یانەی نەورۆز ئێستا بووەتە یەکێک لە سیما دیار و گەشاوەکانی شاری سلێمانی

مەبەست سەعید   زیاتر لەحەوت ساڵ دەبێت تەندروستی سلێمانی بەدۆخێكی ناهەمواردا تێدەپەڕێت، چونکە بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی سلێمانی ناتوانێت گرفتی چاودێری چڕ چارەسەر بکات! هەرچەندە بەهۆی کۆرۆناوە ئامێری پێویست کڕدراون، بەڵام ژمارەی بێد (قەرەوێڵە)ەکان لەئاست خواستی نەخۆشدا نیە.   تەندروستی سلێمانی دەڵێت ژمارەی بێدی چاودێری چڕ کەدەتوانرێت بخرێنەکار ١٢٥ بێدە، بەڵام لەئێستادا تەنها ٢٣ بێد کاری پێدەکرێت.  سەرچاوە تایبەتەکەی هاوڵاتی دەڵێت هۆکاری ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ نەخۆشخانە ئەهلیەکان کەڕێگری دەکەن لەکردنەوەی بێدی زیاتر.  بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخە پلانی ئەوەی هەیە کە 20 بێدی چاودێری چڕ بەشێوەی نیمچە تایبەت بکرێتەوەو لەبری هەر شەوێک مانەوەی نەخۆش بڕی   150 هەزار دیناری عێراقی لێوەردەگیرێت. لەكاتێكدا گەر ئەو بە  120 بێدەی تر کەئامادەن و بخرێنەکار ئەوا هیچ رێگەیەک نامێنێتەوە بۆ نەخۆشخانە ئەهلیەکان، ئەو کات بەناچاری بەشی چاودێری چڕی نەخۆشخانە ئەهلیەکان بەناچاری دایدەخەن.  سەرچاوەیەکی تایبەتی ناو تەندروستی، بەپەیامنێری هاوڵاتی راگەیاند: هەوڵی نەخۆشخانە ئەهلیەكان وایكردووە كەزیاتر لە 100 بەشی لەكاركەوتووی چاودێری چڕ لەسلێمانی نەكەونە كار، چونكە ئەگەر بەشی چاودێری چڕ لەنەخۆشخانە حكومییەكان كاربكەن هاووڵاتیان رووناكەنە نەخۆشخانە ئەهلیەكان. بەپێی زانیاریەكان هەندێك نەخۆشخانەی ئەهلی تەنها شەوێك مانەوە بەنزیكەی یەك ملیۆن دیناری عیراقی وەردەگیرێت. كەمال عەبدولڕەحمان لێپرسراوی هۆبەی یاریدەدەری بێهۆشكاری بەهاوڵاتی وت: لەئێستادا بەهۆی كەمی كارەمەندی پزیشكی بێهۆشكارەوە پەستانێك خراوەتەسەر پارێزگای سلێمانی، بۆیە نەتوانراوە كارمەندی پێویست بۆ ئەم بەشە دابمەزرێندرێت، پاشان بەهۆی گرانی مانەوەی نەخۆش لەنەخۆشخانە ئەهلیەكان بەتایبەت لەبەشی چاودێری ورد، وایكردووە هاووڵاتی خانوو ئۆتۆمبێل و كەرەستەكانی ماڵەكەی بفرۆشێت تاگەیشتووەتە هەڵوەشاندنەوەی خێزان و جیابوونەوەی ژن و مێرد. دكتۆر توانا سەرپەرشتیاری گشتی بەشی چاودێری وردو پزیشكی سڕكردن و بێهۆشكاری لەنەخۆشخانەی شار لەلێدوانێکی تایبەتدا بۆ هاوڵاتی باسی لەوەکرد: هۆكاری بەكارنەخستنی بێدی نەخۆشخانە حكومییەكان دەگەڕێنێتەوە بۆ دوو هۆكار، ئەوانیش نەبوونی سەرچاوەی مرۆیی كە لەساڵی 2013 تائێستا هیچ كارمەندێك دانەمەزراوە لەو بوارەدا كەبتوانرێت بەتەواوی ئەو بەشە چالاك بكرێت. هۆكارێكی تر دەگەڕێنێتەوە بۆ نەدانی مووچە لەكاتی خۆیدا كەناتوانرێت كارمەندی چالاك بهێنرێتە بەشی چاودێری ورد. لەدرێژەی قسەکانیدا دەڵێت لەئێستادا ناتوانرێت ئەو بەشە لەنەخۆشخانە ئەهلیەكان دابخرێت لەحاڵەتی رووداوی نەخوازراودا نەخۆشێك بهێندرێتە نەخۆشخانەی حكومی و بەهۆی پڕبوونەوەی بێدەكان لەنەخۆشخانەكە بەناچاری دەبێت ئەو نەخۆشە ببرێتە نەخۆشخانەیەكی ئەهلی، گەر بێتوو لەو كاتەشدا ئەهلیەكان بەردەست نەبن نەخۆشەكە رووبەڕووی مەرگ دەبێتەوە. هاوڵاتی لەزاری چەند سەرچاوەیەكی ناو تەندروستی هەندێک زانیاری تایبەت بەم بابەتەی دەستكەوتووە كەیەكێك لەهۆكارەكانی كارانەكردنی بێدەكانی نەخۆشخانە حكومییەكان دەگەڕێتەوە بۆ پزیشكەکان كە بەشێكیان لەنەخۆشخانە ئەهلیەكان كاردەكەن. سەرچاوەیەک بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد: ئەو پزیشكانەی لەبەشی چاودێری چڕ لەنەخۆشخانەی شار دەستبەكاربوون هەمان ئەو پزیشكانەن كە لەنەخۆشخانە ئەهلیەكان كاردەكەن، پزیشكێك لەنەخۆشخانەی ئەهلی 200 بۆ 300 هەزار دیناری عێراقی دەستدەكەوێت لەنەشتەرگەریەكدا، بەڵام لەنەخۆشخانەی حكومی بەم شێوەیە نیە. هەروەها ئەو سەرچاوەیە باسی لەوەشكرد: ئەگەر بێدەكانی نەخۆشخانە حكومیەكان زیادبكرێن كاری نەخۆشخانە ئەهلیەكان لاواز دەبێت، هەروەها وتی: ئەوەی ئێستا هەیە بازرگانی كردنە لەناو نەخۆشخانە ئەهلیەكاندا، بەتایبەت بەشی چاودێری ورد كەبازاڕێكی باشی بۆ ئەو پزیشكانە دروستكردوە كەكار لەم بەشەدا دەكەن. بەپێیی ئەو داتایانەی دەست هاوڵاتی كەوتوون لەكۆی 125 بێدی چاودێری ورد لەنەخۆشخانە حكومیەكانی سلێمانی، تەنها 23 لەو ئامێرو بێدانە كاری پێدەكرێت، ئەگەرچی هەندێك لەو بەشانە بەكاردەهێنرێت بۆ بابەتی ترو بەشی تری تەندروستی، دابەشبوونی بێدی چاودێری ورد بەم شێوەیەیە لەسلێمانی (لەكۆی هەبوونی 40 بێد لەنەخۆشخانەی شار تەنها 18 بید كاردەكات، نەخۆشخانەی تایبەت بەهەرس و جگەر لەكۆی هەشت بید هیچی كارناكات، نەخۆشخانەی تەعلیمی لەكۆی 10 بێد – هیچی وەك بەشی چاودێری چڕ بەكارنایەت، نەخۆشخانەی ئەڵمانی لەكۆی 40 بێد هیچی كارناكات، نەخۆشخانەی كەنەدی لەكۆی 20 بێد ئەمیش هیچ لە بێدەكان تایبەت بەچاودێری ورد كارناكەن، لەشارۆچكەی چەمچەماڵ كەخاوەنی دوو بێدە هیچ لەو دووانە كارناكەن، ئەوەی دەمێنێتەوە نەخۆشخانەی دڵە لەسلێمانی کە لەكۆی پێنج بێد سەرجەمیان لەكاردان). لەدەرەنجامدا سەرەڕای نالەباری باری دارایی و ئابوری و کەمدەرامەتی هاووڵاتیان، لەئێستادا نەکردنەوەی تەواوی بێدەکانی چاودێری چڕ لەنەخۆشخانە حکومیەکاندا سەرەڕای ئەو ململانێیانەی بوونەتە هۆکاری کارنەکردنی تەواوی بێدەکان، چەندین هۆکاری دیکە بوونەتە هۆی نەکردنەوەو کارنەکردنی بێدەکانی نەخۆشخانە حکومیەکان، لەوانە: دواکەوتنی موچەو لاوازی وەزارەت لەچاودێریکردنی دەوامی پزیشک و کارمەند، دانەمەزراندن و هەبوونی نەخۆشخانەی تایبەت.

شەنای فاتح هەبوونی سیستەمێکی بانکی پێشکەوتوو هۆکاری سەرەکی بەرەوپێشچوونی لایەنی ئابووری و دارایی و کارئاسانیە بۆ خزمەتگوزاریەکان. لەکاتێکدا ئێستا پڕۆژەی هەژماری من دروست کراوە بۆ دابەشکردنی مووچە بەشێوەی ئەلیکترۆنی لەبانکەکاندا. لەبەرامبەردا ئەنجومەنی سەرتاسەریی مامۆستایان و فەرمانبەرانی‌ ناڕازی‌ فۆڕمێکیان بڵاوکردووەتەوە تایبەت بەهەڵمەتی کۆکردنەوەی پشتگیری لەبڕیارەکانی دادگای فیدراڵیی عێراق دەربارەی چۆنیەتی دابەشکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم، مامۆستایانی ناڕازی لەڕێگەی ئەو فۆڕمەوە هەڵمەتی کۆکردنەوەی واژۆی ئەلیکترۆنی ئەنجامدەدەن، بۆ پێدانی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم لەلایەن یەکێک لەبانکەکانی ناوەندییەوەو رەتکردنەوەی هەژماری من. هەر لەم بارەیەوە مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند کەهەر لەسەرەتای دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم گرنگی زۆریان بەسیستەمی بانکی داوەو لەهەمان کاتدا لەهەوڵدان بۆ ئەوەی لایەنێکی بازرگانی دەستەبەر بکەن و ئابووری وڵات و سەرچاوەکان هەمەجۆر بکەن. باسیشی لەوەکرد کە تیشکمان خستووەتەسەر چاکسازیەکانی حکومەتی هەرێم لەبواری سیستەمی بانکی و بەدیجیتاڵکردنی خزمەتگوزاریەکان و پارەدانی ئەلیکترۆنی بەدانانی پڕۆژەی هەژماری من کەبەشێکە لەپلان و کارنامەی حکومەت بۆ گەشەپێدانی بازرگانی و هاوکاریکردنی کەرتی تایبەت. ئاوات شێخ جەناب، وەزیری دارایی و ئابووری هەرێم، رایگەیاند کەهەرچی هەوڵ و کارەکانمان ئەوەیە بەزووترین کات سیستەمی دارایی و بانکی هەرێمی کوردستان بەرەوپێش ببەین و سیستەمەکە بەکەینە سیستەمێکی ئەلیکترۆنی و مووچەش بەم سیستەمە دابەش دەکەین لەداهاتوودا. وتیشی: لەم کابینەیەدا هەنگاوی باش بۆ بەدامەزراوەییکردنی ژێرخانی ئیداری فەرمانگەکانی حکومەت نراوە کەبەشێکی ئەنجامی گۆڕانکاری و بەرەوپێشچوونەکان لەداهاتوودا دەردەکەوێت. پڕۆژەی هەژماری من لەلایەن هاووڵاتیانەوە رەتدەکرێتەوە بەتایبەتی لەپارێزگای سلێمانی و پارێزگای هەڵەبجەو پێیان وایە حکومەت بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆی لەدژی هاووڵاتیان ئەم پڕۆژەیەی راگەیاندووە، زۆرینەی مووچەخۆران رەتیدەکەنەوە کە بەشداری و هەژماری بانکی بکەنەوە، ئەمە لەکاتێکدایە وا بڕیارە لەداهاتوو مووچە بەسیستەمی ئەلیکترۆنی دابەش بکرێت. دکتۆر خالید، ئابووریناس و مامۆستای زانکۆ لەلێدوانێکی تایبەتی بەهاوڵاتی وت: بانک خۆی دامەزراوەیەکی داراییە کاردەکات بۆ بەڕێوەبردنی پارە، سەرمایە، ئەو کەسانەی کەسەرمایەدارن بەنموونە پارەکانیان دەخەنە بانک، بانکیش وەکو نێوەندگیری لەنێوان ئەو کەسەی پارەکە دەخاتە بانکەکە یان دامەزراوەکە، ئەو کەسانە حەز دەکەن کاربکەن، بەڵام سەرمایەیان پێ نیە یاخود پارەکەیان لەئاستی پێویست نیە بۆ کارکردن و کردنەوەی پڕۆژە، بۆیە ئەو نێوەندگیریەی دەکەوێتە نێوان دوو لایەنی کارەکە، ئەو کەسانەی کەپارە دادەنێن وەکو سەرمایە و لە بەرامبەر سەرمایەکە سوو وەردەگرن، بۆ ئەو کەسانەشە کەدەیانەوێت ببنە خاوەن پڕۆژە، کارگە، کێڵگە، دەچن داوای قەرز دەکەن لەبانکەکان، ئەم بەڕێوەبردنەی پارەکە ئیش و کاروباری بانکە پارە وەردەگرێت، لەو کەسانەی کەپارەیان پێیە و پاشەکەوتی دەکەن و دەیخەنە ئەو دامەزراوەیەوە کە بانک ئیدارەی دەکات خۆی سوودی لێوەردەگرێت کەپارەکە دەدات بەکەسێک وەک قەرز، سوودی لێوەردەگرێت بۆ خۆی، لەهەمان کاتیشدا سوود دەدات بەو کەسانەی پارە لەبانکەکەدا دادەنێن، لەنێوان ئەو کەسەی پاشەکەوت دەکات و سوودی خۆی وەردەگرێت و بانکیش بەهۆی ئیدارەکردنی پارەکە ئەویش لەبەرامبەری هەیە، کەئەویش فیدە وەردەگرێت لەو کەسانەی کەداوای قەرز دەکەن، بانک ئەو موئەسەسەیە کەئیدارەی ئیش و کاروباری دارایی دەکات لەنێوان ئەو دوو لایەنە، کۆمەڵێک خزمەتگوزاری داراییان هەیە پێشکەش دەکرێت بەهەردوولا، ئاسانکاری بۆ هەر کەسێک کەهەژمارێکی بانکی دەکاتەوە لەبانک ئاسانکاری بۆ دەکرێت، لەنێو وڵاتەکە خۆی و لەشارەکە لەگەڵ دەرەوە. وتیشی: لەئێستادا سیستەمی بانکی هەمووی بووەتە ئەلیکترۆنی کەگەشت دەکەیت و دەچیتە شوێنێک گەر ئەو بانکە لقی هەبێت لەو وڵاتە دەتوانی شت بکڕیت و ئەو کارتە ئەلیکترۆنیە بەکاربهێنیت، بۆیە بۆ ئیش و کاروباری خۆی دەتوانێت بەکاری بهێنێت، ئەمەش جۆرێکە لەئاسانکاری و پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری دارایی لەشارەکە یان لەوڵاتەکە یان لەنێو وڵاتان. لەنێوان سیستەمی بانکی حکومی و تایبەت، ئەوانە زۆر نزیکن لەیەکتری، بەڵام بانکی حکومی خاوەندارێتیەکەی دەگەڕێتەوە بۆ حکومەت، حکومەتیش بەڕێوبەری دەوڵەتەو کاروبارەکانە، بۆیە خاوەنی ئەو بانکە حکومەت دەبێت کەخەڵک بەشدارە لەحکومەتدا، واتە موڵکیەتی گشتییە، بەڵام بانکە ئەهلیەکان یان بانکی تایبەت موڵکیەتی تایبەتە چەند کەسێکن، کەسێکە یاخود زیاتر کەبەڕێوبەری ئیش و کاروباری دارایی خەڵک دەکەن، ئەو دامەزراوەیە تایبەتە چەند کەسێکن، بۆیە ئەوان خاوەنی بانکەکە دەبن تایبەتە، خەڵک زیاتر لەبەرئەوەی ئیمکانیەت و توانای حکومەت لەزۆرینەی وڵاتان زیاترە، ئەگەر بەراورد بکرێتەوە بەتایبەت، بۆیە ئەو خزمەتگوزاریانەی پێشکەش دەکرێن لەبانکە حکومیەکان زیاترو فراوانترن لەو خزمەتگوزاریانەی پێشکەش دەکرێن لەبانکە تایبەتەکان، خەڵک زیاتر متمانەی بەحکومەت هەیە، جیهازی حکومی ئیدارەی ئیش و کاروباری دەوڵەتەکە دەکات، هەمیشە بەردەوامە ئەو حکومەتە، بەڵام کەرتی تایبەت بەنموونە ئاساییە بانکەکە دابخات و ئیش و کاروباری خۆی کۆتایی پێ بهێنێت، بۆیە حکومەت سیقەو متمانەی زیاترە لەلای خەڵک، خەڵک زیاتر مامەڵە دەکات لەگەڵ بانکە حکومیەکان، بەڵام مەرج نیە ئەمە گشتاندنی بۆ بکەین لەهەموو وڵاتان، لەوڵاتانی دی‌ دەبینین سیستەمی بانکی تایبەت زۆر زۆر پێشکەوتووترە، حکومەت دەستتێوەردان ناکات و ناچێتە ناو ئەو بوارانە، جێی هێشتووە بۆ کەرتی تایبەت ئەو کارانە بکەن، ئیدارەی ئیش و کاروباری دارایی خەڵک بکەن وەک دامەزراوەیەکی بانکی،  بۆیە هەندێک لەوڵاتان، وڵاتانی پێشکەوتوو مامەڵە لەگەڵ بانکە تایبەتەکان دەکرێت نەک بانکە حکومیەکان. بەگشتی هاووڵاتی بەهۆی قەیرانی داراییەوە تاڕادەیەکی زۆر متمانەی بەبانکە حکومیەکان نیە، بە بانکە ئەهلیەکانیش تاڕادەیەک متمانەی نیە، چونکە دۆخی دارایی لاوازە ئێستا لەهەرێمی کوردستان، بۆیە خەڵک حەز دەکات پارەکە لای خۆی بهێڵێتەوە، ئەمە بیرکردنەوەی خەڵکە دەڵێت باشترە لەلای خۆم بێت، دەتوانم بەکاریبهێنم هەرکاتێک پێویستم پێ بوو، نەک لەبانکەکان بێت، لەوانەیە لەبانکەکان حکومەت پێویستی بەپارە بێت، پارە لەبانکەکە رابکێشێت، یان لەکەرتی تایبەت بێت و بانکەکە دابخرێت، بۆیە سیقە کەم بووە لەنێوان هاووڵاتی و بانکەکاندا، ئەمە وایکردووە کەکەرتی یان بواری بانکی لەکوردستان لاواز بێت ئیش و کاروبارەکەی وەک پێویست نەبێت. عوسمان تەها، هاووڵاتی لەلێدوانی بەهاوڵاتی وت: زۆربەی خەڵک بەهۆی خراپی باری داراییەوە تاڕادەیەکی زۆر متمانەی بەبانکەکان نیە، چونکە دارایی کوردستان زۆر لاوازە، بۆیە حەز دەکەم پارەکە لای خۆم بێت باشترەو دەتوانم بەکاریبهێنم هەرکاتێک کە ناچاربم و هۆکارێک بێتە پێشەوە. وتیشی: ئەگەر پارەکانم لەبانکەکان دابنێم لەوانەیە لەبانکەکان نەمێنن و کەس نازانێت بۆ کوێ دەبرێن. بڕیار جەلال، فەرمانبەری حکومی بەهاوڵاتی وت: راستە زۆر مووچەمان فەوتاوە یان پاشەکەوت کراوە، بەڵام هەرچۆنێک بێت سیستەمی بانکی حکومی شتێکی باش نییەو متمانەم پێی نییە بۆ دانانی پارەکانم و وەرگرتنی قەرز، چونکە بانکی تایبەت هەندێکجار نازانیت کێ خاوەنییەتی و ئەگەر دابخرێت ناتوانی لەکەسی داوا بکەیتەوە. وتیشی: ئەمە وادەکات کەحکومەت متمانەی زیاد بکات لای خەڵکی و فەرمانبەرانی بەتایبەتی، بەڵام بەبۆچوونی من متمانەی فەرمانبەران بەحکومەت بەئاسانی دروست نابێتەوە تەنانەت بەم سیستمەش.  بەپێی ئاماری بانکی جیهانی ٤٩ بانکی حکومی و تایبەت لەهەرێمی کوردستان هەن کە بەلقەکانیەوە زیاترن لە ١٠٠ بانک.

شوان عەباس بەدری   لەگەڵ دەستپێک و بەردەوامیی شەڕی غەزە، ئەو رۆڵەی ئێران لەو جەنگە لەلایەک و لەلایەکی دیکەوە لەسەرانسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەیگێڕێت، سەرنجی جیهانی بەلای خۆیدا راکێشاوە. ئێران سەرەڕای  پشتیوانی لەبزووتنەوەی حەماس لەململانێکانی لەگەڵ ئیسرائیلدا، لەماوەی چەند مانگی رابردوودا هێرشی کردەسەر عێراق و سوریاو پاکستان وهەروەها  روسیاش بەشێوەیەکی بەرچاو سوودی لەدرؤنەکانی ئەو وڵاتە لەهێرشەکانی بۆ سەر ئۆکرانیادا بینیوە. هەرچەندە ئێران تێوەگلانی خۆی لەهەندێک هێرشی وەک پەلاماری ئیسرائیل لە لوبنانەوەو  هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بۆ سەر هێزەکانی ئەمریکا لەئوردن و هەروەها هێرشکردنە سەر کەشتییەکانی رۆژئاوا لەدەریای سوور لەبنکەکانی یەمەنەوە رەتکردووةتەوە، ، بەڵام گروپە ميلیشیاکانی  سەر بەئێران راستەوخۆ بەرپرسیارێتی خۆیان لەو هێرشاندا راگەیاندووە.   ئەم گرووپانە کێن و رۆڵی ئێران لەم ململانێیانەدا چییە؟ لەسەرانسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ژمارەیەکی زۆر گروپی چەکدار هەن کەپەیوەندییان بەئێرانەوە هەیە، لەوانە حەماس لەغەزە، حزبوڵڵا لە لوبنان، حوسییەکان لەیەمەن و گروپەکانی دیکە کەبنکەیان لەعێراق و سوریاو بەحرەیندا هەیە. وڵاتانی رۆژئاوا زۆرێک لەو گرووپانەیان کە بە “بەرەی بەرگری” ناسراون، وەک گرووپی تیرۆریستی پۆلێن کردووەو بەگوتەی عەلی فایز، شارەزا لەکاروباری ئێران ، ئەم گرووپانە یەک ئامانجیان هەیە کەبریتییە لە « پاراستنی ناوچەکە لە هەڕەشەکانی ئەمریکاو هەڕەشەکانی ئیسرائیل». بەرای فایز، ئەمەریکا گەورەترین مەترسییە بۆ سەر ئێران و مەترسی دووەمیش بریتییە لەئیسرائیل کەئێران وەک بریکارێکی ئەمریکی لەناوچەکەدا سەیری دەکات و دەشڵێت: «ئێران ئەم تۆڕە ميلیشیاییە گەورەیەی لەناوچەکەدا دروستکردووە  تا بەو جۆرە هێزی خۆی پیشانی ئەمریکاو ئیسرائیل بدات». هەرچەندە دوابەدوای هێرشە درؤنییەکەی 28ی کانوونی دووەمی ساڵی 2024  لەئوردن کە بووەهۆی کوژرانی سێ سەربازی ئەمریکی، ئێران رەتیکردەوە لەپشت ئەو هێرشەوە بێت، بەڵام بەرخۆدانی ئیسلامی سەر بەئێران، بەرپرسیارێتی خۆیان لە هێرشەکە راگەیاند. دوای هێرشە کوشندەکەی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل لە ٧ی ئۆکتۆبەر کە بووەهۆی سەرهەڵدانی شەڕی غەزە، ئەوە یەکەمجار بوو سەربازانی ئەمریکی لەهێرشەکانی ناوچەکەدا بکوژرێن، هەر لەبەرئەمەش جۆ بایدنی سەرۆکی ئەمریکا گوشارێکی زۆری لێکرا تا تۆڵەی کوژرانی سەربازە ئەمەریکییەکان بکاتەوە. هەر لەبەر ئەو گوشارانەش ئەمریکا دوای هەفتەیەک هێرشی کردەسەر هێزی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران و میلیشیاکانی سەر بەسوپای پاسدارانی ئێران لەعێراق و سوریا، دواتر ئەمریکاو بەریتانیا هێرشی هاوبەشیان کردەسەر ئامانجەکانی حوسی لەیەمەن کە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەکرێن. هەرچەندە زیاتر لە سێ دەیە بەسەر دوا جەنگی ئێران لەناوچەکەدا تێدەپەرێت بەڵام زۆرجار ئەم وڵاتە لەپشت پەردەی ئالەنگارییەکانی ناوچەکەدا دەبینرێت. هەروەک باسکرا زۆرجار ئێران ئەوە رەتدەکاتەوە راستەوخۆ دەستی لەگەڵ بریکارەکانی لەناوچەکەدا تێکەڵ کردبێت، بەڵام تاران هەر لەدوای سەرکەوتنی شۆڕشی ئەو وڵاتەوە، واتە ماوەی 45 ساڵە پشتیوانی لەگروپە چەکدارەکانی ناوچەکەی کردووەو هەر لە دەیەی هەشتای سەدەی رابردووەوە ئەم پشتگیرییە بووەتە بەشێکی دیاری ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی رژێمەکەی ئێران.   مێژووی ئێران و پەیوەندییەکەی لەگەڵ ئەمریکا دوو رووداو لەمێژووی هاوچەرخی ئێراندا هەن کەیارمەتیدەرن بۆ روونکردنەوەی پێگەی ئەو وڵاتە لەناوچەکەداو پەیوەندییە ئاڵۆزەکانی لەگەڵ ئەمریکا کەبریتین لە: یەکەم / شۆڕشی ئیسلامی ئێران لە ساڵی 1979 کە بووەهۆی دابڕانی ئێران لەڕۆژئاوا دوابەدوای سەرکەوتنی شۆڕشی ئیسلامی لەئێران و بەبارمتەگرتنی 52 دیپلۆماتکاری ئەمەریکی لەو وڵاتە، ئیدارەکەی جیمی کارتەری سەرۆکی ئەوکاتەی ئەمەریکا نزیکەی یەک ساڵ هەموو تواناوهەوڵێکی خۆیان لەپێناو ئازادکردنی ئەو دیپلۆماتکارانە خستەگەڕو دواجار رایەک لەناو ئیدارەی واشنتۆندا درووست بوو کەدەبێت ئێران لەڕووی نێودەوڵەتییەوە گۆشەگیربکرێت و هەروەها سزای تووندیشی بەسەردا بسەپێنرێت. هەر ئەمەش وایکرد ئەمەریکاو هاوپەیمانەکانی لە رۆژئاوادا دژی ئێران  پشتی عێراق و سەدام حسێن بگرن. دووەم /  شەڕی ئێران و عێراق لەدوای جەنگێکی هەشت ساڵەی خوێناوی دواجار بەبەستنی ئاگربەستێک لەنێوان ئێران و عێراق ئەو جەنگە کۆتایی هات، بەڵام لەماوەی ئەو هەشت ساڵەدا هەردوو وڵات باجێکی زۆریان داو نزیکەی ملیۆنێک کەس لەهەردوولا بریندارو کوژران و ئابووری ئێرانیش بەتەواوی وێران بوو. ئەم جەنگە بووە وانەیەک بۆ ئێران و کاربەدەستە باڵاکانی ئەو وڵاتە گەیشتنە ئەو بڕوایەی کەپێویستە تاران لەڕێگەی چەند ستراتیژو تاکتیکێکەوە رێگە بەهەر جۆرە لەشکرکێشییەک بگرێت کە رەنگە لەداهاتوودا بکرێتە سەری و یەکێک لەپلانەکانی ئەو ستراتیژییەش بریتییە لەبەرنامە مووشەکییە بالیستییەکەی ئێران و دروستکردنی تۆڕێکی فراوانی ميلیشیایی. دوابەدوای هێرشی ئەمەریکا بۆ سەر ئەفغانستان لەساڵی 2001و عیراق لەساڵی 2003و هەروەها راپەڕینەکانی بەهاری عەرەبی لەساڵی 2011، ئەم بۆچوون و ستراتیژییەی لەلایەن ئێرانییەکان زیاتر بەهێزکرد.   ئێران چی دەوێت و بەنیازی چییە؟ بێگومان لەڕووی توانای سەربازییەوە ئەمەریکا زۆر لەپێش ئێرانەوەیەو بە رای چاودێرە سەربازیەکانیش ئەم بابەتە هۆکارێکی سەرەکییە کەئێران لەپێناوی مانەوەی خۆیدا ستراتیژییەتی بەرپەرچدانەوە پیادە بکات. هەرلەمبارەیەوە ئەلێکس ڤاتانکا-ی دامەزرێنەرو بەڕێوەبەری پرۆگرامی ئێران لەئینستیتیۆی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڵێت: « جەنگ کردن لەگەڵ ئەمەریکا دوا بژرادەیە کەئێران و بەرەی بەرگری هەوڵی بۆ دەدەن». هەروەها «ڤاتانکا» پێی وایە ئێران بەمەبەستی دوورخستنەوەی هێزەکانی ئەمەریکا لەخۆی لەڕێگەی ميلیشیاکانییەوە تاکتیکی فشار خستنەسەر بەکاردەهینێت، کەئەمەش ستراتیژییەتێکی درێژخایەنەو مەبەست لێی ماندووکردنی ئەمەریکایە لەناوچەکەدا. لەلایەن خۆیەوە «کامەران مارتن» پسپۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان لەزانکۆی ساسیکس-ی بەریتانی هاوڕای بۆچوونەکەی «ڤاتانکا»يەو پێی وایە ئێران دەیەوێت لەسەر شانۆی جیهانی  ببێتە هاوکێشەیەکی بەهێز. هەروەها ناوبراو ئەوەشی روونکردەوە کە ، ئێرانی کۆن کە لەمێژوودا بەوڵاتی فارس ناسراوە، رابردوویەکی پرشنگداری هەیەو زیاتر لەدوانزدە سەدە لەناوچەکانی  رۆژئاوای ئاسیادا باڵادەست بووە، هەر لەبەر ئەو رابردووەش ئێرانییەکان پێیان وایە کەدەبێت رۆڵێکی کاریگەرو گەورەیان لەسەر پێشهاتە ناوچەیی و جیهانییەکاندا هەبێت و بەتایبەتیش کەجگە لەلایەنە سیاسییەکە ئەوا خاوەنی کلتوورو ئەدەبیاتێکی دەوڵەمەندیشن و هەر ئەم باوەڕەش بووەتە سووتەمەنییەکی باش بۆ پەلهاویشتنی ئێران بەناوچەکەدا.   ئێران تاچەند کۆنتڕۆڵی هەیە؟ «یاسەمەن ماسەر»ی چالاکوانی سیاسی و توێژەری ئیرانی لەزانکۆی ئۆکسفۆرد پێی وایە کەئێران لەئێستادا کۆنترۆڵێکی ئەوتۆی بەسەر بریکارو ميلیشیاکانی لەناوچەکەدا نەماوە. ئەم چالاکوانە سیاسییە هێرشی حوسییەکانی یەمەن بۆ سەر کەشتییەکانی دەریای سوور بەنموونە دهێنێتەوەو دەڵێت: «هەڵەیە گەر بڵێین حوسییەکان بەتەنها فەرمانەکانی ئێران جێبەجێ دەکەن، بەڵکو ئەوان بۆ خۆیان خاوەنی ئەجیندایەکی تایبەتن و لەڕێی پیادەکردنی ئەو ئەجیندا تایبەتەش بەنیازن خۆیان وەک هێزێکی گەورەو پۆڵایین لەناوچەکەدا بناسێنن، نەک تەنها وەک ميلیشیایەکی سەر بەئێران». لەمبارەیەوە «عەلی فایز» تەواو هاوڕایە لەگەڵ قسەکانی یاسەمەن و پێی وایە ، کێشەی ئێران لەوەدا خۆی دەبینێتەوە کەکۆنترۆڵێکی تەواوی بەسەر تۆڕی ميلیشیاکانیدا نییەو هەر ئەمەش بۆتە هۆکارێک تاسیاسەتی هەرێمایەتی خۆی بسپێرێتە کۆمەڵێک کارەکتەری نادەوڵەتی. بەبۆچوونی عەلی فایز زۆرجار وڵاتان زیادەڕەوی لەتواناکانی ئێراندا دەکەن، «وڵاتانی دەوروبەری ئێران پێیان وایە کەئەو وڵاتە داڕێژەرە سەرەکییەکەی یارییە سیاسییە شەترەنج ئاساکەی ناوچەکەیە، بەڵام دەبێت بزانین ئێران و گشت هاوپەیمانەکانی نەیانتوانیوە هیچ کام لەئامانجە ستراتیژییە سەرەکییەکانیان بەدەستبهینن، هەر لەناچارکردنی ئیسرائیل، بگرە سەبارەت بەبەستنی ئاگربەست لەغەزە و تادەگاتە دەرکردنی ئەمەریکا لەناوچەکە». هەروەها «فایز» باس لەبەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێرانیش دەکات و دەڵێت: « بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران لەئێستادا لەچاو 20 ساڵ لەمەوپێش پێشکەوتنێکی بەرچاوی بەخۆوە بینیوەو لەڕاستیدا ئەمە خۆی لەخۆیدا مەترسییە راستەقینەکەیە بۆ سەر ئیسرائیل و رۆژئاوا، نەک گروپ و ميلیشیاکانی سەر بەئێران».   جەنگی جیهانی سێیەم لەگەڵ بەرفراوانتربوونی هێرش و پەلامارەکان لەهەموو ناوچەکەدا ئەوا سێرچ لەبارەی هەڵگیرسانی جەنگی سێیەمی جیهانیش زیادی کردووە. «ڤاتانکا» لە ئینستۆتیۆی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێی وایە، دەبێت ئێران بەوریاییەوە جووڵە بکات، چونکە فشارە ناوخۆییەکانی ناو وڵاتەکەی و ناڕەزایی هاووڵاتیان گەیشتووەتە ترۆپکی خۆی و لەم چەندساڵەی دواییشدا ژنان بوون بەسەرقافڵەی دەربڕینی ناڕەزایەتییەکان دژ بەڕژێمی تاران. «خەڵکی ئێران زۆر تووڕەن و بۆیان گرنگ نییە کەئێران لەناوچەدا خەریکی چییە» ڤاتانکا وادەڵێت. بەهەمان شێوەش رۆژئاوا ئارەزووی هیج جۆرە بەریەککەوتن و شەڕێک لەگەڵ ئێراندا ناکات ، «ئیلی گێرانمای»، جێگری بەڕێوەبەری پرۆگرامی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا لەئەنجومەنی پەیوەندییەکانی دەرەوەی یەکێتی ئەوروپا دەڵێت: « بیگومان سەرۆکی ئێستای ئەمەریکا ناتوانیت بەرگەی فشاری هەڵگیرسانی جەنگێکی بەم جۆرە بگرێت بەتایبەتیش کە لەئێستادا لەهەڵبژاردنە سەرۆکایەتییەکەی ئەمەریکا نزیک دەبینەوەو هەروەها ئیسرائیلیش لەتوانایدا نییە کەوەک پێویست خۆی لەمەترسی هڵگیرسانی جەنگەکە بپارێزێت بەتایبەتیش کە قورساییەکەی لەئێستادا لەئەنجامی هەڵگیرسانی جەنگ و ئۆپراسیۆنە سەربازییەکانی لەغەزە  لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەرەو لاوازی چووە». «گیرانمای» پێی وایە ، «ئەمەریکا و ئێران لەجیاتی رووبەێووبوونەوەی راستەوخۆی یەکتر، ئەوا ميلیشیاو بەکرێگرتەکانی خۆیان لەناوچەکەدا بۆ بەئامانجگرتن و لێدانی یەکتر بەکاردەهێنن و لەکاتێکدا بەدەستێک لەیەکتر دەدەن ئەوا لەهەمان کاتدا دەستەکەی تریان لەپشتی خۆیان بەستۆتەوە تا بەو جۆرە رووبەڕووبوونەوە و جەنگی راستەوخۆ لەنێوانیاندا روونەدات، چونکە پێشهاتێکی لەو جۆرە لەتواناو بەرژەوەندی هەردوو وڵاتدا نییەو دەرئەنجامەکانی زۆر مەترسیدار دەبن». بەڵام سەرەڕای ئەمەش «گیرانمای» پێی وایە گەر ئاوڕێک لە رووداوەکانی 10 ساڵی رابردوو بدەینەوە کەزۆر «مەترسیدارو ئاگراوی «بوون، ئەوا دەبێت ئەو هۆشدارییەش بدرێت کە گەر بێتوو «دیبلۆماسییەتێکی جددی لەنێوان ئەو دوو وڵاتەدا نەکەوێتە گەڕ، ئەوا دوورنییە رووداوەکان واشنتۆن و تاران بەرەو رێگەچارەی سەربازی راستەوخۆ پەلکێش بکەن، بەتایبەتیش ئەگەر لایەنێک لەلایەنەکان بەوریایی و ژیری هەڵسوکەوت نەکەن، رەنگە پێشهات و رووداوەکان زۆر لەپێشهات و رووداوەکانی ئێستا پەرەبسێنێت و ناوچەکە بسووتێنێت». سەرچاوە: بی بی سی فارسی  

شوان عەباس بەدری   هەرچەندە ماوەی چەند ساڵێکە هێزەکانی ناوخۆ بەچڕی دەستییان کردووە بە دەستبەسەرداگرتنی چەکی بێمۆڵەت و دانانی بازگە لەسەر شەقام و رێگە سەرەکییەکانی شارەکان و سەرەڕای قەدەغەکردنی هەڵگرتنی چەک بەبێ مۆڵەت، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا  هێشتا لەهەرێمی کوردستان زۆربەی تاوانەکانی کوشتن و بریندارکردن و هەڵکوتانە سەر شوێنان بەو چەکە بێمۆڵەتانە بەردەوامە. نەبوونی رێوشوێنی تووندیش لەسەر مامەڵەو کڕین و فرۆشتن بەچەکیش، وایکردووە هەڵگرتنی چەک لەلایەن هاونیشتمانیانەوە ببێتە دیاردە، ئەمەش کاریگەریی راستەوخۆی لەسەر زیادبوونی تاوان لەهەرێمی کوردستاندا هەبووە. لەبارەی ئەم تەوەرە « سەرکەوت ئەحمەد « وتەبێژی پۆلیسی پارێزگای سلێمانی بە «هاوڵاتی» راگەیاند ، «سەبارەت بەهەڵمەتەکە ئێمە بازگە دادەنێین و لەهەندێک شوێنیشدا بەردەوامەو گەر کەسێک چەکی بێموڵەتی پێبێت دەستگیری دەکەین، دیارە لەشەڕەکانیشدا هەندێک شەڕ دروست دەبێت کە تەقەشی تیا ناکرێت، بەڵام کەهێزەکانی پۆلیس دەچن کەسەکان دەگرن، ئەگەر کەسێک چەکی بێمۆڵەتی پێبێت تەسلیم بەبنکەیەک دەکرێت و دۆسییەی بۆ دەکرێتەوە». هەر سەبارەت بەکردنەوەی دۆسییەی ئەو کەسانەی کەچەکی بێمۆڵەتییان پێیەو دەستگیرکراون  «سەرکەوت ئەحمەد» وتی : « ئەو کەسانە رەوانەی دادگا دەکرێن و بەیاسای تازەی هەڵگرتنی چەکی بێمۆڵەت ئیجرائاتیان لەگەڵ دەکرێت کەسزاکە لەئێستادا قورستر بووە». لەبارەی سزای هەڵگرتنی ئەو جۆرە چەکانەش وتەبێژەکەی پۆلیس بە «هاوڵاتی» رایگەیاند: « ئەگەر بێتوو کەسەکە تەقەی بەچەکەکە کردبێت ئەوا لەساڵێک تا سێ ساڵ سزای بەندکردنی بەسەردا دەسەپینرێت، ئەمە جگە لەغەرامە کە لەملیۆنێک تا سێ ملیۆن دینار عێراقییە، ئەوەش دەکەوێتە سەر راوبۆچوونی دادگا کەئایا ئەو کەسەی دەستگیرکراوە ئەو چەکەی بەکارهێناوە یان بەکاری نەهێناوە، یاخود بەو چەکە هەڕەشەی لەخەڵک کردووە یان خود نا «. لەوەڵامی پرسیارێکی دیکەی «هاوڵاتی» کەئاخۆ لەو هەڵمەتی دەستبەسەرداگرتنی چەکی بێمۆڵەت چەند کەس دەستگیرکراون، وتەبێژەکەی پۆلیسی سلێمانی وتی : « لەساڵی پار واتە لەساڵی 2023دا، 598 پارچە چەکی بێمۆڵەت دەستی بەسەرداگیراوە». هەر لەسەر بابەتی سزادانی ئەو کەسانەی کەچەکی بێمۆڵەتیان پێدەگیریت و چۆنییەتی سەپاندنی سزاو ئەو رێکارانەی کەدادگا لەسەپاندنی سزا بەسەر ئەو کەسانەدا دەیانگرێتەبەر «هاوڵاتی» رای یاساناسێکی وەرگرت و وتی: « وەک دیارە یاسای چەک لەچەند ماددەیەک پێکدێت و سەبارەت بەهەڵگرتنی چەکی بێمۆڵەتیش بەپێی یاسا تاوانە، چونکە هیچ کەسێک بۆی نییە لەدەرەوەی یاسا چەکی بەدەستەوە بێت ئەگەر مۆڵەتی هەڵگرتنی نەبێت، لەبەرئەوەی لەڕووی یاساییەوە بەتاوان ئەژمار دەکرێت». سەبارەت بەجۆری هەڵگرتنی چەکەکان و ئاخۆ لەسەپاندنی سزادا جیاوازن، ئەم یاساناسە وتی : « لەڕووی یاساییەوە جیاوازن، ئەگەر دەمانچە بێت سزاکە جۆرێکەو ئەگەر کڵاشینکۆف و هاوشێوەکانی کڵاشینکۆف بێت جۆرێکی ترە، بۆ نموونە گەر بەدەمانچەوە کەسەکە دەستگیربکرێت ئەوا لەدادگای کەتن دادگایی دەکرێت، بەڵام گەر بەکڵاشینکۆف و هاوشێوەکانی ئەو چەکە دەستگیربکرێت ئەوا لەدادگای تاوانەکان دادگایی دەکرێت». «دادگایی کردنەکەش رێکارێکی خۆی هەیە، لەبەرئەوەی دادگای تاوانەکان سزاکەی قورسترە لەچاو دادگای کەتندا، لەهەموو حاڵەتێکیشدا هەردوولا بەو ئاراستەیە کاردەکەن کەئەم کەسە مادەم چەکی بێمۆڵەتی هەیە، کەواتە دەبێ حوکم بدرێت» یاساناسەکە وادەڵێت. لەبارەی جیاوازی نێوان دادگای کەتن و تاوانیش وتی:» جیاوازییەکە ئەوەیە کەدادگای تاوانەکان لە سێ دادوەر پێکدێت و ئەمە جگە لەداواکاری گشتی کەوەکو پارێزەری مافی گشتی کار لەسەر کەیسەکە دەکات، هەرچەندە داواکاری گشتی حوکم نادات بەڵام ئەگەر هاتوو تاوانەکە شیاوی سزا بێت ئەوا ئەم داوای سەپاندنی سزا بەسەر تاوانباردا دەکات، دادگای کەتنیش لەیەک دادوەر پێکهاتووە لەگەڵ داواکاری گشتی کەئەگەر هاتوو کەسەکە تاوانەکەی بەسەردا ساغ بووەوە یان گەیشتە ئەو قەناعەتەی کەدەبێت حوکم بدرێت ئەوا داوای سەپاندنی سزا دەکات». سەبارەت بەلەبەرچاوگرتنی سزای کەسێک بۆ کەسێکی تر یاساناسەکە بە «هاوڵاتی»وت: « هەڵگرتنی چەکی بێمۆڵەت لەکەسێکەوە بۆ کەسێکی تر جیاوازە، ئەگەر کەسەکە بۆ کارێکی نەشیاو بەکاریبێنێت جیاوازە لەگەڵ کەسێکی تردا کە بۆ پاراستنی گیانی خۆی چەکەکەی پێبێت، بۆ نمونە ئەگەر کەسێک شوان بێت یان کەسێک لەبازاڕی دراودا کاربکات ئەگەر ئەمانە وەکو ئێحتیاتێک دەمانچەیەک هەڵبگرن ئەگەر بەو چەکە دەستگیرکران ئەوا جیاوازە لەگەڵ کەسێکی تردا کە بۆ نییەتێکی خراپ ئەو چەکەی هەڵگرتبێت، بۆنموونە کەسێک ئەگەر بۆ مەبەستی سەرانەسەندن و سووکایەتی پێکردن و گشت ئەو بابەتانەی کەئەو جۆرە تاوانانە لەخۆدەگرێت بەکاری بهێنێت ئەوا دادگا هەموو ئەم شتانە لەبەرچاو دەگرێت و هۆکارێکن بۆ سووککردن یان تووندکردنی سزای تاوانەکە، لەهەموو حاڵەتێکیشدا ئەگەر کەسەکە پێشینەی تاوانی هەبێت سزاکەی قورسترەو ئیقاف تەنفیزی بۆ ناکرێت لەچاو ئەو کەسەی کەپشێنەی تاوانی نییە». لەبارەی سەپاندنی سزای ماددیش یاساناسەکە وتی:» بڕی سزاکە دادگا خۆی دیاری دەکات، چونکە پەیوەندی بەقەناعەتی دادوەرەکەوە هەیە». جێی ئاماژەیە لەڕێنومایی ژمارە 5ی ساڵی 2022ی وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان لەبارەی جێبەجێکردنی یاسای چەکدا لەماددەی 15ی بڕگەی یەکەمی ئەو یاسایە هاتووە کە، ‎هەر کەسێک بەبێ مۆڵەتی دەسەڵاتی مۆڵەتدان، دەستداریی چەکێکی ئاگرین یان تفاقی بکات، هەڵیبگرێت، بیفرۆشێت، چاکیبکاتەوە یان دەستاودەستی پێوە بکات، ئەوا بەبەندەکردن بۆ ماوەیەک کە لە(١) یەک ساڵ کەمتر نەبێت و لە (٣) سێ ساڵ زیاتر نەبێت و بەپێبژاردنێک کە لە (٢٠٠٠٠٠٠) دوو ملیۆن دینار کەمتر نەبێت و لە (٥٠٠٠٠٠٠) پێنج ملیۆن دینار زیاتر نەبێت، سزا دەدرێت.  

سازگار ئەحمەد دوای تێپەڕبوونی ساڵێک بەسەر بڕیاری راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان، تاوەکو ئێستا پرۆسەکە دەستیپێنەکردووەتەوەو شارەزایەکی ئابووریش پێی وایە ئەگەر هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان هاوشێوەی رابردوو دەستپێبکاتەوە، ئەوا هیچ کاریگەرییەکی ئەرێنی لەسەر ئابووری هەرێم نابێت، هەروەها ئەندامێکی لیژنەی ئابووری لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەڵێت «پرسی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان چەندجارێک گفتوگۆی لەسەر کراوە، بەڵام بڕیاری یەکلاکەرەوەی لەسەر نەدراوە». دوای بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لەبارەی نادەستووری بوونی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان، دادگای نێوبژیوانی پاریس-یش لەسەر سکاڵای عێراق بڕیاری راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان دەرکرد. دارا سێکانیانی، ئەندامی لیژنەی ئابووری لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەهاوڵاتی وت «پرسی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان چەندجارێک گفتوگۆی لەسەر کراوە بەتایبەت لەنێوان هەردوو حکومەتی عێراق و تورکیادا، بەڵام تاوەکو ئێستا گفتوگۆکانیان نەگەیشتووەتە ئەنجام». «زۆرجار باسدەکرێت کەهێڵێکی جێگرەوە بۆ ئەو هێڵەی کە لەکوردستانەوە دەڕوات بدۆزرێتەوە، هەروەها قسەش لەسەر ئەوە دەکرێت کە لەداهاتوودا ئەو ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوتەی کە رۆژانە هەرێمی کوردستان بەرهەمی دەهێنێت لەڕێگەی ئەو بۆرییە جێگرەوەیە هەناردە بکرێت بۆ بازاڕەکانی جیهان»، دارا سێکانیانی وادەڵێت. ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق وتیشی «تاوەکو ئێستا کۆبوونەوەو گفتوگۆکان لەسەر پرسی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان بەردەوامە، بەڵام بڕیاری یەکلاکەرەوەی لەسەر نەدراوە». روونیشیکردەوە «لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تائێستا گفتوگۆی جددی لەسەر پرسی هەناردەکردنەوەی نەوت نەکراوە، چونکە ئەم بابەتە زیاتر کاری هەردوو حکومەتی عێراق و تورکیایە، هەروەها باس لەوەدەکرێت لەداهاتوودا بەرپرسی یەکەمی تورکیا دێتە عێراق هەندێک دۆسیەی گرنگ هەیە هەردوولا تاووتوێی دەکەن و یەکێکیش لەدۆسییەکان هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەبێت». هەر لەسەر هەمان پرس سەعد عەبدوڵڵا گوڵپی، شارەزای بواری ئابووری بەهاوڵاتی راگەیاند «بڕیاری راگەیاندنی ئابووری سەربەخۆی هەرێمی کوردستان، بڕیارێکی هەڵە بوو، لەبەرئەوەی ئەو بڕیارە باش تاووتوێ نەکرابوو، هەروە‌ها بەهۆی ئەوەی هەرێمی کوردستان دەوڵەت نییە لەفرۆشتنی نەوتەکەشی زیانی بەردەوکەوت». ئاماژەی بەوەشکرد «هۆکاری زیانی هەرێم لەفرۆشتنی نەوت ئەوەبوو کە بەرهەمهێنانەکەی تێچووی زۆربوو، هەروەها لەفرۆشتنیشی هەرێم ناچاربوو بەنرخی کەمتر بیفرۆشێت تاوەکو کۆمپانیاکانی دەرەوە لێی بکڕن». وتیشی «ئەوە پارەیەی لەفرۆشتنی نەوت بەدەست دەهات دەبوو ئاڕاستەی کەرتی بەرهەمهێنان بکرێت، نەک بکرێتە داهات بۆ مووچە، ئەمەش وایکردووە ژێرخانی ئابووری حکومەتی هەرێم سفر بێت». سەبارەت بەڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان سەعد عەبدوڵڵا گوڵپی روونیکردەوە «راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان کاریگەرییەکی ئابووری نییە، بەڵکو کاریگەرییەکی سیاسییە لەبەرئەوەی ئەوکاتەی نەوتیش دەفرۆشرا هەر مووچە بەدوو مانگ جارێک دابەش دەکرا یاخود نیو مووچە دابەشدەکراو ئاستی وەبەرهێنان و خزمەتگوزاریش بەپێی پێویست نەبوو، بەڵام ئێستا راگرتنی هەناردەکردنی نەوت دۆخەکەی خراپتر کردووە، چونکە خۆمان نەوت نافرۆشین و بەغداش بەپێی پێویست پارە نانێرێت». ئەم شارەزای ئابووریە پێی وایە ئەگەر هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان هاوشێوەی رابردوو دەستپێبکاتەوە، ئەوا هیچ کاریگەرییەکی ئەرێنی لەسەر ئابووری هەرێم نابێت، بەڵام ئەگەر لەڕێگەی سۆمۆوە نەوت هەناردە بکرێت، یان لەگەڵ حکومەتی عێراق رێککەوتنی سیاسی بکرێت کە هەرێم نەوت نەفرۆشێت و حکومەتی عێراق خۆی نەوتەکە بفرۆشێت و بودجەی تەواوەتی بۆ هەرێم بنێرێت، ئەوا قازانجی زیاتر دەکرێت. وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەساڵیادی راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم ئاماژەی بەوەکرد «لەهەوڵەکانمان بۆ دووبارە هەناردەی نەوتی هەرێم بەردەوامین، بەڵام لەگەڵ ئەوەی هەردوو حکومەتی هەرێم و فیدراڵ رێککەوتبوون لەسەر دەستپێکردنەوەی هەناردە، تائێستا دەستی پێنەکردووەتەوە». ئەوەشی خستەڕوو «نەوتی هەرێم بێ خەرجکردنی بودجە دامەزراوە، بەڵام لەبودجەدا هاوشێوەی ئەو پیشەسازییانە هەژمارکراوە کەملیارەها دۆلارییان لەسەر بودجەی گشتی تێچووەو ئەو بڕە پارەیەی بۆ (بەرهەمهێنان و گواستنەوە)ی نەوتی هەرێم تەرخانكراوە، بەهیچ شێوەیەک لەگەڵ تێچوونی راستەقینەی پرۆسەی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لەهەرێمی كوردستان ناگونجێت». وەزارەتی سامانە سروشتییەکان روونیکردووەتەوە «نه‌وتی هه‌رێم ته‌نها له‌ ١٠٪ی نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی عێراق پێكده‌هێناو داهاتی ئه‌م نه‌وته‌ ته‌نها به‌شێك له‌شایسته‌ داراییه‌كانی خه‌ڵكی هه‌رێم له‌بودجه‌ی گشتیی وڵات بوو، هه‌ر له‌دوای راگرتنی هه‌ناردنی نه‌وتی هه‌رێم، هه‌رێمی كوردستانیان خستووه‌ته‌ ناو قه‌یرانێكی دارایی تونده‌وه‌ كه‌ به‌هۆیه‌وه‌ پێدانی موچه‌كانی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم دواكه‌وتووه‌«. بەپێی راگەیەندراوەکەی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بێت، حكومه‌تی هه‌رێم بڕی زیاتر لە ١١ ملیۆن به‌رمیل نه‌وتی راده‌ستی حكومه‌تی فیدڕاڵ كرد، تا ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت یه‌ك دیناری وه‌رنه‌گرتووه‌، بۆئه‌وه‌ی بتوانێت شایسته‌ داراییه‌كانی كۆمپانیا به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كانی نه‌وت بداته‌وه. ئەوەش باسکراوە کە بەمەبەستی چارەسەری ئەم کێشانە هەردوو وەزارەتی نەوتی حكومەتی عێراق و وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم راسپێردراون بۆ چارەسەرکردنی ئاستەنگ و گرفتی بەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم. هەروەها کۆمەڵەی پیشەسازیی نەوتی کوردستان «ئەپیکۆر» راگەیاندراوێکی بڵاوکردەوەو تیایدا ئاماژەی بەزیانەکانی راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان کردو رایگەیاند «بەهۆی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە داهاتی عێراق نزیکەی ١١ ملیار دۆلار کەمیکردووە». ئاماژە بەوەشکراوە «بڕی قەرزی ئەپیکۆر لای حکومەتی هەرێمی کوردستان، یەک ملیار دۆلارە کە لەمانگی ئەیلولی ٢٠٢٢ بۆ مانگی ئازاری ٢٠٢٣یە، هەروەها زیاتر لە ٤٠٠ ملیۆن دۆلار وەبەرهێنانی کۆمپانیاکانی ئەپیکۆر لەهەرێمی کوردستان راگیراوە». ئەوەشخراوەتەڕوو «داهاتی ساڵانەی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی بواری نەوت بەڕێژەی ٦٠٪ کەمیکردووە بەهۆی ئەوەی فرۆشی ناوخۆی جێگەی فرۆشی بازاڕە نێودەوڵەتییەکانی گرتووەتەوە». وەک لەڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە، پرۆسەی بەرهەمهێنانی نەوت لەهەرێمی کوردستان بەردەوامەو جیاوازییەکەی تەنیا لەداهات و نرخی فرۆشتندایە کە بەراورد بەپێشووتر بەڕێژەی ٦٠٪ کەمبووەتەوەو بەو پێیەش ئێستا نرخی بەرمیلێک نەوتی هەرێمی کوردستان لەنێوان ٣٠ بۆ ٣٥ دۆلار مامەڵەی پێوەدەکرێت. ئاڵپارسڵان بایراکتار، وەزیری وزەی تورکیا چەندینجار لەلێدوانەکانیدا ئاماژەی بەوەکردووە، کەهەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان دەستپێدەکاتەوە، بەڵام تاوەکو ئێستا هیچ وادەیەک بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم دیارینەکراوە. وەزارەتی نەوتی عێراق لەڕاگەیەندراوەکەیدا ئەوەی خستووەتەڕوو، هیچکات بەبڕیاری عێراق هەناردەی نەوت رانەگیراوە، بەڵکو ئەوە بەبڕیاری دادگای نێوبژیوانی پاریس بووە. وەزارەتی عێراق دەشڵێت «زیانمەندی گەورە لەڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان و کەرکوک لەڕێگەی بەندەری جەیهانەوە حکومەتی عێراقی بووە». رۆژی ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٣ بەهۆی بڕیارێکی دادگای نێوبژیوانی پاریس لەسەر سکاڵایەکی عێراق لەدژی تورکیا هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان لەڕێگەی بۆری بەندەری جەیهانەوە راگیراو عێراق سکاڵاکەی لەتورکیا بردەوە، ئەنقەرە بەپێدانی قەرەبووی یەک ملیارو 400 ملیۆن دۆلار بەعێراق پابەندکراوە، بەڵام تورکیا دەیەوێت بەدەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان، لەسکاڵاکە رزگاری ببێت.

سازگار ئەحمەد  بەهۆی بڕیاری دادگای فیدراڵی لەبارەی هەڵوەشاندنەوەی ١١ کورسی پێکهاتەکان، پارتی دیموکراتی کوردستان بڕیاریدا بەمشێوازەی ئێستا بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان نەکات، چاودێرێکی سیاسیش پێی وایە بەشدارینەکردنی پارتی کێشەی گەورە بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن دروستدەکات. رۆژی ١٨ی ئازاری ٢٠٢٤ مەکتەبی سیاسی پارتی دیموکراتی کوردستان راگەیەندراوێکی بڵاوکردەوەو رایگەیاند «لەسۆنگەی تێگەیشتنمان لەپێگە و بەرپرسیارێتی مێژووییمان لەپاراستنی مافە رەواكانی گەلی كوردستان و سیستەمی دیموكراسی و فیدراڵی عێراق، هەروەها رەوایی نەدان بەهەڵبژاردنێكی نادەستوری و نادیموكراسی و وەستانەوە لەبەرامبەر سەرجەم ئەو پێشێلکاریانەی دەستوور کە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە بەرامبەر هەرێمی کوردستان و دامەزراوە دەستورییەکانی ئەنجام دەدرێت بەگشتی و سەپاندنی هەموارە نادەستوریەكانی یاسای هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەتایبەتی، بەبەرژەوەندی گەل و نیشتمانەکەمانی دەزانین كە پارتیمان نەچێتە ژێر باری پەسەندکردنی بڕیاری نادەستوریی و سیستەمێکی سەپێنراو لەدەرەوەی ئیرادەی گەلی هەرێمی كوردستان و دامەزراوە دەستورییەکانی و بەشداری هەڵبژاردنێک نەكات کە بەنایاسایی و نادەستوری و لەسایەی سیستەمیکی سەپێنراودا بەڕێوەبچێت». بورهان شێخ رەئوف، چاودێری سیاسی لەبارەی بڕیارەکەی پارتییەوە بەهاوڵاتی راگەیاند «بەشدارینەکردنی پارتی دیموکراتی کوردستان لەهەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان کێشەیەکی گەورەدەبیت لەبەڕێوەچوونی هەڵبژاردن لەهەرێم، چونکە پارتی هێزی چەکداری هەیەو دەسەڵاتی بەسەر هەردوو پارێزگای هەولێرو دهۆکدا زاڵە». ئاماژەی بەوەشکرد «کە پارتی دەڵێت بەشداری ناکەم تەنها ئەوە نییە بەشداری هەڵبژاردن نەکات، بەڵکو رێگە دەگرێت لەبەشداریکردنی ئەو ناوچانەی دەسەڵاتی ئەون، ئەمەش کێشەی گەورە بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن لەهەرێمی کوردستان دروستدەکات». ئەم شارەزا سیاسییە پێی وایە ئەگەر بەهۆی ئەم بڕیارەی پارتییەوە پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان دوابخرێت ئەوا حکومەتی کاربەڕێکەری ئێستای هەرێمی کوردستان ئەو بەهایەی نامێنێت کەهێزێک دیاریبکات بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، چونکە دامودەزگاکانی هەرێمی کوردستان دەکەونە بۆشایی دەستووری و یاساییەوە، ئەمەش رێگە بۆ حکومەتی ناوەندی خۆشدەکات کەوەک پارێزگایەک مامەڵە لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا بکات. بورهان شێخ رەئوف وتی: «ئەم ناکۆکییانەی کە هەیە رێگەی زیاتر بۆ حکومەتی عێراق خۆشدەکات، چونکە ئێمە لەئێستادا نە پەرلەمان و نە کۆمسیۆنی هەڵبژاردنمان هەیەو حکومەت و سەرۆکایەتی هەرێمیش کاربەڕێکەرن، بۆیە ئەمە لەداهاتوودا حکومەتی عێراق و دادگای فیدراڵی سەرپشک دەکات کە چ بڕیارێک لەسەر قەوارەی هەرێمی کوردستان بدات». لەدوای تێپەڕبوونی دوو رۆژیش بەسەر بڕیاری بەشدارینەکردنی پارتی لەهەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، مەسعود بارزانی سەرۆکی پارتی لەمیانەی کۆبوونەوەی لەگەڵ باڵیۆزی ئەمەریکا لەعێراق رایگەیاند «پارتی بایكۆتی هەڵبژاردنی نەكردووە، بەڵكو لەگەڵ هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەردو شەفاف و جێگەی دڵنیایی و دوور لەدەستوەردانی دەرەكی و بەرنامەی پێشوەختەیە، كە تێیدا دەنگدەران لەمافی دەنگدان بێبەش نەكرێن و پڕۆسەی دیموكراسی بێبەها نەكرێت و یاساکانی هەرێمی کوردستان پێشێل نەکرێن». هەروەها ئەبوبەکر هەڵەدنی، ئەندامی پێشووی پەرلەمانی کوردستان بەهاوڵاتی وت: «پێموایە بەم بڕیارەی پارتی هەڵبژاردن ئەنجام نادرێت لەهەرێمی کوردستان، لایەنی کەم پارتی لەزۆنی خۆی ناهێڵێت هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت، کەواتە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان دەبێتە ئەستەم». «چارەنووسی هەرێمی کوردستانیش لەبەردەم چەند ئەگەرێکدا دەبێت یان دوو ئیدارەیی دروستدەبێت یاخود دەگەڕێینەوە پێش ساڵی ٢٠٠٥ یاخود قەوارەی هەرێمی کوردستان هەڵدەوەشێتەوە و حکومەتی فیدراڵی وەک پارێزگاکانی دیکەی عێراق مامەڵەمان لەگەڵ دەکات» ئەبوبەکر هەڵەدنی وا دەڵێت. ئاماژەی بەوەشدا «ئۆباڵی ئەم دۆخەی ئێستا لەئەستۆی هەردوو حزبی دەسەڵاتە ئەگەر دوو ساڵ پێش ئێستا هەڵبژاردنیان بکردایە هیچ لەمەسەلەکە نەدەگۆڕاو هەروەک خۆی دەمایەوە، بۆیە لەئەگەری ئەنجامنەدانی هەڵبژاردنی هەرێمی کوردستان لە رووی سیاسی و ئابوورییەوە بەرەو تونێلێکی زۆر خراپ دەڕوات و رووداوی چاوەڕواننەکراو روودەدات». ئەو ئەندامەی پێشووی پەرلەمانی کوردستان وتیشی «هەموو ئەو کارتانەی لەدەست حکومەتی هەرێمن بەرامبەر بەغدا هەمووی لاوازن، چونکە هەرێم پەرلەمانی نەماوەو حکومەتەکەی کاربەڕێکەرەوەو ئەنجومەنی پارێزگاکان هەڵوەشاونەتەوەو نەوت لەدەست عێراقەو لەسەروو هەمووشیانەوە نەبوونی یەکڕیزی و تەبایی ناوخۆی هەرێم». ئەبوبەکر هەڵەدنی پێشیوایە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمان دوا خولی پەرلەمانی هەرێمی کوردستان بووە، ئەمەش لەسایەی ئەو فۆڕم و شێوازو عەقڵییەتە حوکمڕانییەی کە ئێستا لەهەرێمی کوردستاندا هەیەو ماوەی ٣٣ ساڵە سەرجەم دەرفەتەکانی لەدەستداوە.  بڕیارەکەی پارتی دیموکراتی کوردستان کاردانەوەی نێودەوڵەتی لێکەوتەوەو وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا رایگەیاند «بایکۆتکردنی هەڵبژاردن خزمەت بەبەرژەوەندیی پارتی و گەلی کوردستان و عێراق ناکات، ئێمە نیگەرانین و پشتیوانیی هەڵبژاردنێک دەکەین هەموو لایەک تێیدا بەشداربێت». پارتی دیموکراتی کوردستان داوای هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی دەکات کە تایبەتن بەمووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان و هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، بەڵام دادگای فیدراڵی سوورە لەسەر جێبەجێکردنی بڕیارەکان و سەرکردەو لایەنەکانی عێراقیش دەڵێن، پێویستە هەموو لایەنەکان پابەندبن بە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییەوەو نابێت بڕیارەکانی ئەو دادگایە پێشێل بکرێت. تەنانەت لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستانیش جگە لەپارتی پشتیوانی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی دەکەن و داوادەکەن هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لەوادەی خۆیدا ئەنجامبدرێت، چونکە هەڵبژاردن پرۆسەیەکی گرنگە و پەیوەستە بەژیانی خەڵک و لایەنی سیاسی و ئابووری هەرێمەوە. هەروەها کۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراقیش دەڵێت «دەبێت هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لەکاتی خۆیدا بکرێت و ئامادەکارییەکان بەردەوامی هەیە». لەلایەکی دیکەوە نێردەی نەتەوەیەکگرتووەکان لەعێراق – یۆنامی لەپەیامێکدا وتی «تێبینی بڕیارەکەی پارتی دەکەین لەبارەی بەشدارینەکردنی لەهەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، هەروەها بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن لەوادەی خۆیدا زۆر گرنگە و داوا لەلایەنەکان دەکەین بۆ بەرژەوەندیی خەڵک کاربکەن تاوەکو بەرەو چارەسەر هەنگاوبنێن، نەک بەرەو چەقبەستووییەکی دیکەی درێژخایەن». بەپێی ئەو وادەیەی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان دیاریکردووە بڕیارە لە رۆژی ١٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٤ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت و کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراقیش سەرپەرشتی پرۆسەکە بکات.

ئا: هاوڵاتی رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا رۆژی هەینی ٨ی ئازار لەکۆبوونەوە لەگەڵ ئەندامانی دامەزراوەی تورکە گەنجەکان لەشاری ئێستانبووڵ دەربارەی هەڵبژاردنی شارەوانییەکان کە رۆژی ٣١ی ئازار بەڕوە دەچێت دواو وتی، هەڵبژاردنی شارەوانییەکانی لەساڵی ٢٠٢٤ دوایین هەڵبژاردن دەبێت کە ئەو لەسەر کورسی دەسەڵات دەبێت و دوای ٢ دەیە بوون لەسەر کورسی دەسەڵات، دەبێ دەسەڵات دەستاودەست بێت و دەستبەرداری کورسی دەسەڵات بێت. لەساڵی ٢٠٠٣ ەوە کە ئەردۆان گەیشتووەتە دەسەڵات و دەسەڵاتی تورکیای گرتەدەست ئەمە یەکەمجارە باس لەوە دەکات دەسەڵات دەستاودەست دەبێت و واز لەدەسەڵات دەهێنێت. ئەردۆغان لەدیدار لەگەڵ «دامەزراوەی تورکە گەنجەکان (TUGVA) « باسی لەجێهێشتنی کورسی دەسەڵات کردو وتی :» من بەردەوام خەریکی کارم و لەهەوڵدام، ئێمە بێوچان هەڵدێین، لەبەرئەوەی ئەمە دوایین کاری منە». سەرۆککۆماری تورکیا جەختیکردەوە بەپێی یاسای ئێستا، ئەو ناتوانێت لەدەوری داهاتووی هەڵبژاردنەکانی سەرۆککۆماریدا خۆی بپاڵێوێ و بەشداری بکات. بەڵام دژبەرانی ئەردۆغان باس لەوەدەکەن سەرۆککۆماری ئێستای تورکیا دەیەوێت جارێکیتر دەست ببات بۆ یاساو یاسا لەبەرژەوەندی خۆیدا بگۆڕێت. ئەوان باس لەوە دەکەن کەساڵی ٢٠١٧ لەبەرژەوەندی خۆیدا دەستیبرد بۆ یاساو یاسای گۆڕی. ئەگەر ئەمجارەیەش وەک چۆن ساڵی ٢٠١٧ بەپەنابردن بۆ ریفراندۆم یاسای گۆڕی، بتوانێت ئەم کارە بکات، دەکرێ لەدەسەڵاتدا بمێنێتەوەو تەنها رێگای مانەوەشی لەدەسەڵات پەنابردنە بۆ گۆڕینی یاسا. رەجەب تەیب ئەردۆغان رێبەری ٧٠ ساڵەی پارتی دادو گەشەپێدان کەپارتیکی کۆنسێرڤاتە دڵنیایی دا بەلایەنگرەکانی بەوە کە حزبەکەی لەدەسەڵاتدا دەمێنێتەوە، تەنانەت ئەوکاتەی خۆشی خانەنشین دەبێت و واز لەکورسی سەرۆککۆماری دەهێنێت. ئەردۆغان کە بۆ بانگەشەی هەڵبژاردنەکان سەردانی ئێستانبووڵی کردووە دەربارەی ئەنجامی هەڵبژاردنی شارەوانییەکان و گرینگی ئەنجامەکەی دواو وتی:» سەرکەوتن لەم هەڵبژاردنە گواستنەوەی میراتە بۆ ئەو برادەرانەی کەدوای من دێن و دەسەڵات دەگرنە دەست». بەدەستهێنانی شارەوانی ئێستانبووڵ کە یەکێکە لەگەورەترین و گرنگترین شارەکانی تورکیاو سەرکەوتن لەهەڵبژاردن لەم شارەدا بۆ پارتی دادو گەشەپێدان زۆر گرنگە، لەبەرئەوەی ساڵی ٢٠١٩ و لەهەڵبژاردنی شارەوانییەکاندا ئەم شارەی لەدەستچوو و ئۆپۆزیسیۆن توانیان زۆرینەی دەنگەکان بەدەستبهێنن و حزبەکەی ئەردۆغان لەم شارەدا دۆڕا. ئێستا ئەردۆغان و پارتی دادو گەشەپێدان هەموو هەوڵی خۆیان خستۆتەگەڕ بەوەی لەم شارەدا سەرکەوتوو بن. بەڵام تائێستا بەپێی راپرسییەکان ئەنجامەکانی لە بەرژەوەندی حزبەکەی ئەردۆغاندا نییە. لەئیستانبوڵ ئەکرەم ئیمامئۆغڵو سەرەڕای هەڵوەشانەوەی هاوپەیمانێتی «میللەت» کە ساڵی 2019 کاندیدی بوو، هێشتا دەنگەکانی پاراستووە و لەپێش کاندیدی ئاکپارتی و هاوپەیمانێتی کۆمار دایە. کۆتا راپرسییەکان ئەوە دەخەنەڕوو، ئیمامئۆغڵو، 2 بۆ 3 خاڵ لەپێش موراد کوڕوم دایە. هاوکات دەنگی کاندیدانی دەم پارتی کە لەئیستانبوڵ چارەنووسی ئەم هەڵبژاردنە دیاری دەکات، لەسەدا 4 بۆ 5ـە. ئێستانبووڵ ئەو شارە گرنگەیە کە ئەردۆغان نایهەوێت ئەمجارەش دۆڕاو بێت لەو شارەدا. لەبەرئەوەی قسەیەک هەیە لەتورکیا کەزۆر باوەو دەیڵێنەوە، ئەویش ئەوەیە هەرکەس ئێستانبووڵ بباتەوە هەموو تورکیای بردۆتەوە. ئەردۆغانیش دەیەوێت براوەی ئەم یارییە بێت.   گرنگی هەڵبژاردنی شارەوانییەکان لەتورکیا هەڵبژاردنی شارەوانییەکانی تورکیا کە ٣١ی ئازار بەڕێوەدەچێت گرنگییەکی تایبەتی هەیەو لەڕاستییدا دەرخەری سەنگی ئەردۆغان و حزبەکەیەتی لەکۆمەڵگای تورکیا. ئەردۆغان و حزبەکەی خۆیان مڵاس داوە بەوەی بتوانن شارەوانی ئەو شارانەی کە ساڵی ٢٠١٩ لەدەستیان چووبوو بەدەستیبهێننەوە. بەتایبەت شارەوانی ئێستانبووڵ وەک گرنگیترین شاری تورکیا دوای ئەنقەرەی پایتەخت. سەرکەوتنی ئەردۆغان و حزبەکەی دەکرێ مەترسی بێت بۆ سەر پرۆسەی دیمۆکراسی بەگشتی لەتورکیا و  ئەردۆغان و ماوەی ٢٠ ساڵەی دەسەڵاتدارێتییەکەی ئەوەی خستۆتەڕوو رۆژ لەگەڵ رۆژ زیاتر پشت لەبەها دیمۆکراسییەکان ئەکەن و دەیانەوێت تورکیا بەرەو وڵاتێکی تەک حزبی بەرن. سەرکەوتنی ئەردۆغان لە شارەوانییەکان لەوڕووەوە مەترسییە – بەتایبەت ئەگەر سەرکەوتنی بەرچاو بێت-جارێکیتر متمانە بەخۆبوونیان ببێت بەوە دەست ببەنەوە بۆ یاسای وڵات و بەڕیفراندۆم یاسا بگۆڕن و رەنگیشە بیانهەوێت ئەردۆگان لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە بۆ ٥ ساڵیتر و لە هەڵبژاردنەکانی ٢٠٢٨ دا خۆی بپاڵێوێتەوە. ئێستانبووڵ و ئەنقەرە دوو گەورەشاری تورکیان و لە ئێستادا شارەوانی ئەم دوو شارە بە دەستی پارتی کۆماری گەل (CHP) ەیە. بەڵام ئەردۆگان وای داناوە لە هەڵبژاردنەکانی ئەمساڵدا ئەم دوو شارە گەورەیە بە دەست بهێنێتەوە. ئێستانبووڵ و ئەنقەرە ، دوو پێتەختی ئابووری و سیاسی تورکیان و ساڵی ٢٠١٩ پارتی کۆماری گەل (CHP) ساڵی ٢٠١٩ توانی ئەم دوو شارە لە دەست ئەردۆغان بێنێتە دەرو لەم دوو پایتەختە ئابووری و سیاسییەی تورکیادا شکست بە ئاکپارتی بهێنێت. لە لایەکیترەوە بەرەی ئۆپۆزیسیۆنی تورکیا کە بە «بەرەی نەتەوەیی « ناسرابوو دوای هەڵبژاردنەکانی پەرلەمان و سەرۆککۆماری کە مانگی ئایاری ٢٠٢٣ بەڕێوەچوو و ئەردۆگان تێیدا براوە بوو، وەک پێشتر یەکگرتوو نین. لە هەڵبژاردنی شارەوانییەکان هەموو حیزبەکانی بەشدار لە «بەرەی نەتەوەیی» بە پاڵیوراوی خۆیان بەشدارن. حیزبی باش (IYI PARTI) کە حیزبێکی سیاسی نەتەوەخوازی سێکۆلارە و پارتی یەکسانی و دیمۆکراسی گەلان (DEM PARTI) هەرکامەیان بە پاڵێوراوی خۆیانەوە لەم هەڵبژاردنانەدا بەشدارن و نوێنەری خۆیان هەیە. ئەکرەم ئیمام ئۆغلوو ساڵی ٢٠١٩ وەک سەرۆکی شارەوانی ئێستانبووڵ هەڵبژێردرا، لە وتووێژێکدا ماوەیەک لەوە پێش وتوویەتی هەڵبژاردنی شارەوانییەکانی پەیامێکی گرینگی پێیە بۆ ئەردۆغان و پارتەکەی، هەڵبژاردنی ئازاری ٢٠٢٤ پەیامی « دیمۆکراسی، یەکسانی و حکوومەتی یاسا»ی پێیە بۆ دەوڵەتی ئەردۆغان. ئاک پارتی بۆ هەڵىژاردنەکانی ئێستانبووڵ» مرات کۆرۆل»ی کاندید کردووە کەپێشتر وەزیری ژینگەو شارسازی بووە، بەڵام پێش بینییەکان ئاماژەن بەوەی ئیمام ئۆغلوو لەپێشە.   شارە کوردییەکان و هەڵبژاردنی شارەوانییەکان ساڵی ٢٠١٩ لەزۆربەی زۆرە شارە کوردییەکانی باکوور پارتی‌ دیموكراتی‌  گه‌لان- هه‌ده‌په‌ دەنگی سەرتری هێناو توانی سەرۆکی شارەوانی دیاری بکات. بەڵام هەدەپە دوای گوشارەکانی دەوڵەتی ئەردۆغان هەڵوەشایەوەو لەئێستادا (دەم پارتی) نوێنەرایەتی کورد دەکات لە هەڵبژارنی شارەوانییەکان و هیواخوازە بەوەی بتوانێت سەرکەوتنەکانی (هەدەپە) لەهەڵبژاردنی شارەوانییەکان لەساڵی ٢٠١٩ دووبارە بکاتەوە. هەدەپە ٣ گەورە شارەوانیی ئامەد، مێردین و وانی بەدەستهێنا، لەگەڵ ئەوەش شارەوانیی ٥ پارێزگای دیکە ( ئێلح، ئیدر، سێرت، جۆلەمێرگ و قەرس) و ١٥ قەزا و شارۆچکەی لەهەڵبژاردنەکانی ٣١ی ئازاری ٢٠١٩ بردەوە. هەدەپە شارەوانیی ناوەندی پارێزگاکانی دێرسیم، شێرناخ، بەدلیس و ئاگری لەدەستدا. بەڵام شارەوانی شاری قەرسی بەدەستهێنایەوە کەپێشتر لەدەستی دابوو. لەشارەکانی مووش و دێرسیم بە جیاوازییەکی کەم دەنگی نەهێنایەوەو سەرکەوتوو نەبوو، هەرچەند هەر ئەو دەم هەدەپە تانەی لەهەڵبژارنەکان دا لەو ٢ پارێزگەیە و رایگەیاند بەزەبری هێز ئەنجامی دەنگەکان لەو ناوچانە گۆڕدراوە. لەدوای دەرکەوتنی ئەنجامەکانی ٢٠١٩ و لەدەستدانی چەند شارەوانی گەورە وەک (دێرسیم، شێرناخ، بەدلیس و ئاگری) زۆر رەخنە لەهەدەپە گیرا و باس لەوە کرا هەدەپە شکستی هێناوە. بێگومان ئەوە کەهەدەپە ئەو شارانەی لەدەستدابوو حاشاهەڵنەگر بوو. بەڵام پێویستە ئەو دۆخ و هەلومەرجە لەبەرچاو بگیردرێت کە هەڵبژاردنەکانی ئازاری ٢٠١٩ی تێدا بەڕێوەچوو. پێویستە دوای ٥ ساڵ خوێندنەوەمان بۆ ئەو دۆخە سیاسی و ئەمنییە ببێت کە (هەدەپە) تێیدا چووە ناو کێبڕکێی هەڵبژاردنەکانەوە و بەبێ لێکدانەوە ئەو دۆخە ناتوانین هۆکارەکان ببینین. لەهەڵبژاردنی شارەوانییەکان لە ٢٠١٤ کورد سەرکەوتنی گەورەی بەدەستهێنا. ئەمە وایکرد بە بیانووی جیاواز (ئاکەپە) هێرش بکاتەسەر چالاکانی سیاسی و کۆمەڵایەتی کورد لەباکووری کوردستان. پێویستە ئەوەمان لەبەرچاو بێت ٢٠١٩ کوردو هەدەپە لەژێر توندترین گوشارەکانی دەوڵەتی فاشیستی ئاکەپە- مەهەپەدا بەشداری هەڵبژاردنیان کرد. لەکاتێکدا دەستیان بە بانگەشەی هەڵبژاردنکرد زیاتر لە ١٠ هەزار سیاسەتمەداری کوردی نزیک لە (هەدەپە) لە زیندان بوون. هاوشارەدارو پەرلەمانتارەکانی لەزیندان بوون. تەنانەت لەماوەی بانگەشەی هەڵبژاردندا سەدان بەرپرس، پاڵێوراو و ئەندامی هەدەپە دەستگیرکران. دۆخێکی ئەمنی سەربازی خوڵقا. دەوڵەت هەموو دامودەزگا و هێزەکانی خۆی بۆ دژایەتیکردنی هەدەپە تەرخانکردو لەهەموو روویەکەوە دەرفەتەکانی بەکارهێنا بۆ ئەوەی ئەنجامی هەڵبژارنەکان بەدڵی خۆی بێت و لەبەرژەوەندی خۆیدا بێت. (دەم پارتی) لەئێستادا هیوای کوردەکانە لەباکووری کوردستان و بەشی زۆری دەنگدەرانی کورد لەخۆی کۆدەکاتەوە. بەڕوانگەیەکی رەخنەییەوە لەئەزموونی (هەدەپ) دەڕوانێ و هیواخوازە بتوانێت سەرکەوتنەکانی (هەدەپ) دووبارە بکاتەوەو ئەو پارێزگایانەش کە ساڵی ٢٠١٩ لەدەستچوون بەدەستبهێنێتەوە، ئەگەر وەها بێت دەبێ بەشکستێکی گەورە بۆ ئەردۆغان. ئەردۆغان و ئاکەپە لەئێستادا کەوتوونەتە دژایەتی توندنی ( دەم پارتی)، بە هەمانشێوەی ٢٠١٩ باس لەوە دەکرێت دۆخی ترساندن و تۆقاندن زاڵەو دەیانەوێت کەڵک لە هەموو میکانیزمەکان وەربگرن بەوەی دەنگدەری کورد لەباکووری کوردستان دەنگ بە (دەم پارتی) نەدات و دەنگەکانی لەبەرژەوەندی (ئاکەپە) بچنە سندووقەکانەوە. ئەردۆغان (دەم پارتی) بەدرێژکراوەو درێژەدەری رێگای (هەدەپە) دەزانێت و نیگەرانە لەوەی ( جەهەپە) بەئاشکرا یان نهێنی پەیوەندی لەگەڵ (دەم پارتی) هەیە. رۆژی ٢٤ی شوبات لەپارێزگای (ئەدەنە) هێرشی کردەسەر (جەهەپەو دەم پارتی) و پەیوەندی (جەهەپە) لەگەڵ (دەم پارتی) و وتی : «ئۆپۆزیسیۆن بەهۆی ململانێییە نێوخۆییەکان و کێشمەکێشەکانی نێو حزب ناتوانن سەرنجی خۆیان بخەنە سەر بابەتەکانی دیکە. هەوڵی ئەوە دەدەن لەرێگەی رێککەوتنی گوماناوی هەڵبژاردن ببەنەوە. دەیانەوێت خەڵک ناچاریان بێت و دەنگیان پێبدات، بەڵام من باوەڕم وایە خەڵک دەیانکات بەپەند. ئیدارەی جەهەپە هێز ئۆپۆزیسیۆنی ئەم وڵاتەی بەلاوەناوە و لەکاری خستووە». ئەدەپە هەروەها رۆژی ٢٣ی شوبات لەکۆبوونەوەی بانگەشەی هەڵبژاردن لە بالیکێسر دەربارەی پەیوەندی (جەهەپە) و ( دەم پارتی) وتی:» جەهەپە درێژە بەهاوپەیمانیەتی نهێنی هەڵبژاردنەکانی پێشوو دەدات، ئەمجارەیان لەگەڵ دەم پارتی و قەندیلە». هەروەها رۆژی ٨ی شوبات، سەرۆککۆماری تورکیا دەربارەی پەیوەندی (جەهەپە) و (دەم پارتی) قسەیکرد و وتی : «ئێمە وەک جەهەپە لەدیوی پشتی دەرگاکان لەگەڵ دەم پارتی ‹درێژکراوەی رێکخراوی جوداخواز› دانانیشن، بەڵکو وەک هاوپەیمانیەتی کۆمار راستەوخۆ قسە لەگەڵ خەڵک دەکەین. ئیدارەی جەهەپە لەخەمی چارەسەرکردنی خەڵک نییە. هەموویان هەوڵی بەدەستهێنانی دەستکەوتی سیاسین». هاوپەیمانی و پەیوەندی نێوان (جەهەپە) و ( دەم پارتی) بە تایبەت لەشارێکی گەورەی وەک (ئێستانبووڵ) لێدانێکی گەورەیە بۆ ئاکپارتی و ئەردۆغان و دەنگی کوردو پێکهێنانی هاوپەیمانی لەگەڵ (جەهەپە) دەتوانێت جارێکیتریش ئێستانبووڵ لەدەست ئاکپارتی بهێنێتە دەرەوە.   ئەردۆغان: لەسەرۆکی شارەوانییەوە بۆ سەرۆککۆمار رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری ئێستای تورکیا، هەنگاو بەهەنگاو پێگە سیاسییەکەی بەدەستهێناوەو لەئێستادا بەیەکێک لەقۆرخکارترین سیاسییەکان ئەزانرێت. ئەردۆغان بۆ ماوەی ٤ ساڵ و لە ساڵی ١٩٩٤ەوە بۆ ١٩٩٨ سەرۆکی شارەوانی ئێستانبووڵ بوو. ساڵی ٢٠٠٣ بوو بەسەرۆک وەزیران لەتورکیا . ئەوکات سەرۆک وەزیران گرنگترین پلەی سیاسی بوو لەتورکیا. سالی ٢٠١٤ دوای ٣ دەورە مانەوە لەپلەی سەرۆک وەزیرانیدا، بوو بەسەرۆککۆمار. ساڵی ٢٠١٧ و پاش ریفراندۆمێ ١٦ی ئاپریلی ٢٠١٧، سیستەم گۆڕا بۆ سیستەمی کۆماری و پلەی سەرۆک وەزیران لەتورکیا هەڵوەشایەوەو ئەمە رێگەخۆشکەر بوو بەوەی ئەردۆغان لەدەسەڵاتدا بمێنێتەوەو ساڵی ٢٠١٨ بوو بەسەرۆککۆمار. ساڵی ٢٠٢٣ لەهەڵبژاردنەکانی سەرۆککۆماریدا لەخولی دووهەمدا جارێکیتر بووەوە بەسەرۆککۆمار و لەئێستادا زیاتر لە ٢٠ ساڵە کەسی یەکەمی سیاسەتی تورکیایە. بەپێی یاسا ئەردۆغان ساڵی ٢٠٢٨ جارێکیتر ناتوانێت خۆی بپاڵێوێت و خۆشی باسی لەوە کردووە ئەمە دوایین هەڵبژاردنە لەسەردەمی سەرۆککۆماری ئەودا.   ئەردۆغان و وازهێنان لەدەسەڵات رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا و کەسی یەکەمی (ئاک پارتی) لەکۆبوونەوە لەگەڵ «دامەزراوەی تورکە گەنجەکان (TUGVA) « لەئێستانبووڵ باسی لەوەکرد ئەمە دوایین هەڵبژاردنی سەردەمی دەسەڵاتدارێتی ئەوە. لەهەڵبژاردنەکانی ٢٠٢٨ دا بەشداری ناکات و واز لەدەسەڵات دەهێنێت بۆ هاوڕێکانی. ئەم وتانەی ئەردۆغان لەتۆڕە کۆمەڵآیەتییەکان رەنگدانەوەی بووەو بەشێکی زۆر لەچالاکانی کۆمەڵایەتی و سیاسی تورکیا بەگومانەوە لەم قسانەیان روانیوە و لایان وایە ئەردۆغان راستگۆ نییە لەقسەکانیدا و باس لەوە دەکەن ئەگەری هەیە ئەردۆغان جارێکیتر هەوڵدەدات یاسا بگۆڕێت لەبەرژەوەندی خۆیدا. ئەرکان ئۆزکان، چالاکی مافی مرۆڤ لە تورکیا لەتۆڕی کۆمەڵایەتی X بەگومانەوە لەقسەکانی ئەردۆغان دەڕوانێت و ئەوە دەهێنێتەوە بیر کەساڵی ٢٠١٧ لە بەرژەوەندی خۆیدا رێفراندۆمی رێکخست و توانی یاسا لەبەرژەوەندی خۆیدا بگۆڕێت. ئەم چالاکە مافی مرۆڤییە نووسیویەتی :» بڕوای پێ مەکەن، هەموومان دەزانین و ئاگادارین ئەو لەهەوڵی ئەوەدایە یاسا لەبەرژەوەندی خۆیدا بگۆڕێت و جارێکیتر خۆی بپاڵێوێتەوە». ژمارەیەک لەچالاکانی سیاسی تورکیا باس لەوە دەکەن باسکردن لەکۆتایی هاتنی وادەی سەرۆککۆماری دوای ٢٠٢٨ و دەستبەرداری دەسەڵاتبوون لەئێستادا فێڵێکە لەلایەن ئەردۆغانەوە دەکرێت بۆ ئەوەی متمانەی خەڵک لەهەڵبژاردنەکانی ٣١ی ئازار بەدەستبهێنێت و خەڵک متمانەیان پێبکەن. ئەرکان ئۆزکان لەتویتێکی تردا لەتۆڕی کۆمەڵایەتی X  دەربارەی ئەردۆغان و پارتەکەی نووسیویەتی :» ئەو ( ئەردۆغان) هەر رۆژەو رەنگێک دەگۆڕێت. رۆژێک خۆی بە نەتەوەیی نیشان دەدات و رۆژێک پیاوی ئایینی. ئێستاش دەیەویت خۆی بە دیمۆکراسیخواز نیشان بدات، بەڵام لە ٢٠٠٣ ەوە ئەوان دژی دیمۆکراسی و ئازادین لەتورکیا». محەممەد گۆنێش خوێندکاری دۆکتۆرای زانستەسیاسییەکان لەتۆڕی کۆمەڵایەتی X  نووسیویەتی :» ئەردۆغان هیچکات بەدروشمەکان و قسەکانی خۆی وەفادار نەبووە جگە لەو قسانەی کە دژی ئازادی بوون. دیمۆکراسی لەتورکیا لەمەترسیدایە».   ئەردۆغان لەچی ئەترسێت؟ ئەردۆغان لەبانگەشەی هەڵبژاردنەکاندا بەردەوام هێرش دەکاتەسەر (دەم پارتی) و (جەهەپە). ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ئەردۆغان وەک ساڵانی سەرەتای بەدەسەڵات گەیشتنی ئیتر پارتەکەی و خۆی هێزی یەکەم نین. پرۆسەی سیاسی لەتورکیا لە ٢٠٠٣ ەوە بۆ ئێستا زۆر گۆڕاوە. ساڵی ٢٠٠٣ کە  پارتی داد و گەشەپێدان دەسەڵاتی گرتە دەست، ئەردۆغان وەک رێبەرێک دەرکەوت کە توانی زۆرینەی رەهای دەنگەکان لەتورکیا و بەتایبەت لەناوچە کوردنشینەکان بەدەستبهێنێت. ئەردۆغان ٢٠٠٣ و ٢٠٠٨ و ٢٠١٣ لەناوچە کوردنشینەکان زۆرینەی دەنگەکانی بەدەستهێنا. تەنانەت وا لێکدرایەوە ناوچە کوردنشینەکان ئەردۆغانیان گەیاندە دەسەڵات. بە بانگەشەی  گەشەی ئابووری و کرانەوەی سیاسییەوە هاتە مەیدان. هەستی ئایینی خەڵکی لە بەرژەوەندی خۆیدا بەکار هێناو خۆی وەک رێبەرێکی بێ رەقیب دەرخست. بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا و بەتایبەت دوای هەڵبژارنی شارەوانییەکانی ٢٠١٩، ئەردۆغان شکستی گەورەی هێنا. هەردوو پاڵێوراوی پارتی دادو گەشەپێدان لەدوو گەورە شاری ئێستانبووڵ و ئەنقەرە دەرنەچوون و پێگەی ئەردۆغان و پارتەکەی وەک ساڵانی سەرەتا نەماوە لە تورکیاو ئەو خۆشەویستییەی نەماوە. لەهەڵبژاردنەکانی ئایاری ٢٠٢٣ بۆ یەکەمجار لە ساڵی ٢٠٠٣ ەوە نەیتوانی رێژەی پێویست دەنگ بهێنێتەوەو ببێت بەسەرۆککۆمار و  هەڵبژاردنەکان گەیشتە خولی دووهەم. لەخولی دووهەمی هەڵبژاردنەکانی سەرۆککۆماری تورکیا، رەجەب تەیب ئەردۆغان کەساڵانی یەکەمی سەرۆک وەزیران بوونی، وەک رێبەرێکی بێ رەقیب دەردەکەوت، بەجیاوازییەکی کەم توانی لە «کەمال قلیچدار ئۆغلوو» پاڵێوراوی ( جەهەپە) بباتەوە. لە خولی دووهەمی هەڵبژاردنەکانی سەرۆککۆماری ٢٠٢٣  لەمانگی ئایاردا، ئەردۆغان ٥٢.١٨ لەسەدی دەنگەکانی هێنایەوە. لەبەرامبەردا «کەمال قلیچدار ئۆغلوو» ٤٧.٨٢ لەسەدی دەنگەکانی هێنایەوە. ئەمەش ئەوە دەخاتەڕوو ئەردۆغان ئیتر ئەو رێبەرە بێ رەقیبە نییە کە لەساڵانی یەکەمدا هەبوو و لەئێستادا ترسی لێ نیشتووە بەوەی لەهەڵبژاردنەکانی ٣١ی ئازاردا بدۆڕێت.   شەڕی پ.ک.ک بەدادی ئەردۆغان دەگات؟ ئەردۆغان لەساڵی رابردوودا بەشێوەی چڕوپڕ کەوتووەتە هێرش بۆ سەر باشووری کوردستان و بنکەکانی پ.ک.ک و بانگەشەی ئەوە دەکات قەندیل بڕووخێنێت. ئەردۆغان دەیهەوێت هەستی نەتەوەیی دەنگدەرانی تورک بۆلای خۆی رابکێشێت و بەناوی وەستانەوە دژی (پ.ک.ک) کە ئەو بەتیرۆریستیان ناو دەبات، دەنگدەرانی نەتەوەپەرستی تورک بۆلای خۆی رابکێشێت. بەڵام لەناوخۆی کۆمەڵگای تورکیا ناڕەزایەتی گەورە هەیە لەم هێرشە چڕوپڕانەی تورکیا بۆ سەر باشووری کوردستان و بنکەکانی پ.ک.ک لە باشوور. تائێستا نەیتوانیوە سەرکەوتنێکی هەرچەند بچووکیش بەدەستبهێنێت. لەبەرامبەردا سەدان لە هێزەکانی سوپای تورکیا لەم جەنگەدا کە خۆیان دایانگیرساندووە کوژراون. ئەم جەنگە لە باری ئابوورییەوە تێچوویەکی قورسی هەیە و بووە بۆ تورکیا. ئەردۆغان کە بەدروشمی باشترکردنی دۆخی ئابووری خەڵک گەیشتە دەسەڵات، لەئێستادا شکستی هێناوەو وڵاتەکەی لەباری ئابوورییەوە لەدۆخێکی خراپدایە. جەنگی بەربڵاو لەگەڵ پ.ک.ک تێچوویەکی گەورەی بۆ ئەو وڵاتە هەبووە. ئەمانە وا دەکات دەنگدەری نەتەوەییخوازی تورک رازی نەبێت لەهەڵسووکەوتەکانی ئەردۆغان و رەنگە جارێکیتر شکست بهێنێتەوە.

سازگار ئەحمەد ئەمساڵ ٣٦ ساڵ بەسەر کیمیابارانکردنی شاری هەڵەبجە تێپەڕدەبێت، بەڵام تاوەکو ئێستاش بەپێی پێویست کار لەسەر دۆسییەی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە نەکراوە، شارەزایانیش پێیان وایە ئەمە هۆکارێک دەبێت بۆ زیادبوونی تاوانە نێودەوڵەتییەکان بەرامبەر بەهەرێمی کوردستان. هاوڵاتی بەدواداچوون بۆ دۆسیەی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە دەکات و هۆکاری ئەوە ئاشکرادەکات بۆچی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی کار لەسەر ئەو دۆسییە ناکات، هەروەها لەئێستادا تیمێک پارێزەر لەسەر سکاڵای ژمارەیەک لەکەسوکاری قوربانیانی هەڵەبجە لەدادگای سلێمانی کار لەسەر ئەو دۆسییە دەکەن. لوقمان عەبدولقادر، سەرۆکی کۆمەڵەی قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە بەهاوڵاتی وت «ئێمە وەک کۆمەڵەی قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە رێککەوتمان لەگەڵ دەستەیەک پارێزەری نێودەوڵەتی کردووە و چوار هەزارو ٨١٧ کەسوکاری شەهیدو قوربانییان سکاڵایان لەدادگای سلێمانی تۆمارکردووە وەکالەتیان داوەتە ئەو پارێزەرانە». سکاڵای کەسوکاری قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە لەسەر ئەو کۆمپانیاو کەسایەتی و بازرگانانەیە کە چەکی کیمیاییان بەحکومەتی بەعس فرۆشتووە لەو سەردەمەدا. هەروەها لەبارەی بەرەوپێشچوونی سکاڵاکە لوقمان عەبدولقادر وتی ‹›دۆسییەکە لەدادگادا بەرەوپێشچوونی بەخۆیەوە بینیوە، ئەگەر بڕیاربدرێت دەبێت ئەو کۆمپانیا و بازرگانانەی کە چەکیان داوە بەحکومەتی بەعس قەرەبووی قوربانییان و کەسوکاری قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە بکەنەوە». سەبارەت بەڕۆڵی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ بەرەوپێشچوونی ئەو دۆسیەیەی کەسوکاری قوربانییانی هەڵەبجە ناوبراو دەڵێت «حکومەتی هەرێم هاوكاربووە لەگەیاندنی سکاڵاکان و دادوەرێکی داناوە بەردەوام کار لەسەر دۆسییەکە دەکات، هەروەها سکاڵاکان کە چوون بۆ کۆمپانیاکان لەڕێگەی نوێنەری حکومەتی هەرێمەوە براون و وەڵامەکانیان گەڕاوەتەوە». سەرۆکی کۆمەڵەی قوربانییانی هەڵەبجە رایگەیاند «رۆژی ١٢ی ئازاری ٢٠٢٤ دانیشتنی دادگا بەڕێوەچوو، لەدانیشتەنەکدا کۆمەڵێک بەڵگەو دیکۆمێنتی دیکە لەلایەن دادوەرەوە وەرگیراو داوای راپۆرتی بریندارەکانی رووداوی کیمیابارانی هەڵەبجە کراو لەماوەی سێ مانگدا دەبێت هەزارو ٧٠٠ بەرکەوتەی چەکی کیمیایی راپۆرت بدەنە دادگا، بڕیارە دانیشتنی داهاتووش لە ٢٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٤ ئەنجامبدرێت». ئەو گروپە پارێزەرەی کە کار لەسەر دۆسییەی کیمیابارانی هەڵەبجە دەکەن گروپێکی نێودەوڵەتین و لەسەر ئاستی هەموو وڵاتان نوێنەریان هەیەو ئامانجیانە ئەو کەیسە بگەییەنە دادگای تایبەت بەقەرەبوو لەئەوروپا و لەوێوە بڕیار لەسەر ئەو کەیسە بدرێت و قەرەبووی قوربانییانی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە بکرێتەوە. ئەیاد کاکەیی، یەکێکە لەو پارێزەرە کوردانەی کەکار لەسەر دۆسییەی قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە دەکات و لەبارەی ئەوەی بۆچی دادگای نێودەوڵەتی کار لەسەر ئەم دۆسییە ناکات، قسەی بۆ هاوڵاتی کردو وتی «لەسەر ئاستی نێوەدەوڵەتی یەک دادگا هەیە ئەویش دادگای تاوانی نێودەوڵەتییە کە نەک تەنها دۆسییەی هەڵەبجە بگرە دۆسییەکانی ئەنفال، فەیلی و بارزانی و پاکتاوی نەژادی و راپەڕین و کۆمەڵێک دۆسییەی دیکەی هاوشێوەی لەخۆنەگرتووە». روونیشیکردەوە «دادگای تاوانی نێودەوڵەتی لەساڵی ٢٠٠٢ دامەزراوە، بۆیە ئەو دادگایە ئەو تاوانانە دەبینێت کە لەدوای ئەو ساڵەوە روویانداوە، هەروەها تاوانەکانی بەرامبەر بەهەرێمی کوردستان کراوە پێش ئەو ساڵەیە، بۆیە لەدەسەڵاتی ئەو دادگایە نییە کە ئەو تاوانانە ببینێت». لەساڵی ٢٠١٨وە تاوەکو ئێستا کار لەسەر دۆسیەی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە دەکرێت، سەرەتا دۆسییەکە لەدادگای بەرایی هەڵەبجە بووە، دواتر گواستراوەتەوە بۆ دادگای بەرایی سلێمانی کەتایبەتە بەقەرەبووکردنەوەی قوربانییان و کەسوکاری قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە. هەروەها د.ئاوارە حسێن ئەحمەد راگری کۆلێژی یاساو کارگێڕیی لەزانکۆی هەڵەبجە کەتوێژینەوەی دکتۆراکەی تایبەت بووە بەجینۆساید بەهاوڵاتی راگەیاند «لە ٢٨ی شوباتی ٢٠١٠ لە دادگای باڵای تاوانکاریی عێراقی بەپێی ماددەی ١١ی پەیڕەوی بنەڕەتی دادگا دۆسییەی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە وەک جینۆساید ناسێندراوە کەماوەی ١٤ ساڵ دەکات». لەبارەی ئەوە تا چەند لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی کار لەسەر دۆسییەی کیمیابارانی هەڵەبجە کراوە د.ئاوارە حسێن ئاماژەی بەوەکرد «تائێستا تەنها لەدادگای شاری لاهای کار لەسەر دۆسییەی یەک بارزگانی چەکی کیمیایی کراوە ئەویش، بازرگانێکی هۆڵەندی بوو بەناوی (فرانس ڤان ئەنرات) کە لەساڵی ٢٠٠٥ دادگایی کراو بەتۆمەتی فرۆشتنی چەکی کیمیایی بە رژێمی بەعس و راوێژکردن بەحکومەتی ئەوکاتەی عێراق کەچۆن ئەو چەکانە دژی کورد بەکاربهێنێت سزای ١٧ ساڵ زیندانیکردنی بەسەردا سەپێندرا، دواتر لەدادگای پێداچوونەوەی شاری لاهای و دادگای باڵای ئەمستەردام و دواتر لەدادگای مافی مرۆڤی ئەوروپا پێداچوونە بەدۆسییەی ئەو بازرگانەدا کراو سزادرایەوە بە ١٦ ساڵ و نیو زیندانیکردن». روونیشیکردەوە «لەو دۆسییەیەدا ١١٣ جار ناوی هەڵەبجەو چەند گوندێکی دیکەی هەرێمی کوردستان و ناوچەی سەردەشت و چەند گوندێکی رۆژهەڵاتی کوردستان هاتووە، بەڵام هەڵەبجە یەکێکە لەو شارانەی کەزۆرترین جار ناوی هاتووە، لەبەرئەوەی زۆرترین قوربانی داوە». د.ئاوارە حسێن حکومەتی هەرێمی کوردستان بە کەمتەرخەم دەزانێت لەسەر کارکردن لەسەر دۆسییەی کیمیابارانی هەڵەبجە و دەڵێت «لەساڵی ٢٠٠٨وە دوای ئەوە سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان کەیسی هەڵەبجەی بەجینۆساید ناساند لەبڕیارەکەدا داوا لەئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم کراوە کە سکاڵا دژی ئەو دەوڵەت و کۆمپانیا و لایەن و کەسایەتییانەی چەکی کیمیاییان فرۆشتووە بەحکومەتی بەعس تۆماربکات، بەڵام تاوەکو ئێستا حکومەتی هەرێمی کوردستان بەم ئەرکە هەڵنەساوە، ئەمەش سەلمێنەری ئەوەیە کەحکومەتی هەرێم لە ئاست ئەم کەیسەدا کەمتەرخەمە». دەشڵێت «ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەوکارەی بکردایە، ئەوا دەبووە هۆکارێک بۆ ئەوەی جارێکی دیکە کورد رووبەڕووی تاوانە نێودەوڵەتییەکان نەبێتەوە، بەتایبەت لەئێستادا کەهەرێمی کوردستان رووبەڕووی تاوانی نێودەوڵەتی دەبێتەوە لەلایەن تورکیاوە، ساڵانە بەهۆی بۆردوومانەکانی تورکیاوە خەڵکی مەدەنی دەبنە قوربانی». هەروەها لەلایەکی دیکەوە پەرلەمانی کوردستانیش بەکەمتەرخەم دادەنرێت لەدۆسییەی کیمیابارانی هەڵەبجەدا، بۆ نموونە لەپێنج خولی پەرلەماندا نەتوانراوە یاساییەک بۆ قەرەبووکردنەوە قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە دابنرێت، تەنانەت نەیتوانیوە هەماهەنگی هەبێت لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارە دەرەکییەکان بۆ قەرەبووکردنەوە، بۆیە ئاستەنگی سەرەکی لەبەردەم قەرەبووکردنەوەی قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە نەبوونی یاسایەکی تایبەتە. لەڕۆژی ١٦ی ئازاری ساڵی ١٩٨٨ لەلایەن حکومەتی ئەوکاتەی رژێمی بەعسی عێراقییەوە لەڕێگەی فڕۆکەی جەنگییەوە شاری هەڵەبجە کیمیابارانکراو پێنج هەزار ژن و پیاوو گەنج و منداڵ شەهیدبوون و بەهەزارەهای دیکەش بریندارو بێسەروشوێن و ئاوارەبوون، ئەمساڵیش کەساڵی ٢٠٢٤-ە ماوەی ٣٦ ساڵ بەسەر ئەو رووداوەدا تێپەڕدەبێت، بەڵام بەپێی پێویست کار لەسەر دۆسییەی ئەو تۆمەتبارو کۆمپانیاو بازرگانە نێودەوڵەتییانە نەکراوە کەهاوکاری حکومەتی بەعس بوون لەو رووداوەدا، هەروەها لەلایەکی دیکەشەوە وەک پێویست خزمەتی خەڵک و شارەکەش نەکراوە.

شەنای فاتیح ساڵانە لەگەڵ هاتنی مانگی رەمەزاندا بازاڕ تاڕادەیەک بووژانەوەیەک بەخۆیەوە دەبینێت بەراورد بەپێش رەمەزان، کاڵاکان خواستێکی زیاتریان لەسەر دەبێت بەتایبەت بابەتە خۆراکییەکان و شیرینی و شەربەت، بەڵام رەمەزانی ئەمساڵ لەهەرێمی کوردستاندا جیاوازە لەساڵانی رابردوو و بازاڕ سست بووەو کاڵاو شمەک و خواردەمەنییەکان خواستیان کەمتر لەسەرە. کاسبکاران و هاووڵاتیان هۆکاری سستی بازاڕ دەگەڕێننەوە بۆ قەیرانی دارایی و دابەشنەکردنی موچە لەکاتی خۆیدا، ئەمە لەکاتێکدایە کەئەمڕۆ ١٣ی ئادارە، بەڵام تائێستا فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان موچەی مانگی شوباتیان وەرنەگرتووە، هەرچەندە رۆژی ١١ی ئادار وەزارەتی دارایی عێراق رایگەیاند موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستانی خستووەتە سەر هەژماری بانکی هەرێمی کوردستان، بەڵام تائێستا شێوازو کاتی دابەشکردنی موچەی شوباتی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان نادیارە. رۆژی دووشەممە، ١١ی ئاداری ٢٠٢٤ قایمقامیەتی قەزای ناوەندی سلێمانی لەڕاگەیەندراوێکدا رایگەیاند:  هەڵمەتی لیژنە هاوبەشەکانی قایمقامیەتی سلێمانی بۆ دوکان و بازاڕو شوێنە گشتییەکان و پشکنین بۆ ئەو خواردن و خواردنەوانەی بەهاووڵاتیان و رۆژوەوان دەفرۆشرێت ئەنجامدراوە. هەروەها راگەیەندراوەکە باسی لەوەشکردووە خشتەی کارو چالاکی لیژنەکانی قایمقامیەتی سلێمانی بەجۆرێک رێکدەخرێت کەبەردەوام چەند لیژنەیەک لەبازاڕ پشکنین بۆ ئەو خواردن و خواردنەوانە ئەنجامبدەن لەمانگی رەمەزاندا خواستی زۆریان لەسەرە. سەبارەت بەبەرزبوونەوەی نرخ قایمقامی سلێمانی ئاماژەی بۆ ئەوەشکردووە « لەکۆبوونەوەی لایەنە پەیوەندیدارەکان ئامادەکاری بۆ مانگی رەمەزانی پیرۆز بڕیاردراوە، هەر بازرگان و دوکاندارێک بەبێ هۆکار نرخی کاڵاو شمەک بەرزبکاتەوە شوێنەکەی دادەخرێت و خاوەنەکەشی رووبەڕووی رێکاری یاسایی توند دەکرێتەوە». محەمەد عەبدوڵا، فرۆشیارێکی شیرینی و شەربەتە لەنێو بازاڕی شاری سلێمانی و لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: بەشێوەیەکی گشتی بازاڕ لەسەرەتای رەمەزاندا کزە، بەڵام هیچ ساڵیک وەک ئەمساڵ نەبووە، ساڵی گرانییەکە کاسبکار لەڕەمەزاندا پارەی شەش مانگی پەیدا دەکرد، بەڵام ئەمساڵ خەڵک پارەی پێ نییە. وتیشی: موشتریمان کەمی کردووە بەراورد بەساڵانی رابردوو بەهۆی قەیرانەوە، چونکە خەڵک نانەکی گرنگترە هەیبێت تاشەربەت و شیرینی. «ئەگەر ساڵانی رابردوو لەم کاتانەدا  ١٠ موشتەریمان هەبووایە، ئێستا شەش تا حەوت موشتەریمان هەیە« محەمەد عەبدوڵا وای وت. عەلی قادر، یەکێکی دیکەیە لەفرۆشیارەکانی شاری سلێمانی و زیاتر لە ٣٠ ساڵە فرۆشگای پێداویستییەکانی رۆژانەی هاووڵاتیانی هەیە و لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: لەئێستادا بازاڕ سفرە ساڵ بەساڵ خراپتر دەبێت، ئەم بێبازاڕییە بووەتە مایەی زەرەرێکی زۆر بۆ کاسبکاران و دوکانداران. وتیشی: ئەوەی کرێ دوکان دەدات کرێکەی دەرناهێنێتەوەو ئەوەشی لەشاگردێک زیاتری هەبووبێت هەموویانی ئیزن داوەو تەنها شاگردێکی لای خۆی هێشتووەتەوە. عەلی قادر باسی لەوەشکرد کە نرخیان بەرز نەکردووەتەوەو هەمان نرخی ساڵانی رابردوو و پێش رەمەزانە، هەروەها ئاماژەی بۆ ئەوەشکرد کەدەفتەری قەرزیان نەهێشتووە، چونکە دەفتەری قەرزیان هەیە نزیکی حەوت ملیۆن دیناریان لەقەرزدا هەیەو تائێستا هیچ بڕە پارەیەکیان بۆ نەگەڕاوەتەوە. «ئەگەر ساڵان ١٠ موشتەریم هەبووایە ئێستا بووەتە موشتەرییەک یان دوو موشتەری« عەلی قادر وای وت. ئەحمەد عوسمان، فرۆشیارێکی دوکانی مریشکەو لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: بازاڕ زۆر سستەو ساڵی رابردوو لەم کاتەدا سێ شاگردم هەبوو فریای بەڕێکردنی موشتەرییەکان نەدەکەوتن، بەڵام ئەمساڵ یەک موشتەریم هەیەو بازاڕ لاوازە. وتیشی: باشی و خراپی بازاڕ پەیوەستە بەموچەوە، هەرچەندە بەشێکی هاووڵاتیان بەقەرز پێداویستییەکانیان دەبەن، بەڵام بەو شێوەیەش بازاڕ هەو لاوازە. «ئەگەر ساڵانی رابردوو ١٠ موشتەریم هەبووبێت، ئێستا تەنها دوو موشتەریم ماوە«. ئەحمەد عوسمان وای وت. فاتمە عومەر، هاووڵاتییەکی تەمەن ٤٥ ساڵەو نیشتەجێی شاری سلێمانییە، لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: خێزانێکی پێنج کەسیم هەیە و یەک سەرچاوەی داراییمان هەیە، ئەویش موچەی هاوسەرەکەمە، هیچ ساڵێک وەک ئەمساڵ بارودۆخمان خراپ نەبووە. وتیشی: ئەمساڵ نیوەی ساڵانی رابردوو پێداویستی رەمەزانم کڕیوەو نیوی ئەوەشی کەکڕیومە بەقەرز هێناومە.

کامەران ئەحمەد سلێمان نیکۆلای پاتروشێڤ بەبۆچوونە رادیکاڵەکانی ناسراوە، بەتایبەتی پشتگیریکردنی لەهەڵوەشاندنەوەی ئۆکرانیا، گومانی ئەوەی لێدەکرێت فەرمان و داڕێژەری تیرۆرکردنی یەڤگینی پریگۆژین بێت. ساڵانێکی زۆرە راوێژکاری پوتین و یەکێکە لەکارمەندە دڵسۆزەکانی. لەسێبەری کرێملیندا کاردەکات، بەپشوو درێژییەوە چاوەڕوانی کاتەکانی دەکات، لەئێستا لەڕۆڵی خۆی زۆر رازییە «ئەو پیاوەی بەگوێی پوتیندا چرپە دەکات». لەئێستادا نیکۆلای پاتروشێڤ سکرتێری ئەنجومەنی ئاسایشی روسیایە، رۆڵێک کاریگەرییەکی بەرچاوی پێدەبەخشێت لەکرێملین. پەیوەندییەکەی لەگەڵ پوتین دەگەڕێتەوە بۆ هاوکارییەکانیان لەساڵی ١٩٩٨ لەناو حکومەتی بۆریس یێڵسین سەرۆکی ئەوکاتی روسیا. پەیوەندییەکانیان بەهێزتر بوو کاتێک پوتین لەساڵی ٢٠٠٠ بوو بەسەرۆک و پاتروشێڤ وەک جێگری بەڕێوەبەری FSB کەدەزگای هەواڵگری رووسیا دەستنیشانکرا. هەردوو پیاوەکە رابردوویەکی هاوبەشیان هەیە وەک سیخوڕی کەی جی بی، هەرچەندە کەسایەتییان جیاوازییەکی بەرچاوی هەیە. پاتروشێڤ بەدڵخۆش و سۆزدار وەسف دەکرێت، بەپێچەوانەی پوتین کەدوورەپەرێزە. تەنانەت هەندێک بە “شەیتانی سەر شانی پوتین” ناوی دەبەن. بیروباوەڕی ناسیۆنالیستی و جیهانبینی پیلانگێڕییەکەی بووە هۆی ئەوەی پاتروشێڤ نازناوی « بازەکەی کرێملین»ی پێبدرێت. بەپێچەوانەی هەندێک لەئەندامانی نوخبەی رووسیا، پاتروشێڤ لەبنەماڵەیەکی سیاسی و گروپی دەسەڵاتدارەوە نەهاتووە. باوکی ئەفسەرێکی دەریایی و ئەندامی حزبی شیوعی بووە، بەزیرەکی و رێزگرتن لەژێردەستەکانی ناسراوە. پاتروشێڤ رەخنەگرێکی ماندوونەناس و توندی رۆژئاواوو ئەمریکایەو هاوپەیمانەکانی تۆمەتبار دەکات بەوەی هەوڵی پاراستنی باڵادەستی جیهانی دەدەن. ئەو ململانێیەی ئۆکرانیا بەدەربڕینی ئەم ستراتیژە دەبینێت و دەڵێت سەرکردەکانی ئەمریکا هەوڵی لاوازکردنی رووسیا دەدەن. هەروەها ناتۆ تۆمەتبار دەکات بەوەی کە لەساڵی ٢٠٢٢ەوە هاوکاری سەربازیی بۆ ئۆکرانیا پشتگیری لەشەڕی بەوەکالەت لەدژی رووسیا کردووە. سەبارەت بەئۆکرانیا، پاتروشێڤ پاساو بۆ شەڕی رووسیا دەهێنێتەوە کەحکومەتی ئۆکرانیا بە “جنتا فاشیست” ناودەبات و تۆمەتباری دەکات بەبەکارهێنانی “تاوانبارانی نیونازی” بۆ ئۆپەراسیۆنی ناسەقامگیری. بانگەشە بۆ دابەشبوونی ئۆکرانیا دەکات بۆ چەند دەوڵەتێک. زۆرجار باس لەوە دەکرێت کە  پاتروشێڤ دەستی لە کوشتنی یەڤگینی پریگۆژیندا هەبێت  و بەپێی ئەو زانیارییانەی کە لەلایەن وۆڵ ستریت جۆرناڵەوە دەستکەوتووە، گومانی ئەوەی لێدەکرێت ئەو رووداوەکەی رێکخستبێت کە بووەهۆی کوژرانی سەرۆکی گروپی ڤاگنەر. کرێملین خۆی رەتیدەکاتەوە هیچ تێوەگلانێکی هەبێت لەکەوتنەخوارەوەی فڕۆکەکەدا کە بووەهۆی گیانلەدەستدانی پریگۆژین و نۆ کەسی دیکە، هەروەها پشتگیری لەتیۆری داهێنراوی رووداوێک دەکات کە بەهۆی نارنجۆکێکەوە لەناو فڕۆکەکەدا روویداوە.   سەرچاوە: (تاکتیک) لەگەڵ دەزگاکانی ڕۆژنامەوانی Aaron Hostutler, U.S

هاوڵاتی / شوان عەباس بەدری   بەرنامەی "60 خولەک" ی کەناڵی راسیای یەکی دەوڵەتی  و هەروەها بەرنامەی "کات وەڵام دەداتەوە" ی کەناڵی یەکی تەلەفزیۆنی روسیا، لە دوو بەرنامەی جیاوازدا جەند تەوەرێکیان لەبارەی ناتۆ و زیاد بوونی چالاکییە سەربازییەکانی لە ئەوروپا خستە بەر باس و گفتۆگۆ. "ئۆلیسیا لوسوا"ی یەکێک لە پێشکەشکارەکانی بەرنامەی "کات وەڵام دەداتەوە" لە سەرەتای بەرنامەکەدا هۆشداریدا کە "وڵاتانی ئەندام لە ناتۆ بە شێوەیەکی بەرچاو خۆیان بۆ جەنگ لەگەڵ روسیا ئامادە دەکەن". هەروەها ئەم پێشکەشکارە ئاماژەی بەوەشکرد کە لە ماوەکانی پێشوودا وڵاتی ئەلبانیا بە مەبەستی پێشوازی کردن لە فرۆکە جەنگییەکانی ناتۆ  یەکێک لە بنکە هەواییەکانی سەردەمی یەکێتی سۆڤێتی نۆژەن کردۆتەوە و هەرەوەها ئەوەشی خستە روو کە ناتۆ لە وڵآتانی نەرویج و سوید و فیلانددا لە ژێر ناوی "کاردانەوەی باکوور" دەستی کردووە بە مانۆرێکی سەربازی. هەروەها پێشکەشکارەکانی هەردوو بەرنامەی "60خولەک" و "کات وەڵام دەداتەوە، باسیان لە وتارێکی وەزارەتی بەرگری روسیا کردووە کە لە گۆڤاری "هزری سەربازی" بڵاوکراوەتەوە و تێیدا باس لە چەند سیناریۆیەکی جیاوازی پەیوەست بە ئەگەری هێرشی رۆژئاوا بۆ سەر روسیا کراوە.   لەلایەن خۆیەوە "ئۆلیگا ئسکابیوا"ی پێشکەشکاری بەرنامەی "60 خۆلەک"، وتی: " دوژمن پێش ئەوەی هێرش بکاتە سەر وڵآتەکەمان، ئەوا چەند چالاکییەک ئەنجام دەدات و بە چری دەست دەکات بە چاودێری کردنی ناوچە سنوورییەکانمان". هەروەها ناوبراو ئەوەشی خستە روو ،" بە رێکەوت بێت یان نا ، تەنها یەک رۆژ بەر لە پێشکەشکردنی ئەم بەرنامەیە چەند زانیارییەکمان دەست کەوتووە کە فرۆکە بۆمبهاوێژەکانی ئەمریکا لە جۆری ئێف 35 لە ئاسمانی ئۆکرانیاوە ، بە فروانی و بە وردی خەریکی دەستنیشان کردنی بنکە دژە ئاسمانییەکانی روسیان ". لە وەڵامی پرسیارێکی بێشکەشکارەکەی بەرنامەی "60چرکە" دا " کە ئاخۆ لە وڵآتانی ئەسکەندافییەوە هیچ هەرەشەیەکمان لەسەرە؟" ڤلادیسلاو شوریگین"ی پسپۆری سەربازی وتی:" بێگومان ئەم هەرەشەیە زۆر جدییە، گەر لە رابردوودا بە درێژایی سنوورەکانی باکوور جگە لە نەرویج هیچ سنوورێکمان لەگەڵ ناتۆدا نەبووبێت ، ئەوا ئەمرۆ گشت سنوورەکانی باکووری روسیا بۆتە هاوسنووری ناتۆ". هەروەها ناوبراو لەبارەی ئەگەری کاردانەوەکانی روسیا وتی : " لە ئێستادا ئێمە سەرقاڵی دوبارە بنیات نانەوەی "ناوچەی سەربازی لینینگرادین" و کەشتیگەلی باکووریش وەک یەکەیەکی سەربەخۆی سەربازی لەو ناوچەیە جێگیر کراوە ، پێدەچێت کە گشت ئەمانە بەشێک بن لە سیستمی یەکگرتووی سەربازی روسیا ، جگە لەوەش روسیا خەریکی بنیاتنانی ناوەندێکی راهێنانی هێزە تایبەتەکانی باکوورە لە ناوچەی "نیژنوارتوفسک" .   ئەم شارەزا سەربازییە ئەوەشی وت:"ئەمە جەنگێکە بۆ کۆنترۆڵ کردنی سەرزەمینەکانی باکوور، جەنگیکە بۆ باکوور و ئێمەش دەبێت بزانین کە بەڵێ لە ئێستادا جەمسەری باکوور بۆتە ناوچەیەکی زۆر هەستیار بۆ ئێمە ،ئێمە دەزانین کە لە داهاتوودا جەمسەری باکوور  وەک ناوچەیەکی ستراتیژی رۆڵێکی زۆر کارا و گرنگی دەبێت ". لێکەوتەکانی ئاشکرابوونی فایلە دەنگییەکانی ئەڵمانیا لە هەردوو بارنامەکەدا باس لە لێکەوتەکانی ئاشکرابەننی فایلە دەنگییەکانی بەرپرسانی هێزی ئاسمانی ئەڵمانیا کرا کە باسییان لە ناردن و جێگیرکردنی مووشەکی مەودا درێژ کردبوو لە ئۆکرانیا . "سکابیوا" لە بەرنامەی 60 خۆلەکدا ئەوەی خستە روو کە لە ئێستادا  "جۆن کربی" وتەبیژی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا خۆی لە باسی ئەو فایلە دەدزێتەوە ،چونکە دەزانێت گەر بێتوو ناوەرۆکی فایلەکان پستراست بکاتەوە ئەوا لە بەرژەوەندی کرملین دەبێت و ئاشکرا دەبێت کە روسیا نە تەنها لەگەڵ ئۆکرانیا بەڵکو لەگەڵ هەموو هێزەکانی ناتۆ لە جەنگدایە. ئەم پێشکەشکارە ئەوەشی ووت :" دەبێت ئەوە بڵێم کە ئەوان بێدەنگییان هەلبژاردووە ، وەک بڵەیت ئێمە تێناگەین ، رەنگە ئێمەیان بە گێل زانی بێت". هەر لە گفتۆگانی هەردوو بەرنامە رووسیەکە باس لە چۆنییەتی ئاشکرابوونی ئەو فایلە دەنگییانەش کرا و "سپیردون کیلینکاروف" ی ئەندامی پێشووی پەرلەمانی ئۆکرانیا بە بێ خستنە رووی هیچ بەڵگەیەک رایگەیاند کە ئەم فایلانە لەلایەن ئەمەریکا و بەریتانیاوە دزەی کردووە. "کیلینکاروف" ئەوەشی خستە روو کە 12 ساڵ لەمەوبەر سیاسییە ئەوروپی و روسەکان پێکەوە باسیان لە ئەوروپایەکی یەکگرتوو دەکرد کە لە "لیشبۆن"ەوە تا "ڤلادیوستوک" درێژ دەبووەوە. ناوبراو ئەوەشی وت کە ، بە دیهێنانی ئەو سنوورە ئەوروپییە لە بەرژەوەندی هەموو وڵآتانی ئەوروپی و دانیشتوانەکەی دەبوو ، بەڵام لەبەر ئەوەی دروست کردنی ئەو سنوورە بەرفراوانە وەک پەتێکی سێدارە دەبوو بە گەردەنی ئەمریکاوە ، هەرلەبەر ئەوە یەکێک لە هۆکارەکان یان باشترە بڵێم هۆکارە سەرەکییەکەی گشت ئەم روداو و پیشهاتانەی کە لەناوچەکەدا دەیبینین ، دەگەرێتەوە بۆ ترسی ئەمریکا لە دروست کردنی ئەو ئەوروپا یەکگرتووە . هەرەوەها ناوبراو ئەوەشی وت:" بەڕاست چ کەسێک دەیەوێت دۆخەکە بەم جۆرە بێت؟ من تەواو باوەرم بەوە هەیە بە مەبەستی دوورخستنەوەی زیاتری مۆسکۆ و بەرلین لە یەک ، ئەم زانیاری و فایلە دەنگییانە لە لایەن ئەمەریکا و بەریتانیاوە دزەیان پێکراوە وئەمەش لە بەرژەوەندی ئەو دوو وڵآتەیە". ئەوەشی وت :" ئەو دوو وڵاتە هەموو کارێک دەکەن تا لە کۆتاییدا مۆسکۆ و بەرلین راستەوخۆ رووبەرووی یەکتر ببنەوە ، تەنانەت وێنا کردنی ئەوەی کە چەند سیخۆرێکی دولایەنە لە ناو سیستمی بریاردان و بەرێوەبردنی ئەوروپا جێگەی خۆیان کردۆتەوە و لە بەرژەوەندی ئەمەریکا و بەریتانیا کار دەکەن لەرز بە هەموو گیانمدا دێنێت ". دوو ساڵ لەمەوبەر و لە ریکەوتی 24 ی شوباتی 2024  دا، ڤلادمیر پۆتین، سەرۆکی روسیا دەستپێکی چالاکییە سەربازییەکانی وڵاتەکەی لە دژی ئۆکرانیا راگەیاند و بەو جۆرە جەنگێکی ماڵوێرانکەر هەڵگیرسا و بەپێی سەرچاوە ئۆکرانی و رۆژئاواییەکانیش تائێستا نزیکەی 10 هەزار کەسی سڤیل و 200 هەزار سەربازی روسی و ئۆکرانی لە جەنگەکەدا کوژراون و کاریگەرییەکی زۆریشی لەسەر ژیانی رۆژانەی هاوڵاتییە ئۆکرانییەکان لەلایەک و لایەکی دیکەوە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان داناوە.   

هاوڵاتی لەگەڵ دەستپێکی جەنگی غەززە هێرشی هێزە میلیشیاکانی سەر بەئێران لەعێراق و سووریا بۆ سەر بنکەو بارەگاو هێزەکانی ئەمریکا پەرەیسەند. بەپێی راگەیاندنی پێنتاگۆن زیاتر لە ٨٠ جار لەسووریا  و عێراق هێرش کراوەتەسەر بنکەو هێزەکانیان. دوا بەدوای هێرشی میلیشیا شیعەکان بۆ سەر بنکەی سەربازی تاوەری ٢٢ لەسنووری ئۆردن، ئەمریکا هێرشەکانی بۆ سەر میلیشیا شیعەکان لەسووریا و عێراق توندتر کردەوە. جۆبایدن سەرۆک کۆماری ئەمریکا زمانی هەڕەشەی بەکارهێناو وتی لەشوێنی گونجاو و لەکاتی گونجاودا وەڵامی هێرشەکان ئەدەینەوە. بەشێکی زۆر لەسێناتۆرە کۆماریخوازو تەنانەت دیمۆکراتەکان رەخنەی توندیان لەبایدن گرت کەسیاسەتەکانی جۆبایدن بووە بەهۆی باڵادەستی ئێران لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. دۆناڵد ترامپ سەرۆککۆماری پێشتری ئەمریکا هێرشی کردەسەر جۆبایدن و وتی لەسەردەمی سەرۆککۆماری ئەودا ئێرانییەکان زۆر بەترسەوە دەجووڵانەوەو تەنانەت وتی ئەو دەمەی قاسم سلێمانیمان کوشت، ئێرانییەکان ئاگاداریان کردینەوە ناچارن هێرشی مووشەکی بکەنە سەر بنکەکانمان و ئەو هێرشە بەئاگاداری خۆمان کراوەو بەشێوەیەک کراوە کەزیانی گیانی نەبێت و کەمترین زیانی ماددی ببێت. رەخنەی توندی سێناتۆرەکان و ‌هەڕەشەکانی دەوڵەتی بایدن و هێرش بۆ سەر بنکەو کەسایەتییەکانی میلیشیا شیعەکانی سەر بەعێراق لەلایەن ئەمریکاوە بوو بەهۆی راگرتنی هێرشەکان بۆ سەر بنکەو هێزەکانی ئەمریکا لەعێراق و سووریاو زیاتر لە یەک مانگە لەلایەن ئەم هێزانەوە هیچ هێرشێک نەکراوەتە سەر بنکەو هێزەکانی ئەمریکا لەعێراق، کەچی لەماوەی یەک مانگ دوای دەستپێکی جەنگی غەززە و بەوتەی وتەبێژی پێنتاگۆن ٥٨ جار هێرش کرایەسەر هێزەکانی ئەمریکا لەعێراق و سووریا کە ٢٧ جاریان لەعێراق و ٣١ جاریان لەسووریا بوو. هەموو نیشانەکان ئەوە دەخەنەڕوو میلیشیا شیعەکان لەعێراق و سووریا بەفەرمانی ئێران هێرشەکانی خۆیان راگرتووە.   بەرپرسانی ئەمریکایی: میلیشاکانی سەر بەئێران هێرشەکانی خۆیان راگرتووە ڤیکتۆریا تیلۆر جێگری یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بۆ کاروباری عێراق و ئێران لەنووسینگەی کاروباری رۆژهەڵاتی نزیک لەوەزارەتی دەرەوە، لەوتووێژ لەگەڵ کەناڵی «الحرە» رایگەیاندووە ئەمریکا لەچەند مانگی رابردوودا بەردەوام لەهەوڵدا بووە بۆ پاراستن و بەرگری لەهێزەکانی خۆی لەناوچەکەو تێکشکاندن وتێکدانی چالاکییەکانی گرووپەکانی سەر بەئێران لەعێراق و سووریاو هەروەها میلیشیا حووسییەکان لەیەمەن و بۆ ئەم مەبەستە بەردەوام بەوردی چالاکییەکانی ئەوانی لەبەرچاو بووەو هەوڵیداوە جووڵەکانیان تێک بشکێنێت. ئەم بەرپرسە هەروەها ئاماژەی بەوە داوە ئەمریکا زۆر نیگەرانی هێرشە بەردەوامەکانی هێزەکانی سەر بەئێرانە لەناوچەکە بۆ سەر بنکە و بەرژەوەندییەکانیان. لەگەڵ دەستپێکی جەنگی غەزە میلیشیاکانی سەر بەئێران لەعێراق و سووریا هێرشەکانی خۆیان بۆ سەر بنکەو هێزەکانی ئەمریکا لەناوچەکە زیاتر کردووە و زیانی گیانی و ماددی زۆریان بە هێزەکانی ئەمریکا لەناوچەکە گەیاندووە. رۆژی ٢٨ی کانوونی دووهەم، میلیشاکانی سەر بەئێران لەسووریا  و عێراق، هێرشیان کردەسەر بنکەیەکی ئەمریکییەکان لەخاکی ئۆردن و هاوسنوور لەگەڵ سووریا بەناو « تاوەری ٢٢» و بەو هۆیەوە سێ سەربازی ئەمریکی کوژران و ٤٠ کەسیتریش برینداربوون. لەوەڵامی هێرشەکانی میلیشاکانی سەر بەئێران بۆ سەر تاوەری ٢٢ لەئۆردن، سوپای ئەمریکا هێرشەکانی دژ بەگرووپەکانی سەر بەئێران لەوانە بنکەکانی هێزەکانی سوپای قودسی کۆماری ئیسلامی لەسووریا و عێراق زیاتر دەستپێکرد. ئێران دەستبەجێ ژمارەیەکی زۆری هێزەکانی خۆی لەسووریا کشاندەوەو هێزەکانی حزبوڵڵای لوبنان لەبری ئەندامانی سوپای پاسداران کاروبارەکانیان گرتە دەست. گرووپی « کەتائیبی حزبوڵڵای عێراق» رۆژی ٧ی شوبات رایگەیاند دوو کەس لەفەرماندە باڵاکانیان بەناوەکانی «وسام محمد صابر الساعدی» ناسراو بە « ئەبوو باقر» و هەروەها « ارکان العلیاوی» لە رۆژهەڵاتی بەغدا لەلایەن فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی ئەمریکاوە کراونەتە ئامانج و کوژراون.   راگرتنی هێرشەکان بۆ سەر بنکەکانی ئەمریکا لەعێراق ئەم بەرپرسە باڵایەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لەوتووێژ لەگەڵ کەناڵی «الحرە» وتوویەتی:» ئێمە دەبینین لەچەند هەفتەی رابردوودا هێرش بۆ سەر هێزەکانی ئەمریکا لەعێراق راگیراوەو ئەمە بەدڵنیاییەوە پێشکەوتنێکی ئەرێنییە. هەڵبەت ئێمە هێشتا ئەوە دەبینین کە حووسییەکان بەردەوامن لەهێرشەکانیان بۆ سەر کەشتییە بازرگانیییەکان لەدەریای سوورو ئاگادارین کەئێران بەردەوامە لەیارمەتیدانی حووسییەکان لەبارکردنی بەستێن بۆ حووسییەکان بەوەی بتوانن هێرش بکەنەسەر کەشتییە بازرگانییەکان لەدەریای سوورو کەنداوی عەدەن». ڤیکتۆریا تیلۆر لەحاڵێکدا وەها بەئەرێنی  باس لەڕاگرتنی هێرشەکان بۆ سەر بنکەو هێزەکانی ئەمریکا لەعێراق دەکات کە پێشتر میدیاکان باسیان لەوە کردبوو کە ئێران داوای لەگرووپە میلیشاکان کردووە کە دان بەخۆیاندا بنێن و خۆڕاگربن و هێرشەکانیان رابگرن. رۆژنامەی واشنگتۆن پۆست رۆژی ١٩ی شوبات لەزاری ژمارەیەک لەبەرپرسانی رۆژئاواییەوە بڵاویکردەوە، ئێران لەگەڵ ئەوەی دەخوازێت هێرش بکاتە سەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا و ئێسرائیل لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەڵام خۆی بەدوور دەگرێت لەوەی راستەوخۆ بچیتە جەنگەوەو داوای لەحزبوڵڵای لوبنان و گرووپە میلیشیاکانی تری سەر بەخۆی کردووە بەرامبەر بەهێزەکانی ئەمریکا دان بەخۆیاندا بنێن و هەوڵبدەن خۆیان بەدوور بگرن لەوەی هێرش بکەنەسەر بەرژەوەندی و هێزەکانی ئەمریکا لەناوچەکە. واشنگتۆن پۆست بەئاماژە بەوەی کەمیلیشیاکانی سەر بەئێران لەعێراق و سووریا هێرشەکانی خۆیان بۆ سەر بنکەو بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لەناوچەکە راگرتووە لەزاری بەرپرسێکی باڵای ئەمریکییەوە نووسیویەتی :» رەنگە ئێران بەوەی زانیبێت بەوەی کە مۆڵەت بدات بەهێزەکانی سەر بەخۆی هێرش بکەنەسەر هێزەکانی ئەمریکاو هاوپەیمانەکان لە ناوچەکە، بەرژەوەدنییەکانی پارێزراو نابن». بەرپرسێکی باڵای حزبوڵڵای لوبنان بەواشنگتۆن پۆستی راگەیاندووە ئێران نوێنەرێکی ناردووە بۆ لوبنان بۆ دیدار لەگەڵ حزبوڵڵا و پێی راگەیاندوون :» ئێمە نامانەوێت بیانوو بدرێت بەدەست بێنیامین نتانیاهۆ سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیلەوە بەوەی جەنگێکی بەربڵاو دژی لوبنان یان هەر شوێنێکی تر هەڵبگیرسێت». بەرپرسێکی ئێرانی لەوتووێژ لەگەڵ واشنگتۆن پۆست وتوویەتی، لەئێستادا لەهەموو دونیا سەرنجەکان لەسەر جەنگی غەززە و ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی وڵاتانی عەرەبییە لەگەڵ ئیسرائیل، ئەگەر بەرەیەکی نوێ بکرێتەوە، ئەم دەستکەوتە لەناودەچێت. واشنگتۆن پۆست ئاماژەی بەوە داوە بەرپرسانی ئێرانی بەمیلیشیاکانی سەر بەخۆیان لەعێراق راگەیاندووە کە بەردەوامی هێرشەکانیان دەبێ بەهۆی تێکچوونی گفتوگۆکانی بەغدادو واشنگتۆن لەسەر چوونە دەرەوەی هێزەکانی ئەمریکا لەو وڵاتە. واشنگتۆن پۆست لەزاری بەرپرسێکی ئێرانییەوە نووسیویەتی:» ئێران پشتیوانی دەکات لەهەر گفتوگۆیەک کە دەرئەنجامەکەی چوونە دەرەوەی هێزەکانی ئەمریکا بێت لەعێراق. کۆماری ئیسلامی هێزەکانی ئەمریکا وەک داگیرکەر دەبینێت و مانەوەیان لەعێراق دژ بەسەروەری گەلی عێراق دەبینێت». سەفەری قائانی بۆ بەغداد رۆژی ١٧ی شوباتی ٢٠٢٤ رۆیتەرز لەزاری چەند سەرچاوەیەکی ئێرانی و عێراقییەوە رایگەیاند  دوای سەفەری  ئیسماعیل قائانی فەرماندەی هێزەکانی فەیلەقی قودسی سوپای پاسداران بۆ بەغداد میلیشاکانی سەر بەئێران، هێرشەکانی خۆیان بۆ سەر هێزەکانی ئەمریکا راگرتووە. بەوتەی رۆیتەرز، قائانی دەستبەجێ و  دوای ئەوەی واشنگتۆن گرووپەکانی سەر بەکۆماری ئیسلامی بەبەرپرس زانی لەکوشتنی سێ سەربازی ئەمریکایی لەبنکەی سەربازی تاوەری ٢٢، سەردانی بەغدادی کرد. رۆژی ٢٨ی کانوونی دووهەم لەلایەن هێزەکانی سەر بەئێرانەوە هێرش کرایەسەر بنکەی سەربازی تاوەری ٢٢، کەبنکەیەکی سەربازی ئەمریکییەکانە لەخاکی ئۆردۆن و بەو هۆیەوە سێ سەربازی ئەمریکی کوژران و زیاتر لە ٤٠ سەرباز برینداربوون. رۆیتەرز باسی لەوە کردووە رۆژی ٢٩ی کانوونی دووهەم ئیسماعیل قائانی لەفڕۆکەخانەی بەغداد لەگەڵ ژمارەیەک لەفەرماندە باڵاکانی میلیشاکانی سەر بەئێران کۆبووەتەوەو ئاگاداری کردوونەتەوە بۆ ئەوەی هێرش نەکرێتەسەر فەرماندە باڵاکانیان یان دامەزراوەکانیان، یان تەنانەت راستەوخۆ هێرش نەکرێتە سەر ئێران، دەبێ هێرشەکانیان رابگرن و ماوەیەک دەرنەکەون. بەپێی ئەم راپۆرتە، سەرەتا تەنها گرووپێک رازی نەبووە بەداواکارییەکەی ئیسماعیل قائانی و زۆربەی گرووپەکان هەر لەیەکەم ساتەکاندا ملکەچی ئەم فەرمانە بوون. رۆژی ٣٠ کانوونی دووهەم « کەتائیبی حزبوڵڵای عێراق» یەکێک لەو گرووپانەی کە لەلایەن ئێرانەوە پشتیوانی دەکرێت رایگەیاند هێرشەکانی خۆی بۆ سەر دامەزراوەو بنکە ئەمریکییەکان راگرتووە. فەرماندەیەکی باڵای هەواڵگری عێراق بە رۆیتەرزی وتووە ئیسماعیل قائانی  بەهۆی باری ئەمنی و ترس لەوەی نەکا شتێکی بەسەر بێت دەستبەجێ فڕۆکەخانەی بەغدادی جێهێشتووە. ئەم سەفەرەی  فەرماندەی باڵای سوپای قودس بۆ بەغداد لەمیدیا عێراقییەکاندا باسی کرا، بەڵام باس لەوردەکارییەکانی نەکرا. رۆیتەرز لەزاری فەرماندەیەکی باڵای یەکێک لەگرووپە چەکدارە عێراقییەکانەوە نووسیویەتی :» ئەگەر قائانی راستەوخۆ ئامادەنەبوایە کەتائیبی حزبوڵڵا رازی نەدەبوو هێرشەکانی رابگرێت». لەم دیدارەدا قائانی بە ئاشکرا بەبەرپرسانی میلیشیا شیعەکانی راگەیاندووە کۆماری ئیسلامی لەئێستادا خوازیاری راگرتنی هێرشەکانە بۆ سەر هێزو بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لەناوچەکەو نایهەوێت بچێتە جەنگەوە لەگەڵ ئەمریکا.   ئێرانییەکان هەواڵەکەی رۆیتەرز بەدرۆ دەخەنەوە رۆژی ١٩ی شوباتی ٢٠٢٤ رۆژنامەی ئێران، رۆژنامەی فەرمی کۆماری ئیسلامی هەواڵی سەردانی کوتوپڕی قائانی بۆ بەغداد و دیدار لەگەڵ فەرماندە باڵاکانی حەشدی شەعبی و گرووپە میلیشیاکانی بەدرۆخستەوەو رایگەیاند :» بەرەی بەرگری خۆی سەربەخۆیە لەبڕیارەکانی». رۆژنامەی ئێران ئەوەی بەدرۆ خستووەتەوە کە قائانی داوای لەهێزە میلیشیاکان کردبێت دەست رابگرن و هێرش نەکەنەسەر هێزو بنکەکانی ئەمریکا لەناوچەکە. ئەوەشی بەناڕاست زانی کە وەها سەفەرێک کرابێت. ماڵپەڕی تەسنیم سەر بەسوپای پاسداران لەگەڵ بڵاوکردنەوەی هەواڵەکەی رۆژنامەی ئێران، رایگەیاند قائانی و بەرپرسانی تری سوپای پاسداران هەرکات سەردانی عێراق بکرێن بەباشترین شێوە پێشوازیان لێدەکرێت و وەها سەفەرێک هەر نەبووە. تەسنیم تەنانەت باسی لەوە کردووە «بەرەی بەرگری» لەعێراق و سووریاو لوبنان و یەمەن و فەلەستین بەردەوامن لەهێرشەکانیان دژی بەرژەوەندییەکانی ئەمریکاو ئیسرائیل لەناوچەکە و ئەوان سەربەخۆن لەبڕیارەکانیان.   حووسییەکان سەرئێشە گەورەکەی رۆژئاوا لەگەڵ دەستپێکی جەنگی حەماس- ئیسرائیل لەکەرتی غەززە، دوای ئەوەی سوپای ئیسرائیل دوای هێرشی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل، هێرشی کردەسەر غەزە، حووسییەکان بەنیشانەی بەرگری لەفەلەستین دەستیان کردووە بەهێرشکردن بۆ سەر ئەو کەشتییە بازرگانی و جەنگیانەی لەدەریای سوورو کەنداوی عەدەن لەهاتوچۆدان و ئاسایشی بازرگانی دەریاییان لەو ناوچەیە خستووەتە مەترسییەوە. حووسییەکان لەلایەن ئێرانەوە پشتیوانی دەکرێن، رۆژی ٢٢ی کانوونی یەکەم کۆشکی سپی رایگەیاند ئێران بەئاشکرا دەستی هەیە لەهێرشی حووسییەکان بۆ سەر کەشتییە بازرگانییەکان لەدەریای سوورو کەنداوی عەدەن. تائێستا وڵاتانی رۆژئاوایی چەندین جار داوایان لەئێران کردووە بەر بە چالاکی حووسییەکان بگرێت لەناوچەیە. بەڵام حووسییەکان تا ئێستا بەردەوامن لەهێرشەکانیان بۆ سەر کەشتییە بازرگانی و جەنگییەکان لەدەریای سوورو کەنداوی عەدەن بەشێوەیەک کە بازرگانی دەریایی لەو ناوچەیە زیاتر لە ٦٠٪ دابەزیوە. هەر لەم پەیوەندەدا ناوەندی فەرماندەیی هێزەکانی ئەمریکا (سێنتکۆم) رۆژی یەکشەممە ٣ی ئازاری ٢٠٢٤، لەسەر پەرەی فەرمی خۆی لەتۆڕی کۆمەڵایەتی  X رایگەیاند ، کەشتی «روبیمار»ی  بەریتانی کە رۆژی ١٨ شوباتی ٢٠٢٤  لەدەریای سوور لەلایەن حوسییەکانی یەمەنەوە بەمووشەکێکی بالیستی بەئامانج گیرا بوو، ژێرئاو کەوتووە. هەر لەڕاگەیاندنەکەدا هاتووە کە، کەشتییە ژێرئاوکەوتووەکە هەڵگری نزیکەی ٢١ هەزار تەن پەینی ئامۆنیۆم سۆلفات بووە کەئەمەش مەترسییەکی گەورەی ژینگەیی لەدەریای سووردا دروستدەکات و مەترسییەکی گەورەی ژینگەیی هەیەو ئەگەری هەیە کارەساتی ژینگەیی لێبکەوێتەوە. ئەمریکا و بەریتانیاو وڵاتانی هاوپەیمان تائێستا چەند جار هێرشیان کردووەتەسەر حووسییەکان لەیەمەن، بەڵام حووسییەکان سوورن لەسەر بەردەوامی هێرشەکانیان و رۆژی شەممە ٢ی ئازار فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی حووسییەکان لەلایەن کەشتییەکی جەنگی ئیتالیاییەوە خرایە خوارەوە.   ئاخۆ ئێران حووسیەکانیش کۆنتڕۆڵ ئەکات؟ وڵاتانی رۆژئاوایی بەتایبەت بەریتانیاو ئەمریکا تا ئێستا چەندین جار بەئاشکرا داوایان لەکۆماری ئیسلامی ئێران کردووە بەر بەهێرشی حووسییەکان بگرێت بۆ سەر کەشتییە بازرگانی و سەربازییەکان لەدەریای سوور. کۆماری ئیسلامی لەوەڵامدا بەردەوام ئاماژە بەوە دەکات حووسییەکان و بەرەی بەرگری بەگشتی سەربەخۆن لەبڕیاردانداو ئەوە تاران نییە بۆیان دیاری دەکات کە چی بکەن و ئەوان خۆیان دیاری دەکەن لەکوێ چی بکەن. بەپێچەوانەی بانگەشەی بەرپرسانی ئێرانی، رۆژی١٤ی شوباتی ٢٠٢٤ سوپای ئەمریکا رایگەیاند لەکۆتاییەکانی کانوونی دووهەمی ئەمساڵدا دەستیان بەسەر بارێک چەک و چۆڵدا و تەقەمەنیدا گرتووە کە لەلایەن ئێرانەوە بۆ حووسییەکان دەنێردرا. هەروەها رۆژی ٧ی شوباتی ئەمساڵ ناوەندی هەواڵگری بەرگری ئەمریکا رایگەیاند حووسیەکان بە مووشەک و فڕۆکەی بێ فڕۆکەوانی ئێرانی بوون بەهەڕەشە بۆ سەر بازرگانی جیهانی لەدەریای سوور. حووسییەکان کارتێکی باشن بەدەست ئێرانەوە بۆ ئەوەی بەردەوام بێت لەهەڕەشەکان بۆ سەر بازرگانی جیهانی و هەوڵدان بۆ راگرتنی جەنگی غەززە. ئێران لەدوای جەنگی عێراق- ئێرانەوە لە ١٩٨٨ هەوڵیداوە جەنگ لەسنوورەکانی خۆی دوور بخاتەوە. هەموو دەمیش خۆی لەجەنگ ئەبوێرێت. حووسییەکان بە هۆی پێگە جوگرافیاییەکەیان کە زاڵن بەسەر دەریای سوورو کەنداوی عەدەندا هەڕەشەیەکی گەورەن بۆ سەر  بازرگانی جیهانی لەم ناوچەیەو بەتایبەت لەگەرووی باب المندب کە بەردەوام هەڕەشەی داخستنی ئەم رێگا دەریاییە دەکەن. تائێستا ئێرانییەکانیش هاوشێوەی حووسییەکان زۆرجار باسی داخستنی گەرووی هۆرمۆز ئەکەن لەکەنداوو دەریای عومان. ئێران تا ئەوکاتەی بزانێت بەردەوامی هێرشی حووسییەکان بۆ سەر کەشتی و بازرگانییە جیهانییەکان مەترسییەکی بۆ دروست ناکات، هاوکاری حووسییەکان ئەکات بۆ بەردەوامی هێرشەکانیان. بەڵام هەر کات بزانێت ئەم هێرشانە هەڕەشەن بۆ سەر دەسەڵات و بەرژەوەندییەکەی و راستەوخۆ هەڕەشەکە خۆیان دەگرێتەوە پشتیوانییەکانی رادەگرێت و فەرمان بە حووسییەکان دەکات بەوەی هێرشەکانیان رابگرن. وەک چۆن هێزەکانی لەسووریا کێشایەوەو لەعێراق فەرمانی بە هێزەکانی نزیک بە خۆی کردووە کە هێرشەکانیان رابگرن و لەهەمانکاتدا بەحزبوڵڵای لوبنانی راگەیاندووە نایانەوێت جەنگێکی گەورە رووبدات لەنێوان حزبوڵڵا و ئیسرائیلدا.

شەنای فاتیح بۆردومانکردنی هەرێمی کوردستان لەلایەن وڵاتی تورکیا بەبیانووی بوونی چەکدارانی پەکەکەوە زیادیان کردووەو بەشێکی زۆری قوربانییەکانیش هاووڵاتیانی مەدەنین و بەپێی ئامارێکی رێکخراوی سی پی تی ساڵی ٢٠١٥ تائێستا بەهۆی بۆردومانەکانی تورکیاوە ١٥٢ هاووڵاتی مەدەنی هەرێمی کوردستان گیانیان لەدەستداوەو ٢٢٨ هاووڵاتیش برینداربوون. سوپای تورکیا لەهەرێمی کوردستاندا چەند بنکەیەکی سەربازی جێگیرکردووەو لەساڵی ٢٠١٧وە تائێستا تەنها لەسنووری برادۆست نزیکەی ٢٠ بنكەی سەربازیی جێگیر كردووە. چاودێرێکی سیاسی: تێگەیشتنی توركیا دەرهەق بەنەتەوەی كوردو كوردستان، هێشتا لەقۆناغی تێروانین و ستراتیژیەتی دەوڵەتی عوسمانی تێپەڕی نەكردووە کەمال رەئوف، چاودێری سیاسی لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت:  هۆكاری هێرش  بۆردومانەكانی توركیا بۆ سەر كوردستان بەگشتی و باشور بەتایبەتی، پەیوەستە بەبونیادی بیركردنەوەو ستراتیژیەتی سیاسی دەوڵەتی توركیاوە، تێگەیشتنی توركیا دەرهەق بەنەتەوەی كوردو كوردستان، هێشتا لەقۆناغی تێڕوانین و ستراتیژیەتی دەوڵەتی عوسمانی تێپەڕی نەكردووە، هەربۆیە لەبەشێك لەتووێژینەوەو تەنانەت نەخشەكانیشیان كە وەك دراسات بەخوێندكارانیان دەخوێنرێت، ئەوان دانیان نەناوە بەو رێكەوتنانەی كەدوای دەوڵەتی عوسمانی دامەزراون، بۆیە لەو نەخشانەدا سنوری دەوڵەتی توركیا ناوچەكانی هەولێرو موسڵ وانیشان دەدرێن كە بەشێك بێت لەخاكی توركیا. وتیشی: توركیا بەهانەگەڵێكی زۆری هەیە بۆ ناوزڕاندنی خەبات و تێكۆشانی كوردو هەموو هەوڵەكانی بەو ئاراستەیە دەڕوات كەخەباتی هەموو ئەو پارتە كوردیانە تۆمەتبار بكات بەتیرۆر، ئەمە لەكاتێكدایە لەكاتی سەرهەڵدانی داعش، تا دوای شكستی ئەو هێزە، توركیا بەردەوام پێگەیەكی بەهێزی هێزەكانی داعش بووە لەڕووی سەربازی و زانیاری هەواڵگرییەوە، پشتیوانی هێزێكی وەك داعشیان كردووە، بۆیە ناتوانرێت ئەو بەهانەیەی كەبەردەوام بەكاریدەهێن بۆ مافدان بەخۆی بۆ پەلاماردانی كوردستان قەناعەتی بەكەس كردبێت.  «لەچەند ساڵی رابردوو توركیا بەبۆردومان و هێرشەكانی، جگە لەوەی پارەو خەرجییەكی زۆر بەهەدەر دەدات، بەڵام نەیتوانیوە لای رای گشتی توركیاش ئەو بڕوایە دروست بكات كە بەم شێوازە دەتوانێت چارەسەری پرسی كورد بكات، بەپێچەوانەوە  توركیا خراوەتە بازنەیەكی داخراوەوەو نەیتوانیوە ببێتە ئەندام لەیەكێتی ئەوروپاو وڵاتەكەی تووشی قەیرانێكی ئابوری سەخت كردووەو چووەتە ریزبەندی ئەو وڵاتانەی كە قەرزدارترین وڵات بێت، لەڕووی سیاسیشەوە توركیا بەردەوام لە راپۆرتی رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان، وەك شوێنێكی نائارام بۆ رۆژنامەنووسان و دەنگی جیاواز پۆلێن دەكرێت.» کەمال رەئوف وای وت. ئەو چاودێرە سیاسییە باسی لەوەشکرد کەتوركیا بەنیازی ئەوەیە لەڕێگەی گوشاری سیاسی و ئابورییەوە، بەتایبەت لەپرسی ئاودا، بۆ سەر دەوڵەتی عێراق، ئەو وڵاتە ناچار بكات، كەهاوكارو بەشداربن لەسیاسەتی جینۆسایدو قڕكردنی كوردان، توركیا ئێستا بوونی هێزەكانی پەكەكەی كردووەتە بەهانە، بەڵام لەوڵاتێكی وەك لیبیا كە لەجوگرافیایەكی تریشە، بنكەی سەربازی هەیە و دەخالەتكەرە، لەوڵاتانی ناوچەكە لەسوریا، قوبرس و تەنانەت لەهەندێك لەوڵاتانی ئەفریقی و میسرو فەلەستینیش، دەخالەتێكی راستەوخۆی هەیە، هەموو ئەوانە پێماندەڵێت توركیا بەچاوی تەماعكارانەی دەوڵەتی عوسمانییەوە دەڕوانێتە ئەو وڵاتانەو ناتوانێت، خاڵی دابڕان لەگەڵ ئەو مێژووە دابنێت. کەمال رەئوف باسی لەوەشکرد هەڕەشەكانی ئەم دواییانەی لەسەر ئاستی باڵای حكومی، هەروەها جوڵە دبلۆماسیەكانی لەسەر ئاستی ناوچەكە، پێماندەڵێت، توركیا بەنیازی هێرش و پەلاماردانێكی نوێیە بۆ سەر باشورو رۆژئاوا، پەیامەكانی رۆشنە، ئەوان دەیانەوێت لەناوچەكە بنكەی سەربازی چاودێری زیاتر دروست بكەن، ئەوان دەیانەوێت بەقوڵایەكی زۆر بێنە نزیك شارەكانی هەرێم، خۆ گەر بۆیان بكرێت، دەیانەوێت نزیك ببنەوە لەشاری سلێمانی بەتایبەت ناوچەی پشدەرو شارباژێر. «حكومەتی هەرێم بەداخەوە لەدۆخێكی خراپدایە، ئەم حكومەتە تەنها وەك قەبارەو ناو بڵێن حكومەتی هەرێمی كوردستان، چونكە ئاراستەی بەشداربووانی ناو حكومەت جیاوازەو ئەو بەشەی پەیوەندی بەتوركیاو لەشكركێشیەوە هەیە، بەتەواوەتی تەعبیر لە رای پێكهێنەرو بەشداربووەكانی حكومەتەكە ناكات، ئەمە تەنها لەسەر پرسی لەشكركیشی توركیا وانییە، تەنانەت لەسەر پرسی كێشەكانی هەرێم و بەغدادو پەیوەندیەكانی هەرێم و ئیرانیش هەروایە، دابەشبوونێكی مەترسیدار هەیە و ئاراستەكان بەتەواوەتی لەیەكتر جیاوازن، بۆیە بۆ ئەم پرسەی هێرش و پەلاماردانەی توركیا كە تائێستا چەندین كەسی مەدەنی بونەتە قوربانی و چەندین گوندنشین زیانیان لێكەوتووە، حكومەت نەیتوانیوە داكۆكی لەهاووڵاتیە مەدەنیەكانی خۆشی بكات، نەیتوانیوە لەبەرامبەر بڕینەوەی دارستانە سروشتیەكان هەڵوێست وەربگرێت، بۆیە لەدۆخێكی ئاوادا ناتوانین چاوەڕێی ئەوەبكەن كەحكومەتی هەرێم بەم دۆخەیەوە بتوانێت یان بیەوێت هەڵویستی جددی لەبەرامبەر ئەم پێشێلكاری سەروەری خاك و دەستدرێژیانەی توركیا قسەیەكی جددی و هەڵویستی پێویستی هەبێت.»   کەمال رەئوف وای وت. دوایین بۆردومانی تورکیا لەهەرێمی کوردستاندا لەیەکی ئاداری ٢٠٢٤ بوو لەقەزای کەلار بوو کەهێرشێكی درۆنی بوو بۆ سەر ماڵێک لەئەنجامدا کەسێک گیانی لەدەستدا، بەپێی زانیارییەکان ئەو ماڵە بارەگای تەڤگەری ئازادی بووە بەڵام بەفەرمی بەکاریان نەهێناوە. بەپێی ئامارێکی تیمی کوردستانی ڕیکخراوی CPT ئەمریکی کەتایبەت بۆ هاوڵاتی نێردراوە  لەمانگی ئابی ساڵی ٢٠١٥وە  کە لەو وادەیەدا تورکیا بۆ یەکەمجار درۆنی (بایرێکتەرتی بی توو)ی بەکارهێنا لەهەرێمی کوردستاندا، تائێستا ١٥٢ هاووڵاتی مەدەنی لەهەرێمی کوردستاندا بەهۆی بۆردومان و لەشکرکێشی سوپای تورکیاوە گیانیان لەدەستداوەو ٢٢٨ هاووڵاتیش برینداربوون. هەر بەپێی ئامارەکەی رێکخراوی سی پی تی تورکیا لەمانگی کانوونی یەکەمی ساڵی ٢٠١٧وە تائێستا ٦٤ بنکەو بارەگای سەربازی لەهەرێمی کوردستاندا دروستکردووەو سەرجەمیان لەڕێگەی تۆڕێکی رێگاوبانی سەربازییەوە پێکەوە بەستۆتەوە بەخاکی باکوری کوردستان و تورکیاوە، بۆ دروستکردنی ئەو بارەگاو بنکە سەربازیانە تورکیا دارستانێکی یەکجار زۆری بڕیوە بەجۆرێک لەساڵی ٢٠٢٢دا بۆ ماوەی نۆ مانگ هەر رۆژێک ٣٥٠بۆ ٤٠٠ تۆن داری سەر سنوورەکانی  هەرێمی کوردستان بڕدراوەو نێردراوە بۆ پارێزگاکانی هەکاری و وان لەباکووری کوردستان و لەو دارانە کەلوپەلی ناوماڵ دروستکراوەو بۆ هەرێمی کوردستان نێردراوەتەوەو بازاڕی پێ ساغکراوەتەوە. «لەساڵی ٢٠٠٧ەوە تائێستا یەک ملیۆن و ٨٠٠ هەزار دۆنم زەوی کشتوکاڵی لەهەرێمی کوردستاندا بەهۆی بۆردومانەکانی تورکیاوە سوتاون و لەناوچوون و دوو هەزارو ٥٠٠ ئاژەڵی کێوی سوتاون و مرداربوونەتەوە» ئامارەکەی سی پی تی وادەڵێت.

سازگار ئەحمەد لەکاتێکدا چەند رۆژێکی کەم ماوە بۆ یەکلاییکردنەوەی پۆستی پارێزگاری کەرکوک، یەکێتی و پارتی هێشتا ناکۆکن لەسەر دیاریکردنی کوردێک بۆ پۆستەکە، بەبڕوای چاودێران ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە بەشێکی دیکەی کورد شارەکە چۆڵبکەن. لەدوای رووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ کە کورد پۆستی پارێزگاری کەرکوکی لەدەستدا، پۆستەکە بەوەکالەت لەلایەن پێکهاتەی عەرەبەوە بەڕێوەدەبرێت و تۆمەتباردەکرێت بەوەی کەهەوڵی تەعریبکردنی شارەکە دەدات، بەڵام یەکێتی و پارتی نەیانتوانیوە بگەنە رێکەوتن بۆ دیاریکردنی پارێزگارێکی کورد وەکو گەورەترین پێکهاتەی نەتەوەیی پارێزگاکە. بۆ دیاریکردنی کەسێک بۆ پۆستی پارێزگاری کەرکوک، محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق هاوپەیمانێتییەکی سیاسی بەناوی «هاوپەیمانی ئیدارەی کەرکوک» پێکهێناوە کە کاردەکات بۆ رێککەوتنی نێوان لایەنەکانی پارێزگاکەو دانانی بەرنامەیەکی هاوبەش لەنێوان لایەنەکان بۆ بەڕێوەبردنی حکومەتی خۆجێی شارەکە. پەروین فاتیح، ئەندامی سەرکەوتووی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک بەهاوڵاتی وت «ئەو هاوپەیمانێتییەی بەسەرۆکایەتیی محەمەد شیاع سودانی پێکهێنراوە بۆ ئەوەیە هەر کاتێک کێشەیەک هەبوو بە راوێژو کۆبوونەوە لەگەڵ سەرۆکی هاوپەیمانێتییەکە چارەسەری کێشەکە بکرێت». وتیشی «هەر لایەنێک بەرنامەی کاری خۆی دەدات بەسەرۆک وەزیرانی عێراق لەبارەی رێگە چارەسەرێک بۆ دابەشکردنی پۆستەکانی پارێزگای کەرکوک». تاوەکو ئێستا سەرۆک وەزیرانی عێراق دووجار لەگەڵ بەرپرسی یەکەمی لایەنە براوەکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک کۆبووەتەوە کە لەمانگی ١٢ی ساڵی رابردوو ئەو هەڵبژاردنە بەڕێوەچوو. کۆتا کۆبوونەوەش رۆژی ٣ی ئازاری ٢٠٢٣ بوو له‌كۆبوونه‌وه‌كه‌دا جه‌خت له‌به‌رده‌وامی گفتوگۆكردنی نێوان هێزه‌ سیاسییه‌كان  بۆ دیاریكردنی پارێزگارێك بۆ كه‌ركووك و گه‌یشتن به‌كارنامه‌یه‌كی هاوبه‌ش كرایه‌وه، هه‌روه‌ها دوو هه‌فته‌ش دیاریكرا بۆ ئه‌وه‌ی پارێزگارێك و سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی پارێزگا بۆ كه‌ركوك دیاریبكرێت. هەروەها رۆژی دووشەممە ٤ی ئازاری ٢٠٢٤ محەمەد کەمال، بەرپرسی لقی سێی کەرکوکی پارتی دیموکراتی کوردستان و شاندێکی حزبەکە سەردانی مەڵبەندی دووی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستانیان کرد . لەدوای کۆتایی هاتنی کۆبوونەوەکە محەمەد کەمال لەبارەی سەردانەکەیانەوە بە رۆژنامەنووسانی رایگەیاند «ئامانجی سەردانەکە وەڵامدانەوەی دوایین سەردانی یەكێتییە بۆ لقی سێی پارتی و دەیانەوێت پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئەو حزبە باشتربکەن». کاوێز مەلا پەروێز، چاودێری سیاسی لەشاری کەرکوک بەهاوڵاتی راگەیاند «ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لەکەرکوک بەجۆرێک بوو کەهیچ پێکهاتەیەک نەتوانێت بەتەنها ئیدارەی کەرکوک پێکبهێنێت، هەروەها لەڕووی یاساوە دەبێت پێکهێنانی ئیدارەی کەرکوک بە رێککەوتن بێت». بەپێی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک کە رۆژی ١٨ی کانونی یەکەمی ٢٠٢٣ بەڕێوەچوو، کورد حەوت کورسی بەدەستهێنا، یەکێتی پێنج کورسی و پارتی دوو کورسی، هەروەها عەرەب پێنج کورسی و تورکمانیش دوو کورسیان بەدەستهێنا لەگەڵ کورسییەکی کۆتای کریستیانەکان. کاوێز مەلا پەروێز وتی «بۆ یەکەمینجارە لەمێژووی کەرکوکدا پێکهاتەکان بەم جۆرەی ئێستا لەیەک نزیکبن، ئەمەش کاریگەریی لەسەر پێکهێنان و کاراکردنەوەی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک دەبێت، هەروەها سەرۆک وەزیرانی عێراقیش نێوەندگیرە، بۆیە پێم وایە لەکۆتاییدا پێکهاتەو لایەنەکان بگەنە رێککەوتن و رازی بکرێن لەسەر دابەشکردنی پۆستەکانی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک». هەرچەندە پێکهاتەی عەرەب پێداگری لەسەر ئەوەدەکات کەپۆستی پارێزگاری کەرکوک دوو ساڵ بۆ کوردو دوو ساڵ بۆ عەرەب بێت، بەڵام کورد پێداگرە لەوەی کە ئەو پۆستە بۆ هەر چوار ساڵەکە وەربگرێت، کاوێز مەلا پەروێز لەوبارەیەوە دەڵێت «بڕوام وایە کە چانسی کورد زۆرە بۆ وەرگرتنی پۆستی پارێزگاری کەرکوک بۆ هەر چوار ساڵەکە». هەروەها دەشڵێت «ئەگەر کورد پۆستی پارێزگاری کەرکوک وەربگرێت ئەوا کاریگەریی ئەرێنی دەبێت لەسەر شارەکە و کوردەکانی کەرکوک، بەڵام بەپێچەوانەوە ئەگەر کورد ئەو پۆستە لەدەستبدات ئەوا کاریگەریی نەرێنی دەبێت، هۆکارێک دەبێت بۆ ئەوەی وەک ساڵانی رابردوو بەشێک لەکوردەکان کەرکوک بەجێبهێڵن و بەشیاوی ژیانی نەزانن». ئەو چاودێرە سیاسییە وتیشی «ئەگەر پۆستی پارێزگاری کەرکوک دوو ساڵیش بۆ کورد بێت هەر گرنگی خۆی هەیە و سەرکەوتنێکی گەورەیە، چونکە کورد بەشێکی کاریگەرو گرنگە لەبەڕێوەبردنی شارەکە، هەروەها کورد دەتوانێت ئەو پێگەیەی بەکاربهێنیت بۆ ئاوەدانکردنەوەی گەڕەکە کوردییەکان و نەهێشتنی کەمی خزمەتگوزاریی». یاساناسانیش پێیانوایە لەبەرئەوەی بارودۆخی کەرکوک لە رووی جوگرافیاو پێکهاتە، هەروەها لەبەرئەوەی چاوی وڵاتانی لەسەرە، پێویستە بەیاسایەکی تایبەت مامەڵەی لەگەڵ بکرێت، ئەگەر پرسی دیاریکردنی پارێزگایەکی نوێ بخرێتە بەردەم دادگا، ئەوا رەنگە ئەم پرسە ماوەیەکی زۆر بخایەنێت کە ئەمەش لەبەرژەوەندیی راکان جبوری، پارێزگاری ئێستای کەرکوک بەوەکالەت دەبێت و رەنگە دواجار دادگا پرسەکە بە دابەشکاری لە ٣٣٪ یەکلایی بکاتەوە، کە پۆستی پارێزگاری کەرکوک دوو ساڵ دوو ساڵ دابەش بکات بەسەر پێکهاتەکان. ململانێ لەسەر پۆستەکانی پارێزگای کەرکوک بەجۆرێکە، تەنانەت لەسەر پۆستە باڵاكان لەناو حزبەكانی یەك نەتەوەشدا، بەردەوام ململانێ و ناكۆكی هەبووە، یه‌كێتیی و پارتی، لە ٢٠١٧ەوە تا تەمموزی ٢٠١٩ لەمشتومڕو ناكۆكییدا بوون، بەهۆیەوە نەیانتوانی پۆستی پارێزگار وەربگرنەوە. حزبەكانی سەر بەهیچ نەتەوەیەكی كەركوك، بەشی پێویست كورسییان نییە بتوانن پۆستەكانی ئیداری نوێی خۆجێی لە ئەنجومەندا بە تەنیا یەكلاییبكەنەوە، چونكە پۆستە باڵاكان بەتایبەت پارێزگارو سەرۆكی ئەنجومەن و جێگرەكانیان، بە زۆرینەی رەهای دەنگی ئەندامان، كە مەبەست لێی (٥٠ + ١)ە هەڵدەبژێردرێن، واتە لە ١٦ ئەندامەكەی ئەنجومەنی كەركوك دەبێت دەنگی نۆ ئەندام بەدەستبهێنن. لەدوای رووخانی دەسەڵاتی بەعس لەعێراق لەساڵی ٢٠٠٣ەوە لەسەر بنەمای پرۆژەیەكی جەلال تاڵەبانی، سكرتێری پێشووی كۆچكردووی یەكێتیی، پۆستەكانی كەركوك بەڕێژەی  ٣٢٪ بۆ هەریەك لە پێكهاتەكانی كوردو عەرەب‌ و توركمان دیاریكراو هەروەها ٤٪ بۆ كریستیان ئەم پڕۆژەیە لەتەمموزی ٢٠٠٩دا لەئەنجومەنی پارێزگای كەركوك، رێككەوتنی لەسەركرا لەلایەن سەرجەم پێکهاتەکانەوە. لەو رێکەوتنەدا پۆستی پارێزگار بۆ كوردو جێگری پارێزگار بۆ عەرەب و سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا بۆ توركمان بوو، پۆستەكانی تری ئەنجومەن و ئیدارەی كەركوكیش بەڕێژەی ٣٢٪ بۆ هەر سێ پێكهاتە سەرەكییەكە و ٤٪ بۆ كریستیان دیاریکران. بەڵام لەکاتی جێبەجیکردنیدا، رێككەوتنەكە تەنیا بۆ پۆستەکانی پارێزگارو جێگرەكەی و سەرۆكی ئەنجومەن جێبەجێكران و شۆڕنەبووەوە بۆ پۆستەكانی خوارەوە. پارێزگای كه‌ركوك ناوچه‌یه‌كی جێناكۆكه‌ له‌نێوان هه‌ردوو حكومه‌تی فیدراڵی عیراق و هه‌رێمی كوردستان، یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی چاره‌نووسیشی له‌چوارچێوه‌ی مادده‌ی ١٤٠ی ده‌ستووردایه‌ له‌ڕێگەی سێ قۆناغی ئاساییكردنه‌وه‌، سه‌رژمێری و راپرسی، کەئێستا تەنیا بەشێک لەقۆناغی یەکەم جێبەجێکراوە و دوو قۆناغەکەی تری ماون.

شوان عەباس بەدری هێشتا وردەکاری شێوازی دابەشکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دیار نییە سەرەڕای ئەوەی مانگی رابردوو دادگای فیدراڵی بریاریدا لەڕێگەی بانکە عێراقیەکانەوە بدرێت، لەگەڵ ئەمەشدا حکومەتی هەرێم سوورە لەڕێگەی پرۆژەی «هەژماری من» دابەشی بکات بەڵام ئەمە دڵخوازی زۆرینەی فەرمانبەران نییە بەهۆی نەبوونی متمانەوە. زۆرێک لەفەرمانبەرانی هەرێم بەبڕیارەکانی دادگای فیدراڵی دڵخۆشبوون و وەکو هیوایەک سەیری دەکەن بۆ کۆتاییهێنان بەگرفتی ١٠ ساڵی مووچە، لەکاتێکدا هێشتا وردەکاریی جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی دیار نییەو هێشتا مووچەی مانگی رابردووش دابەش نەکراوە. تەیف سامی وەزیری دارایی عیراق هەفتەی رابردوو لەکۆبوونەوەیەکیدا لەگەڵ لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند، کەتەنها مووچەی مانگی شوبات بەکاش بۆ هەرێم دەنێرێت و لەمانگی ئازارەوە دەبێت مووچەخۆرانی هەرێم هەژماری تایبەتی بانکییان هەبێت لەیەکێک لەبانکەکانی سەر بەدەوڵەتی فیدراڵی، بەڵام لەبەرامبەردا حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند، کەدەبێت فەرمانبەرانی هەرێم لەڕێگەی هەژماری منەوە، مووچەکانیان وەربگرن، کەئەمەش ئاستەنگییەکی دروستکردووەو ناڕەزایی زۆریک لەفەرمانبەرانی هەرێمی لێکەوتەوە. رۆژی شەممەی ربردوو 2/3/2024 مامۆستایان و فەرمانبەران لەسلێمانی و هەڵەبجە دژی هەژماری من خۆپیشاندانێکیان کردو داوایان کرد مووچەکانیان راستەوخۆ بخرێتە سەر بانکەکانی بەغداد، چونکە پێیان وایە ئەم هەژمارە جگە لەخزمەتی گیرفانی بەرپرسە باڵاکانی هەرێم، هیچ ئیمتیازاتێکی دیکەی نابێت، بەتایبەتیش هێشتا لەلایەن بەغدادەوە دان بەم هەژمارەدا نەنراوە  هەر لەمبارەیەوە مامۆستا «سامان عەلی» کە بەشداربوویەکی خۆپیشاندانەکەیە بەهاوڵاتی راگەیاند، «ئەوەی گرنگە بۆ فەرمانبەرانی هەرێم وەرگرتنی مووچەکانیانە بێ ئەوەی دوابخرێت یا پاشەکەوت بکرێت یا لێیببڕێت، ئەم هەوڵانەی حکومەتی هەرێمیش بۆ هەژماری من، هەوڵێکە بۆ پڕکردنەوەی گیرفانی خۆیان و بەلایەنی کەمەوە لەسلێمانی و ناوچەکانی تر رێگەنادەین بکرێتەوە» . «هەژماری من هەوڵێکە بۆ ئەوەی چۆن پێشتر کەیسی مووچەیان بەکارهێناوە بۆ پڕکردنەوەی گیرفانی خۆیان، هەژماری منیش بەهەمان شێوە بەکاربهێنن» مامۆستا سامان وا دەڵێت. هەروەها مامۆستا سامان لەبارەی ماستەرکارتی بانکەکانی سەر بەدەوڵەتی ناوەندەوە بەهاوڵاتی وت، ماستەرکارتە عیراقییەکان کۆمەڵێک ئیمتیازات و ئاسانکاری زۆر باشی تیایە بۆ فەرمانبەرو گەر هەڵگری «کی کارت» بیت ئەوا دەتوانیت 25 بۆ 150  ملیۆن دینار وەک قەرزی درێژخایەن وەربگریت. «پێم وا نییە هەژماری من تائێستا ئەو جۆرە ئیمتیازاتانەی بۆ فەرمانبەران فەراهەم کردبێت و هەژماری من رەنگە مانگانە سێ ملیار یا چوار ملیار دینار بۆ کوری بەرپرسێک یا بۆ  بەرپرسێک تێدا بێت، ئایا هەژماری من ئەو ئاسانکاریانەی بانکەکانی بەغداد دابین دەکات؟ نەخێر هەرگیز دابینی ناکات « مامۆستا سامان وا دەڵێت. هەروەها وتیشی «ئەم جەنگەی بەرپرسانی هەرێم و بەتایبەتیش بەرپرسەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان تەنها بۆ ئەوەیە کەهەژماری من بخەنە کارو فشار لەفەرمانگەکان دەکەن کەسەرجەم فەرمانبەران ئەم هەژمارە بکەنەوە تا بەو جۆرە هەژمارەکە بچێتە خزمەت گیرفانی خۆیان و کەسێکی دیاری کراوو هیچی تر». فەرمانبەران پێیان وایە کەئەزموونی رابردوویان لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان جۆرە بێمتمانەییەکی لە نێوان مووچەخۆران و حکومەتی هەرێمدا درووستکردووەو پێیان وایە حکومەتی هەرێم لەژێر پەردەپۆش کردنیکی یاسایی چەند ساڵە دزییان لێدەکات و سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان وەک بەرپرسی یەکەم و وەزیری دارایی بە بەرپرسی راستەخۆی دووەم لەم دزیکردنەی حکومەت لەفەرمانبەران دەزانن و پێیان وایە هەموو ئەو بانکانەی کەحکومەتی هەرێم ناویان دێنێت هەمووی سەر بەبەرپرسە باڵاکانی هەرێمە. لەمبارەیەوە مامۆستا سامان وتی ، «حکومەتی هەرێم نەک دەست دەبات بۆ هەژماری بانکی، بگرە دەستی بردووە بۆ خودی مووچەکانمان کە بەکاش دابەشی کردووەو بەناوی لێبڕین و پاشەکەوت و خۆگونجاندن حکومەتی هەرێم تاڵانی کردووین و دزی لێکردووین و سەرۆکی حکومەت بە بەرپرسی یەکەم و وەزیری دارایی بە بەرپرسی دووەمی راستەوخۆی ئەم دزیکردنە لەفەرمانبەران دەزانین». هەر سەبارەت بەم بابەتە «محەمەد رەسول» کە فەرمانبەرە پێی وایە «لەهەر وڵاتێک کەسیستم و دەستوور و یاسا نەبوو، ئەوا حزب دەبێت بەبەڵایەک بۆ کۆمەڵگەو دیکتاتۆریانە خۆی دەسەپێنێ کەئەمە هۆکارێکە لەهۆکارەکانی رەتکردنەوەی هەژماری من،هەروەها هۆکارێکی دیکەی رەتکردنەوەی هەژماری من لەبانکەکان، بەرپرسانی هەرێم تەنها قازانجی خۆیان لەلا مەبەستە». « حکومەتی هەرێم بەقەیرانی جۆراوجۆرو بەدروستکردنی قەیرانی دەستکرد هەوڵی مانەوەی خۆی دەدات، بۆیە هەژماری منی درووست کردووە، پێمان وایە هەژماری منیش جۆریکی ترە لەپاشەکەوتی مووچە بەشێوازێکی ترو حکومەتی هەرێم بەنیازە بەم جۆرە بڵێت کەدادگای فیدراڵی و بانکەکانی سەر بەحکومەتی فیدراڵی نایاسایین و هەژماری من یاساییە  « محەمەد رەسوڵ وادەڵێت. لەبەشێکی دیکەی قسەکانیدا محەمەد رەسوڵ بەهاوڵاتی وت ،» ئەوان ئەوەندەی خەمی هەژماری من-یانە، دەبا خەمی شنگالیان هەبوایە، خەمی پەرلەمانیان هەبوایە، خەمی دەستووریان هەبوایە، خەمی یاسایان هەبوایە، بۆیە ئەوەی کەئێستا دەگوزەرێت لەنەبوونی دەستوورو یاساوە هاتووەتەدی». فەرمانبەران پرسیاری ئەوەش دەکەن کە بۆچی یاساییە کەئەو هەموو پەرلەمانتارو بندیوارەو تەنانەت هەندێک بەرپرسی باڵای هەرێم لەبەغدادەوە مووچە وەربگرن، بەڵام بۆ مووچەخۆرانی هەرێم یاسایی نییە! بۆ باشکردنی ئەم بارودۆخەش پێیان وایە هەرێم لەڕووی بەرێوەبردن و حکومداری پێویستی بەگۆڕانکاری هەیە و دەڵێن، بۆ نەمانی قەیرانی مووچەش دەبێت بانکە فەرمییەکانی سەر بەدەوڵەتی فیدراڵی  سەرپەرشتی ئەم پرۆسەیە بکەن و گەر لەلایەن حکومەتی هەرێمیشەوە گوێ لەم داواکارییەیان نەگیرێت ئەوا پێیان وایە باشترین بژاردە، رێپێوانێکی جەماوەری دەبێت بەرەو هەولێر. مانگی رابردووش ئاوات شێخ جەناب، وەزیری دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەمیانەی پێشوازی کردنی لەتیمی سەرپەرشتی پرۆژەی هەژماری مندا، پرۆژەکەی بەپرۆژەیەکی گرنگ وەسف کردو رایگەیاند، « پرۆژەی (هەژماری من) لەبەرژەوەندیی مووچەخۆران و هاووڵاتیاندایە». هەروەها ئەوەشی ئاشکرا کرد کە تائێستا «نزیکەی 210 هەزار فەرمانبەر لەپارێزگای هەولێر ئەم هەژمارەیان بۆ کراوەتەوەو نزیکەی 80 هەزاریش کارتی بانکیان وەرگرتووەتەوە». لەلایەن خۆیەوە هونەر جەمال، وتەبێژی وەزارەتی دارایی هەرێم سەبارەت بەپڕۆژەی “هەژماری من” رایگەیاندبوو کە، «پێش بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵیی عێراق، وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان و نووسینگەی سەرۆك وەزیرانی هەرێم، پڕۆژەی هەژماری من-یان دەستپێكرد، پێشمان وایە ئەم پڕۆژەیە هیچ کێشەیەک لەگەڵ بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی دروست ناكات، چونكە ئەم بانكانەش ھەمووی بانكی رێگەپێدراون و متمانەپێکراوی بانكی ناوەندی عێراقن». هەر سەبارەت بەم بابەتە گوڵاڵە سدیق، شارەزای کاروباری دارایی بانک لەلێدوانێکی پێشووتردا بۆ هاوڵاتی  رایگەیاندبوو  «هەژماری من ، مانگانە بڕی دوو ملیۆن دۆلار قازانج دەکات». هەروەها ناوبراو ئەوەشی وتبوو»ئەگەربمانەوێت سەیری پێشکەوتنی ئابووری وڵاتێک بکەین دەبێت سەیری سیستمی بانکییەکەی بکەین، بەڵام ئێمە سیستمی بانکییەکەمان بەقاسەیەکی بەتاڵی حکومەتی هەرێمەوە زیاتر دەچێتە قاڵبی بازرگانی و پارە پەیداکردن بۆ بانکە ئەهلییەکان». «ئێمە لەکوردستاندا نزیکەی ٩٠ بانکی حکومیمان هەیە، بەڵام ئەوەی سەیرە بۆ ئەم پرۆژەی هەژماری منە، چەند بانکێکی تایبەت دەستنیشانکراون، واتە ئەو پارەیەی کە بۆ عمولە وەردەگیرێت لەکاتی کردنەوەی هەژمار یان راکێشانی پارە دەبێتە داهات بۆ ئەو بانکە تایبەتانە، ئەمەش لەڕۆڵی بانکە حکومییەکان کەمدەکاتەوە» گوڵاڵە سدیق وای وتبوو. ئەم شارەزایەی کاروباری بانک ئەوەشی بۆ هاوڵاتی خستەڕوو» بەهەموو پێوەرێک مووچە گەر لەسەر بانکێکی حکومەتی عیراقی بێت کەپاڵپشتییەکی بەهێزی بانکی ناوەندی عیراقی هەبێت، باشترە وەک لەوەی لەسەر بانکێکی ئەهلی بێت، چونکە بانکە ئەهلییەکە لەهەر دەقەیەکدا مەترسی ئەوەی لەسەرە کە بەر سزاکانی ئەمریکا بکەوێت یان مایەپوچ بێت». هەر سەبارەت بەبابەتی دابەشکردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمەوە، عەتوان عەتوانی سەرۆکی لیژنەی دارایی لەئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق لەلێدوانێکیدا رایگەیاند، بۆ مانگی ئادار حکومەتی هەرێمی کوردستان دەبێت پابەندبێت بەدابەشکردنی مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم لەلایەن بانکە فیدڕاڵییەکانی عێراق و بەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵی، حکومەتی عێراق پارەی مووچەی مانگی شوبات بۆ هەرێم دەنێرێت، بەڵام بۆ مانگی ئادار حکومەتی هەرێم دەبێت پابەندبێت بە بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی عێراق بەگواستنەوەی مووچە بۆ سەر عێراق و دابەشکردنی لەڕێگەی بانکە فیدڕاڵییەکانەوە. رۆژی چوارشەممەی مانگی رابردوو 21/2/2024 دادگای فیدراڵی عیراق پرسی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستانی یەکلا کردەوەو رایگه‌یاند، ده‌بێت وه‌زاره‌تی دارایی عیراق هاوشێوه‌ی پارێزگاكانی دیكه‌، مانگانه‌ پاره‌ بۆ مووچه‌ی فەرمانبەرانی  هه‌رێمی كوردستان بنێرێت. هەروەها دادگاکە بڕیاری دا مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان هاوشێوەی فەرمانبەرانی دیکەی عێراق بخرێتە سەر بانکە فیدراڵییەکان. بڕیارەکانی ئەم  دادگایە بەجۆرێکە کەهیچ کەس و لایەنێک بۆیان نییە تانەی لێبدەن و هەموو لایەنەکان پابەندن بەجێبەجێکردنی بڕیارەکانی.