چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

سەركۆ جەمال لەسەر داوا و پێشنیاری دەستەی داكۆكی لەمامۆستایان و فەرمانبەران، یوسف كیلابی ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، پرۆژە یاسایەك بۆ گواستنەوەی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بۆ عێراق  ئامادە دەكات، ئەندامێكی لیژنەی دارایی دەڵێت هەوڵێكی لەوشێوەیە ئەستەمە، پەرلەمانتارێكی پارتیش دەڵێت ئەوە هەوڵێكە دژی هەرێمی كوردستان. هەرێمی كەمال ئاغا سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی و جەمال كۆچەر سەرۆكی لیستی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان و سروە عەبدولواحید سەرۆكی لیستی نەوەی نوێ و سۆران عومەر، سەرۆكی لیستی كۆمەڵی دادگەری وژۆیان لەسەر پرۆژە یاساكە كردووەو بڕیارە واژۆی پەرلەمانتارانیشی بۆ كۆبكرێتەوە. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی،  سەرۆكی فراكسیۆنەكانی یەكێتی و نەوەی نوێ و كۆمەڵی دادگەری و یەكگرتووی ئیسلامی لەپەرلەمانی عێراق  داوایان كردووە كە مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان تێكەڵی كێشەی سیاسیی نێوان هەرێم و بەغدا نەكرێت، لەكۆبوونەوەیان لەگەڵ لایەنە شیعەكان وتوویانە «چونكە فەرمانبەر ئیشی خۆیان دەكەن و مافی خۆیانە سەری مانگ مووچە وەربگرن هاوشێوەی ناوچەكانی تری عێراق». شیعەكان بەڵێنیان بەنوێنەری مامۆستایان و فەرمانبەرانی هەرێم داوە مامۆستا هاوڕێ قادر، ئەندامی ئەنجومەنی مامۆستایانی ناڕازی، كە یەكێك بووە لەئەندامانی ئەو وەفدەی فەرمانبەرانی هەرێم سەردانی بەغدای كردووە، لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی وتی:»لەسەردانەكەدا چەند پەرلەمانتارێكی شیعەكانمان بینی لەوانەش یوسف كیلابی، بەڵێنی ئەوەیان پێداین لەپەرلەمانی عێراق كار لەسەر ئەو 60 هەزار واژۆیە بكەن كە فەرمانبەرانی ناڕازیی پێشكەشیان كردووەو دەیانەوێت مووچەكانیان بچێتە سەر بەغدا». وتیشی:»شیعەكان تووشی سەرسوڕمان بوون كە باسمان لەپاشەكەوتی مووچەو لێبڕینی مووچەی فەرمانبەران كردووە، هاوكات دوو رێگەچارەشیان خستەڕوو، وتیان ئەگەر حكومەتی هەرێم لیستێكی پاكی موچەخۆران نەنێرێت یاخود كێشەكان لەگەڵ بەغدا چارەسەر نەكات ئەوا لەپەرلەمان دەستكاری ئەو بڕگەیە دەكەن كە پەیوەستە بەناردنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان تاڕاستەوخۆ هاوشێوەی فەرمانبەرانی حكومەتی فیدراڵ، مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانیش بنێردرێت». بەوتەی ئەندامێكی لیژنەی دارایی ئەگەر لەپەرلەمانیش تێپەڕێ مەرج نییە حكومەت جێبەجێی بكات لەوبارەیەوە جەمال كۆچەر، ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەمە هەوڵێكە واژۆ كۆكراوەتەوە بۆ پەرلەمان هیوادارین وەڵامێكی ئەرێنی هەبێت، رێكارەكان وایە دەتوانن بیكەن بەبڕیار و دانیشتنێكی پەنجا كۆ یەكی هەبێت دەبێتە پرۆژە و رەوانەی حكومەتی بكەن و بڵێن ئەوە رای پەرلەمانە». وتیشی:»لەحاڵەتێكیشدا لەپەرلەمان تێپەڕێت مەرج نییە حكومەتی عێراق جێبەجێی بكات، ئەمە زیاتر فشارێكە ئومێد دەكەین ئەنجامێكی هەبێت چونكە سێ مانگە فەرمانبەرانی هەرێم مووچەیان وەرنەگرتووە ئەمەش لایەنێكی مرۆییە». ئەندامێكی دیكەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق هەوڵەكە بەئەستەم دەزانێت هەر لەبارەی ئەو هەوڵەوە، نەرمین مەعروف، ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەم بابەتە بەڕاستی هەروا سادە نییە كە واژۆی بۆ كۆبكرێتەوە، لەڕووی كردارییەوە ئاسان نیە، رەنگە بۆ مووچەی خانەنشینان و چاودێری كۆمەڵایەتی ئاسان بێت، چونكە ئەو بڕە پارەیەی دابەش دەكرێت یەكلابووەتەوەو جێگیرەو دەكرێت حكومەتی عێراق لەڕێگەی هەژماری بانكییەوە پارەكە بخاتە سەر هەژماری ئەو مووچەخۆرانە». وتیشی:» بەڵام بۆ فەرمانبەران كرداری نیە چونكە بەردەوام گۆڕانكاری بەسەردادێت لەڕووی دەرماڵە و پلە بەرزكردنەوەو هەندێك رێكاری تر، كە تەنها فەرمانگەكە دەتوانێت ئەو كارانە بكات، مانگانە پێویستی بەلیستی نوێیە، هەموو فراكسیۆنەكان لەخەمی ئەوەداین چارەسەرێكی ریشەیی بۆ پرسی موچە بدۆزرێتەوە بەڵام بەبۆچوونی من رێكارێكی سەركەوتوو نابێت». «لەڕووی كردارییەوە ئەو هەوڵە ئاسان نییە، گرنگترین شت ئەوەیە ئەم پرسە ئەگەر بێتو فراكسیۆنەكانی دیكەی پەرلەمانی عێراق لەگەڵیدا بن ئەوە دەستكەوتە سەرەكییەكەیە ئەوكات دەتوانین ئەو خواستەی هەیە بەشێوازی دیكەش بیخەینەڕوو بۆ چارەسەری پرسی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان، جگە لەوەی هەوڵەكە رەنگە چەند ساڵێك بخایەنێت». نەرمین مەعروف وای وت. پارتی بەهەوڵێك دژ بە هەرێمی كوردستانی لەقەڵەمدەدات فراكسیۆنی پارتی تەنیا فراكسیۆنە لەفراكسیۆنە كوردییەكان واژۆی بۆ دانیشتنی لەوشێوەیە لەپەرلەمانی عێراق نەكردووە، لەوبارەیەوە شوان محەمەد پەرلەمانتاری پارتی لەپەرلەمانی عێراق بەهاوڵاتی وت:»ئەو هەوڵە بەموزایەدە دەزانین و پێمان وانییە هیچ ئەنجامێكی هەبێت، جگە لەوەی بەهەوڵێكی دەزانین دژ بەحكومەتی هەرێمی كوردستان». وتیشی:»ئەو هەوڵە پێچەوانەی دەستوورەو لەبەر ئەو هۆكارانەی باسیشم كرد ئێمە واژۆمان نەكردووە». یەكەمجار نییە هەوڵی گواستنەوەی مووچەی  فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان بۆ بەغدا دەدرێت، لەساڵی 2020 یش زیاتر لە 100 واژۆی پەرلەمانتاران لەپەرلەمانی عێراق كۆكرایەوە، بەڵام هەوڵەكان سەریان نەگرت. فازیل فەتلاوی، پەرلەمانتاری خوولی پێشووی پەرلەمانی عێراق لە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ ئاژانسی (المعلومە) رایگەیاندووە: “پشكی دارایی بۆ هەرێمی كوردستان بابەتێكە، كە زۆر بەدەستیەوە دەناڵێنین، بەتایبەتی پرسی مووچەی فەرمانبەران، بەهۆی نەبوونی شەفافیەت و دیدگایەكی روون بۆ ژمارەی فەرمانبەرانی هەرێم”. وتیشی: “باشتر بوو حكومەتی بەغداو هەولێر لەسەر یەكلاكردنەوەی مووچەی فەرمانبەرانی كوردستان لەبانكە حكومییەكان رێكبكەون، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی هاووڵاتیانی كورد، عێراقیین و دەبێت لەكاتی خۆیدا مافی دارایی خۆیان وەربگرن”. سەرەڕای پەسەند كردنی یاسای بودجە، بەڵام هێشتا بەشە بودجەی هەرێم لەلایەن عێراقەوە بەتەواوی رەوانە نەكراوەو هەریەكە لەهەولێر و بەغدا یەكتری تۆمەتبار دەكەن بە پابەندنەبوون بەجێبەجێ‌ كردنی بڕگەكانی یاساكەو لەو نێوەندەشدا فەرمانبەرانی هەرێم گیرۆدە بوون، بەشێوەیەك سەرەتای مانگی تشرینی یەكەمی 2023یەو هێشتا حكومەتی هەرێم لەدابەشكردنی مووچەی مانگی تەمموزدایە، دوای ئەوەی حكومەتی هەرێم لەمانگی ئاداری رابردووەوە بەهۆی راگرتنی هەناردەی نەوتەكەی لەلایەن دادگای ناوبژیوانی پاریس رایگەیاند كە چیتر توانای دابەشكردنی مووچەی نەماوەو پێویستە بەغدا مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بنێرێت، دوای چەند مانگێكیش لەگفتوگۆو دانوستان و پەسەندكردنی بودجە، حكومەتی عێراق بەشێوەی قەرز زیاتر لەترلیۆنێك دیناری رەوانەی هەرێم كردووە، 10 رۆژ لەمەوبەریش  حكومەتی عێراق بڕیاریدا  سێ‌ گوژمەی 700 ملیار دیناری بەقەرز بنێرێت. هەرچەندە تائێستا فەرمانبەرانی هەرێم مووچەی مانگەكانی (8 و 9)یان وەرنەگرتووەو لەوەرگرتنی مووچەی مانگی (7)دان، بەڵام نە حكومەتی هەرێم ئامادەیە لەداهاتی ناوخۆی ئەو سێ‌ مانگە مووچەكانی دیكە دابەشبكات یان میلاكی فەرمانبەران بەتەواوی رادەستی بەغدا بكات، نە بەغداش گەرموگوڕە لەناردنی پارەو وەرگرتنی دۆسیەی فەرمانبەران و بەستنەوەی راستەوخۆ بە وەزارەتی داراییەوە تاوەكو لەگەڵ فەرمانبەرانی شارەكانی دیكەی عێراق مووچەی هەرێمیش بدات، هەرچەندە چەند جارێك باسی ئەو پرسە كراوە. ئەوەش لەكاتێكدایە، حەیدەر عەبادی، سەرۆك وەزیرانی پێشووتری عێراق رایگەیاندووە، حكومەتی هەرێم ئامادەنەبووە فەرمانبەرانی بەحكومەتی فیدراڵییەوە ببەسترێنەوەو لەلایەن حكومەتی عێراقەوە مووچەیان پێدەدرێت. پێشتریش، جەمال كۆچەر، ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق رایگەیاندبوو، كە لەكۆبوونەوەی لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی، سەرۆك وەزیران باسی پێدانی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی راستەوخۆ لەلایەن بەغداوە كردووەو لەبەرامبەردا سودانی پێی وتووە، كە حكومەتی هەرێم بەوە رازی نەبووە، ئەگینا لەگەڵ فەرمانبەرانی عێراق راستەوخۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دابەش دەكەین. مەسعود حەیدەر بریكاری وەزارەتی دارایی عێراق لەڕوونكردنەوەیەكدا لەبارەی ئەو هەوڵە رایگەیاند: بەپێی دەستووری عێراق؛ حكومەتی عێراق ناتوانێت راستەوخۆ مووچە یان هەر خەرجیەكی تر بۆ هەرێم خەرجبكات. وتیشی: هەموو مامەڵەیەكی نێوان هەرێم‌و بەغدا دەبێ لەڕێگەی دامودەزگا فەرمیەكانی هەردوولاوە بێت كە حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵییە. بریكاری وەزارەتی دارایی عێراق ئاماژەی بەوەشكردوە، بەپێی یاسای بودجەی ساڵی 2023 دەبێت حكومەتی فیدراڵی مانگانە 775 ملیار دینار مووچە بۆ هەرێم خەرج بكات لەڕێگەی وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستانەوە. مەسعود حەیدەر نوسیوویەتی: هەر بابەتێك لەدەرەوەی ئەو چوارچێوەیە، یاریكردنە بەهەست‌و سۆزی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق ناتوانێت جێبەجێی بكات، چونكە پێچەوانەی ماددەی 117و 121ی دەستووری عێراقە. بەڵام د. یوسف محەمەد سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان و پەرلەمانتاری پێشوی عێراق دەڵێت: ناردنی راستەوخۆی موچە بۆ موچەخۆرانی هەرێم لەلایەن بەغداوە دەستورییە، هیچ رێگرییەكی یاسایی و دەستوری نیە، بۆ ئەوەی بەغداد راستەوخۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێم بدات. وتیشی: رەسمكردنی سیاسەتی دارایی كە پرسی موچەش دەگرێتەوە  بە پێی مادەی (١١٠/ سێیەم)ی دەستور لە سەڵاحیاتە حەسرییەكانی دەسەڵاتە ئیتیحادییەكانە، لەبەر ئەوە رێگری دەستوری نیە، تەنانەت یاسای بودجەی گشتیی عێراق ژمارە (١٣)ی ساڵی ٢٠٢٣ لە مادەی (١٣/ ھەشتەم/ أ و ب) رێی بە حكومەتی فیدڕاڵ داوە راستەوخۆ ئەركی پارەداركردنی موچەی فەرمانبەران و موچەخۆران لە ئەستۆ بگرێ.

عەممار عەزیز «دایكم بەو تەمەنەوە سێجار لەئاكرێوە هاتە بەر دەرگای دادگای هەولێر، هەموو جارێك بەدڵێكی پر هیوا دەهات تاوەكو گۆهدار لەگەڵ خۆی بباتەوە ماڵ، بەردەوام لەپێش دادگا نزای لەخوا دەكرد بەڵام بەدەستبەتاڵی و خەمێكی قووڵەوە گەڕایەوە ئاكرێ‌ «، ئەمە قسەی زێدان زێباری، برای گۆهدار زێبارییە كەزیاتر لەدوو ساڵە چاوەڕێی ئازادكردنی گۆهدار دەكەن. رۆژی 2ی تشرینی یەكەمی 2023 بەهۆی تاپرێكی سەردەمی ئینگلیز سزای شەش مانگ زیندانی بەسەر رۆژنامەنوس گۆهدار زێباری سەپێنرا. گۆهدار زێباری لە 22ی مانگی تشرینی یەکەمی 2020 لەگەڵ چەند کەسێک کەدواتر بەزیندانیانی بادینان ناویان برا، بەتۆمەتی تێکدانی «ئاسایشی گشتی» دەستگیرکران و هەریەکەیان بە شەش ساڵ زیندانیکردن سزادران. لەمانگی شوباتی 2022 بەفەرمانێکی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان، سزاکەی گۆهدارو هاوڕێکانی بەڕێژەی 60٪ کەمکرایەوە جگە لەشێروان شێروانی کەسزاکەی بەڕێژەی 50% کەمکرایەوە. بەپێی بڕیارەکەی سەرۆکایەتی هەرێم، وابڕیاربوو 16ی ئازاری 2023 گۆهدار زێباری ئازاد بکرێت، بەڵام دواتر لەلایەن دادگای کەتنی هەولێرەوە بەحەوت مانگی تر زیندانی سزادرا بەتۆمەتی «گۆڕینی لۆگۆی ئۆتۆمبێلەکەی» پێش دەستگیرکردنی. دوای ئەو حەوت مانگە بڕیاربوو لەمانگی ئابی ئەمساڵ گۆهدار ئازاد بکرێت، بەڵام بەهۆی تۆمەتی «هەڵگرتنی چەکی بێ مۆڵەت» جارێکی تر شەش مانگی تر سزای زیندانی بەسەردا سەپێنرا. لەسەر دووبارە سزادانی زێدان زێباری، برای گۆهدار زێباری بەهاوڵاتی راگەیاند، «جارێكی تر براكەم بەناحەق سزادرا ، شەش مانگ زیندانی بەسەردا سەپێنرا ، ئەوەش بەهۆی ئەو تاپڕەی كە لەكاتی دەستگیركردنی لەلایەن دەزگا ئەمنییەكان دۆزراوەتەوە ، دەیانجار وتوومانە ئەو تاپڕە هی گۆهدار نیە، ئەوەندە كۆنە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئینگلیز ئێستا هەر تەقە ناكات بەڵام بێسوود بووە دادوەر بەو شێوەیە بڕیاری داوە كەئەو چەكە هی گۆهدارە بەڵام ئەمە زۆر دوورە لەڕاستی .» «دایكم سێجار لەگەڵ باوكم دەهاتە پێش دەرگای دادگای هەولێر، هەموو جارێك كە دەهات بەیانییەكەی زوو لەخەو هەڵدەساو بەدڵێكی پر هیواوە دەهات، ئاواتی ئەوە بوو گۆهدار لەگەڵ خۆی بباتەوە ماڵ، بەڵام بۆ دواجار جارێكی تر سزای تازەی بەسەردا سەپێنرا، بەخەمێكی قووڵەوە گەڕایەوە بۆ ماڵ، ئەوەی دادوەر كردوویەتی ناحەقیەكی زۆر گەورەیە، ئەوە دەسەلمێنێت كە بەهیچ شێوەیەك دادگاكانمان سەربەخۆ نین»، زێدان زێباری وای وت. بەپێی ماددەی 15ی یاسای چەك، هەر كەسێك بەبێ‌ موڵەت چەكێكی ئاگرین یان تفاق هەڵبگرێت، بیفرۆشێت، چاكی بكاتەوە ، یان دەستاودەستی پێبكات، ئەوا بەبەندكردن بۆماوەیەك سزا دەدرێت كە لەیەك ساڵ كەمتر نەبێت و لەسێ‌ ساڵ زیاتر نەبێت ، لەگەڵ ئەوەشدا بەپێ‌ بژاردنێك سزادەدرێت كە لەدوو ملیون كەمتر نەبێت و لەپێنج ملیون دینار زیاتر نەبێت. رێڤینك یاسین، پارێزەری تیمی بەرگری لەڕۆژنامەنووسان و چالاكی بادینان بەهاوڵاتی وت، «بەڵگەی تەواو و دروست نەبووە كە بیسەلمێنێت گۆهدار تاپڕی هەڵگرتووە یان موڵكی ئەو بووە، بڕیارێكی نادادوەرانە بوو، كەیسێك دروستكراوەو لەپێش دادوەر دانراوە تا بڕیاری لەسەر بدات، دادوەر خۆیشی بڕوای بەبڕیارەكەی خۆی نییە». « ئەو ماددەیەی گۆهداری پێ سزادراوە ، ماددەی 15ی یاسای چەكە، بڕیاری سزادانی شەش مانگە، بەڵام لەبەرئەوەی گۆهدار بۆ ماوەی مانگێك و چواردە رۆژ لەئاسایش راگیراوە، ئەو ماوەیە بۆی حساب دەكرێت، واتە چوار مانگ و 14 رۆژی تر ئازاد دەكرێت»، ریڤینك یاسین وای وت. سەندیکای رۆژنامەنوسانی هەرێمی کوردستان دەڵێت هیچ رۆژنامەنوسێک پێشتر لەسەر چەک سزا نەدراوە. ئازاد حەمە ئەمین ، نەقیبی سەندیكای رۆژنامەنوسان لەهەرێمی كوردستان بەهاوڵاتی راگەیاند، «هیچ زانیارییەكمان نیە كە رۆژنامەنوسێك لەسەر چەك سزادرابێت، هەر كەیسێك ئەگەر نەگاتە دەستمان یان سكاڵا بەفەرمی لای ئێمە تۆمار نەكات ئێمە دەستتێوەردان ناكەین «.

دلێر عەبدوڵڵا پاش ململانێیەكی سەختی نێوانیان، دواجار كێشەو ناكۆكی نێوان هەردوو رابەرەكەی بزووتنەوەی ئیسلامی بەجیابوونەوەی یەكێكیان كۆتایی هات و حزبێكی نوێ لەهەناوی بزووتنەوەی ئیسلامی راگەیەنراو هەمان ئەو ناوەیان بەكارهێنا كە لەسەرەتای دامەزراندنی بزووتنەوەی ئیسلامییەوە پێی ناسرابوو. بەرپرسێكی حزبە نوێیەكەی بزووتنەوە ئاماژە بەوە دەكات كە ئەسڵی بزووتنەوە ئەوانن بۆیە ئەو ناوەیان بەكارهێناوەتەوە. لەگەڵ ئەوەی بڕیاربوو دوێنێ سێشەممە كۆنگرەی دامەزراندنی بزووتنەوەی ئیسلامی لەنێوان هەردوو باڵە ناكۆكەکە ئەنجامبدرێت، بەڵام بەشێوەیەكی چاوەڕواننەكراوو پێش ئەنجامدانی كۆنگرەكە، باڵی كامیلی حاجی عەلی بایكۆتی كۆنگرەیان كردو لەكۆنفرانسێكی رۆژنامەوانیدا جیابوونەوەی خۆیان راگەیاندو بڵاویانكردەوە كە لەژێر ناوی حزبێكی تردا درێژە بەكاری سیاسی خۆیان دەدەن. لەكۆنگرە رۆژنامەوانیەكەدا باڵەكەی كامیلی حاجی عەلی بڵاویانكردەوە كە بەهۆی پێشێلكاری و لادان لەبنەماو پڕەنسیبەكانی حزب، بڕیاری ئەوەیاندا نەچنە كۆنگرەو بایكۆتی بكەن، هەروەها بڕیاری ئەوەیاندا كەحزبێكی نوێ دروستبكەن و بەناوی بزووتنەوەی پەیوەندی ئیسلامییەوە درێژە بەخەباتی سیاسی خۆیان بدەن. لەوبارەوە دكتۆر محەمەد بازیانی سەركردەی حزبە نوێیەكە بەهاوڵاتی وت «گەیشتینە ئەو ئەنجامەی كە كاركردن لەگەڵ ئەو برایانە گونجاو نییەو باشترین رێگا جیابوونەوەیە لێیان.» بزووتنەوەی پەیوەندی ئیسلامی، كە ناوە نوێیەكەی باڵەكەی كامیلی حاجی عەلی-یە. مێژوویەكی كۆنی هەیەو هەمان ئەو ناوەیە كە لەسەرەتای دامەزراندنی رێكخستنی كاری ئیسلامی لەكوردستانی باشوور بەكارهاتووە. ئەو حزبە لەساڵی 1978 لەسەر دەستی شێخ صدیق سەرگەتی و شێخ محەمەد بەرزنجی و عەبدولڕەحمان نەورەسی و محەمەدی رازی و چەندین سەركردەی تری ئەوسای رێكخستنی كاری ئیسلامی دامەزرا، كەدواترو پاش نۆ ساڵ لەخەباتی نهێنی و چەكداری، بڕیاری گۆڕینی ئەو ناوە دەدرێت و لەساڵی 1987و پاش پەیوەندیكردنی شێخ عوسمان عەبدولعەزیزو كۆمەڵێك سەركردەی تری برایانی موسڵمان (اخوان المسلمین) بزووتنەوەی پەیوەندی هەڵدەوەشێتەوەو لەجێیدا بزووتنەوەی ئیسلامی راگەیەنرا. بزووتنەوەی ئیسلامی لەماوەی تەمەنی خۆیدا دوانزە كۆنگرەی ئەنجامداوەو چەندین كێشەو گرفتی ناوخۆیی بەرۆكی ئەو حزبەی گرتووە. كە سەرجەمیان ناكۆكی بووە لەسەر رابەری و پۆستی یەكەمی حزبەكە. هەربۆیە لەساڵی 2001 كۆمەڵی ئیسلامی راگەیەنراو دواتریش لەكۆنگرەی نۆهەمدا مەلا محەمەد عومەری ئامۆزای عیرفان عەبدولعەزیز لەڕابەری كشایەوەو بەهۆی ناكۆكی لەسەر ئەو پۆستە لەبزووتنەوە دووركەوتەوە، هەروەها لەكۆنگرەی دەهەمیشدا بەهەمان هۆكار شێخ صدیق عەبدولعەزیز كشایەوەو نەیتوانی ركابەری عیرفانی برازای بكات. كێشەو گرفتەكانی نێوان كامیلی حاجی عەلی و عیرفانی مەلا عەلی، ماوەی دوو ساڵە درێژەی هەیەو هەریەكەیان دەیەوێت خۆی ببێتە رابەرو كەسی یەكەمی حزب. بۆ ئەوەش چەندین كەسایەتی و مامۆستای ئاینی هەوڵی پێكهێنانەوەی داون، لەوانە ئەمینداری گشتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، لەوبارەوە عوسمان كاروانی ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بەهاوڵاتی وت «ماوەی سێ مانگە جەنابی ئەمیندار لەسەر هێڵە بۆ یەكخستنەوەی هەردوو باڵ، ئەمەش لەسۆنگەی بەپرسیارێتی و خەمخۆری جەنابیان بۆ رابوونی ئیسلامی كوردستان، بەڵام دیارە ئەو برایانە نایانەوێت و وەك پێویست بەدەم هەوڵەكانی ئێمەوە نەهاتن.» بڕیارەكەی كامیلی حاجی عەلی بەدووركەوتنەوە لەبزووتنەوەو راگەیاندنی حزبێكی نوێ، كۆتایی بەململانێ تولانییەكەی نێوان هەردوو رابەرە ناكۆكەکە هێنا، بەوەش عیرفانی مەلا عەلی توانی جارێكی تر دەست بەسەر بزووتنەوەی ئیسلامیدا بگرێتەوەو پاش دوورخستنەوەی هەریەكە لە مەلا محەمەد عومەری ئامۆزای و شێخ صدیق عەبدولعەزیزی مامی، كامیلی حاجی عەلی-شی خستە دەرەوەی هاوكێشەی بزووتنەوەی ئیسلامییەوە. هەڵبژاردنی ناوی بزووتنەوەی پەیوەندی ئیسلامی لەلایەن باڵەكەی كامیلی حاجی عەلی-یەوە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەوان پێیان وایە بنچینەو دامەزرێنەری بزووتنەوەن و خاوەندارێتی ئەو حزبە بۆ ئەوان دەگەڕێتەوە نەك باڵەكەی عیرفانی مەلا عەلی، لەوبارەوە دكتۆر محەمەد بازیانی بەهاوڵاتی وت «حاجی كامیل یەكێكە لەدامەزرێنەرانی بزووتنەوەی پەیوەندی لەساڵی 1978 كە لەگەڵ چەند زانایەكی تردا ئەو حزبەیان راگەیاند، بۆیە ئەسڵی بزووتنەوە ئێمەین و خاوەندارێتی ئەو حزبە بۆ ئێمە دەگەڕێتەوە.» لەبەرامبەردا باڵەكەی بزووتنەوەی ئیسلامی بەشداری كۆنگرەی دامەزراندنیان كردو بەئامادەبوونی 1000 ئەندام و نوێنەری كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان كارەكانی كۆنگرەیان بەڕێوەبرد، لەوبارەوە عەبدوڵا وەرتێ وتەبێژووی بزووتنەوەی ئیسلامی بەهاوڵاتی وت «بەپێی رێنمایی و مەرجەكانی كۆمسیۆنی باڵاو بەسەرپەرشتی راستەوخۆی نوێنەرەكانیان، كۆنگرەمان ئەنجامداو سوپاس بۆ خوا سەركەوتووبوو، لەگەڵ ئەوەی ئێمە چاوەڕێی ئەو برایانەمان دەكرد بەشداری بكەن، بەڵام بەداخەوە كەوتنە هەڵەیەكی سیاسی گەورەوەو مێژووی خۆیان خستە ژێر پرسیارەوەو بوونە هۆی دروستبوونی تەفرەقە لەڕیزی موسڵماناندا.» بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتی، كۆنگرەكەی بزووتنەوەی ئیسلامی بەئامادەبوونی 1000 ئەندام بەڕێوەچوو، دوو كاندید دیاریكران بۆ وەرگرتنی پۆستی رابەری، ئەوانیش هەریەكە لە عیرفان عەلی عەبدولعەزیزو كامیل حاجی عەلی بوون، بەزۆرینەی دەنگی ئەندامانی كۆنگرە، عیرفان عەلی عەبدولعەزیز توانی 986 دەنگ بەدەستبهێنێت و بۆ سێهەمین جار وەك رابەر دیاریكرا. سەرەڕای ئامادەنەبوون و نەكشانەوەی كامیلی حاجی عەلی، بەڵام ناوبراو نۆ دەنگی بەدەستهێنا. هەروەها پەیڕەوی ناوخۆی حزبەكە دەنگی لەسەر دراو هەڵبژاردنیش بۆ ئەندامانی ئەنجومەنی شورا ئەنجامدراو 23 كەس وەك ئەندامی شورای حزبەكە دەنگیان پێدرا. بزووتنەوەی ئیسلامی لەساڵی 1987 دامەزراوەو تائێستا پێنج كەس بوونەتە رابەری ئەو حزبە، كە سێ كەسیان برابوون بەناوەكانی (شێخ عوسمان عەبدولعەزیزو شێخ عەلی عەبدولعەزیزو شێخ صدیق عەبدولعەزیز) هەروەها مەلا محەمەد عومەر برازای هەرسێ ناوبراو ماوەیەك رابەری ئەو حزبە بووەو عیرفانی مەلا عەلی-ش كە كوڕی رابەری دووەمی بزووتنەوەیە، سێ خولە رابەرایەتی ئەو حزبە دەكات و رێگربوو لەوەی رابەرایەتیكردنی حزبەكەی بدرێتە دەست كامیلی حاجی عەلی.

هاوڵاتی رۆژێک دوای قسەکانی عەلی خامنەیی رابەری کۆماری ئیسلامی دژی ئاساییکردنەوەی پەیوەندی نێوان وڵاتانی ناوچەکە و ئیسرائیل، ژمارەیەک لە راگەیاندنەکان پەرژاونەتە سەر قسەکانی رابەری کۆماری ئیسلامی و تاوتوێی هەڵوێستی کۆماری ئیسلامیان کردووە لە بەرامبەر ئەگەری ئاسایی بوونەوەی پەیوەندی نێوان سعوودیە و ئیسرائیل. رۆژنامەی فیگارۆ چاپی پاریس لە ژمارەی رۆژی چواشەممە ٤ی تشرینی یەکەمدا لە راپۆرتێکدا نووسیویەتی :" کۆماری ئیسلام دوای ماوەیەک کە گرنگی بە هەواڵەکانی تایبەت بە ئاسایی بوونەوەی پەیوەندی نێوان ئیسرائیل و سعوودیە نەئەدا ئێستا ئاسایی بوونەوەی پەیوەندییەکە وەک مەترسییەکی جدی ئەبینێت و لای وایە ئەگەری ئاسایی بوونەوەی ئەم پەیوەندییە زۆرە، هەربۆیە باڵاترین بەرپرسی کۆماری ئیسلامی لەمبارەوە هاتۆتە دەنگ". فیگارۆ دوای ئاماژەپێدان بە  قسەکانی خامنەیی کە لە رۆژی سێ شەممە ٣ی تشرینی یەکەم لە دیدارێکیدا لەگەڵ باڵیۆزی وڵاتانی ئسیلامیدا کردی و هەروەها دووجار هەڵوێست گرتنی ئیبراهیم رەئیسی ، سەرۆک کۆماری ئێران دژ بە ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیسرائیل، ئاماژەی بە قسەکانی چوار مانگ لەوە پێشی وەزیری دەرەوەی ئێران کردووە کە  لە دیدارێکدا لەگەڵ رۆژنامەی فیگارۆ وتوویەتی :" نیشانەیەک نابینرێت بەوە پەیوەندی نێوان ئیسرائیل و سعوودیە ئاسایی ببێتەوە". ئەو ڕۆژنامە فەرەنسییە نووسیویەتی :" کۆماری ئیسلامی دەیویست بە ئاسایی بوونەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ سعوودییە دوای چەند ساڵ ناکۆکی، ئابوورییەکەی زیندوو بێتەوەو لە باری ئابوورییەوە دروستبوونەوەی پەیوەندی لەگەڵ سعوودیە سودی بۆی هەبێت. هەروەها دیپلۆماتێکی ئەورووپی کە لە تارانە و نەیویستووە ناوی ببرێت بە رۆژنامەی فیگارۆی وتووە، بە هۆی دروستبوونەوەی پەیوەندی نیوان ئێران و سعوودیە، رێبەرانی کۆماری ئیسلامی لایان وابوو ئیسرائیل هێرش ناکاتە سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانیان". فیگارۆ لە بەشێکیتر لە راپۆرتەکەدا باسی لە ئەگەرەکانی هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران کردووەو وتوویەتی :" بە هۆی نزیکبوونەوەی ئێران و سعوودیە و درستبوونەوەی پەیوەندی نێوانیان دوای ٧ ساڵ، هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران ئاسان نەبوو، بەڵام بەرپرسانی ئیسرائیلی لە ساڵانی رابردوودا زۆرجار باسیان لە بەرەوپێش چوونی بەرنامە ناوەکییەکانی ئێران کردووەو نیگەرانی خۆیان لەو بارەوە دەربڕیوەو ئێرانی خاوەن چەکی ئەتۆمیان بە هەڕەشەیەکی گەورە بۆ سەر خۆیان زانیوە". رۆژنامەی فیگارۆ ئاماژەی بە  وتەکانی محەممەد بن سەلمان، جێگری پاشای سعوودیە کردووە کە لە وتووێژێکیدا لەگەڵ فاکس نیوزدا وتوویەتی :" ئەگەری هەیە جارێکیتر بەرەیەکی دژە سعوودی لە ئێران دروست بێتەوە" بن سەلمان لەو وتووێژەدا وتوویەتی وڵاتەکەی و ئیسرائیل رۆژ لەگەڵ رۆژ لە ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانیان نزیکتر ئەبنەوە. ئاماژەی فیگارۆ بۆ شکڵگرتن و دروستبوونی بەرەیەکی دژە سعوودی لە ئیران، لە کاتێکدایە کە پێشتر پەیوەندی دیپلۆماتیکی نێوان ئەو دوو وڵاتە لە ٢٠١٦ بە هۆی هێرشی ژمارەیەک لە لایەنگرانی کۆماری ئیسلامی بۆ سەر باڵێۆزخانە و کۆنسولییەکانی عەرەبستان لە تاران و مەشهەد پچڕابوو. هەڵوەشاندنەوەی یاری نێوان الاتحادی سعوودی و سپاهانی ئیسفەهان هەروەها ئەگەری دروستبوونەوەی ئەم بەرە دژە سعوودییە لە ئێران لە کاتێکدایە کە رۆژی دووشەممە ٢ تشرینی یەکەم، یاری نێوان هەردوو یانەی وەرزشی سپاهانی ئیسفەهان و الاتحادی ریاز، بە هۆی دانانی پەیکەرەی قاسم سلێمانی لە یاریگا هەڵوەشایەوەو یانەی الاتحاد ئامادە نەبوو بچێتە یاریگاوەو ئەمەش ئەگەری ململانێی نێوان تاران و ریاز زیاتر ئەکات. بە پێی راپۆرتێک کە ماڵپەڕی رادیۆ فەردا بڵاوی کردۆتەوە، دوا بەدوای هەڵوەشانەوەی یاری نێوان الاتحادی سعوودی و سپاهانی ئیسفەهان، ژمارەیەکی زۆر پۆستەری قاسم سلێمانی لە شوێنە جایوازەکانی تاران دانراوەو لە ژمارەیەک لە پۆستەرەکاندا نووسراوە :" لە نیگاکانت ئەترسن". یانەی الاتحادی سعوودی دانانی پەیکەرەی قاسم سلێمانی لە چەند شوێنی جیاوازی یاریگا بە ناڕەوا  و لادان لە پرەنسیپەکانی فیفای زانی کە دەستێوەردانی سیاسەتە لە یاری تۆپی پێدا.     جرۆزالێم پۆست: شەڕێکی قورسی تاران دژی ئاساییکردنەوە رۆژی چوارشەممە ٣ی تشرینی یەکەم، رۆژنامەی ئیسرائیل جرۆزالێم پۆست لە بابەتێکدا لەسەر قسەکانی عەلی خامنەیی رابەری کۆماری ئیسلامی نووسی :" ئێران لە شەڕێکی قورسدایە بۆ ڕێگەگرتن بە ئاسایی بوونەوەی پەیوەندی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ ئیسرائیل". نووسەری ئەم بابەتە نووسیویەتی :" کۆماری ئیسلامی ئیتر ناتوانێت راپۆرتە بەردەوامەکانی تایبەت بە ئاساییکردبوونەوەی پەیوەندی نێوان سعوودیە و ئیسرائیل ببینێت و وا خۆی دەربخات کە هیچی نەدیوە و هیچ نەبووە". نووسەری بابەتەکەی جرۆزالێم پۆست نووسیویەتی :" تەنانەت تەلەفیزیۆنی ئەلمەیادین، کە کەناڵێکی تەلەفیزیۆنی لایەنگرانی کۆماری ئیسلامییە لە بەیرووت، رۆژی سێشەممە راپۆرتێکی دەربارەی سەفەری ئەم دواییانەی وەزیرەکانی ئیسرائیل بۆ سعوودیە بڵاو کردەوە". ئەم رۆژنامە ئیسرائیلییە بە ئاماژە بە هاودەنگبوونی حەسەن نەسروڵڵا رێبەری حیزبوڵای لوبنان لەگەڵ خامنەیی نووسیویەتی :" رەنگە کۆماری ئیسلامی سیاسەتی ناردنی پەیامی هەڕەشە دژی ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەکان لە ناوچەکە بگرێتە بەر". ئەم رۆژنامەیە هەروەها نووسیویەتی:" تاران هێشتا نەیتوانیوە رێکارەکانی خۆی لەم بارەوە و بەو شێوەیەکی کە دەیەوێت بگرێتە بەر و جێبەجێیان بکات و تاران ئێستە ئەزانێت لە شەڕێکی قورسدایە لە بەرامبەر ئەو هێزەدا کە لایەنگری ئاسایی بوونەوەی پەیوەین لەگەڵ ئیسرائیل، هەوڵی ئەوەیە ناکۆکی لە ناوچەکە بنێتەوە بەوەی یارییەکە لەبەرژەوەندی خۆیدا بێت".

سەركۆ جەمال   كۆنگرەی پێنجی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان بەراورد بەكۆنگرەی چواری ئەو حزبە زۆر گۆڕانكاری تێدا كرا، جگە لەگۆڕینی سیستەمی بەڕێوەبردنی حزب، ئەندامانی سەركردایەتی و مەكتەبی سیاسی و بەشێك لەئۆرگانەكانیش كەمكرانەوە، سەرچاوەیەكیش بۆ هاوڵاتی ناوی كاندیدان بۆ مەكتەبی سیاسی ئاشكرادەكات.   كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتی رۆژی 27ـی ئەیلوولی 2023 دەستیپێكرد  لەیەكەم رۆژی كۆنگرەكەدا بافڵ جەلال تاڵەبانی بەسەرۆكی حزبەكە هەڵبژێردرا، لەدوایین رۆژی كۆنگرەكەش، دەنگ لەسەر پەیڕەوی ناوخۆی حزب دراو بەپێی پەیڕەوەكەش 60 ئەندامی كۆنگرەكە وەكو ئەندامی سەركردایەتیی یەكێتی هەڵبژێردران. لەم كۆنگرەیەی یەكێتیدا یەك لیستی سەركردایەتی هەبوو و دەنگیان لەسەردرا. بافڵ تاڵەبانی لەبارەی ئەو لیستە بەڕۆژنامەوانانی وت: «شتێكی ئاساییەو لەهەموو دنیا هەیە». هاوكات دوای تەواوبوونی كۆنگرە، قوباد تاڵەبانی كەئەندامی سەركردایەتیی حزبەكەیە لەپەیامێكدا رایگەیاند: كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتی سەركەوتوو بوو  و  یەكێتییە دڵسۆزەكان پەراوێز ناخرێن». وتیشی: ئێستا هەمووان چاودێریی هەنگاوەكانی یەكێتی دوای كۆنگرەی پێنج دەكەن، بۆیە بەرپرسیارێتیی سەركردایەتیی نوێی یەكێتی لەهەموو كات قورسترەو دەبێت لەئاستی چاوەڕوانی خەڵكدا بن.   هاوڵاتی كاندیدانی بەهێز بۆ مەكتەبی سیاسی ئاشكرادەكات سەرچاوەیەكی ئاگادار لەیەكێتی نیشتیمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت:»10 كەس لەم ناوانە دەبنە ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی و كاندیدی بەهێزن ئەوانیش ( رەفعەت عەبدوڵا ، ئاسۆ مامەند،  ستران عەبدوڵا، شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ، عیماد ئەحمەد، خەسرەو گوڵ محەمەد، جوان ئیحسان، قوباد تاڵەبانی، هاوڕێ دارۆی شێخ نوری، دەرباز كۆسرەت رەسوڵ، ئەمین بابەشێخ). سەرچاوەكە وتیشی:»ئەو كەسانە راستەوخۆ لەلایەن بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی نیشتیمانی كوردستانەوە دیاری دەكرێن و دەبێت لەدوو هەفتەی داهاتووشدا كۆبوونەوەی سەركردایەتی هەڵبژێردراوی كۆنگرەی پێنجی یەكێتی ئەنجامبدرێت». ستران عەبدوڵا، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»هێشتا كۆبوونەوەی سەركردایەتی یەكێتی نەكراوە هەركات كۆبوونەوە بكرێت ئەوكاتە بڕیار لەسەر ئەندامانی مەكتەبی سیاسی دەدرێت». هاوڵاتی پەیوەندی بەچەند ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتیەوە كرد، بەڵام رەتیانكردەوە لەوبارەیەوە لێدوان بدەن، هەرچەندە ئەو ناوانەیان رەتنەكردەوە كە سەرچاوەكە بۆ هاوڵاتی ئاشكرایكرد، وەك یەكێك لەسەركردایەتیەكانی یەكێتی كە نەیویست ناوی ئاشكرابكرێت بەهاوڵاتی وت:»كۆنگرە تەواو بووەو ئێمە هاتووینەتە ماڵەوە جارێ ئاگاداری هیچ شتێك نین».   رێژەی بەشداری ژنان لەم كۆنگرەیەدا زیادكرا لەبارەی رێژەی ژنان لەكۆنگرەی پێنجی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان، كە لەكۆی ٦٠ ئەندامی ئەنجوومەنی سەركردایەتیی، تەنها نۆ ژن هەڵبژێردراون، كەدەكاتە ١٥٪ی ئەنجوومەن، لەكاتێكدا بەپێی رێژەی كۆتای ٢٥٪ ە، تەلار لەتیف ئەندام و وتەبێژی كۆنگرەی پێنجی یەكێتی بەهاوڵاتی وت:» لەكۆی هەرسێ ئەنجومەنەكە نابێت رێژەی ژنان لە 25٪ كەمتر بێت بەڵام بۆ هەر ئەنجومەنێك مەرج نییە رێك 25٪ بێت، چونكە رێژەكە لەكۆی گشتی هەرسێ ئەنجومەن دیاریكراوەو بەدڵنیایی دوای هەڵبژاردنی دوو ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندیەكان و ئەنجومەنی پشتیوانی رێژەی ژنان لەهەرسێ ئەنجومەنەكە ئەگەر لە 25٪ زیاتر نەبێت كەمتر نابێت».   لەكۆنگرەی ئەمجارە ژمارەیەك لەسەركردە دێرینەكان دەرنەچوون و ژمارەیەك دەموچاوی نوێش دەركەوتن هەروەها بەشێك لەو سەركردەو بەرپرسە دیارانەی یەكێتی لەكۆنگرەدا بەشداربوون بەڵام ناویان لەلیستی سەركردایەتیدا نەبوو، هەریەك لە (قادر عەزیز، رزگار عەلی، فەرید ئەسەسەرد، مستەفا چاوڕەش، جوتیار نوری، بێستون سابوراوایی، سیروان كوێخا نەجم، حەمەی حەمەسەعید، ئاوات محەمەدو رابەر سەید ئیبراهیم) هاوڵاتی پەیوەندی بەبەشێكیانەوە كرد بەڵام ئامادەنەبوون لەوبارەیەوە قسە بكەن. هاوكات، هەریەك لەم ناوانە  یەكەمجارە دەبنە ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی، ئەوانیش ( سالار مەحمود، عەباس فەتاح ، جەلال شێخ كەریم ، سەركەوت حەسەن ، لوقمان وەردی ، زیاد جەبار، شێخ جەمال تاڵەبانی، وەهاب هەڵەبجەیی، هاوڕی دارۆ شێخ نوری، رێباز بێركۆتی، یوسف گۆران)ن. مستەفا چاوڕەش، ئەندامی كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتی بوو، لەچوار كۆنگرەی رابردوودا بە ئەندامی سەركردایەتی هەڵبژێردرابوو، لەبارەی نەبوونەوەی بەئەندامی سەركردایەتی  رایگەیاند:»هەڵنەبژاردنەوەم بەئەندامی ئەنجوومەنی سەركردایەتی ئارەزوومەندانە بووەو من خۆم بڕیارمداوە خۆم كاندید نەكەم، چونكە ئێستا من بەرپرسی یەكەكانی 70ی پێشمەرگەم». وتیشی: «من یەكێتیم و یەكێتیش دەمێنمەوە، دوای ماوەیەكی دیكە پۆستێكی باڵاتر لەئەندامی ئەنجوومەنی سەركردایەتی وەردەگرم». بافڵ تاڵەبانی لەدوای كۆنگرە لەپەیامێكدا رایگەیاند: لەئەمڕۆوە هەموومان بە رۆحێكی یەكێتییانەوە، بەسوودوەرگرتن لەئەزموونی چەندساڵەی تێكۆشەرە دێرینەكانمان، بەوزەی گەنجە داهێنەرو خوێنگەرمەكانمانەوە كەگەورەترین سەرمایەی نیشتمانین و داهاتووی وڵاتەكەمانن، بەشارەزایی و ئەزموونی ژنە لێهاتووەكانمانەوە، قۆناغێكی نوێی كاری حزبی و رێكخراویی دەستپێدەكەین و بەنوێگەری لەكارو كۆدەنگی لەبڕیارەكانماندا، یەكێتی بەهێزتر دەكەین و لەپێناو خزمەتی خاك و خەڵكەكەمان تێدەكۆشین.   جیاوازی كۆنگرەی چوارو پێنجی یەكێتی چی بوو؟ لەكۆنگرەی چواری یەكێتی نیشتیمانی كوردستان، بۆ یەكەمجار 121 ئەندامی سەركردایەتی هەڵبژێردران و ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندیەكانی یەكێتیش دامەزرا، جگە لەوەی سیستەمی سەرۆكایەتی یەكێتی گۆڕدرا بۆ هاوسەرۆك، بەڵام لەكۆنگرەی پێنجی یەكێتی ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی بۆ نیوە كەمكرایەوەو لەبری ئەوە دوو ئەنجومەنی تر بۆ یەكێتی زیادكران و پەیڕەوی ناوخۆی حزبەكەش گۆڕدراو سیستەمی سەرۆكایەتی بەبێ جێگر بووە جێگرەوەی سیستەمی هاوسەرۆكایەتی. ئەوەی لەكۆنگرەی چوار جیاوازبوو لەكۆنگرەی پێنجی یەكێتی ژمارەی ئەندامیەتی كۆنگرەبوو، لەكۆنگرەی چوار زیاتر لەهەزار ئەندام بەشدارییان كرد، بەڵام لەكۆنگرەی پێنج كەمبووەوە بۆ 600 كەس، هەروەها رێگەش بە ئەو سەركردایەتیانەی یەكێتی و خودی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی پێشووی یەكێتی نەدرا بەشداری كۆنگرە بكەن، رۆژێك پێش كۆنگرەكەش لاهور شێخ جەنگی لەپەیامێكدا جیابوونەوەی خۆی لەیەكێتی راگەیاندو ئاماژەی بەوەشدا بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لیستی دەبێت كەبڕیارە ساڵی داهاتوو ئەنجامبدرێت.   دەسەڵاتەكانی سەرۆكی یەكێتی لەدەسەڵاتەكانی سەردەمی مام جەلال زیاترن لەیەكەم رۆژی كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بافڵ تاڵەبانی بەسەرۆكی یەكێتی هەڵبژێردرا، واتا لە رۆژی 27ی تەمموزەوە یەكێتی كۆتاییهێنا بەسیستەمی هاوسەرۆكی و ناوی هاوسەرۆكی و تەنانەت ناوی سكرتێری گشتی یەكێتیش، كە جەلال تاڵەبانی لە (1976 - 2017) واتا بۆ ماوەی (41) ساڵ سكرتێری یەكێتی بوو. بەپێی رەشنوسی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی، دەسەڵاتێكی زۆر دراوە بەسەرۆكی یەكێتی، سەرۆكی ئەنجومەنەكانی یەكێتی و دیاریكردنی ئەندامانیان و تەواوی دەسەڵاتەكانی دارایی و سیاسی و رێكخستن و بەرپرسەكان دراوە بەسەرۆكی یەكێتی. بەپێی رەشنووسی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی (59) جار ناوی سەرۆكی یەكێتی هێندراوەو دەسەڵاتەكانی لەماددە جیاوازەكاندا خراوەتەڕوو. بەپێی ماددەی (26)ی پەیڕەوی ناوخۆ، سەرۆكی یەكێتی راگری یەكدەنگی و یەكڕیزی یەكێتیەو كاردەكات بۆ پاراستن و جێبەجێكردنی پەیڕەوی ناوخۆو یەكڕیزی و یەكگوتاری و یەكهەڵوێستی سەرجەم ئۆرگانەكان و نوێنەرایەتی (ی.ن.ك) دەكات لەناوەوەو دەرەوەو لەبەردەم دامودەزگا حكومی و یاساییەكاندا، سیمبولی یەكڕیزی و یەكگوتاری یەكێتیە لەناوخۆو دەرەوە، سەرۆكی یەكێتیەو سەرۆكی ئەنجومەنی گشتی یەكێتیە. لەماددەی 21 ئەنجومەنی سەركردایەتی بەسەرۆكەوە (61) ئەندامە دوای كۆنگرە سەرۆكی یەكێتی بانگهێشتیان دەكات بۆ كۆبوونەوەو سەرپەرشتیان دەكات، لەكاتی بەتاڵبونی ئەندامێكی سەركردایەتی سەرۆكی یەكێتی دەتوانێت شوێنەكەی پڕبكاتەوە، بەڕەزامەندی سەرۆكی یەكێتی (5) كورسی سەركردایەتی بۆ كەسایەتیە سیاسی و حكومییەكان و (5) كورسی بۆ ئەو كەسانەی دێنە ناو یەكێتیەوە دیاری دەكات. بەپێی مادەی (30) لەپەیڕەوی ناوخۆی یەكێتیش  دەزگای دارایی، مەڵبەندی دیراساتی گشتی، ناوەندی كاروباری یاسایی، لەگەڵ سەرجەم پەیوەندییەكانی بەغداد و عێراق بەگشتی و هەر پەیوەندییەكی تری كاریگەر هەبێت راستەوخۆ بەسەرۆكەوە دەبەسترێتەوە.  لەماددەی (33)شدا هاتووە: ئەندامانی مەكتەبی سیاسی (12 - 14) ئەندامی سەركردایەتی دەبێت و لەلایەن سەرۆكی یەكێتیەوە پێشنیاز دەكرێت. هەروەها لەماددەی (37) هاتووە: لێپرسراوی مەكتەبەكان و بەرپرسی بۆردو بەشە سەرەكییەكان  كەئەندامی سەركردایەتین هەروەها بەرپرسی مەڵبەندەكان لەلایەن سەرۆكی یەكێتیەوە دیاری دەكرێن. جگە لەوەش لەماددەی (46) هاتووە: دەزگای دارایی یەكێتی سەرپەرشتی خەرجی و داهاتی یەكێتی دەكات و راستەوخۆ بەسەرۆكی یەكێتیەوە دەبەسترێتەوە، بۆردی داهات لەلایەن ئەنجومەنێكەوە بەڕێوەدەبرێت كەسەرۆكی یەكێتی پەسەندی دەكات. هەروەها ناوەندی كاروباری یاسایی  بەپێی ماددەی (50) بەرپرسێكی دەبێت و لەلایەن سەرۆكی یەكێتی دیاری دەكرێت. بەپێی ماددەی (53)ش مەڵبەندی دیراساتی گشتی یەكێتی لێپرسراوێكی دەبێت و لەلایەن سەرۆكی یەكێتیەوە دیاری دەكرێت. لەماددەی (55)یشدا هاتووە: ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی یەكێتی لە (9 -15) ئەندام پێكدێت و سەرۆكی یەكێتی ئەندام و سكرتێرو جێگرەكانیان دیاری دەكات، جگە لەوەش ماددەی (57) باس لەوەدەكات ئەنجومەنی پشتیوانی لە (100) ئەندام پێكدێت، ئەندامەكانی و جێگرو سكرتێری ئەنجومەنەكە لەلایەن سەرۆكی یەكێتیەوە دیاری دەكرێن یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لە ١-٦-١٩٧٥ دامەزراوە، تائێستا پێنج كۆنگرەی ئەنجامداوە.

عەممار عەزیز لەگەڵ دەستپێكردنەوەی خوێندن خوێندكارانی سەنتەری قەزای شەنگال، رووبەڕووی كێشەی كەمیی كتێب دەبنەوە ، بەوتەی بەڕێوەبەری قوتابخانەیەك نۆ ساڵە ئەم كێشەیە  چارەسەر نەكراوەو خوێندنكارانی 12ی ئامادەیی بەبێ كتێب دەچنە هوڵەكانی خوێندن . بەڕێوەبەری قوتابخانەیەكی كوردی لەناوەندی قەزای شەنگال باس لەكێشەكانی خوێندنی كوردی دەكات لەسنورەكە كەمال حەسەن ، بەڕێوەبەری ئامادەیی سەركەوتن لەناوەندی شەنگال بەهاوڵاتی وت:  كێشەی كەمیی كتێب هی ئەمساڵ نیە ، هەر لەدوای ئازادكردنی شەنگال لەژێر دەستی داعش تاوەكو ئێستا بەیەكجاری چارەسەرنەكراوە ، وتیشی 225 خوێندكار لەئامادەیی سەركەوتن دەوام دەكەن تائەم ساتە خوێندكارانی 12ی ئامادەیی یەك كتێبیان وەرنەگرتووەو  خوێندكارانی قوناغی 10 و 11ی ئامادەییش 85٪یان كتێبیان وەرگرتووە، ئەو كتێبانەش كەپێیان دراوە كۆنن. « مامۆستایان پڕۆگرامی خوێندن زیاتر لەسەر تەختەی سپی ( سەبورە) دەنووسنەوەو خوێندكاران دەیخەنەسەر دەفتەرو بەشێكیشی بەكۆپیكراوی وەردەگرن ، بەرپرسانی پەروەردە بەڵێنیان داوە هەفتەی داهاتوو كتێبی نوێ رەوانەی شەنگال بكەن، ئەگەر بەدەستیشمان نەگات ئەوا هەر لەسەر شێوازەكەی خۆمان بەردەوام دەبین « بەڕێوەبەری ئامادەیی سەركەوتن لەناوەندی شەنگال وای وت. دیار ماڵلا، خوێندكاری قۆناغی 12ی ئامادەییە لەشەنگال، تائێستا هیچ كتێبێكی وەرنەگرتووە، رۆژانە بەبێ كتێب دەوام دەكات. ئەو  خوێندكارە بەهاوڵاتی وت:  دوو هەفتەیە دەوام دەكەین تائێستا یەك كتێبم وەرنەگرتووە، رۆژانە مامۆستاكان هەموو بابەتەكان لەسەر تەختەی سپی دەنووسنەوە ئێمەش بەشێكی لەسەر دەفتەرەكانی خۆمان دەنووسینەوە ئەوەی مایەوە لەدەرەوە كۆپی دەكەین، یان لەڕێگای یوتیوب لەماڵەوە دەخوێنین. دیار وتیشی: نازانم بۆچی جیاوازی لەنێوان ئێمەو خوێندكارانی 12ی ئامادەیی لەكەمپەكان و ناوچەكانی تر دەكرێت، ئەوان هەموو كتێبیان وەرگرتووە، ئەوە سەرەتایترین مافی ئێمەیە كە بەداخەوە تائێستا لێی بێبەش بووین، داوا لەبەرپرسان دەكەم بەزووترین كات كتێبمان بۆ بنێرن  تا لەم كێشەیە رزگاربین . لەسەنتەری قەزای شەنگال و دەوروبەری دوو پەروەردە  هەیە، پەروەردەی عەرەبی لەگەڵ كوردی، ئەمساڵ ژمارەی خوێندكارانی بەشی كوردی 15 هەزار خوێندكارن كە لە 63 خوێندنگای بنەڕەتی و ئامادەیی دەخوێنن . سەبارەت بەكێشەی قوتابخانە كوردییەكان، شەهاب ئەحمەد ، جێگری بەڕێوەبەری پەروەردەی شەنگال بەهاوڵاتی  وت:  پێش 10 رۆژ بەفەرمی لەڕێگای ئیدارەی پارێزگای دهۆك نووسراوێكی فەرمیمان ئاراستەی ئیدارەی پارێزگای نەینەوا كردووە تاهاوكارمان بن بۆ رەوانەكردنی كتێب، كێشەی سەرەكی بازگەكانی نێوان شەنگال و نەینەوایە تا ئەوان رازی نەبن ناتوانین كتێبەكان رەوانەی قەزاكە بكەین، هەموو ساڵێك ئەوە حاڵمانە. شەهاب ئەحمەد،  وتیشی: بەڕێوەبەرایەتی گشتی پەروەردەی دهۆك ژمارەیەكی زۆر كتێبیان بۆ دابینكردووین و هەمووی ئامادەن، هەركاتێك بەرپرسانی بازگەكان رازی بوون ئێمەش كتێبەكان دەنێرین، بۆ ئێمەش ناخۆشە كەخوێندكارەكانمان بێ كتێبن، بەڵام ئەوە لەدەسەڵاتی ئێمەدا نییە، چونكە تائێستا نەگەڕاوینەتەوە بۆ سەنتەری شەنگال، ئەوەش بەهۆی چارەسەرنەكردنی كێشە ئیداری و سەربازییەكانی قەزاكە.

نیگار عومەر لەسنوری گەرمیان رۆژانە زیاتر لە 350 تۆن خۆڵ و خاشاک و پاشماوەی ماڵان لەلایەن کۆمپانیایەك کودەکرێتەوەو ژێرخاک دەکرێت، ئەمەش چەندین مەترسی ژینگەیی دروستدەکات، شارەوانی و ژینگەپارێزانی سنورەكەش هۆشداری دەدەن بەهۆی ئەوەی لەکاتی باراندا بەشێك لەخاشاكەكان تێکەڵ بەسەرچاوەکانی ئاو دەبێت. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، كۆمپانیای (گەردین) کەخاشاک کۆدەکاتەوە گرێبەستەکەی لەلایەن حزبێکەوە بۆ کراوەو حکومەت بوجەی بۆ سەرف ناکات، ئەمەش وایکردووە نەتوانرێت بەشێوەیەکی باشتر دەستی بگات بەگوندە دوورەکان و ئەو گوندانەی کەنزیکی سەرچاوەکانی ئاون تێکەڵی ئاوەکەی دەکەن یان بەسوتان پاشماوەکان  لەناودەبەن، ئەوەش لەكاتێكدایە، شارەوانی گەرمیان و پسپۆرێکی ژینگەش كۆكردنەوەی خۆڵ و خاشاكی سنورەكە بەکارەساتی ژینگەیی ناودەبەن کەمەترسی دروستدەکات بۆ ژیانی هەموو تاکێکی گەرمیان ئەگەرچی تاوەکو ئێستا هیچ کارگەیەکی ریسایکلین لەسنورەکە بوونی نیە. عەبدولموتەلیب رەفعەت، مامۆستای زانکۆو پسپۆری ژینگەو سەرچاوەکانی ئاو لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی وتی: ئەو رێگایەی کە بەکاردێت لەگەرمیاندا بۆ کۆکردنەوەی زبڵ و خۆڵ و خاشاک زانستی نیە، ئەو شوێنەش کە بۆی دیاریکراوە لەسنوری ناحیەی رزگاری و کەلار دوو کیلۆمەتر دوورە لەسنوری شارەوە کەدەبێت 10 کیلۆمەتر دووربێت و زۆر نزیکە لەسەرچاوەکانی ئاوەوە کەئەمەش مەترسی ژینگەیی هەیە. وتیشی:  لەکاتی باراندا زبڵ و خاشاکەکان دەچنە ناو رووبارەکان و ئەو ماددە زیانبەخشانەی کەتێیدایە تێکەڵ بەئاوی ژێرزەوی دەبێت و تێکەڵ بەخاک دەبێت و ئەگەر ئەمە بەردەوام بێت لە 10 ساڵی دیکەدا کوالێتی ئاوی سنورەکە دەگۆڕێ و کاریگەری لەسەر گەرمبوونی زەوی هەیە. ئەو پسپۆڕەی ژینگە دەشڵێت:  زۆرجار دەبینین خۆڵ و خاشاکەکان فڕێدەدرێتە نێو سەرچاوەکانی ئاوەوە ئەمەش کاریگەری زۆر خراپی لەسەر ژیانی مرۆڤ و ئەو ئاژەڵانەی کە لەئاودا دەژین هەیە، زۆر جار بەهۆی ئەو کارانەوە ماسی لەڕووبارەکاندا کەمدەبێتەوە جگە لەوەش ئەو ماددانەی کەتێکەڵ دەبێت بەئاوەكە چەندین ساڵ و مانگ دەمێننەوە. « لەهەر شوێنێک ئەم پاشماوانە بسووتێنرێت زیانەکانی زۆر زیاترەو ماددە زیانبەخشەکان تێکەڵی هەوا دەبێت کەپێویستە حکومەت بیر لەوەبکاتەوە کارگەی ریسایکلین دابمەزرێنێت و پاشماوەکان جیابکاتەوەو بۆ ئەوەی کاریگەری  ژینگەیی پاشماوەکان کەمبکرێتەوە، هەوڵیش بدرێت هاووڵاتی لەپاراستی ژینگەدا بەشداربن چونکە گەر ئەمە نەکرێت بۆ چەند ساڵێكی دیکە بەشێوەیەکی خراپتر پیسبوونی ژینگە هەڕەشە لەئاوی ژێرزەوی و تەندروستی هاووڵاتیان دەکات». عەبدولموتەلیب رەفعەت، مامۆستای زانکۆو پسپۆری ژینگەو سەرچاوەکانی ئاو. بەوتەی ئەنجومەنی یەكێك لەگوندەكانی گەرمیان، بەهۆی بەدەمەوەنەهاتنی شارەوانی خەڵكی سنورەكە خۆیان خۆڵ و خاشاك فڕێدەدەن ئیبراهیم حەسەن، ئەنجومەنی گوندی گاکول سەر بەناحیەی قۆرەتوو بۆ هاوڵاتی وتی: جاری واهەیە مانگی جارێک یان 20 رۆژ جارێک شارەوانی خۆڵ و خاشاك كۆدەكەنەوە، بۆیە خەڵک ناچاردەبێت پاشماوەکان فڕێبدات لەچەمەکان یان بیکاتە ناو سەرچاوەکانی ئاوەوە یان بیسووتێنێت. وتیشی: ئەگەرچی  گوندەکەی ئێمە چاڵێک کراوە بەهاوکاری رێکخراوی وادی، گوندەکەی ئێمە بەهۆی ئەوەی نزیکین لەسەرچاوەی ئاوی باڵاجۆوە کە لەڕووباری سیروانەوە دروستکراوە بۆ سنوری گوندەکانی ئەوبەری کەلار تاخانەقین و خەڵکەکە بەزۆری هەرچی هەبێت فڕێیدەداتە نێو ئاوەکەوە». ئەنجومەنی گوندی گاكول دەشڵێت: ئەم سەرچاوەی ئاوە کە بەشێوەی پرۆژە دروستکراوە سەر کراوەیە هەموو شتێکی تێ فڕێدەدەن، سەرچاوی ئاوی ئەو گوندانەیە کە لەو سنورەدان جاری واهەیە بەهۆی پیسبوونی ئەم ئاوە رەنگ و بۆنی دەگۆڕێت و ناتوانین بیخۆینەوە. « ئەگەرچی دەزانین سووتانی پاشماوەکان و فڕێدانیان بۆ نێو سەرچاوەکانی ئاو زیانی زۆرە، بەڵام خەڵک ناچاردەبێت ئەمە بکات، چونکە بۆنی پیسی ژیانمان لێ تاڵ دەکات، هۆكارەكەش ئەوەیە کۆمپانیاکان کەمتەرخەمن و نایەن، هەندێک لەگوندەکان کە دوورە دەستن کۆمپانیاکان هەر ناچن بەلایانا». ئیبراهیم حەسەن، ئەنجومەنی گوندی گاکول وادەڵێت. شارەوانی گەرمیان ڕێگای كۆكردنەوەی خۆڵ و خاشاك بە نازانستی ناودەبات بەرزان کەریم، بەڕێوەبەری گشتی شارەوانیەکانی گەرمیان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: لەڕێگەی کۆمپانیای گەردینەوە رۆژانە زیاتر 350 تۆن خۆڵ و خاشاک لەگەرمیاندا کۆدەکرێتەوەو دەكرێتە ژێرخاک، کە هەر رۆژێک یان چەندڕۆژێک جارێک نزیکەی دوو دۆنم زەوی پێویستە بۆ ئەوەی هەموو پاشماوەکان ژێر خاک بکرێت. وتیشی: شوێنێکمان بۆ دیاریکردووە رۆژانە لەوێ ژێر خاک دەکرێت، ئەگەرچی ئەم شوێنە هیچ زانستی نیەو کارەساتی ژینگەیی دروستدەکات لەکاتی باراناودا ئەو مەوادانەی کە لەپاشماوەکاندا هەیە تێکەڵ بەسەرچاوەکانی ئاو دەبێت و مەترسی ژینگەیی هەیە، بەڵام تاوەکو ئێستا هەر دەتوانین بەو رێگەیە پاشماوەکان لەناوبەرین . بەڕێوەبەری گشتی شارەوانیەکانی گەرمیان دەشڵێت: رۆژ ناڕۆژێک پاشماوەکان کۆدەکرێتەوە لەنێو شاردا، بەڵام لەگوندەکان بەهۆی ئەوەی حکومەت هیچ بودجەیەک بۆ کۆکردنەوەی خاشاک سەرف ناکات ئەوەی کەهەشە لەلایەن یەکێتیەوە بۆمان دابینکراوە. « ناتوانین وەک پێویست بەدەم گوندەکانەوە بچین ئەو گوندانەی کەنزیکترن زووتر تیمەکانی پێدەگات بەڵام هەندێ گوندیش هەیە مانگی جارێک کۆمپانیا دەتوانێت بۆی بڕوات، زەویمان دیاریکردووە بۆ ئەوەی رێگەیەکی زانستی بەکاربهێنین بۆ جیاکردنەوەی خاشاک و کارگەی ریسایکلین دروستبکرێت، بەڵام هیچ وەبەرهێنێک ئامادەنیە تائێستا ئەو کارە بکات، سەرەڕای ئەوەش داوامان لەحکومەت كردووە ئەو کارە بکات، بەڵام ئەوەش نەكراوە». بەرزان کەریم، بەڕێوەبەری گشتی شارەوانیەکانی گەرمیان وادەڵێت

هاوڵاتی هەفتەی رابردوو محەممەد بن سەلمان، شازادەی جێنشین و دەسەڵاتداریی واقعی سعودیە، لەچاوپێکەوتنێکیدا بۆ فۆکس نیوزی ئەمریکی بۆمبێکی تەقاندەوەو وتی گفتوگۆکانیان لەگەڵ واشنتن لەبەرەوپێشچووندایەو «رۆژ دوای رۆژ نزیک دەبینەوە» لەڕێککەوتنێک لەگەڵ ئیسرائیل کە رەنگە سیاسەتی تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگۆڕێت. هەر دوای بن سەلمان، بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆکوزیرانی ئیسرائیل، لەکۆبوونەوەی گشتی نەتەوەیەکگرتووەکان رایگەیاند، «لەلێواری رێککەوتنێکی ئاشتی مێژوویداین.» بەپێی وتەی چەند کەسێکی نزیک لەگفتوگۆکان کەبەئاژانسی فرانس پرێسیان راگەیاندووە، جۆ بایدنی سەرۆکی ئەمریکا، کە راوێژکارەکانی سەرپەرشتی رێککەوتنەکە دەکەن، دەیەوێت رێککەوتنەکە پێش کەمپینی هەڵبژاردنی ساڵی داهاتوو رابگەیەنرێت.   کێ لەڕێککەوتنەکەدا سوودی پێدەگات؟ هەفتەی رابردوو لەکاتی بینینی جۆ بایدن، ناتانیاهۆ وتی کەسەرگرتنی رێککەوتنەکە «بۆ ئێمە گرنگی زۆری دەبێت تابتوانین کۆتایی بەململانێی عەرەب-ئیسرائیل بهێنین». ئەم رێککەوتنە سەرکەوتنێکی گەورە دەبێت بۆ ناتانیاهۆ بەهۆی ئەو تۆمەتە گەندەڵیانەی لەسەریەتی لەناوخۆی ئیسرائیل و خۆپیشاندانەکانی خەڵکی ئیسرائیل لەسەر پلانەکانی بۆ چاکسازی کردن لەلایەنی دادوەری. سعودیە لەساڵی ٢٠٢٠ەوە رەتیکردووەتەوە رازیببێت بە پەیماننامەی ئەبراهام (رێککەوتنی ئاشتی) کەتێیدا بەحرەین، مەغریب، ئیمارات و سودان پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی کردەوە – ئەم رێککەوتنە بەتوندی لەلایەن فەلەستینییەکانەوە رەتکرایەوەو سەرکۆنەی کرا. ساڵی رابردوو، بەرپرسانی سعودیە مەرجەکانیان بۆ واشنتن خستەڕوو بۆ ئەنجامدانی هەمان هەنگاو، واتە رێککەوتن لەگەڵ ئیسرائیل کەخۆی دەبینییەوە لەگرەنتی ئەمنی و هاوکاری ئەمریکا بۆ پەرەپیدانی پرۆگرامێکی ناوکی مەدەنی لەگەڵ توانستی پیتاندنی یۆرانیۆم. بایدن سەرگرتنی ئەگەری رێککەوتنێکی لەو جۆرەی بەلاوە باشە کە بتوانێت دۆخی رۆژهەڵاتی ناوەراست جێگیر بکات و هەڕەشەکانی ئێرانیش خامۆش بکات. دینیس رۆس، دیپلۆماتکارێکی پێشووی ئەمریکا بەئاژانسی فرانس پریسی راگەیاندووە، ئیدارەی بایدن سووریشن لەسەر ئەوەی کە هەژمونی واشنتن جارێکی تر لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەسەپێننەوە کەتێیدا چین پەرەیسەندووە. «داواکارییەکانی سعودیە لەئیدارەی بایدن گەورەیە، بەڵام روونە کەئیدارەی بایدن پێشوازیان لەبیرۆکەکە کردووەو ئامادەن دەرئەنجامێک بەرهەمبهێنن»، دینیس رۆس وای وت کەپێشتریش دانوستانکارێکی ئاشتی بووە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. واشنتن دەتوانێت رێککەوتنەکە بهێنێتە بوون؟ هێشتا دیار نییە کە رێککەوتنی واشنتن-ریاز لەسەر بابەتی ئەمن و ئاسایش چی دەبێت. دامەزراوەی توێژینەوەی بەرگری بۆ دیموکراسی پێشنیازی ئەوەیکردووە کە رەنگە واشنتن بیر لەوەبکاتەوە ریاز بکاتە «هاوبەشێکی گەورەی بەرگری» یان هاوپەیمانێکی گەورە لەدەرەوەی ناتۆ». بەڵام هەر رێککەوتنیکی لەو جۆرە لەگۆنگرێس بە ئاسانی تێناپەڕێت و لەلایەن ئەندامانی کۆنگرێسەوە بەربەستی بۆ دروستدەکرێت بەوپێیەی کە رۆژنامەی نیویۆرک تایمزی ئەمریکی هەفتەی پێشوو رایگەیاند بەرپرسانی ئەمریکا دەیانەوێت پەیماننامەیەکی هاوبەشی بەرگری لەنێوان یابان و کۆریای باشور ئەنجامبدەن کە رووبەڕووی بەرهەڵستی تووند دەبێتەوە لەلایەن کۆنگرێس. سعودیە دەڵێت پرۆگرامە ناوکییەکەی ئاشتیخوازانە دەبێت، هەرچەندە لەچاوپێکەوتنەکەی لەگەڵ فۆکس نیوز بن سەلمان وتی ئەگەر ئێران چەکی ناوکی بەدەستبهێنێت ئەوا «ئێمەش دەبێت بەدەستی بهێنین». بەڕەچاوکردنی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لەسعودیە، هەر رێککەوتنێک کە پەیوەندییەکانی ئەمریکا زیاتر قووڵ بکاتەوە لەگەڵ سعودیە بەربەستێکی گەورەی بۆ دروستدەبێت. «یاسادانەرانی ئەمریکا نابێت هەرگیز رێ بە رێککەوتنیکی ئەمنی بدەن کەسوپای ئەمریکا پەیوەست بکات بەوەی خوێن بڕژێت لەپێناو پاریزگاریکردن لەدیکتاتۆرییەکی دڕندە»، عەبدوڵا عەلود، بەڕێوبەری رێکخراوی (فریدەم ئینیشەتیف) کە بارەگاکەی لەواشنتنە، وای وت. ئەی فەلەستینییەکان چیان بەسەردێت؟ لەمێژە سعودیە دەڵێت دان نانێت بەئیسرائیل بەبێ چارەسەرێکی دوو دەوڵەتی بۆ ململانێی ئسیرائیل-فەلەستین و نیشتەجێکردنێکی دادپەروەرانە بۆ ئاوارەکانی فەلەستین. گفتوگۆکانی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان لەسەرەتاوە تەرکیزی لەسەر هەندێک بابەتی تر بوو، بەڵام لەم دواییانەدا گۆڕانکاری بەسەردا هات. لەمانگی ئابی ئەمساڵ، سعودیە باڵیۆزی خۆی بۆ ناوچەکانی فەلەستین راگەیاند و لەو کاتەشەوە هەردوولا شاندیان بۆ لای یەکتر ناردووە. باڵیۆزەکە لەکەرتی خۆرئاوا بارەگای نییەو تەنها سیمبولییە. لەچاوپێکەوتنەکەیدا، بن سەلمان وتی کە دۆزی فەلەستینییەکان «زۆر گرنگە» بۆ سعودیە. «دەبێت ئەو پرسە چارەسەر بکەین، پێویستە ژیانی فەلەستینییەکان ئاسان بکەین»، بن سەلمان وای وت. لەڕاپۆرتێکدا رۆژنامەی تایمز ئۆف ئیسرائیل کە لەزاری دوو بەرپرسی دەسەڵاتی خۆجێی فەلەستینییەکان وەریگرتووە دەڵێت، دەسەڵاتی خۆجێی فەلەستین بەمەرج رازی دەبێت رێککەوتنەکەی نیوان ئسیرائیل و سعودیە بکرێت ئەوەیش ئەوەیە کە ئیسرائیل کردە تاکلایەنەکانی رابگرێت لەکەرتی خۆرئاوا لەبەرامبەردا ئەوانیش دەست لەهەندێک کاری خۆیان هەڵدەگرن دژی ئیسرائیل کە سکاڵاکانیانە لەدادگای نیودەوڵەتی تاوانەکان دژی ئیسرائیل. یەکێک لەسەرچاوەکان ئەوەی بە رۆژنامەکە وتووە کەکردە تاکلایەنەکانی ئیسرائیل خۆی دەبینێتەوە لەبنیادنان و دروستکردنی ناوجەی نیشتەجێبوون و هێرشە سەربازییەکان بۆ سەر شارە فەلەستینییەکان لەگەڵ توندوتیژی دژی فەلەستینییەکان. دیار نییە کە ناتانیاهۆ دەستبەرداری کۆمەڵێک شتی گرنگ و گەورە ببێت لەپێناو رێککەوتنەکەدا. «نازانم ئەگەر ئەوە رووبدات، بەڵام ئەم رێککەوتنە تاقیکارییە بۆ هەموو بەهرەمەندی و زیرەکییەکانی ناتانیاهۆ»، دینیس رۆس وای وت.   دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەڵوێستیان چی دەبێت؟ ناساندنی ئیسرائیل لەلایەن سعودیەوە کەشوێنی دوو پیرۆزترین پێگەی ئیسلامە، دەبێتە پارێزگاری بۆ ئەو وڵاتانەی بەشدارن لە رێککەوتننامەی ئاشتی. بەڵام ناوو پێگەی سعودیە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکەوێتە بەر هێرشی جەماوەری و میدیایی بەوپێیەی رقئەستوری دژی ئیسرائیل لەناوچەکدا قووڵە. مانگی رابردوو دەرکەوت وەزیری دەرەوەی لیبیا چاوی کەوتووە بەهاوتا ئیسرائیلییەکەی کە بووە هۆی سەرهەڵدانی خۆپیشاندان و لەئەنجامدا وەزیری دەرەوەی لیبیا لەپۆستەکەی دووخرایەوە. ئەم رووداوانەو هاوشان لەگەڵ پاڵپشتی ناوخۆیی لەسعودیە بۆ فەلەستینییەکان بەدڵنیاییەوە لەمێشکی سەرکردەکانی سعودیەدایە. «پێکهێنانی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل پێش ئەوەی تەلئەبیب دەستبەرداری کۆمەڵێک شتی بەرچاو ببێت بەهایەکی وەهای نییە بۆ بەرژەوەندی نیشتمانی و ئەمنی سعودیە»، هیشام ئەلغەنام، ستوونوس لەگۆڤاری ئەلمەجالەی سعودی وای وت.

شەنای فاتیح بەپێی ساڵنامەی ئەمساڵی وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بڕیاربوو لە ١٣ی ئەیلولی ٢٠٢٣ دەرگای هۆڵەكانی خوێندن بكرێنەوە، بەڵام بەهۆی دابەشنەكردنی مووچەوە مامۆستایان بایكۆتی هۆڵەكانی خوێندنیان كردو داوای دابەشكردنی مووچەی سێ مانگ دەكەن. رۆژی ٢٤ی ئەیلول وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان خشتەی مووچەی مانگی تەمموزی بڵاوكردەوەو لە ١٠ی تشرینی یەكەمی ٢٠٢٣ كۆتایی دێت، چارەنووسی دابەشكردنی مووچەی مانگەكانی ئاب و ئەیلولیش دیار نیە، بەپێی خشتەكە رۆژی شەممە ٣٠ی ئەیلوول مووچەی وەزارەتی پەروەردە دابەشدەكرێت. ئەنجومەنی مامۆستایانی ناڕازی لەبەیانننامەیەكدا باس لەوەدەكەن كەڕۆژی یەكی تشرینی یەكەم پاش دابەشكردنی مووچەكانیان گردبوونەوەیەكی بەرفراوان ئەنجامدەدەن. ئەنجومەنی سەرتاسەری مامۆستایانی ناڕازی لەبەیاننامەیەكدا رایانگەیاند: «مامۆستایان، فەرمانبەران، مووچەخۆرانی مافخوراو لای هەمووان ئاشكرایە دەسەڵاتی تاڵانكاری هەرێم رۆژ دوای رۆژ بێباكانەتر مامەڵە لەگەڵ گرفتەكانی مووچەخۆران و هاووڵاتیاندا دەكات، بۆیە بەپێویستی دەزانین هەنگاوو ناڕەزەتیەكانمان توندترو فراوانتر بكەین، لەم پێناوەشدا بەپێویستی دەزانین ئەم هەنگاوانە بگرینەبەر». ئەنجومەنی سەرتاسەری مامۆستایانی ناڕازی دەشڵێن:» رۆژی شەممە 30 ئەیلولی ٢٠٢٣ پاش وەرگرتنی مووچەی وەزارەتی پەروەردە، بایكۆت لەسەرجەم شارو شارۆچكەكان دووپاتدەكەینەوەو خۆپیشاندان و گردبونەوەی بەرفراوان ئەنجامدەدەین، كات و شوێنی خۆپیشاندان و گردبونەوەی سەرجەم شارو شارۆچكەكان دوای راوێژ لەگەڵ گروپ و دەستە ناڕازییەكانی تر دیاری دەكەین». بەوتەی ئەنجومەنی سەرتاسەری مامۆستایانی ناڕازی، بەم نزیكانە گردبوونەوەو ناڕەزایەتیەكانیان دەبەنە بەغدادی پایتەختی عێراق و داوا لەحكومەتی عێراق دەكەن مووچەو بژێوی هاووڵاتیانی هەرێم نەكاتە قوربانی گەندەڵی و ناشەفافیەكانی دەسەڵاتدارانی هەرێم و حكومەتی عێراق راستەوخۆو لەڕێگەی كارتی بانكیەوە مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم دابەشبكات. هاوكات رۆژی ٢٥ی ئەیلولی ٢٠٢٣ ئالان حەمەسەعید وەزیری پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: مووچە مافێكی بنەڕەتی هەر كەسێكە كەكار بكات، بەڵام هەموومان دەزانین لەچەند هەفتەی رابردوودا چۆن لەلایەن بەغداوە مامەڵە لەگەڵ مافەكانی هەرێمی كوردستاندا كرا. وتیشی: ئەم قۆناغە سەختە تێدەپەڕێت و داواكارم لەو ناوچانەش كەبایكۆتی دەوامیان راگەیەندووە پڕۆسەی خوێندن بەردەوامی پێبدەن، چونكە داخستنی دەرگای خوێندنگەكان چارەسەری كێشەكان ناكات. مامۆستایەكی نارازی پێی وایە لەهەرێمی كوردستان پارە بۆ مووچە هەیە بەڵام حكومەت بەئەنقەست دابەشی ناكات عادل حەسەن، مامۆستای ناڕازی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:  بەداخەوە لەئێستادا داواكاری سەرەكی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان كورتبووەتەوە لەداواكردنی مووچەی مانگەكانی تەمموزو ئاب، چونكە ئێمە پێمانوایە پارە لەهەرێمی كوردستاندا هەیەو داهاتی ناوخۆ زۆر لەوە زیاترە كەبەشی دوو مووچە بكات و بەپێی وتەی وەزارەتی دارایی مانگانە داهاتی ناوخۆ نزیكەی ٣٢٠ ملیارە، هیوادارین دەسەڵاتدارانی هەرێم مووچەخۆران نەكەنە قوربانی گەندەڵی و ناشەفافی سیاسەتی ئابووری و حكومڕانیان. وتیشی: پێموایە ئەگەر ئەم مووچەیە مووچەی مانگی ئابیش بووایە مامۆستایان بەدڵێكی فراوانەوە دەچوونەوە ناوەندەكانی خوێندن، بەپێی ئەو رێككەوتنەش دەسەڵاتدارانی هەرێم لەگەڵ حكومەتی عێراقیدا كردوویانە مووچەخۆرانی هەرێم مووچەی سێ مانگیان دەفەوتێت. ئەو مامۆستا ناڕازییە دەشڵێت: چارەنووسی خوێندن مەترسی لەسەر نابێت و ساڵانی رابردووش بایكۆتمان كردووەو رێژەی دەرچوون لەسنووری پارێزگای سلێمانیدا زیاتر بووە لەسنووری پارێزگای هەولێرو دهۆك، هەروەها ساڵی ٢٠١٦ زۆرترین بایكۆتكراو ساڵی ٢٠٢٠یش بەهۆی كۆرۆناوە كەمترین دەوام كراو لەهەردوو ساڵەكەدا خوێندن هەژماركرا. «داواكاری سەرەكیمان بریتییە لەدابەشكردنی مووچەی مانگەكانی تەمموزو ئاب، ئەگەر بێت و بكەوینە مانگی 10وە رەنگە داواكارییەكانمان گۆڕانكاریان بەسەردا بێت و ببێتە دابەشكردنی مووچەی مانگەكانی تەمموزو ئاب و ئەیلول، هەروەها هەنگاوی ئایندەشـمان بریتییە لەوەی كەڕوودەكەینە بەغداد چ بەوەفد بێت یان ناڕەزایەتییەكان، رۆژی یەكشەممەش بڕیارمانداوە خۆپیشاندان ئەنجامبدەین لەسەرجەم شارو شارۆچكەكان». عادل حەسەن وای وت. جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایان دەڵێت مامۆستایان بەناچاری بایكۆتی هۆڵەكانی خوێندن دەكەن ئەگینا بایكۆت چارەسەر نییە. عەتا ئەحمەد، جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: بایكۆتی دەوام بەشێوەیەكی گشتی لەلایەن مووچەخۆرانی هەرێمەوە بڕیارێكی خۆرسكانەیە لەئەنجامی كەمتەرخەمی حكومەتی هەرێم بووە بۆیان و كەڵەكەبوونی  گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانی نیشتیمانیان دێت كەدەیان هەزار خانەنشینی نایاسایی بەپلەی سەربازی باڵاو چەندین بندیواری لێكەوتەوە. جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایان وتیشی: ئەمە وایكرد كەمووچەخۆرانی راستی باجی ئەم هەڵەیە بدەن و مامۆستایان بەناچاری بایكۆتی هۆڵەكانی خوێندن بكەن، ئەگینا بایكۆت چارەسەر نییەو ئومێدەوارین حكومەتی هەرێمی كوردستان بەزووترین كات چارەسەری ئەم بارودۆخە بكات. « ئێمە وەك یەكێتی مامۆستایان پشتیوانی سەرجەم داخوازییەكانی مامۆستایان دەكەین و جێی خۆیەتی هەموو لایەك پشتیوانیان بین و دەستخۆشیان لێبكەین چونكە داواكارییەكانیان تەنها داواكاری مامۆستایان نییەو داواكاری سەرجەم فەرمانبەرانە، بۆیە حكومەت پێویستە هەنگاوی جددیتر بنێت و بەزووترین كات مووچەی مانگی ئابیش دابەشبكات بۆ ئەوەی مامۆستایان بچنەوە هۆڵەكانی خوێندن»  عەتا ئەحمەد وای وت. جێگری سەرۆكی یەكێتی مامۆستایان باس لەوەشدەكات ئەمجارە مووچە ٥٢ رۆژ دواكەوتووەو مامۆستایان قەرزێكی زۆریان لەسەرەو بەو بارودۆخ و دڵەڕاوكێوە ناتوانن بچنەوە هۆڵەكانی خوێندن، بۆیە دابەشكردنی مووچەی مانگەكانی تەمموزو ئاب تاكە گرەنتییە بۆ ئەوەی بەزووترین كات دەوامی خوێندنگاكان دەستپێبكاتەوە. بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتی كە لەوەزارەتی داراییەوە دەستی كەوتووە وەزارەتی پەروەردە مانگانە پێویستی بەنزیكەی ١٥٠ ملیار دینار هەیە بۆ دابەشكردنی مووچە. مریەم قادر، مامۆستای یەكێك لەئامادەییەكانی شاری سلێمانییەو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: پاش دابەشكردنی مووچەی مانگی تەمموز ناچینەوە هۆڵەكانی خوێندن و بایكۆتكردن بەردەوام دەبێت تا ئەوكاتەی حكومەت داواكارییەكانمان جێبەجێدەكات، هەروەها دەمانەوێت چارەنووسی مووچەكانی دیكەش بزانین و بەزووترین كات حكومەت مووچەیەكی دیكەش دابەشبكات. وتیشی: بایكۆتكردن زیانێكی زۆر بەپڕۆسەی خوێدن و خوێدنكار دەگەیەنێت، بەڵام هۆكارەكە بۆ حكومەت دەگەڕێتەوە، داواكارین بێنە سەر خەت و مووچە دابەشبكرێت و گرنگی بەكەرتی پەروەردە بدرێت ئەوكاتیش مامۆستایان بەدڵسۆزییەوە دەچنەوە ناوەندەكانی خوێندن.

دلێر عەبدوڵڵا نەوەی نوێ كار لەسەر ئەو داوایانە دەكاتەوە كە لەلایەن دادگای باڵای فیدڕاڵیەوە رەتكراوەتەوەو لەهەوڵی ئەوەدان بەڕێگەو شێوازی نوێ داواكان زیندوو بكەنەوە، بەتایبەت سكاڵای راگرتنی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان. ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانیش رەخنە لەنەوەی نوێ دەگرێت و پێیوایە كەبێ هیچ لێكۆڵینەوەیەك سكاڵا تۆمار دەكەن و كێشەو گرفت دروستدەكەن. لەپاش هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی ساڵی 2021ی عێراق و گەیشتنی نەوەی نوێ بەبەغداد، ئەو حزبە هەوڵەكانی چڕتركردووەتەوە لەدژایەتیكردنی یەكێتی و پارتی و لەماوەی دووساڵی رابردوودا هەشت سكاڵای یاسایی لەدادگای فیدڕاڵی تۆماركردووە. كە لەحەوت سكاڵایاندا شكستی هێناو لەدواهەمین سكاڵادا توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن و دادگا ناچاربكەن وەڵامی سكاڵاكەیان بداتەوە كە دژی درێژكردنەوەی ماوەی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان تۆماریان كردبوو. سكاڵاكەی ئەمجارەی نەوەی نوێ، دژی درێژكردنەوەی ماوەی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بوو، كە تێیدا داوا لەدادگای فیدڕاڵی كرابوو بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنەكان بدات. لەوبارەوە سەرچاوەیەك لەنەوەی نوێ بەهاوڵاتی وت «ئەنجومەنەكان لەساڵی 2019 ەوە بەسەرچوون، بێ هیچ بنەمایەكی یاسایی ماوەیان درێژكراوەتەوەو ئەندامانیان موچەی مانگانە لەسەر قوتی خەڵك وەردەگرن، ئامانجی ئێمە دروستكردنی دەوڵەتی موئەسەسیە، چونكە كە رێز لەیاساو رێنماییەكان گیرا، ئەوا بنەماكانی دەوڵەتی موئەسەسی دادەمەزرێن، جگەلەوەش ئەم بڕیارانەی دادگای فیدڕاڵی دەبێتە بنەمایەك بۆ راگرتنی هەر هەوڵ و نیازێكی تر كە لەداهاتوودا بدرێت بۆ درێژكردنەوەی نایاسایی پەرلەمان و ئەنجومەنەكان، یان هەر بڕیارێكی تر كە رەهەندی یاساییان نییەو بەزۆر دەسەپێنرێت. واتە هیچ كەسێك جارێكی تر جورئەتی ئەوە ناكات دەست بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی دەزگاكانی پەرلەمان و ئەنجومەنەكان ببات.» پێشتر نەوەی نوێ حەوت سكاڵای رەتكرایەوە، بەو هۆیەوە رەخنەیەكی زۆری لێگیراو واباسكرا كە ئەو سكاڵایانە هەوڵێكە بۆ شەرعیەتدان بەبڕیارەكانی حكومەتی هەرێم. لەوبارەوە سەرچاوەكەی  نەوەی نوێ بەهاوڵاتی وت «ئەو داوایانەی دەڵێن گوایە رەتكراوەتەوە، وانییە. رەتنەكراوەتەوە. دادگا دەڵێت لەتایبەتمەندی ئێمە نییە، رەتكردنەوەو دۆڕان جۆرێكە كەدادگا بڕیار بدات كە بڕیاری ماوە درێژكردنەوەكان دەستووری و یاسایین، ئەوكاتە دەكرا پێمان بوترێن دۆڕاوین. زۆر بەئاشكرا دادگای فیدڕاڵی دەڵێت لەتایبەتمەندی ئێمە نییە. واتە سكاڵاكان یاسایین و جێی خۆی گرتووە، بەڵام لەتایبەتمەندی دادگای فیدڕاڵی نییە. بۆیە ئەو هەڵمەتانەی دژی ئێمە دەكرێت یەك مەبەستی هەیە، ئەویش لێدانە لەنەوی نوێ.» لەئێستادا ئەنجومەنەكان دەوامیان تێدا ناكرێ و دادگای باڵای فیدڕاڵیش ماوەی 60 رۆژی دیاریكردووە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەڵام بەپێی وتەی ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگا ئەو وادەیە كەمە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن و هۆشداریشی دا بەدروستبوونی بۆشاییەكی گەورەی كارگێڕی لەپارێزگاكاندا، لەوبارەوە ئەكرم شەریف ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەسەر لیستی یەكێتی بەهاوڵاتی وت «ئێستا ئەنجومەنەكان نەماون، كێ هەڵدەستێ بەڕایی كردنی كاروباری رۆژانەی خەڵك؟ كێ و كام جیهەت گرفتە بەردەوامەكانی خەڵك چارەسەر دەكات؟ بەپێی بڕیارەكە دەبێت لەماوەی 60 رۆژدا هەڵبژاردن بكرێت، دەی كە زەمینە لەبارنەبێ بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن چی بكرێت باشە؟ دڵنیابە لە 60 رۆژی تردا هەڵبژاردن ناكرێت. كەواتە بۆشاییەكی زۆر دروستدەبێت و لەئەستۆی ئەوانەیە كە دیراسەیان نەكردووە.» پاش بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی عێراق، وا بڵاوكرایەوە كەپێویستە تەواوی ئەو مووچانە بگەڕێنەوە بۆ خەزێنەی دەوڵەت كە لەلایەن ئەندامانی ئەنجومەنەكانەوە لەماوەی درێژكردنەوەدا وەرگیراون، بەڵام شارەزایەكی یاسایی پێی وایە كەئەوە هیچ بنەمایەكی نییە. لەوبارەوە عەبدولقادر ساڵح عەبدول راوێژكاری یاسایی بەهاوڵاتی وت «سەرەڕای ئەوەی لە بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵیدا بابەتی مووچە نەهاتووە، بەڵام بەبڕوای ئێمە ئەندامانی ئەنجومەنەكان لەبەرئەوەی پەیڕەوی دەقێكی یاساییان كردووەو ئەو دەقە یاساییە مافی مانەوەی پێداون وەك ئەندامانی ئەنجومەنەكەو هەروەها لەبەرئەوەی لەو ماوەیەدا ئەركی وەزیفیان ئەنجامداوە، بۆیە ئەگەر وەك كرێی هاوتاش بێت شایستەی ئەو مووچەیە دەبن و نابێت لێیان وەربگیرێتەوە. چونكە ناكرێت ئەندامانی ئەنجومەن بەرپرسیارێتی هەڵەی پەرلەمان بگرنە ئەستۆ، بۆیە لەوبارەوە دادوەری كارگێڕی لەعێراق چەندین بنەمای یاسایی هەیە كەسەقامگیرن لەسەر ئەم بابەتە.» ئەم هەوڵەی نەوەی نوێ، بووەتە جێی رەخنەی لایەنەكانی دەسەڵات و ئەوان پێیان وایە كەدیراسەی دۆخەكە نەكراوەو دەبوو خوێندنەوەی ورد بكرایە بۆ هەوڵەكەیان، لەوبارەوە ئەكرەم شەریف بەهاوڵاتی وت «بەڕێزان لەنەوەی نوێ فراكسیۆنیان هەبوو لەپەرلەمان ئەوكاتەی كە تەمەنی ئەنجومەنەكان درێژكرایەوە بۆ تانەیان لێنەدا، نەوەی نوێ ئەگەر تانەی داوەو دەعواكەی بردەوە ئەی كەی هەڵبژاردن دەكرێت و ئەو بۆشاییە بەكێ دەسپێریت؟ ناكرێت مەسیری ئەم وڵاتە بسپێرین بەقەدەر. بەڕاستی ئەمانە بەسۆزو عاتیفەو موزایەدەی سیاسی ئیش دەكەن، بەڕاستی ئەوە ناكرێت، ئەوە پێویستی بەوردەكاریی بوو، دەبێت دیراسە بكرایە. ئەوان كێشەیەكیان دروستكردووەو چارەسەریان لا نییە، ماعقول نییە ئەم كێشەیە دروستكراوەو چارەسەریشت لانییە بۆ ئەوەی چاكی بكەیت.» بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتی، نەوەی نوێ كار لەسەر زیندووكردنەوەی سكاڵا رەتكراوەكانی دەكات و لەهەوڵی ئەوەدایە دووبارە ئەو سكاڵایانە بجوڵێنێتەوە، بەڵام بەپێی رێنمایی و راسپاردەی یاسایی و بەشێوازو تایبەتمەندی جۆری سكاڵاكە، لەوبارەوە سەرچاوەكەی نەوەی نوێ بەهاوڵاتی وت «یەكێتی و پارتی لەهەوڵەكانی ئێمە نیگەرانن، ترسیان لەسكاڵاكانی ئێمە هەیەو لەهەندێكیاندا بەتایبەت سكاڵای پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران سەرۆكی حكومەت خۆی بەشەخسی دەستوەردانی كردووە، بەتایبەت لەپرسی راگرتنی پلەبەرزكردنەوی فەرمانبەران، چونكە بڕە پارەكەی زۆرەو نزیك دەبێتەوە لە پێنج ملیار دۆلار. بۆیە بەو داوایە زۆر نیگەران بوون و بەفەرمی پەیوەندیان بەدادگاوە كردووە تا سكاڵاكان رەتبكرێنەوە. ئەو سكاڵایەمان كە لەلایەن دادگای فیدڕاڵیەوە وەرنەگیرا، رەوانەی دادگای كارگێڕی كراوەو لەوێوە كاری لەسەر دەكەین». نەوەی نوێ لەساڵی 2022 سێ داوایان بەژمارەكانی (27 ، 156 ، 160) تۆماركردووەو لەمساڵیشدا چوار داواكاری تریان بەژمارەكانی (72 ، 109 ، 123 ، 134) تۆماركرد، بەڵام سەرجەمیان رەتكرانەوەو داواكاری هەشتەمیان كە لەلایەن رێبوار ئەوڕەحمانەوە تۆماركرا قبوڵكراو دادگای فیدڕاڵی بڕیاری لەسەردا. لەئێستاشدا چەند حزب و كەسایەتییەك هاوشێوەی نەوەی نوێ سكاڵای یاسایی دژی بڕیارو رێنماییەكانی حكومەت و پەرلەمان تۆماردەكەن و سكاڵاكردن بووەتە نەریتێكی حزبی و لایەنەكانی دەسەڵاتیش ئەم هەوڵە بەدژایەتیكردنی قەوارەی هەرێم لەقەڵەمدەدەن.

هاوڵاتی  وتەبێژی یەكینەكانی پاراستنی گەل بۆ هاوڵاتی ئەوە ئاشكرادەكات، ئەو شەڕەی لەدێرەزوور بەڕێوەدەچێت و بۆ دووەم جار سەریهەڵداوەتەوە هیچ پەیوەندییەكی بەعەشیرەتەكانەوە نییە، بەڵكو پیلانی هاوبەشی توركیاو سوریایە دژ بەڕۆژئاوای كوردستان و ئیدارە سەربەخۆكەی. هێزەكانی سوریای دیموكرات رایگەیاند سەرجەم ئەو چەكدارانەیان وەدەرناوە كەچوونەتە شارۆچكەی زیبان لەپارێزگای مەیادین كە لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی سوریادایە، ئەوەش لەكاتێكدایە هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) قەدەغەی هاتوچۆی لەچەند ناوچەیەكی پارێزگای دێرەزوور راگەیاند دوای ئەوەی كە شەڕ لەنێوان هێزەكانی هەسەدەو هۆزە عەرەبەكان روویداوە كەتێیدا 22 كەس كوژراون. ناوەندیی میدیایی هێزەكانی سوریای دیموكرات ئاماژەی بەوەكردووە هێزەكانیان لەئێوارەی رۆژی دووشەممەوە هێزێكی سوپای رژێمی سوریایان وەدەرناوە كە چوونەتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی هەسەدە لەشارۆچكەی زیبان سەر بەشاری مەیادین، كەدەكەوێتە رۆژئاوای رووباری فوڕات، ئەویش دوای دوو كاتژمێر لەپێكدادانی سەربازی لەنێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات و ئەو هێزەی سوپای سوریا كەهاووڵاتیانی مەدەنییان بۆ خۆحەشاردان و شەڕ بەكارهێناوەو چوونەتە ناو چەند ماڵ و مزگەوتێكەوە. هەسەدە ئەوەشی خستووەتەڕوو: لەپێكدادانەكاندا 20 سەربازی سوریا كوژراون و 31 ی دیكەش برینداربوون، بەوتەی هێزەكانی سوریای دیموكرات رژێمی سوریا بۆ پشتیوانی ئەو چەكدارانە بەتۆپی دوورهاوێژ هێزەكانیانی بۆردوومان كردووە، بەڵام سەركەوتوو نەبوون لەكۆنترۆڵكردنی شارۆچكەی ئەلزیبان. لەلایەكی دیكەوە روانگەی سوری بۆ مافەكانی مرۆڤ رایگەیاند، لەپێكدادانی هەسەدەو هۆزە عەرەبەكان 64 قوربانی بوونی هەیەو 22 كەس كوژراون كە 18 كەسیان سەر بەهۆزە عەرەبەكانن و سێ كەسیان سەر بەهەسەدەن، ئەمە جگەلەوەی 42 كەسی مەدەنی، 26 چەكداری هۆزە عەرەبەكان و 12 ئەندامی هەسەدە برینداربوون. بەپێی هەواڵی میدیا ناوخۆییەكانی سوریا، هەسەدە لەچەند شارۆچكەیەكی پارێزگای دێرەزوور، بەتایبەتی شارۆچكەی زیبان، قەدەغەی هاتووچۆی راگەیاندووە بەبێ ئەوەی وادەی كۆتایی هاتنی دیاری بكات، ئەمە لەكاتێكدایە كە رۆژی دووشەممە شەڕ لەنێوان هەردوولا دەستیپێكردەوە دوای ئەوەی كەهەسەدە لەسەرەتای ئەم مانگەدا كۆتایی بەشەڕو پێكدادانەكان هێنا. لەبارەی ئەو هێرشانەوە، سیامەند عەلی وتەبێژی یەكینەكانی پاراستنی گەل بەهاوڵاتی وت:»رۆژی دووشەممە ژمارەیەك چەكداری نزیك لەڕژێمی سوریا لەڕۆژئاوای فوڕاتەوە دەربازی رۆژهەڵاتی فوڕات بوون و هێرشیان كردەسەر ژمارەیەك لەهێزەكانی ئێمە، لەئەنجامدا شەڕی قورس روویداو پاشان هێزەكانمان ئەو هێزانەیان گەمارۆداو گورزێكی كوشندەیان لێوەشاندن، بەهۆیەوە سێ هەڤاڵی ئێمە شەهیدبوون،بەدیاریكراویش شەڕەكە لەشارۆچكەی ئەلزیبان بوو، بەهۆیەوە قەدەغەی هاتوچۆ لەو ناوچەیە راگەیەندرا». وتیشی:»ئێستا رەوشەكە ئارامەو شەڕڤانەكانی ئێمە دەستیان بەئۆپەراسیۆن كردووە لەو ناوچەیە لەبەرئەوە دەتوانین بڵێین وردە وردە رەوشەكە ئارام دەبێتەوە و رێوشوێنەكان ئاسایی دەبنەوە، ئەو چەكدارانە بەناوی عەشیرەتەوە شەڕ دەكەن بەڵام لەڕاستیدا ئەوانە عەشیرەت نین و گرێدراوی رژێمی سوریان، لەكاتێكدا كوڕو كچی ئەو عەشیرەتانە بەشێكیان لەناو هێزەكانی سوریای دیموكراتدان، بەڵام بەشێكیان لەلایەن رژێمی سوریاوە بەكاردەهێنرێن». وتەبێژی یەپەگە دەشڵێت:»هەر هێرشێك لەهەرێمی دێرەزوورو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی رژێمی سوریاوە دەكرێت بەپێی پیلانێكی مەترسیدارە لەلایەن توركیاو رژێمی سوریاوە، بەڵام هەم هەسەدەو هەم هاوپەیمانی نێودەوڵەتی سەبارەت بەو پیلانانە هۆشیارەو رێوشوێنی پێویست گیراوەتەبەر». بەپاساوی دەستگیركردنی فەرماندەیەكی ئەنجومەنی سەربازی دێرەزوور بەناوی ئەبو خەولە لەسەر پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ و گەندەڵی لەلایەن هەسەدەوە، لەكۆتایی مانگی ئاب شەڕ لەنێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات و هۆزە عەرەبەكان دروستبوو كەتێیدا چەكدارە عەرەبەكان بەهاوكاری سوپای سوریا چەند ناوچەیەكیان داگیركرد، بەڵام دواتر هەسەدە لە ئۆپەراسیۆنێكدا سەرجەم ناوچەكانی كۆنترۆڵكردەوە.

سەركۆ جەمال هەرچەندە هەرێمی كوردستان لەدوای دروستبوونیەوە لەساڵی 1991 لەخراپترین دۆخیدایە، بەڵام هێشتا لایەنە سیاسییەكان لەسەر ئەو ریفراندۆمەش كۆك نین كەپێكەوە بڕیاریانداو ئەنجامیاندا، دوای شەش ساڵ لەئەنجامدانی ریفراندۆم كەئەوكات بەناوی سەربەخۆییەوە ئەنجامدرا ئێستا هەرێمی كوردستان نەك هەر دەوڵەت نییە بەڵكو قەوارەكەشی لەمەترسیدایە، چاودێران و سیاسیەكانیش لەبارەی لێكەوتەكانی ریفراندۆم رای جیاوازیان هەیە. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان كە بەبڕیاردەری یەكەمی ئەنجامدانی ریفراندۆمەكەی ساڵی 2017 دادەنرێت كە ئەوكات سەرۆكی هەرێمی كوردستان بوو، لەشەشەمین ساڵیادی ئەنجامدانیدا لەپەیامێكدا  دەڵێت  «پیرۆزە، رۆژی سەركەوتنی ئیرادەی گەل». شەش ساڵ لەمەوبەر ئەمریكا بەڵێنی بە مەسعود بارزانی دا ئەگەر ریفراندۆم نەكات، یارمەتی كورد بدات بۆ رێككەوتنێكی مانادار لەسەر دابەشكردنی دەسەڵات‌و داهات لەگەڵ بەغدا‌، هەروەها ماددەی 140 جێبەجێ بكرێت‌و كێشەی پێشمەرگەو كێشەكانی تری كورد لەگەڵ عێراق چارەسەر بكات، بەڵام بارزانی سور بوو لەسەر سازدانی ریفراندۆم. لەكاتێكدا یادی  شەش ساڵەی سازدانی ریفراندۆم دەكرێتەوە، شەش مانگی تەواوە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بەفشاری حكومەتی عێراق راگیراوە، بەوەش حكومەتی هەرێم رێژەی نزیكەی 80%ی داهاتەكانی خۆی لەدەستداوە‌و توانای دابینكردنی موچەی نییە، بەرپرسانی هەرێمیش چاویان لەئەمریكییەكانە نێوەندگیری بكەن بۆ دەربازكردنی موچەی فەرمانبەران لەناو كێشمەكێشە سیاسییەكان، لەكاتێكدا ئەو رۆژەش كەبڕیاری ریفراندۆم درا حكومەتی هەرێم موچەی فەرمانبەرانی پێ دابین نەدەكرا. نیسانی 2017 وردە وردە شەڕی «داعش» بەرەو كۆتایی هەنگاوی دەچوو، حكومەتی هەرێم لەناو قەیرانێكی دارایی قوڵدابوو، مانگانە بەپاشەكەوتیشەوە موچەی فەرمانبەرانی بۆ دابین نەدەكرا، لەڕووی سیاسیشەوە هەرێمی كوردستان لەناو قەیراندا بوو، ماوەی دوو ساڵ بوو بەهۆی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و درێژكردنەوەی وادەی سەرۆكایەتییەكەی مەسعود بارزانییەوە، پارتی دەرگای پەرلەمانی داخستبوو، بزوتنەوەی گۆڕانی لەحكومەت دەركردبوو، بەڵام رۆژی  7ی حوزەیران 2017 لایەنە سیاسییەكان بەبێ ئامادەبوونی بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی و چەند لایەنێکی ناڕازی، بەسەرۆكایەتی مەسعود بارزانی كۆبوونەوە.  لەم كۆبوونەوەیەدا بارزانی قسەی كردووەو وتوویەتی:» من دەزانم لەكوردستان كێشە هەیە، بەڵام ناكرێت ریفراندۆم ببەسترێتەوە بەكێشەكانەوە، ریفراندۆم بابەتێكی نەتەوەییەو پەیوەندی بەهیچ كەس‌و لایەنێكەوە نییە، دەبوو گۆڕان‌و كۆمەڵ بەشداری ئەم كۆبوونەوەیەیان بكردایە، چونكە پرسێكی چارەنووسسازە، ئێستا دوو رێگامان لەبەردەمدایە، یان ئەوەی وەكو هاووڵاتییەكی عێراقی بمێنینەوە، یاخود ئەوەی بڕیارێكی مێژوویی بدەین، با ژیان‌و مردنمان بەیەكەوە بێت، دەرفەت دێت‌ و دەڕوات». هەرچەندە بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی مەسعود بارزانی لەكۆبوونەوەكەدا وتوویەتی كە «ئەنجامدانی ریفراندۆم بەواتای دامەزراندنی دەوڵەت نییە». بەڵام بەشداربووانی كۆبوونەوەكە پشتیوانی خۆیان بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم دووپاتكردووەتەوە. بەگشتی لەكۆبوونەوەكەدا زۆرینەی لایەنەكان لەسەر دوو خاڵ هاوڕابوون  یەكەم بەشداریكردنی گۆڕان و كۆمەڵی ئیسلامی لەپڕۆسەكەدا، هاوكات سەرجەم بەشداربووان سەرەڕای تێبینیەكانیان بەشێوەی مەبدەئی لەگەڵ سازدانی ریفراندۆمدا بوون. بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی، مەسعود بارزانی لەگەڵ ئەوەدابووە رۆژی یەكی ئەیلولی 2017 ریفراندۆم ئەنجامبدرێت، بەڵام بەهۆی كەمیی كات ناچار بووە بەڕۆژی 25 ی ئەیلول رازی بێت كە رای نوێنەرانی یەكێتی و بەشێك لەلایەنەكانی دیكەش بووە.  یەكەمین كۆبوونەوەی لیژنەی باڵای ریفراندۆم  رۆژی 7/8/2017 بەسەرۆكایەتی مەسعود بارزانی بوو، ئەم كۆبوونەوەیە لەكۆبوونەوەی لایەنە سیاسییەكان كەتێیدا رۆژی ریفراندۆم دیاریكرا جیاوازتر بوو، بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی بارزانی‌و نوێنەری لایەنەكان لەلیژنەی ریفراندۆم دوای وەرگرتنی بۆچوونی وڵاتانی جیهان، هەندێك لەبڕیارە توندەكەیان بۆ سازدانی ریفراندۆم پاشەكشێیان كرد، بارزانی هەر لەو كۆبوونەوەیەدا وتوویەتی:» خۆتان دەزانن لەكۆبوونەوەی لایەنە سیاسییەكاندا ئێوە كاتی ریفراندۆمتان دیاری كردووە نەك من». ریكس تیلەرسن وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی ئەمریكا رۆژی 23ی ئەیلول، واتا دوو رۆژ بەر لەوەی ریفراندۆم بەڕێوەبچێت، نامەیەكی بۆ مەسعود بارزانی نارد، تێیدا داوای لێكرد، پرۆسەی ریفراندۆم دوابخات، بەدیلی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی كە لەنامەكەی تیلەرسندا كە لەزیاتر لە (700) وشە پێكهاتبوو، ئەوەبوو، كورد ریفراندۆم نەكات‌و لەبری ئەوە بۆ ماوەی ساڵێك بچێتە گفتوگۆوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی لەگەڵ بەغداد‌و ئەگەر هەیە وادەی دانوستانەكە دوای ساڵەكە درێژبكرێتەوە. هەروەها تیلەرسن باسی لەوەكردبوو، ئەمریكا لەگەڵ بەریتانیا‌و فەرەنسا هەوڵدەدەن بەدیلی ریفراندۆم كە دیالۆگە لەگەڵ بەغداد بۆ چارەسەری كێشەكان، لەئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی پەسەندبكرێت، ئەگەر بەدیلەكەش ئەنجامی نەبوو، ئەوكات ئەوان پاڵپشتی كورد دەكەن ریفراندۆم بكات، لەبەرامبەردا هۆشداری دابوو لەبارەی ئەوەی ئەگەر هەرێم بەدیلەكە قبوڵ نەكات‌و سووربێت لەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆم، ئاكامی مەترسیداری دەبێت. سەرئەنجام رۆژی 25ی ئەیلولی 2017 لەناو بارودۆخێكی خراپی ئابوری‌و سیاسی ناوخۆی هەرێمی كوردستان‌و لەژێر فشاری وڵاتانی ناوچەكە ئێران، توركیا ‌و ناڕەزایەتی ئەمریكا‌و بەریتانیا‌و فەرەنسا‌و ئەڵمانیا‌و یەكێتی ئەوروپا، ریفراندۆم لەهەرێمی كوردستان و چەند ناوچەیەكی كێشەلەسەر بەڕێوەچوو، دواتر كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم رایگەیاند زیاتر لە 92%ی بەشداربووان بە»بەڵێ» دەنگیانداوە بۆ سەربەخۆیی كوردستان، هەرچەندە بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی كە بەشدارنەبوون لەناو ئەنجومەنی باڵای ریفراندۆمدا، لەڕۆژی دەنگداندا چوونە پاڵ ریفراندۆمەكە. بەیانی رۆژی 25ی 11ی 2017، دوای كارەساتەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو لەدەستدانی رێژەی 51%ی خاكی ناوچە كێشەلەسەرەكان، دادگای فیدراڵی عێراق فەرمانێكی دەركرد‌و كاركردنی بەئەنجامەكانی ریفراندۆمی هەرێمی كوردستان سڕكرد، هەرێم ، فەرمانەكەی دادگای فیدراڵی عێراقی پەسەندكرد‌و بەوەش قایل بوو بەهەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم لەپێناو دەستپێكردنەوەی دانوستان لەگەڵ عێراق و هەڵگرتنی ئابڵۆقە لەسەر دەروازە سنوری‌و فڕۆكەخانەكانی هەرێم. لایەنە سیاسییەكان دوای شەش ساڵ لەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆم رای جیاوازیان هەیە ئاری هەرسین، كادیری پێشكەوتووی پارتی دیموكراتی كوردستان لەبارەی ریفراندۆمەوە بەهاوڵاتی وت:»ریفراندۆم هەڵوێستەی میللەتێك بوو بەرامبەر بەچارەنووسی خۆی، میللەتان لەكەسایەتی و حزبەكان گەورەترن، بۆیە ئەو بوختانانەی دەڵێن ریفراندۆم موبادەرەی تاكەكەسی سەرۆك بارزانییە درۆیەكی زەبەلاحە، ئەو كەسانەی پاش داخستنی فڕۆكەخانەكانی هەولێرو سلێمانی پاشگەزبوونەوە كەسانی ترسنۆك و پۆپۆلیست و بەرژەوەندیخوازن». سۆران جەمال تاهیر، ئەندامی پێشووی مەكتەبی سیاسی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لەبارەی ریفراندۆمەوە بەهاوڵاتی وت:» سەرباری ئاگادارکردنەوەی وڵاتانی زلهێزی دنیاو بەتایبەتی نامەی تیلەرسن وەزیری دەرەوەی ئەمریکا کەداوای لەسەرکردایەتی سیاسی کورد کردبوو دەرفەتێکی دیکە بدەن بەحکومەتی عێراقی بۆ ئەوەی بەیەکەوە مافەکانی گەلی کورد بسەلمێنن، ئەگەر هاتوو لەماوەی ساڵێکدا ئەو مافانە نەسەلمێنرا ئەوکاتە ئەمریکاش پشتگیری ئەنجامدانی ریفراندۆم دەکات. ئەو ریفراندۆمەی کەگەلێک هێزو لایەن پشتگیریان کردو هەندێ لایەنیش پێیان باشبوو لەکاتێکی دیکەی گونجاودا ئەنجامبدرێ  بۆ ئەوەی نەبێتەهۆی لەدەستدانی دەستکەوتەکانی گەلەکەمان، دەتوانین بڵێین بەداخەوە ئەنجامێکی پۆزەتیڤی نەبوو و بەڵکو بووەهۆی لەدەستدانی بەشێکی خاکی هەرێم». وتیشی:» دیارە ئەوانەی ریفراندۆمیان کردو هانی ئەنجامدانی ریفراندۆمیاندا ئەنجامەکەشیان بەو شێوازەی کەهەیە تائێستا پێ قبوڵەو بەو شێوەیە دەیبینن کەئەمە هۆکارێک بووە رۆژێک لەڕۆژان بتوانرێ لەگەڵ وڵاتانی دەرو دراوسێ و وڵاتانی دنیا ئەم ریفراندۆمە ببێتە هۆکارێک بۆ داواکاری مافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلەکەمان،  ئەگەر ریفراندۆم ئەنجام نەدرایە ئەو وڵاتانەی بیانی و ئیقلیمی بیانوویان بەدەستەوە نەدەبوو کەهیچ کارێک بکەن و ئەو بیروباوەڕە شۆڤێنیانەی کەهەیانبووە لەڕابردوو جێبەجێی بکەن، لەوانەیە لەدەرفەتێکی دیکەدا بگەڕانایە بۆ ئەوەی ئەو مەرامەی هەیانە جێبەجێی بکەن لەبەرئەوەی لەعەقڵیەتی حوکمڕانی عێراقیدا هێشتا ئەوە نەهاتووەتە کایەوە کە لەوڵاتێکی فیدراڵدا بژین و باوەڕیان بەمەرکەزیەتێکی تەواو هەیە بەجۆرێک قبوڵکردنی فیدراڵیەت جارێ لەهزریاندا ماوە بچەسپێنرێت «. ئەبوبەكر هەڵەدنی، ئەندامی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان و ئەندامی پێشووی مەكتەبی سیاسی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، لەبارەی ریفراندۆمەوە بەهاوڵاتی وت:»لەڕیفراندۆم هەموو دنیا دژمان بوو، سەرجەم ئەو حزبانەش كە لەلیژنەی باڵای ریفراندۆم ئەندامیان هەبوو بەرپرسن لێی، بووەهۆی لەدەستدانی خەونی سەربەخۆیی كورد، كۆدەنگی جیهانی لەسەر كورد نەهێشت، لەناوخۆشدا رۆژ بەڕۆژ پایەكانی دەسەڵاتی كوردی دەڕووخێت، حكومەتیی هەرێم مووچەی بەپاڕانەوە لەبەغدا پێدەدرێت و دەتوانین بڵێین لەبەغدا شتێك نەماوە بەناوی فیدراڵی». ئەبوبەكر هەڵەدنی وتیشی: «بەشێكی زۆری ئەم دۆخەی دروستبووە پەیوەندی بەگەندەڵییەوە هەیە، لەلایەكی دیكەشەوە هۆكارەكەی لێكەوتەكانی ریفراندۆم، هەرێم لاساری كرد بەرامبەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی جگە لەوەی كاتەكەشی خراپ بوو، جگە لەوەی ریفراندۆم شەرعیەتی جەماوەری نەبوو، شەرعیەتی سیاسیشی نەبوو، ئەوانەشی لەگەڵ مەسعود بارزانی كۆبوونەوە رووگیر بوون ئەگینا لەگەڵ ریفراندۆم نەبوون». «ئەگەر ریفراندۆم نەكرایە لانیكەم دۆخی كەركوك و ناوچە دابڕێندراوەكان هەر لەژێر دەسەڵاتی كورددا دەبوو، فشارەكان و دۆخی ئێستاش بەمشێوەیە نەدەبوو كە تەنها دوژمنەكانمان ئاواتیان بۆ خواستووە نەك كوردی دڵسۆزو نیشتیمانپەروەر». ئەبوبەكر هەڵەدنی وادەڵێت. ئێستا دوای شەش ساڵ لەئەنجامدانی ریفراندۆم، هەرێمی كوردستان دۆخەكەی گەیشتووەتە ئەو ئاستەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ پاراستنی قەوارەكەی نامەیەكی ئاڕاستەی جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا كردووە، هەرچەندە ئەمریكا بەفەرمی وەڵامی نامەكەی نەدایەوە، بەڵام  ناوبژیوانی كرد لەنێوان هەرێم و بەغدا تاكێشەی بودجە لەنێوانیان چارەسەر بكرێت و بەغدا پارە بۆ هەرێم بنێرێت.

هاوڵاتی  لاهور شێخ جەنگی لەبارەی بەستنی پێنجەم كۆنگرەی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان لە ٢٦ی ٩ی ٢٠٢٣پەیامێكی بڵاوكردەوەو دروستكردنی لیستێكی نوێی لەدەرەوەی یەكێتی راگەیاند، سەرچاوەیەكی نزیك لەلاهوری شێخ جەنگی زانیاری گرنگ بۆ هاوڵاتی لەبارەی لیستەكە ئاشكرادەكات. لەپەیامەكەی لاهور شێخ جەنگیدا هاتووە:»سەرانی ئێستای یەكێتی بڕیاریانداوە بەئەنجامدانی كۆنگرەیەكی بەزۆر سەپێندراوی نایاسایی و ناپەیڕەوی و بەپێشلكردنی هەموو پرەنسیپ و رێكارە حزبییەكان، یەكێتیی بەرەو لێكترازانێكی گەورەو هەژانێكی ناوخۆیی بەرن كەهەرگیزاو هەرگیز لەمێژووی یەكێتیدا كۆنگرەیەكی لەم جۆرە ئەنجام نەدراوە، كە ‌‌حزبەكە بەرەو لەناوچوون و وێرانبوونی زیاتر بەرێت». دەشڵێت:» ئێمە لەپرۆسەی سیاسی دانابڕێین و بەردەوام دەبین ، هەربۆیە لێرە بەدواوە خاوەنی بڕیاری خۆمانین و درێژە بەكاری سیاسیی خۆمان دەدەین لەسەر بنەمای پرەنسیپە نەگۆڕەكانمان، دەمەوێت پێتان رابگەیەنم وەك یەكەم هەنگاومان بەشداری لەهەڵبژاردنەكانی داهاتووی پارلەمانی كوردستان دەكەین و لیستێكی گەل پەسەند رادەگەیەنین كەخۆی دەبینێتەوە لەبەرەیەكی فراوانی رزگاریی نیشتمانیی بەبەشداریی سەرجەم دەنگە ئازاو دلێرو ناڕازییەكانی خەڵكی كوردستان لەناوەوەو دەرەوەی یەكێتی». لاهوری شێخ جەنگی ئەوەشی خستووەتەڕوو:» بەداخێكی زۆرەوە دۆخی ژیان و گوزەرانی هاووڵاتییان و مووچەخۆرانیش لەوپەڕی خراپیدایەو گەنجەكانمان بەتەواوی نائومێدبوون لەوەی كەژیانێكی ئارام و شایستەو ئاسۆیەكی روونیان هەبێت لەم هەرێمەدا». هاوڵاتی بۆ وەرگرتنی زانیاری زیاتر پەیوەندی بەچەند سەركردەیەكی نزیك لەلاهوری شێخ جەنگییەوە كرد، هەرچەندە هیچ یەكێكیان بەفەرمی ئامادەنەبوون لەوبارەیەوە زانیاری زیاتر بدەن، بەڵام سەرچاوەیەكی نزیك لەلاهوری شێخ جەنگی زانیاری وردی بۆ هاوڵاتی ئاشكراكرد. ئەو سەرچاوەیەی نزیك لەلاهوری شێخ جەنگی بۆ هاوڵاتی وتی:» تائێستاش خۆمان بەیەكێتی دادەنێین بەڵام كە كۆنگرە دەكرێت و چی بڕیارێك دەدات ئەوان ئازادن و ئێمەش ئازادین چۆن سیاسەت دەكەین، ئەو بەرەیەی كاك لاهور رایگەیاندووە فراوانە چونكە ناڕەزایەتیەكی زۆر هەیە لەهەرێمی كوردستان». وتیشی:»ئێمە هەموو رێكارە یاساییەكان بۆ دروستكردنی لیست دەگرینەبەرو پێموانییە هیچ گرفتێك هەبێت چونكە حزبێكی سیاسی دروست دەكەین نەك چەكداری، هیچ لایەنێكیش بەئێمەی نەوتووە نابێت لیست دروست بكەن». لەچەندڕۆژی ربردوودا چەند بەرپرسێکی باڵای یەکێتی رایانگەیاند کەبەشداری کۆنگرەی پێنجەمی یەکێتی ناکەن کەدیارترینیان مەلا بەختیار، ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندییەکانی یەکێتی بوو. چەند سەرکردەیەکی دێرینی تری حزبەکەش بەشداری کردنیان دیار نییە. سەرچاوەکەی نزیک لە لاهور شێخ جەنگی بەناڕاستەوخۆ ئاماژەی بەوە کرد کەبەشێک لەو سەرکردانە پەیوەندیان لەگەڵ لاهوری شێخ جەنگی دروستکردووە. «ژمارەیەك سەركردایەتی و ئەنجومەنی باڵای یەكێتی بەشداری كۆنگرەی یەكێتی ناكەن و خەڵكی تریش هەیە لەدەرەوەی یەكێتی پەیوەندی بەم بەرەیەوە دەكات لەدهۆكەوە تا خانەقین خەڵكی تێدایە، داوامان لەكەس نەكردووە لەگەڵمان بێت بەڵام خەڵكێكی زۆر پەیوەندییان كردووەو ئەم لیستە هەموو لایەن و كۆمەڵانی خەڵكی كوردستانیش لەخۆدەگرێت»، سەرچاوەكەی نزیك لەلاهوری شێخ جەنگی وای وت. ئەو سەرچاوەیە باسی لەوەشكرد:»ئێمە تەنیا كار لەسەر دەنگەكانی یەكێتی ناكەین دەمانەوێت خەڵكێكی زۆر لەدەوری ئەم لیستە كۆببێتەوە، بەڵام بەشێوەی ئەلكترۆنی دەنگدان بكرێت پێشهاتێكی خراپەو لایەنەكانیش ناڕەزاییەتیان دەربڕیوە بۆ ئەوەی رێگری لەساختەكاری بكرێت لەهەڵبژاردن». سەبارەت بەبەشداریكردنی چەند سەركردەیەكی ناڕازی لایەنەكانی دیكە، ئەو سەرچاوەیە وتی:»تائێستا بڕیار وایە لاهوری شێخ جەنگی سەرۆكی لیستەكە بێت و بیروڕا گۆڕینەوە لەگەڵ زۆر سەركردە لەئارادایە بەتایبەت عوسمانی حاجی مەحمود كە نزیكبوونەوەو بیروڕا گۆڕینەوە هەیە بۆ كاری پێكەوەیی، بەڵام هێشتا زۆر شت هەیە لەسەر لیستەكە یەكلایی نەبووەتەوە بەڵام بەرنامەیەكی سیاسی نوێمان دەبێت، چونكە ناكرێت ئەم دۆخەی هەرێم بەردەوام بێت و هەر رۆژەو بڕیارێك لەدژی هەرێم دەربچێت لەدادگای فیدراڵیەوە، ئێمە پێمان وایە هەرێمی كوردستان موڵكی یەكێتی و پارتی نییەو دەبێت لەم دۆخە رزگار بكرێت». جوڵەی نوێی لاهوری شێخ جەنگی لەكاتێكدایە، دوای دووساڵ لەڕووداوەكانی هەشتی تەمموزی 2021 كەتیایدا لەهاوسەرۆكی یەكێتی دوورخرایەوە، بەناوی یەكێتییەوە پەیامی رادەگەیاندو كاری سیاسی دەكرد، بەڵام بەیەكلابوونەوەی دەستپێكردنی كۆنگرەی پێنجی یەكێتی لە 27-9-2023 لاهوری شێخ جەنگی بەفەرمی جیابوونەوەی خۆی لەو حزبە راگەیاند.

سەركۆ جەمال ڕۆژی  27ی ئەیلولی 2023 یەكێتی نیشتیمانی كوردستان پێنجەمین كۆنگرەی خۆی دەستپێكرد، ئەم كۆنگرەیە بۆ یەكێتی سەختە، چونكە دووساڵ بەسەر رووداوەكانی هەشتی تەمموز لەناوخۆی ئەو حزبە تێدەپەڕێت، كەتێیدا لاهور شێخ جەنگی وەك هاوسەرۆكی یەكێتی دوورخرایەوەو بەشێك لەسەركردەكانی ئەو حزبەش كەنزیكبوون لێیەوە بەهەمانشێوە دوورخرانەوە، چاوەڕواندەكرێت ئەم كۆنگرەیە پەیكەری حزبەكە بگۆڕدرێت. بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی، لەكۆنگرەی پێنجدا دەستكاری پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی و پەیكەری سەركردایەتی حزبەكەش دەكرێت، بەجۆرێك سیستەمی هاوسەرۆكایەتی كە لەكۆنگرەی چوار جێگیركرابوو هەڵدەوەشێنرێتەوە، بەوەش بافڵ تاڵەبانی وەك سەرۆكی یەكێتی هەڵدەبژێردرێتەوەو ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی و مەكتەب و بەشێك لەئۆرگانەكانی ئەو حزبەش گۆڕانكاری بەسەردا دێت. ئەوەی ئەمجارە بۆ كۆنگرەی یەكێتی جیاوازە، بەشێك لەسەركردەو كەسە نزیكەكانی لاهور شێخ جەنگی بەشدارییان پێناكرێت و دەنگی ناڕەزایەتییان بەرزبووەتەوە. سەردار هەركی، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان، كەیەكێكە لەدوورخراوەكان، بەهاوڵاتی وت:» ئەم كۆنگرەیە لەكاتێكدایە كەزەمینەی كۆنگرەكردن فەراهەم نییەو كاری لەپێشینەی دیكە هەیە. لەلایەك لەهەمووكات زیاتر دۆخی ناوخۆ پێویستی بەپرۆسەی ئاشتەوایی و تەبایی هەیە، لەلایەكی دیكە دوو هەڵبژاردنی گرنگ و چارەنووسسازمان لەبەردەمە، پێویست دەكات یەكێتیی خۆی بۆ ئەو هەڵبژاردنانە ئامادەبكات». وتیشی:» كۆنگرەكردن لەم بارودۆخەو بەبێ بوونی زەمینەیەكی لەباری هێمنی و سەقامگیریی ناوخۆیی، زیان بەدەنگ و پێگەی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان دەگەیەنێت، بۆیە پێموایە ئەم كۆنگرەیە لەهەلومەرجێكدا دەكرێت كە زەمینە لەبار نییەو لەئەنجامدا زیان بەیەكێتی دەگەیەنێت، رەنگە ئەم كۆنگرەیە لەبری چارەسەركردن گرفتەكان قووڵتر بكاتەوە». پەیامی ئەو سەركردایەتیەی یەكێتی لەكاتێكدایە،فێنك ئەحمەدو ژینۆ محەمەد كەهەردووكیان ئەندامی سەركردایەتی یەكێتین، رایدەگەیەنن كەبەشداری كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتی ناكەن.  فێنك ئەحمەد دەڵێت:» ئامادەنیم بەشداری كونگرەی پێنجی یەكێتی بكەم، ئەم كونگرەیە نەك كونگرەی رێكخستنەوەی  یەك وتاری و یەك كرداری نیە، بەڵكو كونگرەی وێرانكردنی یەكێتی یە هەر لەدوای هەشتی تەمموزەوە وتوومانە ئێمە نابین بە بەشێك لەبڕیاری وێرانكردنی یەكێتی». هاوكات ژینۆ محەمەد دەڵێت:» لەهەشتی تەمموزەوە ئێمە بەهەستكردن بەبەرپرسیارێتی بەرامبەر مێژوو و سەروەریەكانی یەكێتی و خوێنی شەهیدان و میللەتەكەمان بڕیارماندا كەشەرعیەت بەگرتنەدەستی دەسەڵات بەكودەتا نەدەین و نەچووینە ژێر باری هیچ هەڕەشەو هەوڵدانێك بۆ رازیكردنمان بەئیمتیازات، بۆیە جێگەی شانازیمانە كەئەوە ئێمەین بەشداریكردنمان لەسیاسەتی بەرەو هەڵدێربردنی یەكێتی ڕەتكردەوەو ئامادەنەبووین ببینە بەشێك لەو نەهامەتیانەی بەسەر یەكێتیەكان و میللەتەكەمان دا دەهێنرێت و هەر لەسەرەتاشەوە  دركمان بەوە كرد كەئەنجامەكانی هەشتی  تەمموزو سیاسەتی ناسیاسیانەی بەڕێوەبەرانی ئێستای یەكێتی بۆ  یەكێتی و گەلەكەشمان باش نابێت و هەر لەو پێناوەش بەردەوامبووین لەسەر هەڵوێستەكانمان». هاوكات چەتۆ ساڵح، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی رایگەیاند:» بەحەسرەتێكی قووڵەوە بڕیارمدا وەكو ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتی كەمتمانەی هەردوو كۆنگرەی سێ و چوارم بەدەستهێنابوو، چیتر لەناو سەركردایەتییەكی بێ رۆڵ و لاوازو ناكاریگەر نەبم». دەشڵێت،»بەشداری كۆنگرەی پێنجەمیش ناكەم، چونكە بەكۆنگرەیەكی پەلەپەل و بێزەمینەو بۆ هەڵكڕوزاندن و زاڵبوونی مەرامە ترسنۆكەكانی دەزانم، ئێستا یەكێتی لەحزبی هێزی بیرو بازوو داماڵراوە بۆ بازووی بێ بیر، بەنەفەسی بوغزو قینەو پاكتاوكردن بۆ راماڵینی رەمزو كەسە دەركەوتووەكان ملی هەڵدێری گرتووە». لەلایەن خۆشیەوە ئاراز  شێخ جەنگی، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان كە لەدوای رووداوەكانی هەشتی تەمموز لەپۆستەكەی سڕكراوە، لەپەیامێكدا دەڵێت:» نەمدەویست هیچ بنووسم لەسەر ئەم وەزعەی كەیەكێتی تێدایە،كە من چەند هەفتەیەك پێش ئێستا رای خۆم وت كەبەشداری لەم مەهزەلەیە ناكەم كەناونراوە كۆنگرە، من حەزدەكەم بەو هەڤاڵانەو جەماوەری یەكێتی بڵێم كەئەمە بەشی كۆتایی فلیمەكەی هەشتی تەمموزە كە بەهاوكاری دامودەزگای ئیقلیمی و بەپاڵپشتی هەندێك كەس لەناو پارتی دیموكراتی كوردستان كرا». ئاراز شێخ جەنگی دەشڵێت:» شتێك نامێنێت بەناوی یەكێتیەكەی مامجەلال، حزبێكی نوێ‌ لەمانە دروستدەكرێت كەهەردەم لەدژی مامجەلال كاریان كردووە، پێموایە ئێستا كۆمەڵێك كەس دەستیانگرتووە بەسەر یەكێتی و بەكاریدەهێنن بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان و خەڵكە تێكۆشەرو ماندووەكانیش پەراوێزدەخرێن». ئەو ئەندامەی سەركردایەتی یەكێتی ئەوەشی نووسیوە:» بەداخەوە ئەمەی ئەم كارەش دەكات دوو كەس بەناوی كوڕانی مامجەلالەوە دەیكەن كەكۆمەڵێك خەڵكی هەلپەرستیان لەدەور كۆبووەتەوە، بۆیە داوا لەهەموو تێكۆشەرە بەئەمەكەكانی یەكێتی دەكەم كەخۆیان بەدوور بگرن لەم بارودۆخەو لەكۆتاییهێنان بەم حزبە كەزیاتر لە 20 هەزار شەهیدی لەپێناو دراوەو بۆ خزمەتی خەڵكی كوردستان دروستبووە». پێشتریش مەلا بەختیار ئەندامی ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندیەكانی یەكێتی لەپەیامێكدا رایگەیاند:» ئۆباڵی بەشدارینەكردنی من و هەڤاڵەكانی ترم لەكۆنگرەی پێنجی یەكێتی لەئەستۆی مەكتەبی سیاسی بەگشتی و هەڤاڵ بافڵ تاڵەبانی-یە بەتایبەتی، سێ‌ هەفتە لەمەوپێش لەگەڵ هەڤاڵ بافڵ دانیشتم زیاد لەكاتژمێرو نیوێك گفتوگۆمان كرد، بەڵام گفتوگۆكانمان ئەنجامی نەبوو». وتیشی:» ئەوان دەیانەوێت 21 بۆ 31 كەس بكەنە ئەندامی ئەنجوومەنی باڵاو پەیڕەوی بۆ دانێن، بڕیاربوو، ناوی ئەوانەی دەكرێنە ئەندامی ئەنجوومەنی باڵا بنێرن لەگەڵ پەیڕەوەكەی، بەڵام تائێستا نەیانناردووە، لەكاتێكدا دوو رۆژی تر كۆنگرە دەبەسترێت». مەلا بەختیار دەشڵێت:»هەڤاڵ بافڵ پێیوایە، دۆخی یەكێتی زۆر باشەو وڵاتانیش لەسیاسەتی یەكێتی رازین، تەنانەت وتی  سەردانی توركیاش دەكەم و چارەسەری كێشەكان دەكەم، بەڵام ئەنجامەكەیمان بەچاوی خۆمان بینی». لەدرێژەی قسەكانیدا مەلا بەختیار دەشڵێت:» كۆنگرەكانی پێشوو شەش مانگ بۆ ساڵێك ئامادەكاری دەكرا، بەڵام ئێستا هیچ ئامادەكارییەك نەكراوەو پەیڕەوی ناوخۆش پێشێلكراوە، بۆ هەڵبژاردنی ئەندامانی كۆنگرە پرۆسەی دیموكراسی جێبەجێنەكراوە، چونكە ئەوەی كراوە دەستنیشانكردن بووە، نەك دەنگدان». جگە لەو ئەندام سەركردایەتی و بەرپرسانەی یەكێتی كەپەیامیان هەبووەو بەشداری كۆنگرە ناكەن، نزیكەی 15 ئەندامی دیكەی سەركردایەتی ئەو حزبەش كەهیچ پەیامێكیان نییە بەشداری كۆنگرە ناكەن، هاوڵاتی پەیوەندی بەچەند كادیرێكی پێشكەوتووی یەكێتیەوە كرد لەمەڵبەندو مەكتەبە جیاوازەكان بەڵام بەشێكیان ئامادەنەبوون لێدوان بدەن هەرچەندە لەپاڵاوتن بۆ كۆنگرەش دەرنەچوون. یەكێك لەو كەسانەی لەمەڵبەندی سلێمانی بۆ كۆنگرە دەرنەچووە، محەمەد باڵخییە، ئەو بەهاوڵاتی وت:»هیچ خروقات و دەستەگەرییەك لەهەڵبژاردنەكەی مەڵبەندی سلێمانیدا نەبووەو بەبێ كێشە بەڕێوەچووە، لەكۆی 54 كاندید 19 یان دەرچوون، پیرۆزباییان لێدەكەم گرنگ ئەوەیە كۆنگرە سەركەوتوو بێت». لەبارەی چۆنیەتی بەڕێوەچوونی كۆنگرە هاوڵاتی پەیوەندی بە ستران عەبدوڵا ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتییەوە كرد، وەڵامی چەند پرسیارێكی هاوڵاتی دایەوە. ئەو ئەندامەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی بەهاوڵاتی وت:»یەكێتی ئێستا تۆكمەترەو بڕیاری سیاسی تێیدا بەیەكگرتوویی دەدرێت و داهاتووی سیاسی یەكێتی روونبووەتەوە، بۆیە ئەم كۆنگرەیە ئاسانتر بەڕێوەدەچێت، شێوەی بەڕێوەچوونی كۆنگرەو دەزگاكانیش لەم كۆنگرەیە جیاواز دەبێت كەئەوەش مافێكی ئاسایی هەر حزبێكەو پەیڕەوی ناوخۆ داویەتی». وتیشی:»ئێمە وا سەیری كۆنگرە دەكەین كە هەر بڕیارێك دەربكات شەرعیەتی هەیە، كۆنگرەش بۆ ئەو كەسانەیە كەبەشداری تێدادەكەن و رێوشوێنەكانی دیاریكراوە، سەركردایەتیەكانی پێشوو و ئێستا، ئەنجومەنی باڵای سیاسی و پێشمەرگەكانی حەفتاو هەشتاكان ئەو كەسانەشی كە بەدەنگدان لەهەڵبژاردنی كۆنفرانسەكانەوە هاتوون و ئەو 100 كەسەی كە لەدەسەڵاتی سەرۆكی یەكێتییە بانگیان بكات». «دەسەڵاتی ئەو 100 كەسە كاتی خۆشی مام جەلال هەیبووە كە بەتەزكیە خەڵكێك هاتووەتە كۆنگرەوە، ئەو كەسەشی نایەتە كۆنگرە شتێكی ئاساییەو ئەم كۆنگرەیە بڕیار لەهەتاهەتایی هیچ حزبێك نادات و كۆنگرەی دیكەش دەبێت، ئەو بڕیارانەی لەم كۆنگرەیە دەدرێت بۆ كۆنگرەی داهاتووش دەخوات هیواداریشین بەزوویی كۆنگرەكانی دیكەش ئەنجامبدرێت، هەر كەسێكیش نایەت ئازادە چۆن باسی دەكات بەڵام ناتوانێت بڕیار لەسەر كۆنگرە بدات».

شەنای فاتیح پاش ئەوەی لەساڵی ٢٠١٩وە نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەئیسپانیا داخرا، ماوەی زیاتر لە 20 رۆژە نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەئیسپانیا و پرتوگال کراوەتەوە، بەمەبەستی برەودان بەپەیوەندییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و ئیسپانیا. بەشێوەیەکی گشتی پەیوەندی نێوان هەرێمی کوردستان و وڵاتی ئیسپانیا لەئاستێکی مامناوەندا بووە، بەڵام پاش ریفراندۆمەکەی هەرێمی کوردستان لە ٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧ تاڕادەیەک پەیوەندییەکانی نێوان هەردوولا ئاستێکی خراپی بەخۆیەوە بینی، چونکە ریفراندۆمەکەی هەرێمی کوردستان هاوکات بوو لەگەڵ ریفراندۆمی هەرێمی کەتەلۆنیاو هەرێمی کوردستان پشتگیری ریفراندۆمەکەی هەرێمی کەتەلۆنیا بوو. لەساڵی ٢٠١٩وە حکومەتی هەرێمی کوردستان نوێنەرایەتی لەئیسپانیا نییە، بەڵام لە ٢٩ی ئابی ٢٠٢٣ نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەئیسپانیاو پرتوگال کرایەوە بەئامانجی گەشەدان بەپەیوەندی نێوان هەرێمی کوردستان و ئیسپانیا، وەك نوێنەرایەتیەكە دەڵێت لەڕوانگەی پێشخستنی ئابووری و سێکتەری کەرتی کشتوکاڵ و گەشتوگوزار و هاندانی کۆمپانیاکان لەڕێی وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازییەوە. لەیەکەم هەنگاویشدا بانگهێشتی سێ وەزارەتی حکومەتی هەرێمی کوردستانیان کردووە لەگەڵ دەستە خوشکی نێوان شاری هەڵەبجە و شاری گێرنیکای ئیسپانیادا. دارەوان حاجی حامید، نوێنەری حکومەتی هەرێمی کوردستان لەئیسپانیاو پرتوگال لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: لەئیسپانیا تازە هەڵبژاردن تەواو بووەو چاوەڕێی پێکهێنانی حکومەتی نوێن، تا لەگەڵیدا پەیوەندی دروستبکەین لەنێوان وەزارەتەکان بەتایبەت وەزارەتی دەرەوە کەسیاسەتی دەرەوەی ئیسپانیا دادەڕیژێت. وتیشی: ئامانجمان گرنگیدانە بەسێکتەری گەشتوگوزارو کشتوکاڵ و هاندانی کۆمپانیاکانی ئیسپانیا بۆ وەبەرهێنان لەهەرێمی کوردستاندا بەهەماهەنگی نێوان وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی لەگەڵ دەستەی وەبەرهێنان، هەروەها پلان هەیە هەندێ فێرگەی وەرزشی ئەکادیمی بهێندرێنە کوردستان بەتایبەت ئێستا کار لەسەر ئەتلەتیکۆ مەدرید کراوە کەیاریزانی تۆپی پێ بەشێوەیەکی پیشەیی پێبگەیەنن کەنوێنەرایەتی حکومەتی هەرێم کارئاسانی دەکات بۆ بەنێودەوڵەتیکردنی یاریزانەکانی کوردستان. نوێنەری حکومەتی هەرێم لەئیسپانیا ئاماژەی بۆ ئەوەشکرد بەمەبەستی سودوەرگرتن لەئەزموونی وڵاتی ئیسپانیا بەفەرمی بانگهێشتی هەردوو وەزارەتی کشتوکاڵ و بازرگانی حکومەتی هەرێممان کردووە بۆ ئیسپانیا، بڕیارە کۆتایی مانگی تشرینی یەکەم سەردانی ئیسپانیا بکەن، هەروەها بانگهێشتنامەی فەرمی نێردراوە بۆ وەزارەتی تەندروستی هەرێمی کوردستان و ئەوانیش مانگی تشرینی دووەم دێنە ئیسپانیا بۆ سودوەرگرتن لەکەرتی تەندروستی وڵاتی ئیسپانیا. «پلانێکی دیکەی  درێژخایەنمان گەشەدانە بەپەیوەندییە دووقۆڵییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و ئیسپانیا، یەکێک لەئامانجەکانمانیشمان لەنزیکترین کاتدا بریتییە لەئامادەکاری بکەین بۆ دیداری ئاستی باڵا کەسەرۆکی هەرێم یان سەرۆکی حکومەت و جێگرەکەی لەگەڵ سەرۆکوەزیرانی ئیسپانیا.» دارەوان حاجی حامید وای وت. نوێنەری حکومەتی هەرێمی کوردستان لەئیسپانیاو پرتوگال وتیشی: لەنوێنەرایەتی حکومەتی هەرێم لەئیسپانیاو پرتوگالدا هەفتانە حەوت رۆژ دەوام دەکرێت بەبێ بوونی هیچ پشوویەک بۆ ئەوەی ئەو پلانەکانانەی دامانناون بەباشی جێبەجێیان بکەین، یەکێک لەئامانجە سەرەکییەکانیشمان کردنەوەی کونسوڵخانەی ئیسپانیایە لەڕێی دەستەخوشکی شارەکانەوە. دەشڵێت: یەکێکی دیکە لەهەوڵەکانی نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەئیسپانیاو پرتوگال پارێزگای هەڵەبجە بکرێتە دەستەخوشکی شاری گێرنیکای ئیسپانیا. شاری هەڵەبجە ساڵی ١٩٨٨ لەلایەن رژێمی بەعسەوە کیمیابارانکرا، شاری گێرنیکاش ساڵی ١٩٣٧ بەڕابەرایەتی سەرۆکی دیکتاتۆری ئیسپانی فرانکلین بەهاوکاری هیتلەر کەئەوکات شاری گێرنیکا داوای ئازادیان دەکرد بەو هۆیەوە خاپورکرا. نوێنەری حکومەتی هەرێم لەئیسپانیا باسی لەوەکرد کە لەیەکەم هەنگاویاندا شاری دهۆک و هەڵەبجەیان هەڵبژاردووە چونکە پێشتر شارەکانی هەولێرو سلێمانی چەندین کرانەوەیان هەبووەو دەستەخوشکی دیکەیان هەبووە بۆیە نابێت ئەو دوو پارێزگایەش لەبیربکرێن، پێشنیاری شاری بلباومان کردووە کەببێتە دەستەخوشکی شاری دهۆک، بەڵام هێشتا دڵنیا نین، وردتر دەگەڕێین تاشارێک بکەیەنە دەستەخوشکی دهۆک، بۆیە شاری بلباومان پێشنیارکردووە چونکە لەڕووی کەشوهەواو هەبوونی چیاوە لەدهۆکەوە نزیکە بەڵام هێشتا رێکارەکانی ماوە، لەئێستادا تەنها هەنگاوەکانی دەستەخوشکی هەڵەبجەو گێرنیکامان خستووەتە بواری جێبەجێکردنەوە. دارەوان حاجی حامید ئاماژەی بۆ ئەوەشکرد کەسەردانی شاری گێرنیکایان کردو لەلایەن پارێزگاری گێرنیکاوە پێشوازیان لێکراوە، باسی بیرۆکەی دەستەخوشکییەکەو شاری هەڵەبجەو کیمیابارانکردنی شارەکەیان کردووە، ئەوانیش رایگەیاندووە کە لەگەڵ سێ شاردا دەستەخوشکیان هەیەو دەستەخوشکی زۆر ناکەن کەتەنها بڕیارێک و نووسراوێک بێت و بەکرداری کاری لەسەر نەکرێت، دەبێت هەردوولا سودمەند بن، بۆ ئەوەش پێشنیاری کرد کەپارێزگاری هەڵەبجە بانگهێشت دەکات لەکۆتایی مانگی تشرینی دووەم و دواتر وەفدێکی ئەوان دێنە پارێزگای هەڵەبجە، پێشنیارکراوە ئەگەر هەموو رێکارەکان باش بەڕێوەبچن لە ٢٦ی نیسانی ٢٠٢٤ دەستە خوشکییەکە ئیمزا بکرێت. ئەگەر دەستەخوشکی نێوان دوو شار بکرێت کۆمپانیاکان، زانکۆکان، کەرتی کشتوکاڵ و گەشتوگوزاری ئەو دوو شارە پەیوەندیدار دەبن بەیەکەوە، هەروەها پەیوەندییەکان پێشدەخات و خەڵکی گێرنیکا سەیردەکەن بزانن شارەکەیان دەستەخوشکی چ شارێکی سەردانی ئەو شارە دەکەن بەمەش خەڵکی ئەو شارە هەڵەبجە دەناسن و کاریگەری لەسەر پێشکەوتنی شارەکە هەیە. دەستەخوشکی شارەکان، ساڵانی ١٩٣٩-١٩٤٥ پاش جەنگی دووەمی جیهانی کاتێک ئەوروپا داڕووخا، کاتێک کلتورو وەرزشی شارەکان زیندوو بکرێتەوە بۆیە دەستەخوشکی لەوکاتەوە لەنێوان شارەکانی فەڕەنساو ئەڵمانیادا هەنگاوی نا، پاشان بۆ هەموو جیهان سەریهەڵدا. رۆژنامەی هاوڵاتی پەیوەندی بەبرپرسانی پارێزگای هەڵیبجەوە کرد بۆ وەرگرتنی زانیاری سەبارەت بەو پرسە، بەڵام هیچکامێکیان ئامادە نەبوون لێدوان لەوبارەیەوە بدەن.