ئیبراهیمی قادری کێ بوو و کەی دەستیکردووە بە گۆرانی؟

هاوڵاتی پەیامنێری پێگەی (والا)ی ئیسرائیلی ، میر بۆهبوب ، لە هەژماری خۆی لەسەر پیگەی (ئێکس) رایگەیاند کە جێگری سەرۆکی مەکتەبی سیاسی بزووتنەوەی حەماس ، ساڵح عاروری ، داواکراوی سەرەکی یەکەی شاباکی تایبەتی ئیسرائیلی بووە(دەزگای ئاسایشی ئیسرائیل). هەروەها ناوبراو ئەوەشی ئاشکرا کرد کە چالاکییەکانی ئاژانسی ئاسایسی ئیسرائیلی چ لەناو غەزە و چ لە کەرتی ڕۆژئاوا و چ لەدەرەوە زیادی کردووە. هەرچەندە تا ئەم ساتە سووپای ئیسرائیل بەرپرسیارێتی تیرۆری ساڵح عاروری لە ئەستۆ نەگرتووە ، بەڵام ئەم پەیامنێرە جەختی لەوە کردۆتەوە کە ئەمە یەکەم جار نییە شاباک بەرپرسەکانی حەماس لەناو لوبناندا تیرۆر دەکات ، بۆ نمونە لە مانگی 11 ی ساڵی 2023دا سووپای ئیسرائیل ، خەلیل حامید خەزاری جێگری فەرماندەی کەتیبەکانی قەسامی باڵی سەربازی بزووتنەوەی حەماسی لە ڕێگەی بووردوومانەوە لە باشووری لوبنان کووشت . لەلایەکی دیکەوە ، رۆنین باری سەرۆکی شاباکی ئیسرائیلی ماوەیەک لەمەوبەر رایگەیاندبوو کە بە نیازن بازنەی چالاکییەکانیان فراوان بکەن و بەم جۆرەش دەستیان بگات بە هەموو سەرکردەکانی بزووتنەوەی حەماس لە هەموو جیهاندا . ڕۆژی سێشەمە 2\1\2024 ئاژانسەکانی هەواڵی لوبنان رایانگەیاند کە ، لە کاتی کۆبوونەوەیەک ،لە ڕێی فرۆکەیەکی بێفرۆکەوانەوە بە دوو مووشەک هێرش کراوەتە سەر نووسینگەی بزووتنەوەی حەماس لە بەیرووتی پایەتەختی لوبنان و لە ئەنجامدا عاروری و سێ کەسی دیکە کووژراون و 11 کەسی دیکەش بریندار بوون .  

هاوڵاتی  سەركردەیەكی پارتی رایگەیاند هێرشە درۆنیەكانی سەر هەرێم بەهۆی لاوازی حكومەتی عێراقەوەیەو هێزە ناوخۆی و دەرەكییەكانیش كار بۆ بەئامانجگرتنی هەرێم دەكەن. سەركردەیەكی چوارچێوەی هەماهەنگیش دەڵێت حكومەتی هەرێم بەبیانوی موچەی فەرمانبەرانەوە كێشەكانی گەیاندوەتە  لوتكەو دەیانەوێت پێدانی موچەی فەرمانبەران نەچێتە سەر بەغداو بەدەست خۆیانەوە بمێنێتەوە.   وەفا محەمەد كەریم سەركردە لەپارتی دیموكراتی كوردستان بە رۆژنامەی (العرب الجدید) وتوە "هێزە ناوخۆی و دەرەكییەكان كار بۆ بەئامانجگرتنی هەرێم دەكەن لەپێناو ناسەقامگكیری و ئاسایش و سەپاندنی بەرنامە سیاسی خۆیان، هێرشە دۆرنیەكانی سەر هەرێمیش بەهۆی لاوازی حكومەتی عێراقەوەیە بۆ رێگریكردن لەو گروپانە". "هەرێم مافی خۆیەتی وەڵامی بژاردەی سەربازی دژی ئەو گروپانە هەبێت كە دەیانەوێت هەولێرو بەغدا بگەڕێنەوە خاڵی سەرەتای دانوستانەكان، بەڵام حكومەتی هەرێم رێگە نادات ئەو گروپانە ئەو هەلە بقۆزنەوەو وەك كارتی فشار بۆ جێبەجێكردنی ئەجێندای هەرێمی دژ بەهەرێمی كوردستان بەكاری بهێنن" سەركردەكەی پارتی وای وت. عائد هیلالی ئەندامی چوارچێوەی هەماهەنگی بەرپرسیارێتی كێشەكانی نێوان بەغداو هەرێم دەخاتە ئەستۆی هەولێر"حكومەتی عێراق زۆر راشكاوانە دژی هەموو هێرش و پەلامارێكە بۆ سەر هەرێم و دەستی بەلێكۆڵینەوە لەئەنجامدانی هێرشەكان كردوە ". ئەندامەكە چوارچێوەی هەماهەنگی بەرپرسیارێتیس كمیشەكمان نێوان هەرێم و بەغدا دەخاتە ئەستۆی هەولێرەوەو بە رۆژنامەكەی وتوە "حكومەتی هەرێم بەبیانوی موچەی فەرمانبەرانەوە كێشەكانی گەیاندوەتە  لوتكەو دەیانەوێت دۆسیەی پێدانی موچەی فەرمانبەران نەچێتە بەغداو بەدەست خۆیانەوە بمێنێتەوە، لەكاتێكدا محەمەد شیاع سودانی سەرۆوەك وەزیرانی عێراق بەڵێنیداوە لەنزیكترین كاتدا كێشەكە چارەسەر بكات" ئەندامەكە چوارچێوەی هەماهەنگی وا دەڵێت. هەر لەبارەی كێشەكانی نێوان بەغداو هەرێمەوە، ماهیر جەودە چاودێری سیاسی، دەڵێت"كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا لەهەموو ساتێكدا بابەتێكی چاوەڕوانكراوە، بەتایبەت كە ئامانجی نزیكبونەوەی ئەمدوایەی نێوان بەغداو هەرێم پێكهێنانی حكومەتێكی فیدراڵی و دابەشكردنی پلەو پۆستەكان بووە". "هێزە سەرەكیەكانی بەغداو هەرێم بەمەبەستی راكێشانی سۆزی خەڵك بەلای خۆیاندا كێشەكان لە بەرژەوەندی خۆیان بەكار دەهێنن، هەمیشە ئەم كێشانە بنەمایەكی سەرەكی بوون وەك كارتێكی فشار بۆ كاتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكان لەلایەن هەندێك كوتلەو حزبی سیاسیەوە لەبەغداو پارێزگاكان و شارەكانی هەرێم " ماهیر جەودە وای وت. لەبارەی مەترسی هێرش و پەلامارەكان بۆ سەر هەرێم، ئەوەشی وتوە "رەنگە حكومەتی هەرێمی كوردستان بەمەبەستی بەرپەرچدانەوەی ئەو هێرش و پەلامارانەی دەكرێتە سەری كاردانەوە لەدژی ئەو گروپ و لایەنە سیاسیە نزیكانەی چوارچێوەی هەماهەنگی و حكومەتی ناوەند بنوێنێت كە ئەمەش خۆی لەخۆیدا هەڕەشەیەكی راستەقینەیە بۆ سەر ئاشتی كۆمەڵایەتی و ئاسایشی وڵات و وڵات بەرەو شەڕێكی ناوخۆی پەلكێش دەكات".   

هاوڵاتی لەگەڵ کۆتایی هاتنی ساڵی 2023دا ، بەرپرسانی رێکخراوی تەندرووستی جیهانی. ئەوەیان خستە ڕوو ، پێویستە جیهان بە باشی خۆیان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو پەتایانە ئامادە بکەن  کە لە داهاتوودا یەخەیان دەگرێت. بە پێی پێشبینی زانایانی بواری تەندرووستی  ڕەنگە ساڵی 2024 ،ساڵی بڵاوبوونەوەی پەتای جۆراوجۆر بێت ،هەر لەبەر ئەمەش پێویستە ووڵاتانی جیهان و کەرتی تەندرووستی چاوکراوە و ووشیار بن و بتوانن بە زووترین کات،  بەرەنگاری ئەو جۆرە نەخۆشی و پەتا مەترسیدارانە ببەنەوە. هاوڵاتی لەم ڕاپۆرتەدا ئەو پەتا مەترسیدارانەی  واچاوەروان دەکرێت لە ساڵی تازەدا بڵاو ببنەوە دەخاتە ڕوو.یەكەمیان، كۆڤید 19 ی گۆڕاو  كە "جەی ئێن وەن" یشی پێدەوترێت. لە دوای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆڤید19 ی گۆڕاو بە جیهاندا ، وادیارە ئەم پەتایە لەساڵی تازەدا دەبێتە سەرەکیترین مەترسی بۆ سەر ژینگە و مرۆڤ.هەرچەندە تا ئێستا رێکخراوی تەندرووستی جیهانی پێیوایە مەترسی ئەم جۆرە پەتایە، نەگەیشتۆتە ئاستێکی نەخوازراو،  بەڵام گەر بێتوو دۆخەکە لەدەست دەربچێت، ئەوە دەبێتە هەرەشەیەکی ڕاستەقینە. دووەم ئاوڵەی مەیمون : واپێدەچێت لە ساڵی تازەدا ئاوڵەی مەمیموونیش مەترسییەکی دیکە بێت بۆ سەر تەندرووستی مرۆڤ، بە تایبەتیش لە دوای بڵاوبوونەوەی جۆرێکی تازەی ئەو نەخۆشییە کە لە هەر 10کەسێکی تووشبوو کەسێک دەکوژێت.ڤایرۆسی ئەم نەخۆشییەش بە "كلاد یەك" و "كلاد دوو " ناسراوە جۆری یەکەمیان مەترسیدارترە ،بە جۆرێ ڕێژەی مردنی کەسە تووشبووەکان دەگاتە ٪10. سێیەم تای مێشوولە: لە کۆتاییەکانی ساڵی 2023 دا  زانایان هۆشدارییەکی بەپەلەیان لەبارەی تای مێشوولە بڵاوکردەوە و بە مەترسییەکی راستەقینەیان بۆ سەر تەندرووستی مرۆڤ لە قەڵەمدا ، بەتایبەتیش دوای ئەوەی بە شێوەیەکی بەرچاو لە هەر یەک لە وڵاتەکانی فەرەنسا و ئیتاڵیا و قوبرس بڵاوبووەوە. بە گشتی مێشوولەی هەڵگری ئەم جۆرە ڤایرۆسە، لە ناوچەگەرمەکانی زەمین بڵاون ، بەڵام زانایان پێیان وایە بە هۆی تێکچوونی کەشی زەوی و ئەو شەپۆلە گەرمییەی رووی لەناوچەکانی ئەوروپا کردووە و ژینگەیەکی لەباری بۆ ئەم مێشوولەیە خووڵقاندووە . چوارەم سوورێژە : لەساڵی 2022دا نەخۆشی سورێژە کە یەکێکە لە نەخۆشییە درمەکان لە جیهاندا بە تەنها لەئەوروپا بە ڕێژەی ٪3000 زیادی کردووە.بە پێی ڕاپۆرتێکی رێکخراوی تەندرووستی جیهانی لە مانگی یەک تا مانگی دەی ساڵی 2023 ، سی هەزار کەس ئەم نەخۆشییەیان گرتووە ، لە کاتێکدا بە درێژایی ساڵی 2022 ، 941 کەس ئەم نەخۆشییەیان گرتبوو ، ئەمەش بەرزبوونەوەیەکی بەرچاوە و مەترسییەکی دیکەیە بۆ سەر تەندرووستی مرۆڤ

هاوڵاتی ئەمینداری پێشوی وەزارەتی پێشمەرگە ئاشكرای دەكات هێرشە دۆرنیەكان بۆ سەر هەرێم دەبێتە مایەی تێكچونی دۆخی ئاسایشی هەرێم و كاریگەری لەسەر گەشتی فڕۆكە مەدەنیەكان لەفڕۆكەخانەی هەولێر یان راگرتنی تەواوی هاتنی هەندێك فڕۆكەی كۆمپانیای نێودەوڵەتی بۆ هەولێر دەبێت، تەنانەت ئەگەر هێرشەكان بەردەوامبێت رەنگە كۆمپانیا وەبەرهێنەرەكان كارەكانیان لەهەرێم رابگرن. جەبار یاوەر مەندە، ئەمینداری پێشوی وەزارەتی پێشمەرگەی حكومەتی هەرێم هۆشداری دەدات لە زیادبونی هێرشە درۆنیەكانی سەر هەرێمی كوردستان، بەتایبەت ئەو هێرشە درۆنیانەی ماوەیەكە دەكرێتە سەر پارێزگای هەولێر، بەهاوڵاتی وت "هێرشە دۆرنیەكان دەبێتە مایەی تێكچونی دۆخی ئاسایشی هەرێمی كوردستان و عێراق، چونكە رۆژانە هێرشەكان دەكرێت، كاریگەری دەرونیشی بۆ سەر دانیشتوانی هەولێر دەبێت، بەتایبەت دەنگی تەقینەوەی درۆنەكان لەناوچە نیشتەجێبونەكان و دڵەڕاوكێ لەناو هاووڵاتیاندا دروست دەكات". "هێرشە درۆنیەكان كاریگەری بۆ سەر هاتووچۆو گەشتی فڕۆكە مەدەنیەكانیش دەبێت لەفڕۆكەخانەی هەولێر یان راگرتنی تەواوی هاتنی هەندێك فڕۆكەی كۆمپانیای نێودەوڵەتی بۆ هەولێر" جەبار یاوەر وای وت. ئەمینداری پێشوی وەزارەتی پێشمەرگە وتیشی"هێرشە درۆنیەكان كاریگەری لەسەر ئابوری هەرێمی كوردستان دەبێت، چونكە زۆر كۆمپانیا كە لەهەرێم وەبەرهێنان دەكەن بەهۆی سەقامگیری دۆخی هەرێمەوە هاتون و لێرە وەبەرهێنان دەكەن، بۆیە ئەگەر هێرشە درۆنیەكان بەردەوامبێت رەنگە ئەو كۆمپانیایانە هەڵسەنگاندن بۆ دۆخی ئاسایش بكەن و كارەكانیان رابگرن و كاریگەری نەرێنی لەسەر بازاڕو ئابوری هەرێم دەبێت". جەبار یاوەر ئەوەشی خستەڕوو"بەیاننامەكەی حكومەتی هەرێم توند بووە، وەڵامەكەی حكومەتی عێراقیش توندتر بوە، دیارە ئەوەش پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغدای ئاڵۆزكردوە". لەبارەی وەڵامدانەوەی سەربازی هەرێمیش بۆ ئەو گروپانەی كە هێرشی درۆنی دەكەنە سەر هەرێمی كوردستان، جەبار یاوەر دەڵێت "مافی هەرێمە بەرگری لەخۆی بكات و وەڵامی دەستدرێژیی هەر گروپێكی چەكداری بداتەوە، بەڵام بەومەرجەی لێوەی دیار بێت كە ئەو چەكدارانە لەكوێوە دەستدرێژی دەكەن".  

هاوڵاتی بەرەبەیانی ئەمڕۆ، بە فڕۆكەی بێفڕۆكەوان ناوچەیەكی سنووری چەمچەماڵ سەر بەپارێزگای سلێمانی لەهەرێمی كوردستان بۆردوومان كرا، تائێستا زیانە گیانی و ماددیەكانی نەزانراون، ئەمەش شەشەم بۆردوومانە لەماوەی پێنج ڕۆژدا، هاوڵاتیش ئاماری هێرشەكانی توركیا و ئێران لەماوەی ساڵی 2023 دا بڵاودەكاتەوە. بەرەبەیانی ئەمڕۆ كاتژمێر هەشت و 15 خولەك، گوندی چنارتووی سەر بە شارەدێی ئاغجەلەر لەلایەن فڕۆكەی بێفڕۆكەوانەوە بۆردوومان كرا، تا ئێستا زیانە گیانی و مادیەكانی ئەو هێرشەی بەرەبەیانی ئەمڕۆ نەزانراوە و لایەنە ئەمنییەکانیش هیچ زانیارییەکیان بڵاونەکردوەتەوە. چوار ڕۆژلەمەوبەر زیاتر لە پێنج جار ئەو سنوورە لە لایەن فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی توركیاوە بۆردوومان كرا، هەر هەمان ڕۆژیش توركیا سنووری پێنجوێنی بۆردوومانكرد، هاوكات بەردەوامە لەبۆردومانكردنی سنووری بادینان. هەرچەندە هیچ دەزگایەكی فەرمی هەرێمی كوردستان ئاماری هێرشەكانی توركیا و ئێرانی بۆ سەر هەرێمی كوردستان بڵاونەكردووەتەوە، بەڵام بەپێی ئەو بەدواداچوونەی هاوڵاتی ئەنجامیداوە، لەساڵی 2023 دا توركیا زیاتر لە 110 هێرشی لەڕێگەی فڕۆكەی جەنگی و درۆنەوە كردووەتە سەر هەرێمی كوردستان و ئێرانیش لەڕێگەی بۆردوومان و درۆنەوە زیاتر لە 50 هێرشی كردووەتە سەر هەرێمی كوردستان كە بەشێكیان بۆ سەر حزبەكانی ڕۆژژهەڵات بوون لەهەرێمی كوردستان كە بەهۆیانەوە زیاتر لە 30 هاوڵاتی مەدەنی شەهیدبوون. تەنها لە 17 ی تشرینی یەكەمی 2023 ەوە  ئەو گرووپە چەکدارە شیعانەی عێراق کە نزیکن لە ئێران و ناویان لەخۆیان ناوە "موقاوەمەی ئیسلامی"  27 هێرشان لەڕێگەی درۆنەوە کردووەتە سەر هەرێمی کوردستان. ئەوەی جێگەی سەرنجە لەگەڵ چەند بارەبوونەوەی ئەو هێرشانە سیستەمی بەرگری ئەمریكا و هێزی ئاسمانی عێراقیش نەیانتوانیوە ڕێگری بكەن، كاردانەوەش لەسەر هێرشەكان تەنها لەئیدانەكردندا ماونەتەوە و هەڵوێستی جددی لەسەر ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی نیشان نادرێت.  

هاوڵاتی - عەممار عەزیز ئەو گەنجەی دهۆك كە لەوڵاتی لوبنان لەلایەن چەند كەسێكەوە كوژرا، پێشتر لەسەر روداوێكی كوشتن لەدهۆك ئەو شارەی جێهێشتوەو بۆ كاری بازرگانی سەردانی دوبەیی و لوبنانی كردوەو چەند كەسێكیش بەفێڵ بردویانە بۆ گوندێكی لوبنان و دوای كوشتنی تەرمەكەیان سوتاندوە. ئازاد ئەحمەد كە گەنجێكی شاری دهۆكە، چەند رۆژێك لەمەوبەر لەوڵاتی لوبنان لەلایەن چەند كەسێكەوە ئەشكەنجە دەدرێت و دوای كوشتنی بەشێكی تەرمەكەی دەسوتێنن.  بەوتەی سەرچاوەیەكی ئاگادار بۆ هاوڵاتی، كوشتنی ئەو گەنجە پەیوەندی بەڕووداوێكی كوشتنەوە هەیە لەدهۆك كە مانگی شەشی ئەمساڵ ڕویداوەو پۆلیسی ئینتەرپوڵ سەرقاڵی لێكۆڵینەوەیە لەڕووداوەكە. سەرچاوەیەكی ئاگادار لەسەر روداوەكە تایبەت بە هاوڵاتی وت: "لەمانگی شەشی  ئەمساڵ بەهۆی روداوێكی تەقەكردن لەگەڕەكی ئیتیتی دهۆك كەسێك كوژرا، كەسوكاری كوژراوەكەش داوایان لە چەند كەسێك كردوە بكوژی كوڕەكەیان بۆ بكوژن". "چەند كەسێك ئازاد ئەحمەدیان بەفێڵ بردوەتە گوندێكی لوبنان، یەكەمجار ئەشكەنجەیان داوەو دواتر كوشتویانەو پاشانیش تەرمەكەیان سوتاندوەو دواتر تەرمەكەی لەدارستانێكی لوبنان دۆزراوەتەوە، حكومەتی لوبنانیش تا ئێستا ڕادەستی كەسوكاری نەكردوەتەوە تا كێشەكە یەكلایی دەكرێتەوە" سەرچاوەكە وای وت. بەپێی زانیارییەكان ئەو گەنجە پاش ڕووداوەكەی دهۆك لەسلێمانی و لوبنان ژیاوەو كاری بازرگانی كردووە، سێ برای ئازاد ئەحمەد لەچاكسازی زركای دهۆكن، دوو برای تریشی لەئەوروپا دەژین.  سەرچاوەكە وتیشی"ئازاد سەرەتای ئەم مانگە بۆ كار دەچێتە دوبەی، چونی بۆ دوبەی بەمەبەستی تەواوكردنی رێكارەكانی وەرگرتنی بریكارنامەی براندێك بووە، هەر لەدوبەی پەیوەندیی بە ئەرشەدی برایەوە دەكات و پێی دەڵێت دەیەوێت بۆ دوو رۆژ بچێتە لوبنان و سەردانی هاوڕێیەكی بكات، هەرچەندە براكەی داوا لەئازاد داوای لێدەكات نەچێتە لوبنان و پێی دەڵێت كارەكانت لە دوبەی تەواو بكە، مەچۆ بۆ بەیرووت، بەڵام براكەی سوور دەبێت لەسەر چوون بۆ بەیروت و رۆژی 4-12-2023 لەگەڵ هاوڕێیەكی بەناوی (ج.) دەچنە بەیروت". وەك براكەی باسی دەكات، بڕیاربوو كاتژمێر چواری پاشنیوەڕۆی هەمان رۆژ بگەنە بەیروت، بەڵام كات تێدەپەڕێت و هیچ هەواڵێكی ئازاد نییە. ئەرشەد ئەحمەدی برای كە بۆ "ڕووداو" قسەیكردووە ئەوەی خستوەتەڕوو"چاوەڕێ بووم براكەم مۆبایلەكەی بكاتەوە، قسە بكەین لەسەر گەیشتنی بۆ لوبنان، بەڵام هەر ئەو چاوەڕوانییە بوو و هیچم لێی نەبیست، 24 كاتژمێر تێپەڕی و هیچ هەواڵێكی نەبوو، پەیوەندیم بە هاوڕێكەی كرد كە لەگەڵی چوو بوو بۆ دوبەی و ئیمارات، بەڵام وتی ئاگاداری نیم و گەڕاومەتەوە، لە فڕۆكەخانەی بەیرووت ونم كردووە". براكەی ئازاد بەردەوام دەبێت لە بەدواداچوون و گەڕان بۆ چارەنووسی براكەی، بەڵام هیچ شتێكی دەستناكەوێت، رۆژی 8-12-2023 دەچێتە بەیرووت بۆ چارەنووسی براكەی، بۆی دەردەكەوێت كە دوای دەرچوونی لە فڕۆكەخانە، لەگەڵ چەند كەسێك بینراوە، هەرچەندە هەوڵدەدات بگاتە چارەنووسی براكەی، بەڵام هیچی دەستنەكەوتووە، پاشان پارێزەرێكی بۆ دەگرێت و بەدواداچوون بۆ هۆكاری دیار نەمانی دەكرێت.  ئەرشەد ئەحمەد دەشڵێت: "بۆ چارەنووسی براكەم و بەبڕیاری دادگا دەستكرا بەگەڕان بەدوای ئازاد، پاش نزیكەی 10 رۆژ لە ونبونی، دەزگا هەواڵگری و ئەمنییەكانی لوبنان پێیانوتین براكەتان كوژراوە." ڕۆژی 21ی مانگی 12ی 2023 هەواڵی كوژرانی ئازاد لە لوبنان راگەیەنرا، بەڵام بێ ئەوەی تەرمەكەی بدۆزرێتەوە، بەپێی وتەی براكەی دەزگا ئەمنییەكان راسپێردران بۆ دۆزینەوەی تەرمی ئازاد، پاش هەفتەیەك گەڕان دواجار تەرمەكەی لە گوندی بقەعتوتەی قەزای كەسرەوان لە پارێزگای جەبەل دۆزرایەوە.

هاوڵاتی  دەستەی ئاماری هەرێم رایگەیاند: لەهەرێم زیاتر لەحەوت هەزار موەلیدەی ئەهلی هەیە كە كۆی داهاتی ساڵانەیان 726 ملیار دینارەو كۆی موچەی كارمەندانیشیان بۆ ساڵێك زیاتر لە 36 ملیار دینارە. دەستەی ئاماری هەرێم روپێویەكی لەبارەی ژمارەی موەلیدە ئەهلیەكانی هەرێمی كوردستان و داهاتی ساڵانەیان ئەنجامداوەو بەپێی روپێویەكەش كە لەساڵی 2021ەوە دەستیپێكراوە، لەهەرێمی كوردستان حەوت هەزارو 354 موەلیدەی ئەهلی هەیە كە لەكاتی نەبونی كارەبای نیشتمانیدا بەپێی ئەو خشتەیەی بۆیان دادەنرێت كارەبا دەدەنە هاوڵاتیان.  "لەهەرێمی كوردستان ملیۆنێك و 311 هەزارو 598 هاوبەشی كارەبای موەلیدە هەیە، پارێزگای سلێمانی زۆرترین هاوبەشی موەلیدەی هەیە كە 502 هەزارو 220 هاوبەشن و 38٪ی كۆی هاوبەشانی هەرێمە، لە پارێزگای هەولێریش 461 هەزارو 993 هاوبەش هەیە كە 35%ی هاوبەشانی هەرێمە، لەپارێزگای دهۆكیش 347 هەزارو 385 هاوبەش هەیە كە 27%ی رێژەی كۆی هاوبەشەكانە" دەستەی ئاماری هەرێم لە روپێویەكەیدا وا دەڵێت.   لەروپێوییەكەدا ئەوەشی ئاشكراكردوە: "خەرجی تێچوی موەلیدەكان لەساڵێكدا 14 ملیۆن و 909 هەزار دینارە،  بەڵام كۆی داهاتی ساڵانەیان 726 ملیار دینارە، بەڵام كۆی موووچەی كارمەندانی موەلیدە لە هەرێمی كوردستان بۆ ساڵێك 36 ملیار و 470 ملیۆن دینارە، بە تێكڕای مانگانەی 392 هەزار دینار هەژماركراوە بۆ هەر كارپێكەرێكی مولیدە". دەستەی ئاماری هەرێم ئاماژەی بەنرخی ئەمپێری موەلیدە ئەهلیەكان كردوە لەپارێزگاكانی هەرێم كە پارێزگای هەولێر بە پلەی یەكەم دێت لەگرانی نرخەكان بەشێوەیەك بۆ ئەمپێرێك كەمترین نرخ پێنج هەزارو زۆرترینی 18 هەزار دینار بووە، بەڵام لە پارێزگای دهۆك شەش هەزار دینار كەمترین و 17 هەزار دینار زۆرترین بووە، كەمترین نرخیش لەپارێزگای سلێمانی بووە كە ئەمپێری دوو هەزارو زۆرترینی 17 هەزار دینارە بووە. بەپێی روپێوییەكە 90%ی موەلیدەكان لە شارەكاندان و 10%شیان لە گوندەكاندان.

هاوڵاتی  دەستەی ئاماری هەرێم رایگەیاند: لەهەرێم زیاتر لەحەوت هەزار موەلیدەی ئەهلی هەیە كە كۆی داهاتی ساڵانەیان 726 ملیار دینارەو كۆی موچەی كارمەندانیشیان بۆ ساڵێك زیاتر لە 36 ملیار دینارە. دەستەی ئاماری هەرێم روپێویەكی لەبارەی ژمارەی موەلیدە ئەهلیەكانی هەرێمی كوردستان و داهاتی ساڵانەیان ئەنجامداوەو بەپێی روپێویەكەش كە لەساڵی 2021ەوە دەستیپێكراوە، لەهەرێمی كوردستان حەوت هەزارو 354 موەلیدەی ئەهلی هەیە كە لەكاتی نەبونی كارەبای نیشتمانیدا بەپێی ئەو خشتەیەی بۆیان دادەنرێت كارەبا دەدەنە هاوڵاتیان.  "لەهەرێمی كوردستان ملیۆنێك و 311 هەزارو 598 هاوبەشی كارەبای موەلیدە هەیە، پارێزگای سلێمانی زۆرترین هاوبەشی موەلیدەی هەیە كە 502 هەزارو 220 هاوبەشن و 38٪ی كۆی هاوبەشانی هەرێمە، لە پارێزگای هەولێریش 461 هەزارو 993 هاوبەش هەیە كە 35%ی هاوبەشانی هەرێمە، لەپارێزگای دهۆكیش 347 هەزارو 385 هاوبەش هەیە كە 27%ی رێژەی كۆی هاوبەشەكانە" دەستەی ئاماری هەرێم لە روپێویەكەیدا وا دەڵێت.   لەروپێوییەكەدا ئەوەشی ئاشكراكردوە: "خەرجی تێچوی موەلیدەكان لەساڵێكدا 14 ملیۆن و 909 هەزار دینارە،  بەڵام كۆی داهاتی ساڵانەیان 726 ملیار دینارە، بەڵام كۆی موووچەی كارمەندانی موەلیدە لە هەرێمی كوردستان بۆ ساڵێك 36 ملیار و 470 ملیۆن دینارە، بە تێكڕای مانگانەی 392 هەزار دینار هەژماركراوە بۆ هەر كارپێكەرێكی مولیدە". دەستەی ئاماری هەرێم ئاماژەی بەنرخی ئەمپێری موەلیدە ئەهلیەكان كردوە لەپارێزگاكانی هەرێم كە پارێزگای هەولێر بە پلەی یەكەم دێت لەگرانی نرخەكان بەشێوەیەك بۆ ئەمپێرێك كەمترین نرخ پێنج هەزارو زۆرترینی 18 هەزار دینار بووە، بەڵام لە پارێزگای دهۆك شەش هەزار دینار كەمترین و 17 هەزار دینار زۆرترین بووە، كەمترین نرخیش لەپارێزگای سلێمانی بووە كە ئەمپێری دوو هەزارو زۆرترینی 17 هەزار دینارە بووە. بەپێی روپێوییەكە 90%ی موەلیدەكان لە شارەكاندان و 10%شیان لە گوندەكاندان.

هاوڵاتی: شوان بەدری لە دوای تیرۆر کردنی رەزا موسەوی بەرپرسی پەیوەندی سەربازی نێوان ئێران و سوریا ، هەرەشەکانی ئێران بۆ تۆڵەکردنەوە و  بەردەوامی جەنگ لە غەزە و ئەگەری پێکدادنی سەربازی نێوان ئیسرائیل و ئێران زیادیكردووە، هاوڵاتی لەم راپۆرتەدا توانا و هێزی سەربازی ئەو دوو ووڵاتە دەخاتە ڕوو. پۆلێن بەندی جیهانی; بە پێی پۆلێن بەندییە جیهانییەکان هێزە سەربازییەکانی هەردوو وڵات لە یەکەوە نزیکن و هەردوو وڵات لە ڕیزبەندی 17 و 18 ی بەهێزترین هێزە سەربازییەکانی جیهانن. هەر بە پێی پێگەی گڵۆباڵ فایەر پاوەری ئەمریکی هێزە سەربازییەکانی  ئەو دوو  وڵاتە لە ڕۆژهەڵاتی نەوەراست بە پلەی سێیەم و چوارەم دێن بە دوای یەکدا. بودجەی سەربازی لە رووی بودجەی سەربازییەوە ئێران لە ریزبەندی چلەمین ووڵاتانی جیهانە. بودجەی ساڵانەکەی بە پێنج ملیار و نیو دۆلار مەزەندە دەکرێت. ئیسرائیلیش بە بودجەی 24ملیار و سێسەد ملیۆن دۆلار لە ریزبەندی حەڤدەیەمی ووڵاتاندایە لە رووی بودجەی سەربازییەوە. هێزی مرۆیی هێزە سەربازییەکانی ئێران بە یەک ملیۆن و پێنجسەد هەزار سەرباز مەزەندە دەکرێت ، بەم جۆرە، 515 هەزار سەرباز، 350 هەزار سەربازی یەدەک،90 هەزار کەسی نیمچە سەربازی. هێزە سەربازییەکانی ئیسرائیلیش بە 646 هەزار کەس مەزەندە دەکرێت بەم جۆرە، 163 هەزار سەرباز،465 هەزار سەربازی یەدەک، هەشت هەزار کەسی نیمچە سەربازی. هێزی ئاسمانی    ئێران خاوەنی 541 فرۆکەی جەنگییە و لە ریزبەندی 21 ی جیهانییە ، ئیسرائیلیش بە خاوەندارێتی 601 فرۆکەی جەنگی لە ریزبەندی 18 ی جیهانییە. هێزی ووشکانی هێزە ووشکانییەکانی ئێران 4071  تانك و 69 هەزار ئۆتۆمبێلی سەربازی و 580 دوورهاوێژ و 2050  تۆپی دوورهاوێژ و 1085 ڕاجیمەی مووشەکی لە خۆ دەگرێت، لە بەرابەریشدا ئیسرائیل خاوەنی 2200  تانك و 56 هەزار ئۆتۆمبێلی سەربازی و 650 دوورهاوێژ و 300 تۆپی دوورهاوێژ  و300 راجیمەی مووشەکییە. هێزی دەریایی هێزە دەریاییەکانی ئێران لە 101 یەکەی دەریایی پێک دێت، بەم جۆرە حەوت پاپۆری جەنگی ،سێ کۆرڤیتی دەریایی ، 19 ژێردەریایی و چەند مین شکێنێکە بەم جۆرە لە ریزبەندی 32 ی جیهانییە. هەرچی ئیسرائیلیشە بە حەوت کۆرڤیت و پێنج ژێردەریایی و چەند پاپۆرێکی چاودێری و 67 یەکەی دەریایی لە ریزبەندی چلەمی جیهانییە. هێزی ئەتۆمی ئێران خاوەنی هیچ جۆرە بۆمبێکی ئەتۆمی نییە ، بەڵام ئیسرائیل هەرچەندە ئاشکرای نەکردووە بەڵام بە پێی چاودێران خاوەنی دەیان کڵاوەی ئەتۆمی هەجۆرە. فرۆکەی بێفرکەوان هەردوو ووڵات خاوەنی ژمارەیەکی بەرچاو فرۆکەی بێفرۆکەوانن ،  هەندێک لە فرۆکە ئێرانییەکان وەک شاهیدی یەک  رووسیا لە جەنگی دژ بە ئۆکرانیا بەکاری هێناون .

هاوڵاتی بەگشتی لەكەركوك 526 هەزار و 790 كەس دەنگیان داوە، لەو ژمارەیە 219 هەزار و 497 دەنگ بۆ لیستە كوردیەكان بووە، بەڵام تەنها یەكێتی و پارتی كە بەدوو لیستی جیا دابەزیون توانیویانە كورسی بەدەست بهێنن، واتە 186 هەزار و 122 دەنگ بۆ بەدەستهێنانی كورسی بووە، بەدیاریكراوی 33 هەزار و 275 دەنگ كە بەشی كورسییەكی دەكرد فەوتاوە، چونكە بەپێی سیستەمی سانت لیگۆ كورد كەمترین نرخی كورسی لەسەر كەوتووە و بۆ هەر كورسییەك 31 هەزار و 110 دەنگی پێویست بووە، بەشێوەیەك هەر لیستێك لەو ژمارەیە كەمتری هێنابێت دەنگەكانی فەوتاندووە. هەرچەندە كورد ئەگەر بەیەك لیست بەشداری بكردایە هەشت كورسی مسۆگەر دەكرد بەپێی سیستەمی سانت لیگۆ، بەڵام هێشتا بەدەنگ كورد زیاتر لە 13 هەزار و 500 دەنگ لەپێش دەنگی لیستە عەرەبیەكانەوەیە. ئەم ئەنجامە بەپێی بەدواداچونێكی هاوڵاتی دەركەوتووە و بەدەرە لەئەنجامی دەنگدانی تایبەت كە ڕەنگە ئەنجامەكە بەڕادەیەكی كەم بگۆڕێت لیستە عەرەبی و توركمانیەكان لەهەڵبژاردنی 2021 بەهەردوولایان پێنج كورسییان هێنا سێ لیستی عەرەبی سێ كورسی و توركمانەكانیش دوو كورسی، بەڵام لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 2023 عەرەب بەتەنیا شەش كورسی و توركمانیش دوو كورسی واتە دەنگی عەرەب دوو هێندە زیادیكردووە و توركمانەكانیش وەك خۆیەتی. هەرچەندە كورد بەراورد بەهەڵبژاردنی 2021 ی پەرلەمانی عێراق دەنگ و كورسی زیادیكردووە بەڵام ئەوەی زیانی پێگەیاندووە فرە لیستییە كە ئەگەر یەك لیست بوایە بەپێی سیستەمی سانت لیگۆ هەشت كورسی دەهێنا و دەیتوانی بەئاسانی لەگەڵ كۆتای مەسیحیەكانی كەركوك پۆستی پارێزگار یەكلایی بكاتەوە.

سەركۆ جەمال رێكخراوێكی ئەڵمانی- كوردی كار بۆ بەهێزكردنی سیستەمی دادوەری لەهەرێمی كوردستان دەكات، لەدووەم كۆنفرانسیان لەسلێمانی باس لەمەترسییەكانی بەكارهێنانی درۆن و تێكدانی ژینگەی كوردستان كرا لەلایەن هەریەك لەتوركیاو ئێرانەوە. رۆژی 16-12-2023 ناوەندی كوردستان بۆ یاسای نێودەوڵەتی، لەسلێمانی دووەم كۆنفرانسی ساڵانەی بۆ یاسای نێودەوڵەتی ئەنجامدا، بەناونیشانی دادپەروەری تاوانی نێودەوڵەتی لەكوردستان و رێكارەكانی چەسپاندنی، لەكۆنفرانسەكەدا پسپۆڕانی یاسای نێودەوڵەتی، دادوەر، ئەكادیمی، چالاكوان، رۆژنامەنوس ئامادەبوون، چەند پانێڵێك بەڕێوەچوو، دواتریش گفتوگۆی كراوە لەنێو ئەندامان بەڕێوەچوو. پانێڵی یەكەم بەناونیشانی بەرەو دادپەروەری تاوانی نێودەوڵەتی لەكوردستان بوو، هەریەك لە د.عیباد روحی، د.سۆران بەرزنجی، دادوەر هاوارد مۆریسن بەشدارییان تێداكرد، سێ ناونیشانی جیاواز گفتوگۆی لەبارەوە كرا، یەكەمیان بەناوخۆییكردنی یاسای تاوانی نێودەوڵەتی وەك میكانیزمێك بۆ بەهێزكردنی سیستەمی دادوەری لەكوردستان، دووەم هەوڵەكانی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان لەمەڕ پرسی بەناوخۆییكردنی یاسای تاوانی نێودەوڵەتی لەهەرێم، سێیەم گرنگی بەناوخۆییكردنی یاسای تاوانی نێودەوڵەتی لەكوردستان. د.عیباد روحی لەپانێڵەكەدا وتی:»هەموو دەوڵەتەكان پشتیان بەستووە بەو یاسایەی كە نەتەوەیەكگرتووەكان ئامادەی كردووە كە دەبێت لەهەموو وڵاتێك رێزی لێبگیرێت، بەڵام كێشەكە ئەوەیە تاوانی نێودەوڵەتی لەو دوو سێ تاوانەدا دەبینینەوە كە دادگای نێودەوڵەتی لەماددەی 50 ئاماژەی پێكردووە جینۆساید و تاوان دژی مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ و دەستدرێژی بۆسەر وڵاتان بەڵام كۆمەڵێك تاوانی تر هەن كە دەكرێت زۆر مەترسیدارتر بن، وەك قاچاغچیەتی بەئەندامانی جەستەی مرۆڤەوە، یان قاچاغچێتی رێكخراو و قاچاغبردنی زبڵی ئەتۆمی، یاخود تێكدانی ژینگەیی كە لەكوردستانی گەورە روودەدات بۆیە دەكرێت بەپێی یاسای ناوخۆیی رێكبخرێنەوە». وتیشی:»ئەو تاوانانەی باسمكردن دەكرێت مەترسی زیاتر رووبەڕووی ئێمەو مرۆڤایەتیش بكاتەوە لەكاتێكدا لەیاسای نێودەوڵەتیدا ئاماژەی پێنەكراوە، هەروەها هەزاران تۆمەتبار هەن لەدنیادا بەهۆی بۆشایی لەیاساكان دەستگیرنەكراون یاخود بەهۆی رێككەوتنی ژێر بەژێری وڵاتان رادەست ناكرێن». پانێڵی دووەم بەناونیشانی «ئاڵۆزی پرسی دادپەروەری تاوانی نێودەوڵەتی و سیستەمی دادوەریی كوردستان « بوو هەریەك لە ئازاد وەڵەتبەگی و د.حەسەن مستەفا بەشدارییان تێدا كرد، دوو تەوەری لەخۆگرتبوو، یەكەمیان مۆدێلی دادگای تێكەڵاو بۆ لێپێچینەوە لەچەكدارانی داعش لەكوردستان، دووەمیان بەرپرسیارێتی تاوانی تاكەكەسی لەبەكارهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لەچوارچێوەی یاسای تاوانی نێودەوڵەتیدا. ئازاد وەڵەتبەگی، لەپانێڵی دووەمدا وتی:»دوای تێپەڕبوونی نزیكەی نۆ ساڵ بەسەر تاوانەكانی داعش هێشتا هیچ هەوڵێكی جددی نییە بۆ پەلكێشكردنی تاوانبارانی داعش بۆ بەردەم دادگا نێودەوڵەتیەكان، بۆ دادگایی كردنی تۆمەتبارانی داعش دەبێت پەنا ببەینە بەر دادگای نێودەوڵەتی كە ئەوەش رێكارەكانی قورسەو پێویستی بەبڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشەو كاتی زۆری دەوێت، كەڕەنگە بەهۆیەوە بەشێك لەبەڵگەكان لەناوبچن». وتیشی:»ئەگەر عێراق بیەوێت تۆمەتبارانی داعش دادگایی بكرێت دەبێت داوا لەداواكاری گشتی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی بكات كە لەتاوانەكانی داعش بكۆڵێتەوە، كە ئەمەشیان هەر قورسەو پاڵپشتی نێودەوڵەتی دەوێت، چونكە دەبێت بچێتە بەردەم ئەنجومەنی ئاسایش، بەڵام ئەگەری نزیك لەواقیع دادگای تێكەڵاوی نێودەوڵەتییە بۆ دادگاییكردنی تۆمەتبارانی داعش، پێویستە هەرێمی كوردستان وەك قوربانییەكی دەستی داعش بەشێوەیەكی كارا رۆڵی هەبێت و هەوڵبدرێت لەڕێگەی پەرلەمانی عێراقیشەوە بكرێت بەپڕۆژەیەك». هەر لەپانێڵی دووەمدا، د.حەسەن مستەفا، لەبارەی بەكارهێنانی درۆن لەجەنگەكاندا وتی:»بەكارهێنانی درۆن لەیاسای نێودەوڵەتیدا هیچ دەقێكی یاسایی نییەو لەكاتی بەكارهێنانیدا جگە لەسەربازان خەڵكی مەدەنی دەكاتە ئامانج، ئەمەش جەنگ دەباتە قۆناغێكی مەترسیدارەوە، وەك ئەوەی توركیاو ئێران بەرامبەر كورد بەكاریدەهێنن». وتیشی:»یەكەمجار ئەمریكا وەكو بەرگری رەوا لەدوای رووداوەكانی 11ی سێپتەمبەر پەنای بردەبەر بەكارهێنانی ئەم جۆرە چەكە، بەڵام ئەم جۆرە چەكە مەترسی یەكجار گەورەی هەیە، قەبارەی بچوكەو ماددەی ژەهراوی و سوتێنەری تێدایە بۆیە توێژەرانی نێودەوڵەتی پێیان وایە دەبێت بخرێتە چوارچێوەی چەكە قەدەغەكراوەكان، بێگومان هیچ رێككەوتنامەیەكی نێودەوڵەتی سەبارەت بەبەكارهێنانی چەكی درۆن نیە، جگە لەوەش درۆن بەزەیی نییە و لەلایەن ئامێر یاخود مرۆڤەوە لەشوێنێكی دیكەی ئاڕاستە دەكرێت و بەوەش زۆركات بەهەڵە ئامانجی دیكە دەپێكێت ئەوەش دوورە لەهەموو بەهایەكی ئەخلاقی». شارۆ شاهۆ _ لێپرسراوی پەیوەندیەكانی ناوەندی كوردستان بۆ یاسای نێودەوڵەتی( KCIL) لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»ناوەندەكەمان ناوەندێكی كوردستانی ئەڵمانییە، ناحكومی و ناسیاسی و ناحزبییە، لەساڵی 2021 لەشاری نۆرنبێرگ لەئەڵمانیا دامەزراوە، تایبەتە بەلێكۆڵینەوەو بنكۆڵكاری یاسا نێودەوڵەتییەكان لەهەمبەر مافی پێكهاتەكانی كوردستان و دۆزی كوردستان، هەروەها پاراستن و پێشخستن و چەسپاندنی بنەما گشتییەكانی مافەكانی مرۆڤ و یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی و یاسای تاوانی نێودەوڵەتی لەكوردستان». وتیشی:»ئەمساڵ پڕۆژەیەكمان هەبوو لەگەڵ وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا لەسەر چۆنیەتی بەناوخۆییكردنی یاسای تاوانی نێودەوڵەتی لەهەرێمی كوردستان، كە یەكێكە لەهەرە بابەتەكان بۆ هەرێمی كوردستان، چونكە زۆرێك لەتاوانی نێودەوڵەتی لەهەرێمی كوردستان روویانداوە، پێویست دەكات لەڕێگەی یاسای تاوانی نێودەوڵەتییەوە دادگایی تاوانبارانی بكرێت».   شارۆ شاهۆ، دەشڵێت:» ئەمساڵ دووەم كۆنفرانسیان تایبەت بووە بەو پرسەو كۆمەڵێك یاساناس و ئەكادیمی و دادوەریان بانگهێشتكردووە و گفتوگۆی جددی كراوە بۆ لۆبیكردن سەبارەت بەناوخۆییكردنی یاسا نێودەوڵەتیەكان، چونكە لەدادگاكانی عێراق و هەرێم پشت بەیاسا ناوخۆییەكان بەستراوە لەدادگاییكردنی تۆمەتبارانی داعش».   لێپرسراوی پەیوەندیەكانی ناوەندی كوردستان بۆ یاسای نێودەوڵەتی، باس لەوەدەكات ناوەندەكە لەڕێگەی وەرگێڕانی چەند پەرتوكێك و لەڕێگەی ماڵپەڕەكەیان دەیانەوێت هەوڵی چڕ بدەن بۆ گرنگیدان بەیاسا نێودەوڵەتیەكان، بەردەوامیش دەبن لەلۆبیكردن بۆ ئەو بابەتە لەڕێگەی كونسوڵی وڵاتان و پەیوەندی لەگەڵ دامودەزگاكانی هەرێمی كوردستان. لەو پەرتوكانەی ناوەندی كوردستان بۆ یاسای نێودەوڵەتی وەریگێڕاونەتە سەر زمانی كوردی (پەیماننامەی سێیەمی جنێڤ پەیوەست بەمامەڵەكردن لەگەڵ زیندانیانی جەنگ، بنەڕەتنامەی رۆمای دادگای تاوانی نێودەوڵەتی، مافی منداڵان لەسیستەمی دادپەروەری منداڵدا، كردە زیانبەخشەكان، مافی یەكسانی بەردەم دادگاكان و دادگاییەكی دادپەروەرانە، دەربارەی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی)ن.

شەنای فاتیح لەگەڵ هاتنی وەرزی پایزو زستان رۆژگار کورت و شەوگار درێژ دەبێت، شەوی ٢١ لەسەر ٢٢ی کانوونی یەکەم کەبەرامبەرە بە ٣٠ی سەرماوەرز لەسەر یەکی بەفرانباری ساڵنامەی کوردی، شەوی نێوەندگیری پایزو زستانەو بەدرێژترین شەوی ساڵ دادەنرێت و ناونراوە (شەوی یەڵدا). (شەوی یەڵدا) یان (شەوی چلە) ئەو شەوەیە کەتیایدا دەستپێکی زستان تیایدا روودەدات، لەکوردیدا وشەی یەڵدا زیاتر بەکاردێت،  لەنیوەگۆی باکوری زەویداو لەجوگرافیای کوردستانی گەورەدا شەوی ٢١ لەسەر ٢٢ی کانوونی یەکەم  درێژترین شەو دەبێت. بەپێی گێڕانەوە مێژووویەكان لەفەرهەنگی ئێراندا یەڵدا یان شەوی ژانویە شەوی لەدایکبوونی خۆشەویستی و بەزەییە،  رۆژئاواییەکان لەگەڵ جەژنی کریسمسدا یەڵدایان پێکەوە گرێداوەو رۆمییەکان وشەی ناتالیسیان بۆ لەدایکبوون بەکارهێناوە. مەسیحییەکانی سوریا وشەی یەڵدایان هێنایە ئێران و لەوکاتەوە وەک خۆی ماوەتەوە، هەروەها لەئاینی زەردەشتیشدا  نەریتی درێژترین و تاریکترین شەوی ساڵ رۆژێکی ناخۆشی تایبەت بوو، پراکتیزەکانی ئەو رۆژەی ئێستا بە  «شەب-ی چەللە/یەڵدا»  ناسراوە لەبنەڕەتدا دابونەریتێک بوون کەمەبەست لێی پاراستنی مرۆڤەکان بوو لەخراپە. سەبارەت بەشەوی یەڵدا هونەرمەند حەمید بانەیی، بەهاوڵاتی وت: ئەو بۆچوونانەی لەسەر مێژووی شەوی یەڵدا هەن جیاوازن و کەس نازانێت کامەیان راستە، بەڵام ئەوەی کەهەیە وشەی یەڵدا وشەیەکی سریانییە بەواتای لەدایکبوون دێت. حەمید بانەیی وتیشی: یەڵدا زیاتر لەناو ئەو میللەتانەی لەم ناوچەیەدا دەژین، بەتایبەت ئەو نەتەوانەی لەناوچە ساردەکان و ناوچە گەرمەکاندا دەژین گرنگی پێدەدرێت، کۆتا شەوی پایز بەتایبەت ئەو شەوەی دەبێتە ناوەند لەنێوان پایزو زستاندا لای هەندێک لەمیللەتان شەوێکی درێژ دەردەچێت، لای هەندێکی دیکەش وەک زەردەشتییەکان وەک شەوێکی تاریک باسی دەکەن. «ئەوەی هەیە وەک پێوەرێکی زانستی درێژترین شەوی ساڵە بەتایبەت لای ئەو میللەتانەی لەنێوان ناوچە گەرم و ساردەکاندا دەژین واتە زستانیان ساردەو هاوینیان گەرمە، وەک میللەتانی چواردەوری ئێمەو میللەتی فارس کە لەو شەوەدا هەندێک چالاکی تایبەت بەخۆیان ئەنجامدەدەن. هونەرمەند حەمید بانەیی وای وت. سەبارەت بەشەوی یەڵدا لەئەدەبیاتی کوردیدا حەمید بانەیی وتی: لەناو ئەدەبیاتی کوردیشدا شەوی یەڵدا باسکراوە وەک مەبەستێک بەتایبەت لەشیعری شاعیرە کلاسیکییەکاندا، یەکێک لەشیعرە مەشهورەکان شیعرەکەی نالییە کەدەڵێت: شەوی یەڵدایە، یا دەیجوورە ئەم شەو كەدیدەم دوورلە تۆ بێ نورە ئەمشەو دڵم وەك حاكمی مەعزولە، قوربان خەڵاتی وەسڵی تۆی مەنزوورە ئەمشەو بەپێی سەرچاوەکان لەکوردستان و ئێران و ئازەربایجان و ئەفغانستان و  تاجیکستان و پاکستان و کوردانی وڵاتانی ئەوروپاو ئەمریکا گرنگی بەشەوی یەڵدا دەدەن و ئەم بۆنەیە یەکێکە لەجەژن و بۆنە مێژووییە کۆنەکانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هاوبەشە لەنێوان نەتەوەکانی هیندو ئاری نەتەوەکانی میزۆپۆتامیا، خەڵک لەو شەوەدا لەلای یەک کۆدەبنەوەو بەخواردن و خواردنەوەو گۆرانی وتن و هەڵپەڕکێ شەوەکە تێدەپەڕینن.

هاوڵاتی دوای سێ ساڵ لەگفتوگۆو راگۆڕینەوە ئەنجومەنی یاسادانانی رۆژئاوای كوردستان لەشاری رەققە دەستوری پەسەندكردو بەپێی دەستورەكە هەرێمێك بەناوی (هەرێمی باكورو رۆژهەڵاتی سوریا) پێكهێندرا، بەرپرسێكی رۆژئاوا دەڵێت بەشێكی دەستورەكە سیاسییە و بەشێكی پەیوەندی بەئاوەدانكردنەوەی ناوچەكەوە هەیە، پارێزەرێكیش پێی وایە ئەو دەستورەی لەڕۆژئاوای کوردستان نووسرایەوە دەستورێکی تا ئاستێکی زۆر دیموکراسییە. رۆژی 12-12-2023 لەشاری رەققە ئەنجوومەنی گشتی بەڕێوەبەرایەتی خۆبەڕێوەبەری باكوورو رۆژهەڵاتی سووریا كۆبوونەوەی ژمارە 90ی خۆی ئەنجامداو ئەو رێككەوتنە كۆمەڵایەتییەی پەسەند كرد، كە لەلایەن لیژنەی بەرفراوان بۆ دامەزراندنی هاوپەیمانێتییەكە پێشكەش كرا. یاسر سولەیمانی، جێگری هاوسەرۆكی كۆمەڵەی گشتی بەڕێوەبەرایەتی خۆبەڕێوەبەری لەڕەققە، ١٣٤ ماددەی لەسەر رەشنووسی دەستوور خوێندەوەو لەلایەن بەشداربووانەوە هەڵسەنگاندنیان بۆ كراو لەكۆتایی كۆبوونەوەكەدا، بەكۆی دەنگی ئەندامانی ئەنجوومەنی یاسادانان پرۆژەی دەستوور پەسەند كرا. بەگوێرەی دەستوورەكە هەرێمێك بەناوی “هەرێمی باكوورو رۆژهەڵاتی سووریا” پێكدەهێنرێت، ئەو هەرێمەش ئەنجوومەنی نوێنەران و حكومەت و دەسەڵاتی دادوەری دەبێت. رۆژی هەشتی ئەم مانگەش لیژنەی نووسینەوەی دەستوور كە لە ١٥٨ ئەندام پێكهاتبوو، پێشنیازی چین و تووێژەكانی لەچوارچێوەی رەشنووسی دەستووردا پەسەند كردو رەوانەی ئەنجوومەنی یاسادانانی كرد بۆ پەسەندكردنی كۆتایی. بەرپرسێكی رۆژئاوای كوردستان باس لەناوەڕۆكی دەستورەكەو ئامانجەكەی بۆ هاوڵاتی دەكات نورشان حسێن، ئەندامی نوێنەرایەتی خۆبەڕێوبەری دیموكراتی رۆژئاوای كوردستان لەهەرێمی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەڵێ راستە لە ١٢ی مانگ پەسەندكردنی هاوپەیمانی کۆمەڵگای باکوری رۆژهەڵاتی سوریا راگەیەندراو کارو خەبات بۆ ئەو هاوپەیمانییە کاتێکی زۆری ویست بۆ نووسینەوەی ئەو هاوپەیمانێتییە، ئەم هاوپەیمانییە دوو لایەنی هەیە، لایەنێکیان پڕۆژەیەکی سیاسییەو بەڕێوبەرایەتی خۆسەر باکورو رۆژهەڵاتی سوریا بەشێوەیەکی روون بۆ خەڵکی سوریاو دەرەوەش پێشکەشیان کردووە». ئەو بەرپرسەی رۆژئاوای كوردستان وتیشی:»هەروەها لایەنی ئاوەدانکردنەوەی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر هەرسێ مەجلیسی قەزایی و تەنفیزی و مەجلیسی گەل بابەتەکان شرۆڤە دەکەن و پەیوەندییەکان لەنێوان ئەو مەجلیسانەدا چۆنە، ئەم سیستەمە بەگوێرەی ئەو هاوپەیمانییەی کۆمەڵگایە کەچۆن زیاتر دیموکراسی بێت و چۆن مافەکان بپارێزرێن بەشێوەیەکی باشتر، ئێمە ماوەیەکی زۆرە گفتوگۆ لەسەر ئەم دەستورە ئەنجامدەدەین بەشێوەیەکی کۆبوونەوەو رەشنووسی ئەو هاوپەیمانێتییە نیشانی خەڵک دراوەو رای خۆیان لەسەر داوە». «تائێستا بەشێوەیەکی ئاشکرا ناڕەزایەتی نەبووە، لەدەرەوەش تائێستا کاردانەوەیەکی نەرێنی لەسەر ئەم هاوپەیمانێتییە نییە، نووسینی ئەم هاوپەیمانێتییە جیاوازە لەنووسینی دەستورێک کە تۆ بەسەر هاووڵاتیانی فەرز بکەیت، ئەم هاوپەیمانێتییە زیاتر لەسەر شێوەی رێککەوتنێکە بۆ ئەو نەتەوەو ئاینە جیاوازانەی لەباکورو رۆژهەڵاتی سوریادا دەژین، بۆیە تائێستا ئەو کاردانەوانەی ئێمە دیومانە ئەرێنی بوون هەروەها کاردانەوەکانی باشووری کوردستانیش ئەرێنی بوون» نورشان حسێن وای وت. پارێزەرێك باس لەوەدەكات «ئەو دەستورەی لەڕۆژئاوای کوردستان نووسرایەوە دەستورێکی تائاستێکی زۆر دیموکراسییە» هاوكات نەریمان ئەحمەد، پارێزەر لەبارەی دەستوری رۆژئاوای كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» دەستور لەجیهاندا دایکی یاساکانە، هەر یاسایەک دەربچێت خیلافی دەستوری هەبێت ئەو یاسایە بەتاڵە ئەفزەڵیەتی هەیە بەسەر هەموو ئەو یاسایەی لەناو وڵاتداو لەناو هەموو هەرێمە جیاوازەکاندا دەردەچێت، هەموو ئەو وڵاتانەی کەدیموکراسین لەهەوڵدان کەخاوەنی دەستوربن». ئەو پارێزەرە وتیشی:»دەستور دەکرێت بەپێی کات و شوێن گۆڕانکاری بەسەردابێت، زۆر کەسیش بەشێوەیەک سەیری دەستور دەکەن کە بنەمایەکە بۆ ئەوەی کەوڵات بخرێتە سەر سکەی خۆی و بۆ ئەوەی دەسەڵاتداران کۆت و بەند بکات و بتوانێت لەڕووی کارگێڕی و سیاسی و کۆمەڵایەتییەوە وڵات رێکبخات».  «دەتوانین بڵێین کاتێک وڵاتێک دەستورێکی هەبێت بەتایبەت ئەگەر دەستورێکی دیموکراسی هەبێت وڵاتیكی سەرکەوتووە، بەشێکی زۆری وڵاتان دەستور بەشێوەیەکی دیموکراسی دەنووسنەوە بەڵام عیبرەت لەجێبەجێکردنیدایە، واتە وڵات تەنیا بەنووسینی دەستور ناکەوێتەسەر سکەی خۆی و ئەوکاتە وڵات لەسەر سکەی خۆیەتی کەئەو دەستورەی نووسیویەتی جێبەجێی بکات». نەریمان ئەحمەد وادەڵێت. نەریمان ئەحمەد دەشڵێـت:» لەچەند رۆژی رابردوودا لەڕۆژئاوای کوردستان دەستورێک نووسرایەوە وەک گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی تەماشای دەکەن، ئەو دەستورەی لەڕۆژئاوای کوردستان نووسرایەوە دەستورێکی تائاستێکی زۆر دیموکراسییە، لەو هەلومەرجی شەڕو ئاڵۆزییەو هەبوونی هێزی جۆراوجۆر کەڕۆژئاوای کوردستانی تێکەوتووە لەگەڵ ئەو کێشمەکێشمەی کەهەیە لەڕابردوودا توانیان یاسای باری خێزانی بنووسنەوەو لەئێستاشدا توانیان دەستور بنووسنەوە کەتیایدا مافی هەموو نەتەوەو ئاین و گرووپ و پێکهاتەکانی تێدایەو هەموو پێکهاتەکانی رۆژئاوای کوردستان هاوبەشبوون لەنووسینەوەی ئەو دەستورەدا». ئەو پارێزەرە زیاتر باس لەدەستوری رۆژئاوای كوردستان دەكات و دەڵێت: «ئەم دەستورە پێکهاتووە لەدیباجەیەک و ١٣٤ ماددە، لەناو ماددەکانیشدا بڕگەی جیاواز هەیە، هەر ماددەیەک لەچەند بڕگەیەک پێکهاتووە، بەشیوەیەکی گشتی دڵنیایی لەسەر ئەوە دراوە کەدەستورێکی دیموکراسیانە بنووسرێت، لەهەمان کاتدا ئەوە کەموکورتییە کەهەرێمی کوردستان نزیک دەبێتەوە لە٣٣ساڵ حوکمڕانی لەگەڵ ئەوەی ساڵانێکی زۆرە لەڕووی ئەمنی و سەربازییەوە هەرێمی کوردستان سەقامگیرە بەڵام نەتوانراوە دەستورێک بنووسرێتەوە، لەئێستادا رەشنووسێک هەیە بەڵام نەتوانراوە بکرێتە دەستورێکی هەمیشەیی، هەرچەندە دەستوری عێراق ناکۆک نییە لەگەڵ نووسینەوەی دەستورێک بۆ هەرێم کەئەمە کەموکورتییەکە دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان نایانەوێت دەستور لەهەرێمدا بنووسرێتەوە، چونکە دەستور بنووسرێتەوە دەسەڵاتەکانی ئەوان کۆت و بەند دەکات و رێگر دەبێت سەرپێچی یاسایی و سیاسی بکەن، بەڵام سەرنجم لەسەر دەستوری رۆژهەڵاتی کوردستان بەحوکمی ئوەی کەئەزمونێکی گەورە نەبووە لەنووسینی دەستوردا دەکرا دەستورێکی دەوڵەمەندتر بووایە». بەوتەی نەریمان ئەحمەد «لەم کاتەداو لەم سەروبەندەدا نووسینەوەی دەستورێکی بەو رەنگە سەرکەوتنێکی گەورەیە بۆ رۆژئاوای کوردستان و بڕواموایە ئەم دەستورە دەبێتە هۆی بەرەوپێشتربردنی رۆژئاوای کوردستان و لەهەمان کاتدا پوچەڵکردنەوەی پلانی دەوڵەتانی هەرێمییە بەتایبەتی ئەو دەوڵەتانەی نزیکن لەڕۆژئاوای کوردستان و سوریا، بڕوام وایە چۆن سەرکەوتنە سەربازییەکانیان کاریگەری هەبوو لەسەر رۆژئاوای کوردستان ئەم دەستورەش کاریگەری گەورەی دەبێت و وردە وردە رۆژئاوای کوردستان بەرەو سەقامگیری زیاتر دەڕوات». 

هاوڵاتی ئەمریکاو وڵاتانی ئەوروپا تادێت فشارەکانیان زیاددەکەن بۆ سەر ئیسرائیل کە کۆتایی بەبۆردومانە فراوانەکانی بهێنێت و قۆناغی جەنگ تەواو ببێت، ئیدارەی بایدن پەیامێکی بەگوێی بەرپرسانی ئسیرائیلدا داوە کە «دەبێت لەسەرەتاکانی ٢٠٢٤ کۆتایی بەجەنگ بێت». رۆژنامەی هائارتزی ئیسرائیلی رایگەیاندووە، ئیدارەی بایدن و چەند وڵاتێکی ئەوروپی دەستیان کردووە بەفشار خستنەسەر ئیسرائیل کە لەچەند هەفتەی داهاتوودا ئیسرائیل پێگەی خۆی لە «ئۆپراسیۆنی سەربازی چڕ»ەوە بگۆڕێت بۆ هێرشی دیاریکراوو بۆردومانی وردو کوشتنی سەرکردەکانی حەماس. بەپێی راپۆرتێکی رۆژنامەکە، لۆید ئۆستن، وەزیری بەرگری ئەمریکا کە رۆژی دووشەممە گەیشتە ئیسرائیل و جەیک سەڵیڤان، وتەبێژی ئاسایشی نیشتمانی کۆشکی سپی کەهەفتەی رابردوو سەردانی ئیسرائیلی کرد، هەردووکیان پەیامێکی روونیان بە بەرپرسانی ئیسرائیل داوە لەسەر ئەو بابەتە. بەشێوەیەکی ئاشکرا، واشنتن بەردەوامە لەپشتگیریکردنی ئامانجەکانی ئیسرائیل. دوای سەردانەکەی سەڵیڤان، جۆن کیربی، وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی ئەمریکا رایگەیاند ئیدارەی بایدن پێیوایە «ئەم ململانێیە رەنگە چەندین مانگ بخایەنێت.» کێربی باسی لەوەشکرد ئیسرائیل و ئەمریکا تاووتوێی گۆڕانکاری جەنگیان کردووە لەئۆپەراسیۆنی چڕەوە بۆ ئۆپراسیۆنی ناچڕ. دوای کۆبونەوەی لەگەڵ یۆڤ گالانت، وەزیری بەرگری ئیسرائیل، ئۆستن وتەیەکی کورتی لەسەر کۆبونەوەکەیان بڵاوکردەوەو وتی کە باسیان لەئامانجەکانی جەنگ، قۆناغەکانی داهاتوو و هەروەها پارێزگاریکردن لەخەڵکانی مەدەنی کردووە. رۆژنامەی هائارتز لەزاری سەرچاوەیەکی ئیسرائیل کە لەسەر کۆبوونەوەکە زانیاری پێدراوە دەڵێت کەوەزیری بەرگری ئەمریکا ئەوەی بەڕاشکاوی گەیاندووە کە قۆناغی ئێستای جەنگ، کەتێیدا هێزەکانی ئیسرائیل لەقوڵایی غەززە خەریکی ئۆپەراسیۆنی چڕن و زیانێکی زۆریان گەیاندووە، دەبێت تاسەرەتاکانی ٢٠٢٤ کۆتایی بێت. پێش ئەوەی بگاتە ئیسرائیل، بەرپرسێکی وەزارەتی بەرگری ئەمریکا لەکۆنگرەیەکی رۆژنامەوایدا وتی لەئەزمونی وەزیری بەرگری لەئەفغانستان و عێراق پەیوەندیدارە بەو گرێکوێرەیەی ئێستا ئیسرائیل تێیکەوتووە. پێشتر لۆید ئۆستن فەرماندەی جەنگ بووە. «ئەو دەتوانیت روانگەی گرنگ لەسەر ئەو پرسانە بخاتەڕوو و هەر ئەوەش دەکات. ئەو دەیەوێت قسە لەگەڵ ئیسرائیلییەکان بکات سەربارەت بە رێگەشێوازی گۆڕینی قۆناغە جیاوازەکانی جەنگ»، بەرپرسەکەی وەزارەتی بەرگری ئەمریکا وای وت. هاوکات بەپێی راپۆرتێکی رۆژنامەی واڵ ستریت جێرناڵی ئەمریکی، بەرپرسانی ئەمریکا بەنهێنی ئەوەیان راگەیاندووە کەدەیانەوێت قەبارەی جەنگ لەماوەی چەند هەفتەیەکدا کەم ببێتەوە. چەند بەرپرسێکی ئەمریکی ئەوەیان بۆ رۆژنامەکە ئاشکرا کردووە کە جەیک سەڵیڤان فشاری لەسەرکردەکانی ئیسرائیل کردووە کەئیسرائیل هێرشە ئاسمانی و زەمینییەکانی کەمبکاتەوەو لەغەززەو بەرەو ئۆپەراسیۆنێکی سەربازی ئامانج بۆدانراو هەنگاو بنێت. بەپێی قسەی ئەو سەرچاوانە، سەڵیڤان هۆشداری ئەوەشیداوە کە جەنگی درێژخایەن دەبێتە هۆی ئەوەی لەداهاتوودا بەڕێوەبردنی ناوچەکانی فەڵەستین قورس بێت. بەرپرسێکی ئەمریکی کە لەدانیشتەنەکاندا ئامادەیی هەبووە ئەوەی بە رۆژنامەکە وتووە کەئیسرائیل بێچەندوچوون ئەوەی خستووەتەڕوو کە دەیەوێت لە «ئامانجەکەی» سەرکەوتن بەدەستبهێنێت کەگرتنی غەززەو لەناوبردنی حەماسە. تەنها ئیدارەی بایدن نییە کە ئەم پەیامەی بەئیسرائیل گەیاندووە لە چەندرۆژی رابردوودا بەریتانیاو ئەڵمانیا، کە بەدوو وڵاتی بەرگریکاری سەرسەختی ئیسرائیل دادەنرێن، داوای «ئاگربەستێکی جێگر»یان کرد، بەڵام ئیسرائیل وەڵامی داواکاری ئەو دوو وڵاتەی نەداوەتەوە. هاوکات واشنتن تاکە وڵاتەکە کەدژی ئاگربەستەو ئەمەش لەدەنگدانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان دەرکەوت کە لەهەفتەی رابردوودا ئەنجامدراو ئەمریکا ڤیتۆی لەسەر ئاگربەست دا. بەپێی وتەی ئەو سەرچاوە ئیسرائیلییەی کەقسەی بۆ رۆژنامەی هائارتز کردووە، داوای ئاگربەست لەلایەن وڵاتە ئەوروپییەکان و رەخنە زۆرەکانی ناو کۆنگرێس لەسەر ئیسرائیل بەئاگاداری ئیدارەی بایدنە. «بایدن بیر لەم شتانە دەکاتەوەو جارێ بەڕاستەوخۆ نایانڵێت، بەڵام قسە بۆ خەڵکانی تر دەکات و ئەوانیش بەدڵنیاییەوە پەیامەکە دەگەیەنن»، سەرچاوە ئیسرائیلییەکە کە ناوی نەهاتووە وای وت. هاوکات سیناتۆر کریس کوونس، کەیەکێک لەنزیکترین هاوپەیمانی بایدن لەکۆنگرێس، بنیامین ناتانیاهۆ، سەرکوەزیرانی ئیسرائیلی بە «هاوبشیکی سەخت» ناوزەند کرد بەهۆی ئەوەی ناتانیاهۆ دژایەتی کۆنترۆڵکردنی غەززە دەکات لەلایەن دەسەڵاتی فەڵەستینەوەو روانگەی بایدن لەسەر چارەسەر دوو دەوڵەتە. لەهەفتەی رابردوو، کریس کوونس بەکەناڵی سی بی ئێسی ئەمریکی راگەیاند، ناتانیاهۆ «هەموو شتێک دەکات کە لەدەسەڵاتیدا بێت بۆ لەباربردنی روانگەیەکی ئەرێنی سەبارەت بەپرسی ئاشتی بۆ ئیسرائیل». کریس کوونس کەسیناتۆرێکی دیموکراتی جولەکەیە باسی لەوەکرد کە بایدن «بێزاربووە لەجەنگە بێسنورەکەی بیبی [ناتانیاهۆ]» و هۆشداری ئەوەیدا کەدەبێت «بۆردومانەکان بەشێوەیەکی فراوان سنورداربکرێن ئەگەر نا ئیسرائیل هاوڕێ راستەقینەکەی لەدەستدەدات». شیکەرەوان گومانیان هەیە لەوەی ئیسرائیل بتوانێت سەرکەوتن بەدەستبهێنێت لەوکاتەی ئەمریکا بۆی دیاریکردووە، بەتایبەتی ئەگەر ناچاربکرێت ئۆپەراسیۆنەکەی تاکۆتایی مانگی یەکی ساڵی داهاتوو سنوردار بکات. «ئەگەر ئێستا جەنگ کۆتایی پێ بهێنین، ئەوا دەبێتە شکستێکی خراپ بۆ ئیسرائیل»، جیۆرا ئیلاند، جەنەڕاڵێکی پێشووی سوپای ئیسرائیل ئەمەی بە رۆژنامەی واڵ ستریت جێرناڵ وتووە. ئیلاند دەشڵێت کەپێیوانییە کشانەوەی هێزەکانی ئیسرائیل و پشتبەستن بەهێرشە ئاسمانی و پەلاماری کۆماندۆیی سەرکەوتوو بێت لەڕیشەکێشکردنی حەماس. رۆژی سێشەممە سوپای ئیسرائیل رایگەیاند «هێرشی بەئامانجگیراو»ی لە خان یونس ئەنجامداوەو بنکەیەکی عەمبارکردنی چەک و تەقەمەنی حەماسی دۆزیوەتەوە. حاتم سالم، کە لەگەڕەکی ئەلدەراج لەغەززە دەژی بەرۆژنامەی واڵ ستریت جێرناڵی راگەیاندووە کە چەندرۆژی رابردوو زۆر سەخت بووە بۆ ئەو دانیشتوانانەی غەززە کە ماونەتەوەو نەڕۆیشتوون. «گولـلەتۆپی تانکەکان نە بەڕۆژ نە بەشەو نەوەستاون، ئێمە لیرە دەژین بچین بۆ کوێ؟ سوپای ئیسرائیل پەیام دەنێرێت بۆ خەڵک کە بچن بۆ پەناگەکان، کام پەناگانە؟»، سالم وای وت. بەپێچەوانەی ئەوکاتەی ئەمریکا بۆ ئیسرائیلی داناوە بۆ کۆتایهێنان بەجەنگ، جەنەڕاڵەکەی پێشووی سوپای ئیسرائیل پێیوایە جەنگ درێژە دەخایەنێت. «لەئێستادا، پێموانییە نزیک بین لەسەرکەوتن لە خان یونس، رەنگە چەند هەفتە یان زیاتری پێبچێت»، جیۆرا ئیلاند وای وت.

هاوڵاتی بەرەبەیانی رۆژی هەینی ١٥ی کانوونی یەکەم، لەلایەن گروپێکی چەکدارەوە هێرش کرایەسەر بنکەی هێزە سەربازییەکان لەشاری (راسک) لەپارێزگای سیستان و بەلووچستان، بەپێی ئەو هەواڵانەی لەمیدیاکانەوە بڵاوکرایەوە، بەهۆی ئەم هێرشەوە لانیکەم ١١ کەس کوژران و حەوت کەس برینداربوون. عەلیڕەزا مەرحەمەتی، جێگری پارێزگاری سیستان و بەلووچستان لەلێدوانێکیدا لەگەڵ تەلەفیزیۆنی کۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاند لانیکەم ١١ کەس لەهێزەکانی پۆلیس و پۆلیسی سەر سنوور کوژراون. هەر لەم پەیوەندەدا ئاژانسی هەواڵی فارس سەر بەسوپای پاسداران ژمارەی کوژراوەکانی بە ١٢ کەس راگەیاندو هەروەها رایگەیاند حەوت کەس برینداربوون کەباری تەندروستی هەندێکیان ناجێگیرە. ژمارەیەک لەسەرچاوە ناوخۆییەکان لەسیستان و بەلووچستان ئاماژەیان بەوەدا کەژمارەی کوژراوەکان زیاترە لەوەی کە لەمیدیاکانەوە راگەیەندراوە. بۆ وێنە (خلیل اللە بلوچی) چالاکی کۆمەڵایەتی، کە دانیشتووی زاهیدانە لەهەژماری تایبەتی خۆی لەتۆڕی کۆمەڵایەتی ئێکس ئاماژەی بەوە داوە کە ١٥ کەس کوژراون و ژمارەیەکیش بریندارن. مەجید میرئەحمەدی، جێگری ئەمنیەتی و سەربازی وەزارەتی ناوخۆی ئێران، رایگەیاند دوو کەس لەهێرشبەرەکان لەشەڕەکەدا کوژراون و یەک کەس بەبرینداری گیراوەو ئەوانیتر هەڵاتوون. ماڵپەڕی حال وش و کەمپەینی چالاکانی بەلووچ، کەهەواڵەکانی سیستان و بەلووچستان بڵاودەکەنەوە رایانگەیاند «جیش العدل – سوپای دادپەروەری» بەرپرسیاریەتی ئەم هێرشەی گرتووەتە ئەستۆو ئێران ئەم رەوتەی وەک بکەری ئەم هێرشە ناوبرد. ماڵپەڕی (شبکە عدل) کەماڵپەڕی فەرمی جیش العدلە، ئەم هێرشەی وەک تۆڵە ناوبردو بە فەرمی ئەم هێرشەی گرتە ئەستۆ. لەم راپۆرتەدا ئەمانەوێ باس لەمێژووی دامەزران و ئایدیاو بۆچوونەکانی ئەم گرووپە چەکدارە بەلووچە بکەین لەئێران. جەیش العدل – سوپای دادپەروەری رێکخراوی « جەیش العدلی ئێران» رێکخراوێکی ئیسلامەگەرای چەکداری دژەبەری ئێران کە خۆی وەک «سوپای عەدالەت و یەکسانی» و سوننە دەناسێنێت. ئەم گروپە خۆی بەداکۆکیکاری مافی سوننەکان بەتایبەت لەپارێزگای سیستان و بەلووچستانی ئێران دەناسێنێت. لەساڵەکانی یەکەمی دامەزرانیدا وەک دژبەری دەستتێوەردانی کۆماری ئیسلامی ئێران لەسووریا دەناسراو وەک بەشێک لەسیاسەتەکانی ئەم حزبە ناوی لێ دەبرا. ئەم گروپە هەر لەسەرەتای دامەزراندنیەوەو زۆرجاران هێرشی چەکداری کردووەتە سەر هێزە سەربازی و ئەمنییەکانی ئێران و بەرپرسیارییەتی چەند هێرشی چەکداری لەسنوورەکانی باشوری رۆژهەڵاتی ئێران گرتووەتە ئەستۆ. تیرۆری بەرپرسان و رفاندنی هێزەکانی سەرسنوور و چەکدارەکانی کۆماری ئیسلامی، بەشێکی تر بووە لە چالاکییەکانی ئەم گرووپە. رێکخراوی جیش العدل، دوای ئەوەی لەساڵی ٢٠١٠ عەبدولمالک ریگی، رێبەری گرووپی «جوندوڵڵا» لەسێدارەدراو ئەم گرووپە هەڵوەشایەوە، لەلایەن بەشێک لەئەندامانی جوندوڵڵاو ژمارەیەک لەلاوانی بەلووچەوە دامەزراو ساڵی ٢٠١٢ سەڵاحەدین فارۆقی وەک کەسی یەکەمی ئەم رێکخراوە دیاری کرا. جەیش العدل، سەڵاحەدین فاروقی وەک ئەمیر و رێبەری جەهادی بەلووچستان ناو دەبات.   تیرۆر یان بەرگری رەوا کۆماری ئیسلامی ئێران ئەم رێکخراوە وەک رێکخراوێکی تیرۆریستی ناودەبات کە سەر بەئەمریکایەو ئێران وەک «جەیش الڤلم – سوپای ستەم» ناوی دەبات. ئەمریکا هاوشانی یابان و نیوزلەندا ئەم گرووپە وەک گروپێکی تیرۆریستی ناو دەبات. جەیش العدل و بەتایبەت باڵی سەربازی ئەم رێکخراوە رێکاری جیاوازی سەربازی دەگرنەبەر بۆ وەستانەوە دژی ئێران. ئەو رێکارانە رەنگە هەندێکیان لەلای کۆمەڵگای جیهانی پەسەندکراو نەبن، بەڵام لای بەشێک لەخەڵکی بەلووچستان کەخۆیان نزیک بەم رێکخراوە دەزانن پەسەندکراون. یەکێک لەو رێکارانەی ئەم گرووپە گرتوویەتە بەر، بەبارمتەگرتنی هێزە سەربازییە سنوورییەکانە لەسیستان و بەلووچستان. هێزە سنوورییەکان زۆرجار تەقەی راستەوخۆ  لەکاسبکارانی بەلووچ دەکەن لەسەر سنوور. لەبەرئەوەی بەلووچستان هاوشێوەی کوردستان بێبەشە لەخزمەتگوزاری پیشەسازی، خەڵک بۆ بژێوی ژیانیان ناچارن کۆڵبەری بکەن و هێزە سنوورییەکان تەقەیان لێدەکەن. جەیش العدل زۆرجار وەک تۆڵەکردنەوە هێزە سنوورییەکان بەبارمتە دەگرێت یان هێرش دەکاتە سەر بنکەکانیان. ئەوەی لای ئەم هێزە رەوایی بەم کارانە دەدات ئەوەیە وەک بەرگری رەوا ناوی دەبەن. جەیش العدل خۆی وەک لایەنگرو بەرگریکاری سوننەکانی بەلووچستان ناساندووە. پارێزگای بەلووچستان لەئێران کە هاوسنوورە لەگەڵ بەلووچستانی پاکستان، ناوچەیەکی سوننە نشینن و زۆربەی دانیشتوانی سەر بەسوننەن و شوێنکەوتەی ئیمامی حەنەفین. جەیش العدل خۆی وەک هێزێکی نەتەوەیی- ئیسلامی پێناسەدەکات. هەربۆیە هەر چەشنە دەستدرێژییەک و توندووتیژییەک لەلایەن ئێرانەوە دژ بەخەڵکی بەلووچستان، بەهێرش بۆسەر ئەو خەڵکە دەزانێت کە خۆی بەبەرگریکاریان ئەزانێ و بەمافی خۆیان دەزانن پەنا بۆهەر رێکارێک ببەن دژی هێزە سەربازی و ئەمنییەکانی ئێران لەناوچەکە.   جیابوونەوەی جەیش النصر – سوپای سەرکەوتن هاوینی ٢٠١٤، عەبدولڕەئوف ریگی، برای عەبدولمالک ریگی، رێبەری جوندوڵڵا کە ساڵی ٢٠١٠ لەئێران لەسێدارەدرا، جیابوونەوەی خۆی لە جەیش العدل راگەیاندو حزبی جەیش النصری دامەزراندو چالاکییە سەربازییەکانی خۆی دژ بەئێران درێژە پێدا. دەوترێت عەبدولڕەئووف ریگی، بەناڕەزایەتی بەکوشتنی بارمتەیەکی ئێرانی لەلایەن جەیش العدلەوە لەو گرووپە جیابۆتەوە. ماوەیەکی کورت دوای جیابوونەوە، لەکۆتاییەکانی سێپتەمبەری ٢٠١٤ عەبدولڕەئووف ریگی لەگەڵ خوشکەزاکەی بەناو ئەبووبەکر ریگی، لە پاکستان تیرۆر کرا. ئێران تیرۆرکردنی عەبدولڕەئووف ریگی و ئەبووبەکر ریگی دایەپاڵ جەیش العدل و رایگەیاند ئەم خاڵ و خوشکەزایە لە شاری (ئەلبەندین)ی پاکستان لەلایەن جەیش العدلەوە کوژراون. بەڵام رێبەران و ئەندامانی جەیش النصر ئەوەیان رەتکردەوە کە ریگی بەدەستی جەیش العدل کوژرابێت و کۆماری ئیسلامیان وەک تۆمەتباری ئەم کردەوە تیرۆریستییە ناوبردو رایانگەیاند رێبەری جەیش النصر لەلایەن ئێرانەوەو لەشاری کوەیتەی پاکستان تیرۆر کراوە. چەند مانگ دواتر مەحموود عەلەوی، وەزیری موخابەراتی ئێران ئاماژەی بەکوشتنی ئەم دوو کەسە داو وتی :» کرانە ئامانجی تیری غەیب». جەیش العدل مانگی شوباتی ٢٠١٤ هێرشی کردەسەر بنکەیەکی سەربازی ئێران لەسنووری پاکستان و پێنج کەس لەهێزە سەربازییەکانی ئەو بنکەیەی بە بارمتە گرت. دواتر یەکێک لەبارمتەکان بەناوی ( جەمشید دانایی فەڕ) لەلایەن ئەم گرووپەوە لەسێدارەدراو چوار کەسی تریان کە سەربازبوون بەنێوانگیری کەسانی ناسراوی ناوچەکە ئازادکران. عەبدولڕەئووف ریگی لەکۆمەڵێک وتووێژدا کە ڤیدیۆکانیان ئێستاش لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و بە تایبەت لەیوتیوب بەردەستە، دژی لەسێدارەدانی ئەم پلەدارە سەربازییە بووە، هەربۆیە بەدامەزراندنی جەیش النصر رێگای خۆی لە جەیش العدل جیاکردەوە. ساڵی ٢٠١٦ جەیش العدل، لەڕاگەیاندنێکدا رایگەیاند کەهێزەکانی «جەیش النصر» جارێکی تر پەیوەست بووەنەتەوە بە «جەیش العدل» و جەیش النصر هەڵوەشاوەتەوە.   درێژەدەری رێبازی جنداللە زۆربەی چالاکانی بەلووچ و تەنانەت خودی جەیش العدل، خۆیان بەدرێژەدەری رێبازی جنداللە دەزانن. گرووپی «جنداللە» بەر لەدەستگیرکردنی رێبەرەکەیان (عەبدولمالک ریگی) و ئیعدامکردنی لەلایەن ئێرانەوە، بۆ ماوەی چەند ساڵ هاوشیوەی جەیش العدل، چالاکی سەربازی دەکردو هێرشی دەکردە سەر بنکەو بارەگاکانی سەرسنوور و هەڵدەهاتنەوە بۆ پاکستان. ئەم چالاکیانە بەردەوام بوو تا ئەوەی رۆژی ٢٣ی شوباتی ٢٠١٠، وەزارەتی ئیتلاعاتی کۆماری ئیسلامی رایگەیاند عەبدولمالک ریگی لەفڕۆکەیەکدا کە لەدوبەیەوە بەرەو قەرقیزستان دەڕۆشت، ناسراوەتەوەو دوای ئەوەی فڕۆکەکە هاتۆتە خاکی ئێران، ناچاریان کردووە بنیشێتەوەو دەستگیریان کردووە. دەستگیرکردنی رێبەری جنداللە و دواتر ئێعدامکردنی لەمانگی ٦ی ٢٠١٠ بوو بەهۆی هەڵوەشاندنەوەی ئەم رەوتە. جوندوڵڵا خۆیان وەک رەوتێک دەناسی کە بەرگریان لەخەڵکی بەلووچستان دەکرد. بەڵام کۆماری ئیسلامی ئەوانی وەک گرووپێکی تیرۆریستی وەهابی و سەلەفی ناودەبرد کە لەلایەن ئەمریکاو بەریتانیاوە پشتیوانی دەکرێن. بەڵام ئەمریکاو بەریتانیا هەرچەشنە پشتیوانییەک لەم گرووپەیان رەتدەکردەوە. جنداللە وەک گرووپێکی پشتیوانی سوننەکانی بەلووچستان لەساڵی ٢٠٠٣ دامەزراو چالاکی سەربازی خۆی دەستپێکرد. زۆرجار هێرشی دەکردە سەر بنکە سەربازی و کۆبوونەوە گشتییەکان. ساڵی ٢٠٠٩ و لەکاتی هەڵبژاردنی سەرکۆماری، بۆمبێک لەیەکێک لەمزگەوتە شیعەکانی زاهیدان تەقییەوە، ٢٥ کەس کوژران و ١٢٠ کەس برینداربوون. جنداللە بەرپرسایەتی ئەم هێرشەی گرتەئەستۆ . نەتەوەیەکگرتووەکان ئەم هێرشەی وەک هێرشێکی تیرۆریستی ناوبردو سەرکۆنەی کرد. جەیش العدل خۆیان بەدرێژەدەری ئەم رەوتە دەزانن. لەماڵپەڕی فەرمی خۆیان بەناوی (شبکە عدل) بەئاشكرا خۆیان بەدرێژەدەری رێگای عەبدولمالک ریگی ناودەبەن. دروشمی سەرەکی ئەم رێکخراوە پشتیوانیکردنە لەعەداڵەت و بزووتنەوەکەیان وەک هەوڵێک بۆ جێگیرکردنی عەداڵەت ناودەبەن. ئەوان باس لەوەدەکەن دەیانەوێ خۆیان مێژوو بنووسنەوە. مێژوو بەو شێوەیەی بوونی هەیە نەک بەو شێوەیەی زاڵمەکان دەیانەوێت.   جەیش العدل و جەنگی غەززە جەیش العدل، لەماڵپەڕی فەرمی خۆیان بەئاشکرا پشتیوانی لەخەڵکی غەززە ئەکەن. بەڵام جەنگی غەززە بەئاگرێک دەزانن کەئێران کردوویەتیەوەو دژی حەماس هەڵوێستیان گرتووە. لەراگەیاندنێکی فەرمیدا نووسیویانە:» ئێمە بەدڵ لەگەڵ خەڵکی هەژارو بێ پەنای غەززەین. خەڵکی فەلەستین و ئوممەی ئیسلامی دەبێ هەڵوێستیان هەبێت بەرامبەر بەوەی کە کۆماری ئیسلامی (رژێمی ویلایەتی فەقیە) بازرگانی سیاسی و ئایدیۆلۆژیایی بکات بەخوێنی خەڵکی هەژاری فەلەستینەوە». لەو راگەیاندنەدا لەگەڵ ئەوەی دژی کوشتنی بەکۆمەڵی خەڵکی غەززە لەلایەن ئیسرائیلەوە هەڵوێستیان هەیە، بەڵام ئەم جەنگە بەئاگرێک دەزانن کەهەڵگیرسێنەرەکەی کۆماری ئیسلامیە و لەڕێگای حەماسەوە کە لەلایەن کۆماری ئیسلامییەوە پشتیوانی دەکرێت ئەم جەنگە بەمەبەست هەڵگیرسێندراوە. جەیش العدل دژی دەستتێوەردانی کۆماری ئیسلامییە لەکاروباری خەڵکی فەلەستین و لوبنان و لایان وایە کۆماری ئیسلامی بەم شێوەیە ئاگری جەنگ لەخۆی دووردەخاتەوە. ئەم رەوتە لای وایە ئێران دژی ئەوەیە کێشەی فەلەستین بەشێوەی ئاشتیخوازانە چارەسەربکرێت و بەم شێوەیە خەڵکی غەزەی کردووە بە قوربانی.