر لاپەڕەی دەفتەر چیرۆکەکەم نەنووسیەوە، چۆن پاسەوانانی بەندیخانەکە هەموو هەفتە یان مانگی جارێک هێرش دەکەنە ناو بەندەکانمان و هەموو کەلوپەلەکانمان دەپشکنن. زۆر دەترسام نووسراوەکانم لەناوبچێت بۆیە لەسەر (واتس ئاپ) دەمنووسیەوەو دەمنارد بۆ وەرگێڕەکەم. لێکۆڵەڕەوانی بواری چیرۆک لەسەر چیرۆکەکەی بەهرۆز بووچانی وای بۆ دەچن شێوەیەکی ئاڵۆزی ئەدەبی بەکارهێنابێت لەئەدەبیاتی تێکەڵاوی گشتی جیهان و بەتایبەتی زۆر رەگ و رەسەنایەتی ئەدەبی کوردی پێیەوە دیارە. بووچانی مافی چوونە وڵاتی ئوسترالیای نەبوو لەدوورگەی ” مانۆس پاپوا نیو گینیا”دا ژیانی بەسەر دەبرد. بووچانی لەبەر ئەم هۆکارە نەیتوانی بەشداری رێوڕەسمەکە بکات و خەڵاتی خۆی وەربگرێت. ئوسترالیا سیاسەتێکی سەرسەختانەی بەرانبەر ئەو پەنابەرانە گرتووەتەبەر کەهەوڵی ئەوە دەدەن بە “بەلەم” خۆیان بگەیەننە خاکی ئوسترالیا، تەنانەت کەسێکیش کەمافی تەواوی پەنابەری پێیەوە دیاربێت بەڵام بزانرێت بە “بەلەم” خۆی گەیاندووەتە خاکی ئوسترالیاوە بەهیچ شێوەیەک مافی پەنابەری وەرناگرێت. بەشێک لەچیرۆکی ” کەس دۆستت نییە بێجگە شاخەکان” رۆژانێکی بێ نیشان/ پڕلەپووچ و سەرگەردان/ مێشکێکی گرفتار و شەپۆلی زەریا/ لەگەڕان بەشوێن ئارامی مێشک لەسەر دەشتانێکی نوێیەوە/ بەڵام دەشتی بەندیخانەکە رێڕەوێکی هەیە تادەگاتە هۆڵێکی مست لێدان/ وە بۆنی عارەقەی گەرم کەخەریکە لەهەموو لایەکەوە شێتمان بکات/

هاوڵاتى موژگان کاووسی نووسەرو لێکۆڵەری  کوردی خەڵکی شاری کەلاردەشت لەباکووری ئێران، لەلایەن دەزگای دادوەریی حکومەتی ئێرانەوە حوکمی زیندانیکردنی بەسەرداسەپێنرا بەتۆمەتی ئەندامبوون لەحزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران. رێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو، رێکخراوێکی تایبەتە بەتۆمارکردنی پیشێلکارییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان، ئاشکرایکرد کەپێنجشەممەی رابردوو موژگان کاووسی، نووسەر و لێکۆڵەری خەڵکی شاری کەلاردەشت لەلایەن دادگای بەرایی شاری نەوشەهر لەباکووری ئێران بەسێ تۆمەتی جیاواز سەرجەم حوکمی (٦٩) مانگ بەندکرانی بەسەردا سەپا. یەکێک لەنزیکانی بنەماڵەی کاووسی کە بەهۆکاری ئەمنی نەیویستووە ناوی بهێنرێت لەوبارەیەوە بەهەنگاوی راگەیاندوە کە، موژگان کاووسی بەتۆمەتی “ئەندامەتی لەحزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران” بە (٣٣) مانگ بەندکردن  سزادراوە، هەروەها بەتۆمەتی “هاندانی خەڵک بۆ دروستکردنی پشێویی و تێکدانی ئاسایشی گشتی” بە (٣٠) مانگ بەندکردنی تر سزادراوە، هەروەها بەتۆمەتی “پڕوپاگەندە دژ بە رژێم ” حوکمی شەش مانگ بەندکردنی بەسەردا سەپێنراوە. بەپێی یاسای کۆکردنەوەی حوکمەکان، لەو سێ حوکمە زۆرترینەکەیان واتە حوکمی (٣٣) مانگ بەندکران جێبەجێدەکرێت. ئەو سەرچاوەیە لەدرێژەدا رایگەیاند کە، موژگان تەنیا بەتۆمەتی نووسینی پۆستێکی ئینستاگرامی کەنوسیبووی “بێدەنگی خیانەتە” و لەگەڵ وێنەی کوژراوانی خۆپیشاندانەکانی مانگی رابردووی مەریوان و جوانڕۆ بڵاویکردبوویەوە، حوکمی (٣٣) مانگ بەنکرانی بەسەردا سەپاوە. موژگان کاووسی لەکاتی دانیشتنی دادگا لەهەبوونی مافی پارێزەر بێبەش بووەو (٢٠) رۆژ مۆڵەتی پێدراوە کەتانە لەو بڕیارە بدات. ناوبراو هەر ئەو رۆژەو دوای دانیشتنی دادگا بەدانانی بارمتەی (١٠٠) میلیۆن تمەنی بەشێوەی کاتیی ئازاد کراوە. ناوبراو رۆژی  دووشەممە ٢٧ی خەزەڵوەری ٢٧١٩ (١٨ی نۆڤەمبەری ٢٠١٩) ، لەلایەن هێزەکانی ئیدارەی ئیتلاعاتی شاری نەوشەهر سەر بەپارێزگای مازندەران دەستبەسەرکرا. موژگان کاووسی رۆژی سێشەممە ١٩ی سەرماوەز (١٠ی دێسامبر) دوای یەک هەفتە لەدەستبەسەرگەی ئیدارەی ئیتلاعاتی ساری بۆ بەندیخانەی شاری نەوشەهر گوازرابووەوە. موژگان کاووسی کتێبی ئەنفال و چارەنووسی تەیموور، بەرهەمی عارف قوربانی نووسەری خەڵکی کەرکووکی، بۆ سەر زمانی فارسی وەرگێڕاوەتەوە ئەو نووسەرە کوردە لەماوەی ساڵانی رابردوو چەندین وتاری لەسەر زمانی کوردی بڵاو کردووەتەوە کورتەفیلمێکی بەڵگەنامەیی بەناوی “هیوا” بەرهەمهێناوە. ناوەڕۆکی ئەو فیلمە باس لەسەر مەترسی لەناوچوونی زمانی کوردی لەنێو کوردەکانی کەلاردەشت لەپارێزگای مازندەرانی باکووری ئێران دەکات. موژگان کاووسی کتێبی ئەنفال و چارەنووسی تەیموور، بەرهەمی عارف قوربانی نووسەری خەڵکی کەرکووکی، بۆ سەر زمانی فارسی وەرگێڕاوەتەوە. کوردەکانی کەلاردەشت لەباکووری ئێران کە سەر بەهۆزی لەک و پێڕەوی ئایینی یارین (کاکەیی) دوای سەدان ساڵ لەکۆچی زۆرەملییان بۆ باکووری ئێران و لێوارەکانی دەریای قەزوین، هێشتا دابونەریتی خۆیان پاراستووەو رێوڕەسم و بۆنە کوردییەکان بەجلوبەرگی کوردی پیرۆز دەکەن و هەستی نیشتیمانی و کوردایەتییان هەمیشە لەجۆش و خرۆشدایە.  

 ‌زامدار ئه‌حمه‌د ئه‌م کتێبه‌ تایبه‌ته‌ به‌ ژنه‌ نووسه‌ر و وه‌رگێڕه‌کانى کورد.. که‌ بیست خانمى نووسه‌رى باشوور و ڕۆژهه‌ڵاتى کوردستانى له‌خۆ گرتووه‌، که‌ ئه‌مانه‌ن: "کوردستان موکریانی، شوکریه‌ ڕه‌سووڵ، سۆزان جه‌مال، مه‌هاباد حه‌سه‌ن، به‌یان سه‌لمان، شیرین. ک، ڤینۆس فایه‌ق، کنێر عه‌بدوڵڵا، گه‌لاوێژ خان، شیرین تاھیر، زێنه‌ب یوسفی، کازیوه‌ ساڵح، باران، چنار نامیق، چنوور نامیق، شلێر ڕه‌شید، نازه‌نین عوسمان، فه‌وزیه‌ ساڵح، زارا ستاوه‌ند، شیلان گه‌یلانی" به‌داخه‌وه‌ تا ئێستا سه‌باره‌ت به‌ ژنانى نووسه‌رى کورد، کتێب و نووسین که‌مه‌، ئه‌گه‌ر که‌سێک بیه‌وێ ده‌رباره‌ى ژنانى نووسه‌ر و وه‌رگێرى کورد زانیارى وه‌چنگ که‌وێ، هیچى به‌رده‌ست نییه‌.. له‌کاتێکدا زانیارى زۆر باش له‌باره‌ى ژنه‌ نووسه‌ره‌کانى زۆربه‌ى وڵاتانى دیکه‌ به‌رده‌سته‌، بۆ وێنه‌: ژنانى ئه‌مریکی، ئه‌روپی، فارسی، تورکى و عه‌ره‌بی..  ئه‌م کتێبه‌ خانمه‌ نووسه‌ر و وه‌رگێڕه‌ زیندووه‌کانى له‌خۆگرتووه‌، به‌مشێوه‌یه‌ش ویستوومانه‌ مۆدیل و ڕه‌وتى "زیندوو کوژى مردوو په‌رست" بگۆڕین. ئه‌و نووسه‌ر و وه‌رگێڕانه‌ى له‌ سه‌رووى ده‌ کتێبیان بڵاوکردۆته‌وه‌ له‌چوارچێوه‌ى کتێبه‌که‌دا بوونى هه‌یه‌.  ڕیزبه‌ند و دانانى خانمه‌ نووسه‌ره‌کان له‌ژێر بنه‌ماى ژماره‌ى کتێبه‌کانیان دانراوه‌، کتێبه‌کانیشیان به‌شێوه‌ى ڕیزبه‌ندى له‌کۆنه‌وه‌ بۆ نوێ دانراوه‌ و ناساندن بۆ کتێبه‌کانین کراوه‌، هه‌روه‌ها چه‌ند کتێبێکى چه‌ند نووسه‌رێک له‌سه‌ده‌ى پێشوو چاپکراوه‌ و له‌بازاردا نه‌ماوه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ ته‌نیا ناوى کتێبه‌که‌مان هێناوه‌ و ناساندنمان بۆى نه‌کردووه‌.‌ هاوکات، به‌شێک له‌ تێکستى نووسه‌ر و وه‌رگێڕه‌کانمان داناوه‌، بۆ ئه‌وه‌ى به‌ زمانى نووسینى ئه‌و خانمانه‌ ئاشنابن.  هه‌روه‌ها، ئه‌م کتێبه‌ ده‌بیته‌ به‌رگى یه‌که‌م، له‌ داهاتوودا کار له‌سه‌ر به‌رگى دووه‌مى کتێبه‌که‌ ده‌کرێ، که‌ چه‌ندین خانمى دیکه‌ له‌ژێر بنه‌ماى به‌رگى یه‌که‌م له‌ به‌رگى دووه‌م داده‌نرێ.. ئه‌م کتێبه‌ به‌ قه‌باره‌ى ۱٦ به‌ ۲۳، له‌ دووتووێى ۳٥۰ لاپه‌ڕه‌ له‌لایه‌ن زامدار ئه‌حمه‌د ئاماده‌کراوه‌ و له‌ چاپخانه‌ى چوارچرا-سلێمانى چاپکراوه‌.. سبه‌ینێ له‌ سلێمانى له‌ کتێبخانه‌کانى ڕه‌هه‌ند و چوارچرا، هه‌فته‌ى داهاتووش له‌ه‌ هه‌ولێر له‌ کتێبخانه‌کانى فێربوون و مه‌م و زین ده‌ست ده‌که‌وێ.. له‌لایه‌ن ئه‌نجام ئه‌نوه‌ر دیزاینى به‌رگى بۆ کراوه‌..  

هاوڵاتى به‌ئاماده‌بونى پارێزگارى سلێمانى و خانه‌واده‌ و دۆست و هاوڕێیانی، ئه‌مڕۆ هه‌ینى په‌رده‌ له‌سه‌ر په‌یکه‌رى محه‌مه‌د عومه‌ر عوسمان ناسراو به‌ جه‌نه‌ڕاڵی پاییز له‌سه‌ر گۆڕه‌که‌ى له‌سلێمانى لادرا. په‌یکه‌ره‌که‌ له‌لایه‌ن په‌یکه‌رتاش، "چێنه‌ر نزار"ه‌وه‌ دروستکراوه‌و پارێزگارى سلێمانى ئه‌رکى دروستکردنه‌که‌ى گرتۆته‌ ئه‌ستۆ. شه‌وى 22-10-2019، محه‌مه‌د عومه‌ر عوسمان ناسراو به‌ جه‌نه‌ڕاڵی پایز کۆتایى به‌ژیانی خۆیهێنا. محه‌مه‌د عومه‌ر عوسمان( جه‌نه‌ڕاڵى پاییز) له‌ساڵى 1957 له‌ گه‌ره‌کى ده‌رگه‌زێنى شارى سلێمانى له‌ دایکبووه‌، خوێندنى سه‌ره‌تایى و ناوه‌ندى و ئاماده‌یى هه‌ر له‌و شاره‌ ته‌واو کردوه‌، هه‌ر له‌سه‌ره‌تاى لاوێتییه‌وه‌ ده‌ستى به‌کتێب خوێندنه‌وه‌ کردووه‌ له‌ ساڵى 1975 ده‌ستیکردووه‌ به‌نوسینى شعر و بڵاوکردنه‌وه‌ى و خاوه‌نى  کۆبه‌رهه‌مێکه‌ به‌ناوى له‌ "غوربه‌تا".  

  خولی شانزدەهەمی فیستیڤاڵی نێودەوڵەتی شانۆی کوردیی سەقز بەخەڵاتکردنی پاڵێوراوانی ژن و پیاوو دەرهێنەرو دیزاین و شانۆنامە کۆتایی بەکارەکانی خۆی هێنا. شەوی هەینی 13ی کانوونی یەکەمی 2019 رێوڕەسمی کۆتاییی خولی شانزدەهەمی شانۆی کوردی لەسەقز بەبەشداریی بەڕێوەبەری گشتیی هونەری شانۆیی وەزارەتی رۆشنبیری و بەرپرسانی پارێزگای کوردستان و شاری سەقزو هونەرمەندان، لەتەلاری میلادی سەقز بەڕێوەچوو. لەفستیڤاڵەکەدا خەڵاتی باشترین ئەکتەری ژن و دبڵۆمی شانازی و هێمای تایبەتی فیستیڤاڵەکە بەخشرا بە نیشتمان رەسوڵ زادە بەبۆنەی شانۆی «ئەرکی نیشتمانیی داهۆڵێک» لەشاری سنەوە. خەڵاتی دووهەمی ئەو بەشە بەهاوبەشی بەخشرا بە رازیە حاجی پوور بۆ شانۆی «قامووسی مێروویان» لەورمێ و شایستە فەرمانی بۆ شانۆی «سووئانە» لە بیجاڕەوە. هەر لەم بەشەدا خەڵاتی سێهەم بەهاوبەشی بەخشرا بە فەوزیە پاڵەوانی بۆ شانۆی «چاوەڕوان» لەسەقزو رۆژانۆ ئەرجمەند بۆ شانۆی چنارەکان» لەسەقزەوە، ئه‌وه‌ش به‌پێی پێگه‌ى کورد پرێسى ئێرانى. لەبەشی باشترین ئەکتەری پیاوی فیستیڤاڵەکەش دبلۆمی شانازی و نیشانی تایبەتی فیستیڤاڵ بەخشرا بە حوجەت ئەسەدوڵڵاهی بۆ شانۆی «سوورانە» لەبیجاڕەوە و خەڵاتی پلەی دووهەمیش بەخشرا بە ئیسماعیل پاشایی بۆ شانۆی «چنارەکان» لە سەقزو خەڵاتی سێهەمیش بەهاوبەشی بەخشرا بەهەردوو هونەرمەند زاهید زەندی و سەعید پاکزاد بۆ دوو شانۆی «جن و جنۆکە» و «سەرپێڵ زەهاو». خەڵاتی باشترین دەرهێنەرو دبلۆمی شانازی و هێمای تایبەتی فیستیڤاڵەکە بەخشرا بە غوڵامڕەزا هیمەتیان بۆ شانۆی «سوورانە» لە بیجاڕ. ئومید مستەفایی بۆ شانۆی «چنارەکان» خەڵاتی دووهەم باشترین دەرهێنەری مسۆگەر کردو خەڵاتی سێهەم باشترین دەرهێنەریش بەهاوبەشی بەخشرا بە حەسەن میرزایی بۆ شانۆی «گراداف» لەبانەو فەرزاد حەسەن میرزایی و حامید ئیسماعیل وەند. باشترین دیزانی رۆشنایی و هێمای تایبەتی فیستیڤاڵەکە بەخشرا بە سامان ئەمیری بۆ شانۆی «چنارەکان» لە سەقز. دبلۆمی شانازی و هێمای تایبەتی فیستیڤاڵ بەخشرا بە سامان مێهران و حەسەن میرزایی بۆ شانۆی «گراداف» لەبانە. پلەی دووهەمی دیزانیش بەخشرا بە مەهدی کەریمی بۆ شانۆی «چنارەکان» لەسەقز. لەبەشی شانۆنامەشدا دبلۆمی شانازی و هێمای تایبەتی فیستیڤاڵەکە بەخشرا بە شادی ئەمینی بۆ شانۆی «قامووسی مێروویان» لەورمێ و غوڵامڕەزا هیمەتییان بۆ شانۆی «سوورانە» پلەی دووهەمی مسۆگەر کردو خەڵاتی سێهەمیش بەهاوبەشی بەخشرا بە جەمیل مەفاخری بۆ شانۆی «ئەرکی نیشتمانیی داهۆڵێک» لەسنەوە و کیانووش محەمەدی بۆ شانۆی «چنارەکان» لە سەقزەوە. خەڵاتی دەرهێنانی دەرەوەش بەخشرا بە سدیق عەزیز بۆ شانۆی «باوک» لەسلێمانییەوە و دبلۆمی شانازیی ئەکتەرە ژنەکانیش بەخشرا بە خەرمان خاتوون بۆ شانۆی «باوک» لە سلێمانی. وەزان ترجای بۆ شانۆی «راپۆرتێک بۆ ئاکادیمیا» لەتورکیاوە خەڵاتی باشترین ئەکتەری مسۆگەر کردو پەیمان بابائییان لەمەهابادەوە بۆ شانۆی «ئەفسانەی بەبر» و شەماڵ عەبەڕەش بۆ شانۆی «باوک» لەسلێمانییەوە هەر لەبەشی ئەکتەرە پیاوەکاندا خەڵات کران. خەڵاتی دیزانی لافیتە لەبەشی تایبەتی فیستیڤاڵەکە بەخشرا بە شاهین عەلەوی بۆ شانۆی «قامووسی مێروویان» لەورمێ و خەڵاتی باشترین مۆسیقاش بەخشرا بە شارام عەلیموحەمەد بۆ شانۆی «سەرپێڵ» لە سنەوە. خولی شانزدەهەمی فیستیڤاڵی نێودەوڵەتیی شانۆی کوردی سەقز رۆژی 19ی سەرماوەز بە شانۆی «حەسار»ەوە دەستی پێکردو تاڕۆژی هەینی 22ی هەمان مانگ بەردەوام بوو و لەفیستیڤاڵەکەدا (9) دەستەی ناوخۆو (2) دەستەی دەرەوەی ئێران کێبڕکێیان دەکرد.  

    مۆزەخانەی هاوچەرخ لەسلێمانی دیسانەوە دەرگای بە رووی هونەرمەندان و هاوڵاتیاندا کردەوە، دوای ساڵانێک لەداخستنی. لەمەراسیمی کردنەوەیدا پێشەنگایەکی شێوەکاریی نمایشکرا کە لەچوار هونەرمەندی بەئەزمونی شارەکە کە تێیدا بەشداربوون و زیاتر لە (١٠٠) تابلۆی تێدا پیشاندران. ئێوارەی دوێنێ، لەمۆزەخانەی هاوچەرخ، لەشاری سلێمانی، پێشەنگایەکی شێوەکاریی هاوبەش بۆ هونەرمەدان، عەلی جۆڵا، عەلی کەریم، هێمن کاکە، سلێمان شاکر، کرایەوە کەتێیدا ژمارەیەکی بەرچاو لەهاوڵاتیانی شاری سلێمانی سەردانیان کردبوو، هونەرمەندانی بەشداربوو ئەزمونی (٥٠) ساڵی کارکردنیان لە (١٠٠) تابلۆدا نمایشکردبوو. هەر لەپێشەنگاکەدا، موزیکسیان ئالان عارف، بەکەمانچەکەی چەند پارچە میوزیکێکی پیشکەش بەئامادەبووانی پێشەنگاکە کرد.  مۆزەخانەی هاوچەرخ، لەسەردەمی رژێمی بەعسدا جێگای ئەشکەنجەدانی هاوڵاتیانی سلێمانی بووە لەلایەن ئەمنی بەعسەوە، لەدوای راپەڕینی ساڵی ١٩٩١ کراوەتە مۆزەخانەی هونەریی.  ماوەی دوو ساڵە بەمەبەستی نۆژەنکردنەوەی بەکار نەهاتووە، ئەمڕۆ بەم پێشەنگایە جارێکی دیکە بە رووی هونەرمەندان و هاوڵاتیاندا کرایەوە.