پەیکار عوسمان

زمان مۆمی هۆشیاری داگیرساند، پێش زمان "خودو بابەت" بوونی نەبوو، جیهان سروشتێکی یەک دیو بوو. زمان خودی بۆ مرۆڤ دروستکردو ئیتر شتەکانی تر بوون بە بابەت بۆ ئەم خودەو دیوی دووەمی جیهان پەیدا بوو. نەک هەر ئەوە، بەڵکو مرۆڤ بیری لەخۆی کردەوەو خۆشی بوو بە بابەت بۆ خۆی، ئیتر دیوی سێیەمیش زیادی کردو گەشتەکەش بەردەوامە..

مرۆڤ لە ڕێگەی زمانەوە مەعریفەی بەرهەمهێناو لەڕێگەی چیرۆکیشەوە گواستیەوە. تیۆری پەرەسەندن پێمانئەڵێ، لە بەکتریایەکی تاک خانەوە تاکو زیندەوەرێکی ئاڵۆز، هەمووی هەر خەریکی دیبلۆماسیەتی خۆگونجاندن و شەڕی مانەوەیە، خاڵی بەهێزی ئێمەش لەو یارییەدا، بەرهەمهێنان و گواستنەوەی مەعریفەیە.

لە قۆناغی دەمییدا، مرۆڤ توانای بەرهەمهێنانی مەعریفەی بەهێزە، بەڵام توانای گواستنەوەی مەعریفەی لاوازە، بۆ بەهێزکردنی ئەم توانایەش، مرۆڤ ئەفسانەی داهێنا، کە داهێنانێکی فرە مەزنەو ئەفسانە هەر بەڕاستیی پیرۆزە، بەڵام لەبەرئەوە نا کە چیرۆکی خوداکان بێت، بەڵکو لەبەرئەوەی کە چیرۆکی مانەوەی ئێمەیە!

ئاین و فەلسەفەو ئەدەب و هونەرو ماڵیکردنی ئاژەڵ و کشتوکاڵ و زۆر شتی گەورە، بە مەعریفەی دەمیی بەرهەمهاتووە، بەڵام گواستنەوەکەی کێشەی تیایە، چونکە هێشتا نوسینمان نیەو تەفاسیل و وردەکارییش، بە ڕێگای دەمیی ناگوازرێتەوە، بە دەم تەنیا پوختەیەک ئەگوازرێتەوە، ئەم پوختەیەش ئەبێ سەرنجڕاکێشبێ بۆئەوەی دڵ بیگرێ و بکەوێتە سەر زار.. ئا لێرەشدا هەم زمانی شیعری، هەم خەیاڵی ئەفسانەیی لەدایک ئەبن!

خەیاڵی زانستی، چاوی لەوەیە کە مرۆڤ، لە داهاتوودا بتوانێ بە ناو زەمەندا سەفەر بکات، بەڵام ئێمە زۆر لەمێژە ئەوەمان کردوەو لە ڕێگەی ئەفسانەوە توانیومانە بەنێو زەمەندا سەفەربکەین و مەعریفەی قۆناغی ئەشکەوت بگوازینەوە بۆ جیلەکانی دواتر. مرۆڤ تەنیا جیناتی نەگواستۆتەوە بە زاوزێ، بەڵکو مەعریفەشی گواستۆتەوە بە چیرۆک و ئێمە بە هەردوکی ماوینەتەوە.

دوانزە سوارەی مەریوان، ئەگەر شەڕەکەیان لەگەڵ بیست کەسدا بێت، کەس گوێ لەم حیکایەتە ناگرێ و توانای ئەوەی نیە بەناو زەمەندا بڕوات، بەڵام ئەگەر جەیشی بەرامبەر هەزار کەس بێت، ئەوکات شتەکە ئەبێتە بابەتی گواستنەوەو نەفەوتانی چیرۆکەکە. مەسەلەکەش خودی شەڕەکە نیە، بەڵکو لە ڕێگەی نائاساییکردنەوەی زمانەوە، شتێکی ئاسایی ئەگوازینەوە، کە بابەتی جوامێری و بەرگریکردنە لە ئەرزو حەقی خۆت!

 (جافەکان گەرمیان و کوێستان ئەکەن) (قورەیش گەشتی هاوین و زستانیان هەیە) ئەم دوو جوملەیە هەمان قیمەتی مەعریفییان هەیە، بەڵام کاتێ دووەمیان بەرگی موقەدەسی لەبەر ئەکرێ، ئیتر وەکو شتێکی موهیم بەناو زەمەندا ئەڕوات، لەکاتێکا زۆر ئاسایی و ناگرنگیشە!

فیلمی هیندی و سینەمای بۆڵیود، یادگاریی زمانی ئەفسانەیە لە سەردەمی ئێستامانداو ئەگەرچی پڕیشە لە فشە، کەچی هەر حەزمان لێیەتی، چونکە هۆشیاری ئێمە، بە ناو ئەفسانەو زمانی نائاساییدا گەشەی کردوەو ئێمەش لە لاشعوردا وەفادارین بۆ ئەو زمانە!

بەکورتی: بۆ مانەوەو بەرگەگرتنی زەبری سروشت، ئێمە پێویستمان بەوەبوو کە لە دەوری یەک کۆببینەوە، بۆ ئەمەش فێڵێکمان لە خۆمان کرد، کە بریتیبوو لە نائاساییکردنەوەی زمان لەپێناو گواستنەوەی شتانی ئاسایی، یاخود خەیاڵیکردنەوەی زمان، لە پێناو بەرهەمهێنانی واقع، یاخود خواییکردنەوەی چیرۆک لەپێناو پاراستن و مانەوەی مرۆڤ!

دواترو لەگەڵ داهێنانی نوسیندا، ئیتر توانای پاراستن و گواستنەوەی مەعریفەش بەهێز ئەبێ و شتەکە بەناو تابلێتی قوڕو پێستی حەیواندا هات، تا گەیشتە چاپخانە، ئەو ماوەیەش فەترەی ئینتیقالییەو هێشتا نوسین هەر پاشکۆی مەعریفەی دەمییە.

بەڵام لەگەڵ چاپخانەدا، ئیتر فەترەی ئینتیقالی کۆتایی دێت و چیتر نوسین تەنیا پاشکۆی مەعریفەی دەمی نیە، بەڵکو خۆی ئەبێتە چەقی بیرکردنەوە. بەعەکسەوە لێرە بەدوا، ئیتر دەم ئەبێتە پاشکۆی نوسین و گفتوگۆی ڕەخنەیی و فیکری لەسەر دەقەکان دێتە گۆڕێ و چیتر کاری نوسین تەنیا گواستنەوەی وەعزو پەندی پێشینان نیە، بەڵکو ئیتر نوسین، خۆی بەرهەمهێنەری مەعریفەیە.

ئا لێرەشدا نبووەت خەتم ئەبێ و مەعریفەی دەمیی جێگا چۆڵ ئەکات بۆ مەعریفەی نوسراو، دەساودەسەکەش زۆر سادەیە، ئیتر پێشەسازییمان هەیەو چی زۆرە وەرەقەو قەڵەم. یەعنی بۆ گواستنەوەی مەعریفە، کەرەستەی مادییت هەیەو پێویستت بە یاساکانی مەعریفەی دەمیی نەماوە، پێویستت بەوەنیە زمان شیعریی بێت و خەیاڵیش ئەفسانەیی بێت تەنیا لەپێناو سەرنجڕاکێشی و پاراستن و گواستنەوەی چیرۆکەکە، چونکە ئیتر کاغەزێک و زمانێکی ناشیعریش ئەوەت بۆ ئەکات!

ئا لێرەوە زمان لە کۆتی شیعر ڕزگاری ئەبێ و ئاسایی ئەبێتەوە، خەیاڵیش لە دۆخی ئەفسانەیی ڕزگاری ئەبێ و واقعیی ئەبێتەوە، قۆناغی پوختەش کۆتایی دێ و ئەچینە قۆناغی وردەکاریی، لە وردەکارییشدا، ئیتر ئەو هەموو پسپۆڕی و زانستە دروستئەبێ کە هەیە.

بەمجۆرە مەعریفە، بە هەموو ڕێگاکانی دەمی و نوسین و چاپ و ئینتەرنێت و زیرەکی دەستکرد.. خۆی ئەپارێزێ. (نحن نزلنا الذکر و إنا لە لحافظون) ئەوە باسی قورئان نیە، قورئان نوقتەیەکی زۆر بچوکە لە کۆی دەریای مەعریفە، مەعریفەی مرۆڤ "لە کولدا" خۆی ئەپارێزێت، چونکە مرۆڤ لە مەعریفەوە پەرەی سەندوە. مەعریفە مەحفوزە، چونکە مرۆڤ پەرەیسەندو تازە ناگەڕێتەوە بۆ پێش مەعریفەو ببێتەوە بە شامپازی!

جا کێشەکە ئەوەیە کە لە ڕەوتی مێژوو دواکەوتبیت و لەوێدا کە "نوسین و قسە" جێگایان گۆڕیوەتەوە، تۆ هێشتا لە قۆناغی مەعریفەی دەمییدابیت! ئاخر کاتێ لەسەردەمی زانستدا، دەمڕاستی تۆ "بانگخواز" بێت، یەعنی هیشتا نەهاتوویتەتە دنیای نوێوە. ئاخر کاتێ لە پێشانگای کتێب، زۆرترین فرۆش، هی کتێبەکانی وەعز بێت، یەعنی هێشتا قۆناغی فیکرو نوسین لێرە دەستی پێنەکردوە!

لە هەرشوێنێک پۆپۆلیزم هەبوو، یەعنی پاشەکشێیەک هەیە، لە قۆناغی زانست و لۆژیک و مەعریفەی نوێوە، بۆ قۆناغی مەعریفەی دەمی و حیکایەتی وروژاندنی مێگەل. (مەنتقی حەڵاڵ و حەرام، قسەی پیاوماقوڵ و دیوەخان، سیاسەتی ویراسی و پەیوەندی خوێن..) ئەمانە یەعنی قۆناغی پێش دەزگاو دیالۆگ و بیرکردنەوەو یاساو و ماف و هاوڵاتی.. یەعنی شوانێک و مەڕەکانی!

خۆ کتێبەکانیش پڕن لە گەنوگوو، بەڵام سەقافەتی دوای چاپخانە، سەقافەتێکی ڕەخنەییەو ئیتر تۆ ئەتوانیت کتێبەکانیش بخەیتە ژێر پرسیارەوە، بەڵام سەقافەتی قۆناغی دەمیی، عاتفی و مێگەلییەو تۆ ئەبێ لەگەڵ خیڵ و سەرۆک و مەزهەبدا ڕەگەڵکەویت. سەلەفیزم و پۆپۆلیزم و خیڵگەرایی، گەڕانەوەن بۆ قۆناغی پێش چاپخانە، ئەگەرچی هەموو مانگێ پیشانگایەکی کتێبیشمان هەبێت!

هەواڵی ڕۆژانەی کوشتن و شەڕە تەقە، هی ئەوەیە کە نەمانتوانی کولتورسازیی بکەین. لەناو کوردانی ڕۆژهەڵات، هونەر بۆتە کولتوور و کەم ماڵ هەیە ئالەتێکی مۆسیقی تیانەبێ، لە باکوور کەم ماڵ هەیە سازێکی تیا نەبێ، بەڵام لە باشور، کەم ماڵ هەیە چەکێکی تیانەبێ!

سی ساڵە ئێمە خەریکی ئەوەین کە چەک بکەین بە کولتوورو کردیشمان، ڕەنگە ئەمە تاکە شتبێ کە تیایدا سەرکەوتووبووبین!

حوکمڕانی یەعنی تێپەڕاندنی قۆناغی جەنگەڵ، کەچی ئێمە هەر لەڕێگەی حوکمڕانییەوە گەڕاینەوە بۆ جەنگەڵ! (گەڕانەوەیەکی سیستەماتیک بۆ بێ سیستەمیی) داهێنان و ئیزافەی ئێمەیە بۆ زانستی سیاسەت، کە حەقە لە زانکۆکانی جیهاندا بخوێنرێ، وەکو نموزەجی "سیاسەت بەعەکسی خۆیەوە"!

ئەو دەسەڵاتەی کە بەڕێژەیەکی بەرز هەموو ناوچەکانی فاسد کرد، نەیتوانی هەورامان فاسد بکاو لەوێ رێژەکانی شەڕو تەقەو کوشتن هێشتا کەمە، چونکە ئەوان لەو بێ کولتوورییەکەی ئێمەدا، کولتووریان هەیەو دەسیان لە هونەرو پیشەو سروشتی خۆیاندایە، ئیتر نەشبوونە چەکدار و نەگەڕانەوە بۆ پێش کولتورو بۆ کەڵبە، هەروەها نەشبوونە خۆراکی ئیسلامیزم، بەڵکو خانەقاو ئاینداری خۆیان هەیەو پێویستیان بە دینی سعودی و قەتەری نیە!

ئەوانەی کە لەسەر جادەکان لەسەر سادەترین شت یەکتر ئەکوژن، پێشئەوەی بێ هەرشتێک بن، بێ کولتورن و مرۆڤی ڕووتی قۆناغی جەنگەڵن. کاتێ هونەر لە شتێکی باڵای سەربەخۆوە، ئەبێتە پاشکۆی بزنسی لەشفرۆشیی، ئیتر قۆناغی بێ هونەریی دروست ئەبێت، بۆشایی کولتور تەنیا ڕێگای هاتنی کولتوری ئەوانیتر نیە، بەڵکو ڕێگای گەڕانەوەیە بۆ جەنگەڵ و بۆ سەردەمی پێش کولتوور!

ئێمە پێوستمان بە موعارەزەیەک نەبوو لە دەسەڵات و نەوتەوە بپێچێ و بە زۆرترین ژاوەژاو کەمترین دەسکەوتی هەبێ.. ئێمە پێویستمان بە جوڵانەوەیەکی کولتوریی بوو، کە تەنیا لە وەزارەتی پەروەردەو ڕۆشنبیرییەوە بپێچێ. ئەگەر ئەم سی ساڵە، تەنیا ئەوەمان بکردایە، کە ناوەندەکانی "خوێندن" بکەین بە ناوەندی "خوێندنەوە"، ئەگەر وانەی هونەریش فێری ژەنینی ئالەتێکی بکردینایە، ئەونە ڕۆمانسیی نیم بڵێم تاوان نەئەما، بەڵام لانیکەم هەواڵەکانی تاوان، ئەبووە مانگانە، نەک ڕۆژانە. ئیتر دین و سیاسەت و ئابووریشمان بڕێک جوانتر ئەبوو لەم سێ دەعبایەی ئێستا.

نزمترین پلێتی مرۆڤ، پلێتی کەڵبەو هێزە، هەرچی یاساو سیاسەت و ئاین و شەریعەت و هونەرو زانست و ئەخلاقیشە.. کە هەمووی پێکەوە یەکسانە بە کولتوور، هەر هەمووی بۆئەوە داهات، کە مرۆڤ پلێتی تری هەبێ و بڕێک لەو پلێتە دووربکەوێتەوە، ئێستا لە ئاستی کۆ، حیزب و خێڵ هەمووی میلیشیایە، لە ئاستی تاکیشدا، هەرکەس بۆ خۆی چەکی هەیە، یەعنی ئێمە دوای سی ساڵ حکومڕانی، توانیمان بگەڕێینەوە بۆ سەر پلێتی یەکەم!

ئێستا ئێمە لەو قۆناغەداین کە فەیلەسوفەکانی سیاسەت لێ ی ئەترسان، (قۆناغی شەڕی هەموو لەگەڵ هەموو.) کاتێکیش کە ئەو جوملەیە وتراوە، قۆڕەکە زۆر خەست نەبووەو مرۆڤ وەسیلەی کەمی هەبووە بۆ ئەو شەڕە، بەڵام ئێستا وەسیلە زۆرەو ئێمەش بە هەمووی شەڕ لەگەڵ یەکتر ئەکەین، بە دین، بە سیاسەت، بە حیزب، بە خێڵ، بە چەک، بە قەڵەم، بە شۆڕش، بە جاشێتی، بە میدیاو سۆسیالمیدیا.. بە هەمووی بەربووینەتە یەکتر!

پێغەمبەر وتی فیتنە خەوتووەو لەعنەتی خوا لەوەی کە خەبەری ئەکاتەوە، ئێستا جۆرێک لە خیتابی دینی هەیە، نانەکەی لەسەر خەبەرکردنەوەی فیتنەیە. لەڕاستییدا کێشەکە خودی فیتنەی خەوتووە، چونکە دواتر خەبەری ئەبێتەوە. فیتنە ئەگەر سەرەتا بە پرسیار خەبەری نەکەیتەوە، دواتر بە شەڕ خەبەری ئەبێتەوە. مەزهەبەکان پڕن لە لوغمی ڕق و جیاکاری، فیتنە لە پووچەڵکردنەوەی ئەو لوغمانەوە حەل ئەبێ نەک لە خەواندنیان.

بۆیە پەرەسەندنم بەستەوە بە مەعریفەوە، بۆ ئەوەی بڵێم، ئەگەر دوژمنیش نەبێ، بەم ڕیتمەی ئێستا، ئێمە خۆمان لەسەر ڕێگای ئینقیرازین و بەرەو لای دەیناسۆرەکان ئەڕۆین!