یانەی نەورۆز ئێستا بووەتە یەکێک لە سیما دیار و گەشاوەکانی شاری سلێمانی

سەركۆ جەمال چارەنووسی سێ مووچەی ئەمساڵی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان كەوتە ساڵی داهاتوو، پەرلەمانتارێكی یەكگرتوو دەڵێت لەئەستۆی هەردوو حكومەتی عێراق و هەرێمە، ئەندامێكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقیش پێی وایە ئەگەر لەهەمواری بودجەی 2024 مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بخرێتەسەر خەرجی حاكیمە كێشەكە چارەسەر دەبێت، پەرلەمانتارێكی پارتیش دەڵێت ئەوەی عێراق دەیكات تاسەر بۆی ناچێتەسەر چونكە هەرێم دەستوری لەپشتە. بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی، حكومەتی عێراق لەگفتوگۆكانی لەگەڵ وەفدی هەرێم پێی وتوون دوای پاكتاوی دارایی ساڵی 2023 لەنێوان هەرێم و بەغدا تەنها پارەی 60٪ی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان دەنێرێت، ئەمەش پێش هەمواری یاسای بودجەی عێراق كەبڕیارە لەكۆتایی مانگی یەكی ئەمساڵ لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە ئەنجامبدرێت و بۆ ئەو مەبەستەش لیژنەیەك پێكهێندراوە. بەناردنی دوایین قەرزی حكومەتی عێراق كە 700 ملیارە فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان مووچەی مانگی نۆ وەردەگرن و مووچەی سێ مانگەكەی دیكەیان دەكەوێتەوە سەر ئەو قەرزانەی دیكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان داوای كردوون، لەكاتێكدا بەشێك لەپەرلەمانتارە شیعەكان دژی ئەوەن هیچ پارەیەكی دیكە بەقەرز بۆ هەرێمی كوردستان بنێردرێت. هەمواری یاسای بودجەی 2024ی عێراق رەنگە درەنگ بكەوێت، چونكە هێشتا سەرۆكی پەرلەمانی عێراق دیارینەكراوەو بەهۆی پشووی پەرلەمانی عێراقیشەوە هەمواری یاسای بودجە دەكەوێتە كۆتایی مانگی یەكی 2024. پەرلەمانتارێكی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان پێی وایە چارەنووسی سێ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم لەئەستۆی هەردوو حكومەتی عێراق و هەرێمە موسەنا ئەمین ئەندامی پەرلەمانی عێراق لەفراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: ئەو سێ مانگەی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان كە نەدراوە لەئەستۆی هەردوو حكومەتی هەرێم و عێراقە و پێویستە چارەسەرێكی بۆ بدۆزنەوە و پێویستە لەهەمواری بودجەی ساڵی 2024 بڕێك پارەی بۆ دابین بكرێت. وتیشی: هەوڵدەدەین وەكو پەرلەمانتاران لەبەرئەوەی عێراق نەیهێشتووە هەرێم نەوت بفرۆشێت كەواتە دەبێت لەگەڵ حكومەتی هەرێم رێكبكەون قەرەبووی ئەو مووچە فەوتاوانە بكەنەوە، سەبارەت بەمووچەش كە سەرۆكوەزیرانی عێراقمان بینی بەڵێنیدا كەپێشنیارێكی باشی ئامادەكردووە بۆ هەمواری بودجە تایبەت بەمووچەی فەرمانبەرانی هەرێم، كەهەر لەبودجەی حاكیمە مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بدرێت و پرسی مووچەی فەرمانبەران لەكێشە سیاسییەكان دووربخرێتەوە. «هەندێك ئەندامی پەرلەمانی عێراق كەبەشێكیان لەلیژنەی دارایین تەبا نین لەگەڵ مافەكانی ئێمەو شەڕی خۆیان لەگەڵ حكومەتی هەرێم لەسەر بنەمای ئازاردانی خەڵكی هەرێم دەكەن، كەئەوەش ئەخلاقی و سیاسی رەوا نییەو هیوادارین ئەو دەنگە ئەمساڵ كزتربێت و شكست بهێنێت لەوەی دەقێكی وابنووسرێت لەبودجە كەبتوانرێت مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دابین بكات». سەبارەت بەو زانیاریەی باس لەوەدەكات كە لەكاتی گفتوگۆی نێوان هەرێم و بەغدا، وەفدی عێراق بەهەرێمیان وتووە 60٪ی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەدەن بەقەرز پێش هەمواری یاسای بودجە، موسەنا ئەمین وتی:»ئەگەر هەر قەرزێكی دیكە لەلایەن عێراقەوە بۆ هەرێم بنێردرێت پێموانییە لە 700 ملیار كەمتر بێت و ئەو قسەیەش مەبەست لێی پشكی هەرێمە لە دوازدە پۆینت شەشەكە». پەرلەمانتارێكی پارتی دیموكراتی كوردستان لەپەرلەمانی عێراق دوو میكانیزم بۆ چارەسەری كێشەی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان باس دەكات شوان محەمەد، پەرلەمانتاری پارتی لەپەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»ئەولەویەتی حكومەتی هەرێم چارەسەركردنی دۆخەكەیەو لەهەوڵی زۆر چڕدایە، بەكۆمەڵێك میكانیزم كەیەكەمیان داواكردنی قەرزی دیكەیە تا یاسەكە هەمواردەكرێتەوە، میكانیزمی دووەمیش پەلەكردن لەهەموارەكەدا ئەگەر ئیرادەیان هەبێت كێشەكە نەهێڵن زۆری پێناچێت هەمواری یاساكە، ئێمە دەستورمان لەپشتەو ئەوەی عێراق دەیكات نادەستورییە تاسەر ئەمەی بۆ ناچێتە سەر، تا كەی دەیەوێت میللەتێك لەبرسا بكوژێت ئەمە نە لۆژیك و سیاسەت و دەستور و بنەمای هاووڵاتیبوون و ئەو قوربانیەی كورد داویەتی بوار بەعێراق نادات ئەمەی بۆ بچێتە سەر». ئەو پەرلەمانتارەی پارتی لەپەرلەمانی عێراق وتیشی:» بۆیە هیچ چارەسەرێك نییە جگە لەوەی چارەسەری دۆخەكە بكرێت، ئەگەر بشیەوێت چارەسەری نەكات ئەوە كورد كارتی فشاری هەیەو تەسلیمی واقیعەكە نابێت و مووچەخۆرانی خۆمان نادەینە دەست قەزاو قەدەر، چارەسەرەكە لەئەولەویەتی حكومەتی هەرێم لەسەر بنەمای دەستور و هاوبەشی و رێككەوتنەكانەو لەسەر ئەو بنەمایەش ئەو حكومەتەی ئێستای عێراق پێكهێندراوە». «ئەو گروپەی لەپەرلەمانی عێراق بەتایبەت لیژنەی دارایی یاری بەعەقڵی هەندێك پەرلەمانی ئێمەش دەكەن و راست ناكەن، دەڵێن لەگەڵ ئەوەین هەموو مانگێك عێراق مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بدات لەولاش سكاڵا دەكەن بۆ رێگری لەقەرزكردنی 700 ملیار، لەكاتێكدا ئێمە سەروو ملیارێكمان لەلایانە، حكومەتی عێراقیش دەزانێت ئەوەی بەرامبەر فەرمانبەرانی هەرێم دەكرێت ستەمەو پێموانییە حەق بەخۆیان نەدەن مووچەخۆران و فەرمانبەرانی ئێمە ماندوو بكەن، هەمواری یاسای بودجەش لەسەرەتای مانگی یەكی ساڵی داهاتوو پێموایە هەموو كێشەكان چارەسەر دەكات». شوان محەمەد وای وت. پەرلەمانتارێكی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان كەئەندامی لیژنەی داراییە باس لەپێشنیارێك دەكات كەئەگەر پەسەندبكرێت چارەسەری كێشەی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم دەكات لەلایەكی دیكەوە دكتۆرە نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لیژنەیەك راسپێردراوە لەلایەن محەمەد شیاع سودانی سەرۆكوەزیرانی عێراقەوە بەهەماهەنگی لەگەڵ لیژنەی دارایی پەرلەمان بۆ چارەسەركردنی پرسی مووچەی هەرێم لەكاتی هەمواركردنەوەی یاسای بودجەو یەكێك لەپێشنیارەكان ئەوەیە مووچە لەخەرجی حاكیمە هەژماربكرێت، ئەگەر ئەو پێشنیارەش پەسەندبكرێت چارەسەری ئەو كێشەیە دەكات». شارەزایەكی ئابوری و بانك پێی وایە ئەگەر ئەو بڕگەیەی باس لەخەرجی راستەقینە دەكات و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی لەسەرە ئەوا ساڵێكی دارایی قورستر لەساڵی رابردوو چاوەڕێی هەرێم دەكات گوڵاڵە سدیق، شارەزای ئابوری و بانك، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»بێگومان ئەمە دوایین گوژمەی قەرزی ئەمساڵە، ئەوەی دیكە دەكەوێتەوە سەر ئەو رێككەوتنانەی لەنێوان هەرێم و ناوەند دەكرێن چونكە ئەوەی هەیە كێشەی سیاسییە سەری كێشاوە بۆ كێشەی دارایی، ئەگەر حكومەتی عێراقی پێداگربێت كەپاكتاوی حسابی 2023 بكات بەپێی بودجە كەخەرجی راستەقینە كراوەتە پێوەر ئەوا حكومەتی هەرێم زۆر قەرزاری حكومەتی عێراق دەبێت، ئەوكات دەبێت لەبودجەی 2024 قەرز بداتەوە بەحكومەتی ناوەند». وتیشی:»ئەگەر لەبودجەی 2024 ئەو بڕگەیە هەموار نەكرێتەوە كەباس لەخەرجی راستەقینە دەكات، ئەوا دڵنیام كەقەیرانی 2024 زۆر زیاتر دەبێت لەقەیرانی 2023 ئەم قەیرانەش كاریگەری نەرێنی كردووەتە سەر بازاڕەكان و بژێوی خەڵك خراپەو پارەی باج و رسومان ئەركی سەرشانی هاووڵاتیانی هەرێمی قورس كردووە». «ئەگەر بەم ئاڕاستەیە بڕوات و هەمواری بودجەی 2024 نەكرێت ئەوا بەدڵنیایی 2024 دۆخەكە زۆر قورستر دەبێت بۆ هاووڵاتیانی هەرێم، ئەگەر لەمساڵدا نۆ مووچە دابەشكرابێت ئەوا لەساڵی داهاتوو ئەوپەڕی حكومەتی هەرێم بتوانێت شەش مووچە بدات». گوڵاڵە سدیق وای وت. پێشەوا هەورامانی وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان رۆژی 20-11-2023  رایگەیاند: 700 ملیار دینارەكە تاكۆتایی ئەم هەفتەیە یاخود ناوەڕاستی هەفتەی داهاتوو دەگاتە هەرێمی كوردستان، لەسەرەتای ساڵی داهاتوو وەفد نانێرین بۆ داواكردنی مووچە بەڵكو هەوڵی چارەسەركردنی ریشەیی كێشەی مووچە دەدەین لەگەڵ بەغدا. وتەكانی پێشەوا هەورامانی لەكاتێكدایە رۆژی  12-12-2023 بەغدا گوژمەی سێیەمی 700 ملیارەكەی بۆ هەرێمی كوردستان نارد واتە دوای زیاتر لە 20 رۆژ لەو قسەیە. بەپێی رێككەوتنەكەی بەغداو هەولێر كە لە 15ی ئەیلولی 2023 ئەنجامدرا، حكومەتی عێراق بۆ ماوەی سێ مانگ 700 ملیار دینار بۆ هەرێم دەنێرێت، حكومەتی هەرێم گوژمەكانی پێشووی بۆ مووچەی مانگەكانی حەوت و هەشت خەرج كردووەو گوژمەی سێیەمیش بۆ مووچەی مانگی نۆ. لەماوەی چەند مانگی رابردووداو بەدیاریكراوی لەمانگی چواری ئەمساڵەوە 16 جار وەفدی هەرێمی كوردستان سەردانی بەغدایان كردووە بۆ چارەسەركردنی كێشە داراییەكانی نێوان بەغداو هەرێم، پێش سەردانی ئەو وەفدە باڵایەش چەند جارێك وەفدی دیوانی چاودێری دارایی عێراق و وەزارەتی دارایی عێراق سەردانی هەرێمی كوردستانیان كردووەو وردبینییان بۆ لیستی موچەو فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان كردووە. لەساڵی 2014ەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئابوری سەربەخۆی راگەیاند، تامانگی ئاداری 2023 بەهۆی دۆڕاندنی دۆسیەیەك لەدادگای ناوبژیوانی پاریس هەرێمی كوردستان ناچاربوو فرۆشتنی نەوتەكەی بەشێوەی سەربەخۆ رابگرێت و تائێستاش هەرچەندە هەرێم و بەغدا گفتوگۆیان بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بەردەوامە، بەڵام هەناردەكردنی نەوتی هەرێم دەستیپێنەكردووەتەوە. حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە پێویستی بە (944 ملیار) دینارە بۆ خەرجی موچەی (ملیۆنێك‌و 255 هەزار) موچەخۆرو حكومەتی عێراقیش لەدوای راگرتنی هەناردەی نەوت لەئاداری 2023دا 700 ملیار دیناری بەقەرز بۆ ناردووەو ئەوەی ماوەتەوە لەداهاتی ناوخۆو هاوكاری هاوپەیمانان دابین كراوە.

هاوڵاتی ڤیتۆکردنی پرۆژەیاسایەک بۆ ئاگربەست ئەمریکای رووبەڕووی لێشاوێک لەڕەخنە کردووەتەوە لەلایەن وڵاتانی زلهێزو رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانەوە، بەجۆرێک بەشێک لەوڵاتانی ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان  وەک فەرەنسا ئەم هەنگاوە بە «شکستی» ئەنجومنەکە ناوزەند دەکەن، رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانیش دەڵێن واشنتن بەم هەنگاوەی بووەتە «هاوبەش» لەبۆردومانەکانی ئیسرائیل بۆ سەر کەرتی غەززە. دوای ئەوەی رۆژی هەینی رابردوو، لەسەر پێشنیاری سکرتێری گشتی نەتەوەیەکگرتووەکان پرۆژەیاسای ئاگربەستی بەپەلە لەئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە خرایە دەنگدانەوە، ئەمریکا ئەم پرۆژەیاسایەی ڤیتۆ کردو رێگری کرد پەسەند بکرێت. ڤیتۆکردنی پرۆژەیاساکە کاردانەوەی رێکخراوەکانی مافی مرۆڤی لێکەوتەوە. لەهەمانکاتدا حەماس و دەسەڵاتی نیشتمانی فەلەستین، ڤیتۆکردنیان بەبەشداری راستەوخۆی ئەمریکا لەتاوان دژ بەخەڵک لێکدایەوە. پرۆژەیاساکە لەلایەن ئیماراتەوە بۆ ئەنجامدانی ئاگربەست لە غەززە پێشکەشی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان کراو لەئەنجومەنەکەدا دەنگی لەسەردرا کەتێیدا 13 دەنگی بەڵێی بەدەستهێنا لەکۆی دەنگی 15 ئەندام، بەڵام بەهۆی ئەوەی ئەمریکا ڤیتۆی بەکارهێنا پرۆژەیاساکە تێنەپەڕی. پێنج ئەندامی هەمیشەیی لەئەنجومەنەکەدا هەن کەدەتوانن هەر پرۆژەیاسایەک رەتبکەنەوە ئەوانیش، ئەمریکا، بەریتانیا، چین، فەرەنساو روسیا. لەپرۆسەی دەنگدانەکەدا بەریتانیاش خۆی لەدەنگدان بەدوورگرت. نوێنەری ئەمریکا لەئەنجومەنەکە هۆکاری رەتکردنەوەی پرۆژەیاساکەی بۆ ئەوە گەڕاندەوە کەپرۆژەیاساکە «ناهاوسەنگ» و ناواقعییە، هەروەها رەخنەشی لەپرۆژەیاساکە گرت چونکە ئاماژەی بەئیدانەکردنی هێرشەکەی 7ی ئۆکتۆبەری 2023 نەداوە کە لەلایەن حەماسەوە بۆ سەر ئیسرائیل ئەنجامدرا. ژمارەیەک لەدیپلۆماتەکان رەخنەی توندیان لەڤیتۆکردنی بڕیارنامەی ئەنجومەنی ئاسایش دەربارەی ئاگربەستی غەززە بۆ پاراستنی هاووڵاتیانی مەدەنی فەلەستین گرت و لایان وابوو ئەم کارەی ئەمریکا پێگەی ئەو وڵاتەی بۆ پاراستنی ئاشتی و ئاسایش و پرسی مافی مرۆڤ لەدونیا لاواز کردووەو هەروەها رەنگە ببێت بەهۆی ئەوەی پێگەی ئەمریکا لەدونیا لاواز بکات بۆ بەرگری کردن لەپرسی هاوشێوەی ئۆکراین. هەروەها بووە بەهۆی ئەوەی رەخنەکانی چین و روسیا و ژمارەیەک لەوڵاتان لەحاڵی گەشەدا بەرامبەر بەجۆری روانینی ئەمریکا بۆ پرسی مافی مرۆڤ توندتر بێت. لیندا تۆماس- گرینفێڵد، باڵیۆزی ئەمریکا لەنەتەوەیەکگرتووەکان لەبەرامبەر رەخنەکاندا وتی:» کاتی زیاترمان پێویستە بۆ کاری دیبلۆماسی لەم بارەیەوە». نیت ئیوانز، وەتەبێژی ئەمریکا لەنەتەوەیەکگرتووەکان لەم بارەیەوە وتی:» وەک چۆن سەرۆک بایدن و بلینکن، وەزیری دەرەوەی لەگەشتەکانیدا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست جەختیان کردووەتەوە، ئەمریکا داوا دەکات گرنگی بدرێت بەپێویستییەکانی کەسانی مەدەنی لەغەززە و پێویستە دۆخی کەسانی سڤیل لەغەززە لەبەرچاو بگیردرێت و نابێ ئەوان تاوانی سیاسەتە جەنگخوازییەکانی حەماس بدەن. ڤیتۆکردنی پرۆژەیاسای ئەنجومەنی ئاسایش، چرکەساتێکی گرنگ و چارەنووسساز بوو بۆ رێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان. ئەم رێکخراوە بونیادی خۆی لەسەر چوار بنەمای سەرەکی، ئاشتی، ئاسایش، مافی مرۆڤ و دەسەڵاتی یاساو گەشە دامەزراندووە. ئەم چوار بنەمایە لەئێستادا زیاتر لەهەموو کات بۆ خەڵکی غەززە نامۆیە و نەبوونیان هەستی پێدەکرێت. کەسانی مەدەنی دەبن بەقوربانی. خواردن و خواردنەوەو دەرمان دەستناکەوێت. هاووڵاتیانی مەدەنی و سڤیل تاوانی سیاسەتەکانی حەماس ئەدەنەوە. ‹پێشتر ئەندامان ئاگاداربوون لەڤیتۆی ئەمریکا› سکای نیوز لەڕاپۆرتێکدا لایەنەکانی ڤیتۆکردنی ئەمریکای لێکداوەتەوەو نووسیویەتی :» سەرجەم ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایش پێش دەنگدان ئاگاداربوون ئەمریکا وەک یەکێک لەئەندامانی هەمیشەیی ئەنجومەن دەیەوێت بڕیارنامەی ئاگربەست ڤیتۆ بکات و وەک راستییەک ئەوەیان لەبەرچاو بوو. راستییەک کە بەلای ژمارەیەک لەئەندامانەوە جێگەی داخ بوو». نیکۆلاس دی ریۆیەر، باڵیۆزی فەرەنسا لە نەتەوەیەکگرتووەکان لەمبارەیەوە بەسکای نیوزی وتووە:» شکستی بڕیارنامەیەک بەهۆکاری ڤیتۆکردن، شکستی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکانە». دی ریۆیەرخوازیاری ئەوە بووە کاتی زیاتر بدرێت بەلایەنەکان بۆ گفتوگۆکردن بەوەی بە رێککەوتنێک بگەن، لەبەرئەوەی مەترسی ئەوە هەیە، ئەنجومەنی ئاسایش شکستبهێنیت لەبڕیارداندا.   رێکخراوی لێبوردنی نێونەتەوەیی رێکخراوی لێبوردنی نێونەتەوەیی بەدەرکردنی راگەیاندنێک رەخنەی توندی لەڤیتۆکردنی بڕیارنامەی ئەنجومەنی ئاسایش گرت بۆ راگرتنی جەنگ لەلایەن ئەمریکاوە. ئاگنێس کالامارد، سکرتێری گشتی رێکخراوی لێبوردنی نێونەتەوەیی، بەرەبەیانی رۆژی شەممە لەڕاگەیاندراوێکدا لەماڵپەڕی ئەم رێکخراوە، ڤیتۆکردنی ئەمریکای بەکەمتەرخەمی بێبەزەییانەی ئەم وڵاتە بەرامبەر بەئازاری کەسانی مەدەنی ناوبرد. سکرتێری گشتی لێبوردنی نێودەوڵەتی باسی لەوەکرد ئەمریکا زۆر بێبەزەییانە کەڵکی لەڤیتۆکردن وەرگرت و وەک چەکێک بەکاریهێناو پێگە و تواناکانی خۆی بۆ پاراستنی ئاشتی و ئاسایشی نێونەتەوەیی لاواز کرد. کالامارد لەبەشێکی تری راگەیاندنەکەیدا دەربارەی ڤیتۆکردنی ئەم بڕیارنامەیە لەلایەن ئەمریکاوە وتی:» ئەم ڤیتۆکردنە لەباری ئاکارییەوە ناتوانرێت بەرگری لێبکرێت». چاودێری مافی مرۆڤ: ئەمریکا بەڤێتۆکردنی ئەم بڕیارنامەیە، خۆی کرد بەهاوبەشی تاوانە جەنگییەکان رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ، دوای ئەوەی ئەمریکا بڕیارنامەی ئاگربەستی دەستبەجێی غەززەی ڤێتۆ کرد، رایگەیاند کۆشکی سپی بەم کارەی، خۆی کرد بەهاوبەشی تاوانە جەنگییەکان. لۆئیس شاربۆنۆ، بەڕێوەبەری بەشی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانی چاودێری مافی مرۆڤ لەم بارەیەوە وتی ، ئەمریکا لەحاڵێکدا ئەم بڕیارنامەیەی ڤێتۆ کردووە کەخۆی لەماوەی جەنگی ئیسرائیل- حەماسدا، بەردەوام خوازیاری پاراستنی کەسانی مەدەنی و ئازادکردنیان و هەروەها ئازادکردنی بارمتەکان بووە. لۆئیس شاربۆنۆ، هەروەها وتی :» ئەمریکا بەردەوامە لەوەی بەگەیاندنی چەک و چۆڵ پشتیوانی لەئیسرائیل دەکات و هەروەها لەباری دیپلۆماسییەوە یارمەتی ئیسرائیل دەدات بۆ داپۆشینی تاوانی وەک تەمبێی بەکۆمەڵی فەلەستینییەکان لەغەززە، ئەمریکا بەم کارەی خۆی وەک هاوبەشی ئیسرائیل لەم تاوانە جەنگیانە دەناسێنێت. باڵیۆزی ئەمریکا لەنەتەوەیەکگرتووەکان پێشتر وتبووی ئەمریکا پشتگیری ئاگربەستی دەستبەجێ ناکات لەغەززە، لەبەرئەوەی ئەم ئاگربەستە کاتییە و تەنها تۆوی جەنگی زیاتر دەچێنێت.   ئۆکسفام: ئەمریکا بزمارێکی تری دا لەتابووتی پێگەی خۆی لەپەیوەند لەگەڵ مافی مرۆڤ ئۆکسفام یەکێک لەگەورەترین رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانە، کە لەبواری مافی مرۆڤ و کاری خێرخوازیدا کاردەکات، دوابەدوای ڤێتۆکردنی پرۆژەیاساکەوە، ئەم هەنگاوەی جۆ بایدنی وەک « بزمارێکی تر لەسەر تابووتی جێگەو پێگەی ئەمریکا دەربارەی پرسی مافی مرۆڤ» ناوبرد. ئێبی مەکسمەن، بەرپرس و بەڕێوەبەری گشتی ئۆکسفامی ئەمریکا لەڕاگەیاندنێکدا شەوی هەینی وتی:» دەوڵەتی بایدن دەرفەتێکی تری لەبەردەم بوو بۆ ئەوەی قسەکانی خۆی دەربارەی مافی مرۆڤ، پرەنسیپی نێونەتەوەیی لەسەر بنەمای یاساکان بەکردەوە بسەلمێنێت. دونیا ئامادەیە بەوەی کۆتایی بەکوشتنی دڕندانەی خەڵکی غەززە بهێنێت و هەموو هەوڵەکانی خۆی بدات بۆ ئازادی بارمتەکان و یارمەتیدان بەفەلەستینییەکان. بەڵام ئەمریکا کە بەتەنیا ئاگربەستی ڤێتۆ کرد، بزمارێکی تری دا لەتابووتی پێگەو جێگەی ئەمریکا دەربارەی پرسی مافی مرۆڤ». بەرپرس و بەڕێوەبەری گشتی ئۆکسفام لەسەر ئەو باوەڕەیە ئیسرائیل ئەو مافەی هەیە بەرگری لەخەڵکەکەی خۆی بکات لەبەرامبەر هێرشەکاندا، بەڵام ئەمریکا پەیوەندی تایبەتی خۆی لەگەڵ ئیسرائل بەکارنەهێناوە بۆ کۆتاییهێنان بەم قەیرانە.   دەسەڵاتی نیشتمانیی فەلەستین و حەماس ئیسرائیل رۆژی شەممە ٩ی کانوونی یەکەم، بەردەوام بوو لەهێرشەکانی بۆ سەر غەززە، دوای ئەوەی ئەمریکا پرۆژەیاساکەی ڤێتۆکرد. حەماس و دەسەڵاتی نیشتمانی فەلەستین، دەستبەجێ ڤێتۆکردنی ئەم بڕیارنامەیەیان لەلایەن ئەمریکاوە سەرکۆنە کردو بە رەواییدان بەتاوانەکانی ئیسرائیل ناویان برد. وەزارەتی تەندروستی فەلەستین ژماری کوژراوەکانی جەنگی غەززەی بەزیاتر لە ١٧ هەزارو ٥٠٠ کەس بەراورد کرد. ئەم وەزارەتە رایگەیاند بەهۆی هێرشەکانی ئیسرائیل، لەباشووری خان یونس شەش کەس و لە رەفەح پێنج کەس کوژراون. بەشێکی زۆر لەغەززە بووە بەوێرانە و نەتەوەیەکگرتووەکان باس لەوەدەکات کە نزیک بە ٨٠ لەسەدی دانیشتوانی غەزە ئاوارەبوون و کێشەی خواردن و سووتەمەنی و ئاوو دەرمانیان هەیە لەم ناوچەیە. حەماس رۆژی شەممە رایگەیاند ڤێتۆکردنی ئەم بڕیارنامەیە لەلایەن ئەمریکاوە، بەشداری راستەوخۆی ئەمریکایە لەکوشتنی خەڵکی فەلەستین و رێخۆشکردنی بۆ تاوانی زیاترو جینۆسایدی نەتەوەیی. مەحموود عەباس، سکرتێری دەسەڵاتی نیشتمانی فەلەستین، واشنتۆنی بەبەشداری راستەوخۆ لەتاوانی جەنگی تۆمەتبارکردو ڤیتۆکردنی ئەم بڕیارنامەیەی بەتاوان دژی فەلەستینییەکان ناوبرد.   مافی ڤیتۆ مافی ڤیتۆ لەئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان مافێکە کەدراوە بەپێنج وڵاتی ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان، واتە ئامریکا، فەرەنسا، بەریتانیا، روسیا و چین، بۆ ئەوەی ئەگەر بیانەوێت و بەپێی بەرژەوەندییەکانی خۆیان رێگری لەپەسەندکردنی هەر رەشنووسێک بگرن لەئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان. ڤیتۆ، وشەیەکە لەزمانی لاتیندا بەمانای « رێگریکردن» دێت. ئەم وشەیە بۆ بەرپێگرتنی یەکلایەنانەی هەر یاسایەک بەکاردەبرێت. بەم شێوەیە ڤیتۆ هێزێکی بێ سنوورەو دەکرێت ببێت یا بەر بەپەسەندکردن یان ئاڵوگۆر لەهەر بڕیارنامەیەکدا بکات. مافی ڤیتۆ لەسەر بنەمای ئەو ئایدیایەی کەئاشتی سەرترە لەعەداڵەت دراوە بە پێنج وڵاتی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایش. تاپێش رووخانی یەکیەتی سۆڤیەت لەساڵی ١٩٩١، یەکیەتی سۆڤیەت زیاتر لەهەموو وڵاتەکان کەڵکی لەم مافە وەرگرتبوو. دوای رووخانی یەکیەتی سۆڤیەت لەساڵی ١٩٩١ ، ئەمریکا زۆرتر لەهەموو وڵاتەکان مافی ڤیتۆی بەکارهێناوە. لەکاتی رووخانی دیواری بەرلینەوە لەساڵی ١٩٨٩ تاسەرەتای ٢٠٠٥، ئەمریکا ١٩ جار مافی ڤیتۆی بەکارهێناوە.   ئەمریکا و سوودوەرگرتن لەڤیتۆ ئەمریکا تائێستا زۆرتر ئەم مافەی لەبەرژەوەندی ئیسرائیلدا بەکارهێناوە، کەناڵی فرانس ٢٤ لەم بارەیەوە نووسیویەتی ئەمریکا تا ئێستا ٤٤ یان ٤٥ جار مافی ڤیتۆی لەبەرژەوەندی ئیسرائیل بەکارهێناوە. لەسەردەمی جەنگی غەززەدا لەمساڵدا (ساڵی ٢٠٢٣)و دوای هێرشی ٧ی تشرینی یەکەم، ئەمە دووهەمجارە ئەمریکا مافی ڤیتۆ لەبەرژوەندی ئیسرائیل بەکاردەهێنێت. رۆژی ١٨ی تشرینی یەکەم و ١١ رۆژ دوای دەستپێکی جەنگی غەززە، ئەمریکا مافی ڤیتۆی لەبەرژوەندی ئیسرائیل بەکارهێنا. ئەمریکا رۆژی چوارشەممە ١٨ی تشرینی یەکەم، بڕیارنامەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکانی بەمەبەستی یارمەتی گەیاندنی مرۆڤدۆستانە بۆ کەرتی غەززە ڤیتۆ کرد. لەو بڕیارنامەیەدا کە لەلایەن بەڕازیلەوە پێشنیارکرابوو، خوازیاری راگرتنی جەنگی نێوان ئیسرائیل و حەماس بوو، بەڵام ئەمریکا ئەم بڕیارنامەیەی ڤیتۆ کرد. بەپێی راپۆرتی رۆیتەرز، دەنگدان دەربارەی رەشنووسی پێشنیارکراوی بەڕزایل دووجار لەماوەی چەند رۆژدا کەوتە دواوە، لەبەرئەوەی ئەمریکا دەیویست خۆی ببێت بەنێوانگری بۆ گەیاندنی یارمەتییەکان بۆ کەرتی غەزە. بەپێی راپۆرتی رۆیتەرز، لەحاڵێکدا ئەمریکا ئەو رەشنووسەی ڤیتۆ کرد، ١٢ ئەندامی ئەنجومی ئاسایش دەنگیان بەو رەشنووسەداو روسیاو بەریتانیا بێلایەنی خۆیان راگەیاند و دەنگیان نەدا. رۆژی شەممە ٩ی کانوونی یەکەم، ئەمریکا بۆ دووهەمجار لەسەردەمی جەنگی حەماس- ئیسرائیل و دوای هێرشەکانی ٧ی تشرینی یەکەم، بڕیارنامەی پێشنیارکراوی ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی بۆ راگرتنی جەنگ لەغەززە ڤیتۆ کرد.

شەنای فاتیح لەسەر رووداوەكەی قەزای سۆران هێشتا لێكۆڵینەوەكانی وەزارەتی ناوخۆ بەردەوامن، وتەبێژی بەرگری شارستانی سۆرانیش دەڵێت تیمەكانیان لەماوەی سێ خولەك و 40 چركەدا گەیشتوونەتە شوێنەكە، ئەندازیارێكی میكانیكیش دەڵێت بیناكانی كوردستان بەكۆن و نوێوە مەرجی سەلامەتی درۆینەیان تێدایە. شەوی هەشتی كانوونی یەكەمی 2023 بەدیاریكراوی نزیك كاتژمێر هەشت، ئاگر لەباڵەخانەیەكی قەزای سۆران سەر بەپارێزگای هەولێر لەهەرێمی كوردستان كەوتەوە، بەهۆی رووداوەكەوە 14 كەس گیانیان لەدەستدا و 10 كەسی دیكەش برینداربوون. دوای رووداوەكە وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان لیژنەیەكی لێكۆڵینەوەی پێكهێنا، لەسەر رووداوەكەش پێنج كەس دەستگیركراون كەیەكێكیان خاوەنی باڵەخانەكەیە. باڵەخانەكە لەچوار نهۆم پێكهاتووەو نهۆمی یەكەمیان دوكان و موبیلیات بووەو سێ نهۆمەكەی دیكەیان شوێنی نیشتەجێبوون بووە، باڵەخانەكە ژمارەیەك لەخوێندكارانی باڵاو مامۆستای زانكۆی سۆران، لەگەڵ ژمارەیەكی دیكەی هاووڵاتی رۆژهەڵاتی كوردستان و رۆژئاوا و خەڵكی خانەخوێی سۆران تێدا دەژیان ئەوەی جێگەی سەرنجە بەشێكی زۆریان نەیانتوانیوە خۆیان رزگار بكەن. ماوەی سێ ساڵە حكومەت لیژنەیەكی پێكهێناوە بەمەبەستی سەلامەتی باڵەخانەكان، مەرجی دروستكردنی داناوە و دەبێت تەواویان پێیەوە پابەند بن. رەوەند هاودیانی، وتەبێژی بەرگری شارستانی سۆران لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: «لیژنەکە بەشێوەیەکی مەیدانی سەردانی شوێنی رووداوەکەی کردووەو لەگەڵ هەموو ئەو لایەنە پەیوەندیدارانەی پەیوەندیان بەڕووداوەکەوە هەیە لێکۆڵینەوەی کردووە، هۆکاری رووداوەکەو کەموکورییەکانی باڵەخانەکە دەستنیشان دەکرێن و کەموکوڕی لەهەر لایەنێکی پەیوەندیدار بەڕووداوەکە هەبێت لیژنەکە دەستنیشانی دەکات و دەیخاتە بەردەم وەزیری ناوخۆ، پاشان بۆ رایگشتی ئاشکرادەکرێت. وتەبێژی بەرگری شارستانی سۆران وتیشی: «لەئێستادا لێکۆڵێنەوە بەردەوامەو ناتوانم زانیاری لەسەر بابەتەکە بدەم تاڕێرەوی لێکۆڵینەوە سەلامەت بێت، بەپێی سەرجەم تۆمارە ڤیدیۆییەکان و کامێراکانی چاودێری ئەو ناوچەیەو بەپێی ئەو پەیوەندییە تەلەفۆنییەی کە بۆ ژووری کۆنترۆڵی بەرگری شارستانی سۆران کراوە کاتژمێر هەشت و 12 خولەک پەیوەندیمان پێوەکراوە کەنزیکەی 10 خولەکێک پاش رووداوەکە بووە لەماوەی سێ خولەک و 40 چرکە تیمەکانمان گەیشتوونەتە شوێنی رووداوەکە». «ئاگرەکە لەنهۆمی یەکەمی بیناکەدا بووە، بەڵام ئاگرەكە لەدیوی دواوە بووە زۆربەی میدیاکان ڤیدیۆی دیوی پێشەوەیان تۆماركردووە کارمەندانی ئێمە گەیشتنە شوێنی رووداوەکەو کاری خۆیان کردووەو ئاگرەکەیان کۆنترۆڵکردووە، بەهۆی ئەوەی کارگەی قەنەفە بووەو قوماش و ئەو بابەتانەی لێبووە دوکەڵێکی ژەهراوی بڵاوبووەتەوە، پەیژەش هەبووە لەبیناکەدا بەڵام نازانین بەپێی ستاندارد بووە یان نا، ئەوەش لیژنەکە دیاریدەکات» رەوەند هاودیانی وای وت. هەر لەبارەی رووداوەكە، شەمال سورچی وتەبێژی پۆلیسی سۆران، جگە لەپشتڕاستكردنەوەی دەستگیركردنی پێنج كەس، بەهاوڵاتی وت:» تاوەكو ئەو لیژنەیەی بۆ لێكۆڵینەوە پێكهێندراوەو لایەنی خەتابار دەستنیشان دەكات هیچ لێدوانێكی نوێ لەوبارەیەوە نادەین». ئەندازیارێكی میكانیك دەڵێت بیناكانی كوردستان بەكۆن و نوێوە مەرجی سەلامەتی درۆینەیان تێدایە کامەران محەمەد، ئەندازیاری میکانیکی لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت:» بیناکانی کوردستان بەکۆن و نوێوە مەرجی سەلامەتی درۆینەیان تێدایە، تەنها بۆ رازیکردنی رێنماییەکانی فەرمانگە پەیوەندیدارەکانی وەک شارەوانی و بەرگری شارستانییە، دانانی خراپترین و هەرزانترین جۆری ئامێرو ئامرازەکانی بواری سەلامەتی یەكێكی دیكەیە لەهۆكارەكانی دووبارەبوونەوەی ئەو رووداوانە». ئەو ئەندازیارە وتیشی: «بەشێوەیەکی گشتی بیناکانی جاران مەرجی سەلامەتیان باشتربوو بەراورد بەنەبوونی پێداویستی پێشکەوتوو لەو کاتەدا، هەروەها لەهەموو شوێنێک ستوون  دادەنرا چوار سەتڵی پێوە بوو پڕ بوون لەلم و ئاوو لەشوێنێکی بەرچاو دادەنرا، هیچ بینایەک لەسێ نهۆم بەرزتر نەبوو و بینا لەناوەندی زەویەکدا دروستدەکرا چواردەوری حەوشە بوو بواری تەواو هەبوو، وایەرو گڵۆپ و پلاک و سوویچ جۆری کوالیتی بەهیچ شێوەیەک لەخۆیەوە نەدەسوتا». « بیناکانی ئێستا ناتوانین بڵێین سیستمی سەلامەتی تێدانییە، کە لەدوورەوە سەیری دەکەیت  فایەر ئەلەرم هەڵواسراوە بەڵام یەک هەفتە كاردەکات، نرخەکەی هەرزانە، بیناکان قادرمەی رزگاربوونیان تێدایە بەڵام لەشوێنیکدا دادەنرێت کەس نایبینێت چونکە مەودای دەوێت و وا بچووک دروستدەکرێن تەنها پشیلە دەتوانێت پێیدا بڕوات، جگە لەوە دەرگایەکی بۆ دادەنرێت کەس نازانێت کلیلەکەی  لەکوێیە». کامەران محەمەد وای وت. سەبارەت بەوەی کەمەرجەکانی سەلامەتی بینایەک چین؟ ئەو ئەندازیارە باسی لەوەکرد «نابێت بینای نیشتەجێبوون ژێرەکەی نانەواخانە یاچێشتخانە یاکارگە بێت وەک ئەوەی لەسۆران روویدا ژێرەکەی کارگەی قەنەفە بوو، سیستمی غاز نابێت لەناو بینابێت، قادرمەی رزگاربوونی راستی هەبێت بۆ مرۆڤ نەک بۆ چاوبەست و بەگەورەیی لەسەری نووسرابێت و دەرگاکەشی دانەخرابێت بەبیانووی رێگرتن لەدزی». ئەو ئەندازیارەی میكانیك دەشڵێت: «هەڵواسینی تابلۆ لەهەموو نهۆمێك بۆ پیشاندانی ژمارە تەلەفۆنی ئاگرکوژاندنەوە، ئەمبوڵانس و پۆلیس، دانانی سیستمی فایەر ئەلەرمی ناوەندی پێویستە، هەروەها دانانی کامێرای چاودێری لەڕاڕەوەکان و حەوشەو سەربان، دانانی ئاگرکوژێنەوەی دەستی دوو کیلۆیی لەڕاڕەوەکان، لەبینا گەورەکان دەبێت سیستمی هوس واتە سۆندەی ئاو لەهەر نهۆمێك، لایتی رووناككەرەوە لەڕاڕەوەکان هەبێت، چونكە لەکاتی کارەساتدا کارەبا نامێنێت و بەتاریکی رێگا نادۆزیتەوە».  

عەممار عەزیز دوای تێپەڕبوونی ساڵێک هێشتا بەشێک لەزیانلێکەوتوانی تەقینەوەکەی دهۆک کە بەهۆی غازەوە روویدا قەرەبوو نەکراوەنەتەوەو کەیسەکەش لەدادگا یەکلایی نەکراوەتەوە. لە ٢٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ لەیەکیک لەباڵەخانەکانی سەنتەری دهۆک بەهۆی تەقینەوەی سیستەمی غازی LPG  حەوت کەس گیانیان لەدەستداو٤٠ کەسی تریش برینداربوون. تەقینەوەکە لەسیستمی غازیی فڕنێکدا بوو کەبەشە ناوخۆییەکیش لەنهۆمی سەرەوەی فڕنەکەدا بوو. فڕن و بەشە ناوخۆییەکە دەکەونە گەڕەکی گرێ باسێ لەدهۆک. مەروان جەواد، کەیەکێکە لەبریندارانی رووداوەکە بەهاوڵاتی راگەیاند، «پێش تەقینەوەی تانکیی غاز بەچەند رۆژێک ئاگاداری کۆمپانیای غازی مزگین-مان کرد کە غاز لەتانکییەکە دەچێت، کۆمپانیاکە هەڵسان کەسێکیان نارد تاوەکو کێشەکە چارەسەر بکات، بەڵام ئەو کەسە هیچ شارەزایی نەبوو ژمێریاری کۆمپانیا بوو، بۆە کێشەکە هەروەکو خۆی مایەوەو رۆژ بەڕۆژ زیاتر غاز لەتانکییەکە دەهات تاگەیشتە ئەوەی تەقییەوە». مەروان جەواد کەدوکانێکی لەو باڵەخانەیە هەبووە کە تەقیوەتەوەو هێشتا قەرەبوو نەکراوەتەوە، دەشڵێت» لەکاتی رووداوەکە من لەدوکان بووم بەهۆی بەهێزی تەقینەوەکە حەوت مەتر منی فڕێدا، چەند رۆژێک لەنەخۆشخانە بووم تا بەتەواوی چاکبوومەوە، راپۆرتی کۆتایی لەدادگا دەرچووە کەهۆکاری رووداوەکە کۆمپانیاکە بوو، سەڕەرای ئەمە ساڵێکە کێشەکەمان لەدادگایە تا قەرەبووی خۆمان وەربگرین بەڵام کۆمپانیاکە ئامادەنیە بمانداتێ». مەروان جەواد لەسەر زیانەکان باسی لەوەکرد کە بەبڕی ٣٧ هەزار دۆلار زیانی بەرکەوتووە، بەڵام کە «دەچینە کۆمپانیا پێمان دەڵێن ئەگەر دەتانەوێت وەک خێر دوو هەزار دولارتان پێدەدەین، ئێمەش قبوڵمان نەکردووە، کەسوکاری قوربانیان و خوێندکاران قەرەبووکراونەتەوە، بەڵام ئێمە کە چوار کەسین لەگەڵ خاوەنی بیناکە تائێستا قەرەبوو نەکراوین، داوای مافی خۆمان دەکەین و بەهیچ شێوەیەک دەستبەرداری دۆسیەکەی خۆمان نابین». دوای رووداوەکە، لیژنەیەکی باڵا پێکهنێرا بۆ لێکوڵینەوەو چۆنیەتی قەرەبووکردنەوەی ئەو کەسانەی زیانیان بەرکەوتووە، کەهەریەک لەبەرگری شارستانی، پولیس، ئیدارەی پارێزگای دهۆک سەرپەرشتی دۆسیەکەیان دەکرد. بێوار عەبدولعەزیز، بەرپرسی راگەیاندنی بەرگری شارستانی دهۆک بەهاوڵاتی وت، «ئێمە لەلیژنەکەدا بووین بەڵام دوای کۆتاییهاتنی کارەکانمان لەئێستادا ماوەتەوە لای دادگا، تاپێش مانگێکیش کەیسەکە هێشتا یەکلایی نەبووەتەوە، دادگا داوای شارەزای کردووە لەبارەی غازی LPG  تا بەتەواوی بۆیان روون ببێتەوە کەهۆکاری راستەقینەی رووداوەکە کێ بووە، بەپێی ئەو لێکوڵینەوەیەی ئێمە کردوومانە دیاربووە پێش رووداوەکە غاز لەتانکییەکە دەچوو، بەڵام کێ خەتابارە نازانین، ئایا خاوەن فڕنەکە ئاگاداری کۆمپانیاکەی کردبوو پێشتر یان ئاگادارکراوتەوەو کۆمپانیاکە ئیهمالی کردووە، ئەمانە هەمووی پێویستی بە بەڵگەیە ناتوانین شتێک لەسەر خۆمان بکەینە ماڵ و دواتر راست دەرنەچێت». بێوار عەبدولعەزیز دەشڵێت، «چەند کەسێک ئەوانەی لەبیناکە دوکانیان هەبوو و ئیشیان دەکرد، لەدادگا سکاڵایان تۆمارکردووەو هێشتا دەرئەنجامی سکاڵاکە یەکلایی نەبووەتەوە، بۆیە دەبێت چاوەڕێ بکەین تابڕیاری دادگا دەردەچێت». لەبارەی قەرەبووکردنەوەی ئەو کەسانەی زیانیان بەرکەوتووە، بێوار عەبدولعەزیز وتی: ئەوەندەی ئاگادارین چەند کەسێک قەرەبوو کراونەتەوە، بەڵام نازانین هەموویان قەرەبووی خۆیان وەرگرتووە یاخود هێشتا هەندێک کەس ماون، چونکە پارە نەهاتووەتە لامان تائێمە دابەشی بکەین، لەسەر ئاستی باڵا لیژنه پێکهێنراوە بۆ ئەو مەبەستە، بەڵام ئێمە دڵنیاین کەهەر کەسێک زیانی بەرکەوتووە حکومەت قەرەبووی دەکاتەوە، بەڵام کەی و بڕەکەی چەندە، ئەمە دەمێنێتەوە سەر بڕیاری حکومەت». هۆشیار واحد، خوێندکارە لەپەیمانگای وەرزشی دهۆک، یەکێک بوو لەقوربانیەکانی تەقینەوەکە بەهاوڵاتی وت: بەدوو قوناغ قەرەبوو کراوین، جاری یەکەم بڕی 200 دولارمان وەرگرت و جاری دووەم لەلایەن لیژنەیەک لەوەزارەتی پەروەردە وەک قەرەبوو هەر خوێندکارێک 408 هەزار دینارمان وەرگرتووە، کۆی ئەو پارەیەی لەوەجبەی دووەم دابەشکراوە 20 ملیون دینار بوو، دابەشکرا بەسەر 49 خوێندنکاردا». هۆشیار واحد دەشڵێت:  ئەوەندی زانیاریم وەرگرتووە تەواوی ئەو خوێندکارانەی زیانیان بەرکەوتووە قەرەبوو کراونەتەوە، جار ئەگەر کەسێک وەرینەگربێت یان بەهەر هۆکارێکی تربێت ئەوە شتێکی ترە». کۆمپانیای «غازی مزگین» غاز دەداتە ماڵان و خاوەن فڕنەکان، هاوکات تانکی فڕنی ئەو بینایەی کەتەقینەوەکەی لێ روویداوە هەر لەلایەن ئەو کۆمپانیایەدا بووە، بۆ یەک رۆژیش کۆمپانیاکە سزانەدراوەو هەر لەوکاتەوە تائێستا ئیشی خۆی دەکات. پەیامنێری هاوڵاتی، چەند جارێک پەیوەندی بەئیدارەی کۆمپانیاکەوە دەکات، بەڵام وەڵامی پەیوەندییەکەیان نەدایەوە.

دلێر عەبدوڵڵا حزبە بەشدارەكانی هەڵبژاردنی پارێزگاكان، چاویان لەهەڵوێستی بزووتنەوەی گۆڕانەو تائێستاش بزووتنەوەكە بڕیاری كۆتایی نەداوە دەنگی بۆ كام لیست و قەوارە دەبێت، بەرپرسێكی باڵای پارتی دیموكراتی كوردستان دڵنیاییدا كە دەنگی بزووتنەوەی گۆڕان بۆ لیستەكانی پارتی دەبێت و پێی وایە كەپارتی لەڕووی نەتەوەییەوە لەحزبەكانی تر لەپێشترە بۆیە دەنگی گۆڕان بۆ ئەوان دەبێت، یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش دڵنیایە لەوەی دەنگی زۆرینەی كەركوك بەدەستدەهێنن. ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراق نزیكبووەتەوەو بانگەشەی حزبە بەشدارەكانی نێو ئەو پرۆسەیەش گەرمتربووە، بەتایبەت لەپارێزگای كەركوك كەبووەتە شوێنی ململانێی نێوان حزبەكان، یەكێتی و پارتی وەك دوو حزبی ركابەری یەكتری، توندترین هەڵمەتی بانگەشە بەڕێوەدەبەن و هەریەكەیان لەهەوڵی ئەوەدایە دەنگی جەماوەری حزب و لایەنە سیاسییەكانی تر كە بەشدارنین لەپرۆسەكە بۆخۆیان ببەن. بۆ ئەم هەڵبژاردنە كەبریارە رۆژی 18ی ئەم مانگە بەڕێوەبچێت، بزووتنەوەی گۆڕان و چەند حزبێكی تری سیاسی بایكۆتیان كردووە، تائێستاش ئەو حزبانە هەڵوێستی خۆیان یەكلایی نەكردووەتەوەو بڕیاری كۆتاییان نەداوە لەبارەی ئاراستەكردنی جەماوەرەكانیان بۆ كاتی هەڵبژاردن، لەوبارەیەوە دڵشاد رەشید ئەندامی جڤاتی گشتی بزووتنەوەی گۆڕان بەهاوڵاتی وت «بزووتنەوەی گۆڕان هەڵوێستی خۆی یەكلایی نەكردووەتەوەو لەبەر هەستیاری كاتەكە تائێستا بڕیاری ئەوە نەدراوە چۆن دەنگدەرانمان ئاراستە بكەین، رای جیاواز هەیەو هەریەكەو بەجۆرێك بۆچونی خۆی دەربڕیوە، بەڵام بڕیاری كۆتایی لەكات و ساتی خۆیدا دەدریت.» لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە لەڕۆژی 10ی مانگی ئۆكتۆبەری ساڵی 2021 بەڕێوەچوو، بزووتنەوەی گۆڕان توانی لەکەرکوک دوو هەزارو481 دەنگ بەدەستبهێنێت، بۆیە لەم هەڵبژاردنەدا لایەنە بەشدارەكان چاویان بڕیوەتە ئەو دەنگانەو چاوەڕێی هەڵوێستی بزووتنەوەی گۆڕانن، لەتیف نێروەیی ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت «ئێمە وەك یەكێتی پێشبینی دەكەین زۆرینەی دەنگەكان بۆ ئێمە بێت، بەتایبەت لەپارێزگای كەركوك كەئەندام و جەماوەرێكی زۆری یەكێتی تێدایە، تائێستاش داوامان لەهیچ حزب و گروپێك نەكردووە، بەڵام چاوەڕێین كەهەمووان دەنگ بەیەكێتی بدەن.» پارتی سۆسیال دیموكراتی كوردستان بەسەرۆكایەتی محەمەدی حاجی مەحمود، لەو هەڵبژاردنە بەشدارەو ئەوانیش وەك حزبێكی كوردی بەنیازی ئەوەن دەنگی هێزو گروپ و لایەنە نابەشدارەكانی هەڵبژاردن بۆ ئەوان بێت، مامۆستا رەفعەت بەرپرسی مەكتەبی ئامارو هەڵبژاردنی ئەو حزبە بەهاوڵاتی وت «بەدڵنیاییەوە دەمانەوێت دەنگی لایەنە نا بەشدارەكان بۆ ئێمە بێت، راستە تائێستا بەفەرمی بەبزووتنەوەی گۆڕانمان نەوتووە، بەڵام لەگەڵ چەندین گروپ و كەسایەتی و سەرۆك هۆزدا كۆبووینەتەوەو بەڵێنمان وەرگرتوون كەدەنگیان بۆ ئێمە دەبێت، بەو پێیەی حزبەكەیان قوربانی داوە بەتایبەت لەكەركوك و ناوچە دابڕاوەكاندا كە رۆڵ و كاریگەریمان دیارو بەرچاو بووە.» لەئێستادا ململانێیەكی زۆر لەنێوان پارتی و یەكێتی هەیە لەكەركوك، بەتایبەت پاش پەیوەندیكردنی دوو كادری دیارو پێشكەوتووی پارتی بە یەكێتییەوە، بۆیە ئەگەری هەیە تەراوزی دەنگەكان لەو پارێزگایە گۆڕانی بەسەردا بێت، لەوبارەیەوە لەتیف نێروەیی بەهاوڵاتی وت «ئەو دوو كادرەی پەیوەندیان بە یەكێتیەوە كردووە، كوڕی بنەماڵەیەكی دیارو تێكۆشەری كەركوكن، بەدڵنیاییەوە پەیوەندیكردنی ئەوان بەیەكێتیەوە، كاریگەری لەسەر دەنگەكانی یەكێتی دەبێت لەكەركوك.» پارتی دیموكراتی كوردستان، كە لەتەواوی هەڵبژاردنەكانی رابردوودا دەنگی زۆرینەی ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستانی بەدەستهێناوە، بۆ ئەم هەڵبژاردنەش دەیەوێت پارێزگاری لەدەنگەكانی بكات، بەرپرسێكی ئەو حزبەش پێی وایە كەدەنگی گۆڕان بۆ ئەوان دەبێت، عیسمەت رەجەب بەرپرسی لقی پارتی دیموكراتی كوردستان لەنەینەوا بەهاوڵاتی وت «من لەو قەناعەتەم كە پارتی كورسی لەپارێزگای دیالەو كەركوك و نەینەوا بەدەستدەهێنێت، بەتایبەت پاشی گەڕانەوەی بارەگاكانمان بۆ كەركوك، پێموایە كورسی باش دەهێنین لەهەرسێ پارێزگاكە. دڵنیاین كە ئەو حزبانەی بەشدارنین لەهەڵبژاردن دەنگ بەئێمە دەدەن، دڵنیام كە گۆڕان دەنگ بەو حزبە دەدات كەزیاتر لەڕووی نەتەوەییەوە لەپێشن و خاكپارێزن.» بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتی، بەهۆی هەستیاری دۆخەكەو دروستنەبوونی كاریگەری لەسەر ململانێی نێوان حزبەكان، بزوتنەوەی گۆڕان هیچ بڕیارێكی نەداوە، لەوبارەیەوە سەرچاوەیەك لەبزووتنەوەی گۆڕان بەهاوڵاتی وت «ئاشكراكردنی دەنگی گۆڕان، كاریگەری لەسەر ململانێی نێوان حزبەكان دەبێت، بەتایبەت یەكێتی و پارتی. بۆیە گۆڕان بەباشی نازانێت هەڵوێستی خۆی بخاتەڕوو. رەنگە بەنهێنی و لەڕێی مەكۆكانەوە دەنگدەرانمان ئاراستە بكەین، ئەوەش لەبەر لایەنە نەتەوەییەكە كەپێویستە هەموو كورد بەشداری ئەو هەڵبژاردنە بكات بەتایبەت لەكەركوك.» بزوتنەوەی ئیسلامی كەپێشتر بریاری ئەوەیاندابوو بەپێی رێكەوتن لەگەڵ لایەنە سیاسییەكان دەنگی جەماوەرەكانیان یەكلایی دەكەنەوە، بەڵام تائێستا ئەوانیش بڕیاری كۆتاییان نەداوە، لەوبارەیەوە عەبدوڵڵا وەرتێ وتەبێژی بزووتنەوەی ئیسلامی بەهاوڵاتی وت «لەئێستادا هیچ بڕیارێكمان نەداوەو یەكلاییمان نەكردووەتەوە كە دەنگمان بۆ كێ دەبێت.» پێشتر مونیرە عەلی عەبدولعەزیز ئەندامی مەكتەبی سیاسی بزووتنەوەی ئیسلامی رایگەیاند كە بیر لەبەرژەوەندی حزبەكەیان دەكەنەوەو بۆ هەڵبژاردن دەنگ بەو لیست و قەوارەیە دەدەن كەداواكارییەكانیان بۆ جێبەجێ بكەن. بڕیارە رۆژی 18ی ئەم مانگە لە 15 پارێزگای عێراق هەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنی پارێزگاكان بەڕێوەبچێت، كەتێیدا زیاتر لەشەش هەزار كاندیدی حزبی و سەربەخۆ كێبڕكێی بەدەستهێنانی 275 كورسی ئەنجومەنی پارێزگاكان دەكەن، ئەمە جگە لە 10 كورسی پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق. لەم هەڵبژاردنەدا 39 هاوپەیمانی و 29 پارتی سیاسی بەشدارن و كێبڕكێی بەدەستهێنانی دەنگی هاووڵاتیانی عێراقی دەكەن.

سەركۆ جەمال دوای زیاتر لە 12 ساڵ لەخۆپیشاندانەكانی 17ی شوبات كە لەسلێمانییەوە لەژێر كاریگەری خۆپیشاندانەكانی وڵاتانی عەرەبی سەریهەڵدا هێشتا ناڕەزایەتیەكان لەهەرێمی كوردستان بەردەوامن، بەڵام ئەوكات بۆ رووخاندنی دەسەڵاتی ئێستای هەرێم بوون و ئێستاش بۆ داواكردنی مافە سەرەتاییەكان، چاودێرێكی سیاسی پێی وایە هۆكاری بێئەنجامبوونی خۆپیشاندانەكانی ئێستا ئەوەیە ئۆپۆزسیۆنێكی رامكراو دروستبووە، پەرلەمانتارێكی پێشووتریش دەڵێت «ئەم دەسەڵاتدارانە تا نەڕووخێندرێن بەئاگا نایەنەوە»، رۆژنامەنوسێكیش پێی وایە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێستا خزمەت بەئەجێندای دەسەڵات دەكەن. رۆژی 14ی شوباتی ساڵی 2011 تۆڕی بەرگری لەماف‌ و ئازادییەكانی خەڵك لەسلێمانی داوای ئەنجامدانی خۆپیشاندان بۆ پشتگیری لەشۆڕشەكانی تونس‌ و میسرو فشار خستنەسەر دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان بۆ ئەنجامدانی چاكسازیی  كرد .خۆپیشاندانەكان لە رۆژی 17ی شوبات ئەنجامدرا و زیاتر لەدوو مانگ بەردەوامبوون سەرئەنجام هیچ چاكسازییەك ئەنجامنەدراو خۆپیشاندانەكەش چەند قوربانییەكی لێكەوتەوە، جگە لەوەی ئەو كەسانەی دەستیان هەبوو لەكوشتن و برینداركردنی خۆپیشاندەران هیچ سزایەك نەدران. بەپێچەوانەی ناڕەزایەتیەكان لەهەرێمی كوردستان كە تائێستا بێئەنجام بوون، بەهاری عەرەبی لەسەرەتا بزوتنەوەیەكی گەورەی ناڕەزایەتی ئاشتیخوازانە بوو لەكۆتاییەكانی ساڵی 2010و سەرەتای ساڵی 2011 سەریانهەڵدا، ئەویش لەژێر كاریگەری شۆڕشی تونس كە بەهۆی خۆسوتاندنی محەمەد بوعەزیزی سەریهەڵداو توانی ببێتەهۆی رووخاندنی رژێمی زەینولعابدینی سەرۆكی پێشووی تونس، دواتریش ئەو شۆڕشە درێژەی كێشاو لەزۆر وڵاتی دیكە وەكو میسرو لبییا ئەنجامی هەبوو، بەپێچەوانەشەوە لەچەند وڵاتێكی دیكە گۆڕانكاری ئەوتۆی دروستنەكرد. ئەو هۆكارانەی لەو  وڵاتانە بۆ بەرپابوونی شۆڕش و ناڕەزایی هەبوون وەك گەندەڵی و خراپی دۆخی ئابوری و سەركوتی سیاسی و مەدەنی لەئێستادا بەڕای چاودێران و رۆژنامەنوسان بەزیادەوە لەهەرێمی كوردستان هەن. لەئێستادا لەهەرێمی كوردستان خواست و داواكاری خەڵك لەچاككردنی سیستم و جیاكردنەوەی حزب لەحكومەت پاشەكشەی كردووە بۆ نان، بەڵام خواستە سەرەكییەكانی خەڵك هەر ماوەو لەبیر نەكراوە، ئەمەش ترسی لەخۆپیشاندان لای دەسەڵات كردووەتە پلان بۆیە رێگاكانی ئەنجامدانیان بەرتەسككردووەتەوە. لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا لێدان و گرتنی چالاكوان و مۆڵەتنەدان بەخۆپیشاندانی هێمنانە کەمبووەتەوە، تەنانەت رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی چەندین راپۆرتیان لەسەر بەرتەکسبوونەوەی ئازادییەکان لەهەرێمی کوردستان بڵاوکردووەتەوە. سزادانی پێنج چالاكوانی خۆپیشاندانەكان لەسنوری بادینان لە رۆژی 16ی شوباتی 2021 بەپێی مادەی یەكەم لەیاسای ژمارە 21ساڵی 2003 واتە( سیخوڕی )كردن، پێدانی ئەو هۆشدارییەی دەسەڵاتە بەگوێی هەموو ئەوانەی دەیانەوێت شەقام بجوڵێنن. ئومێد قەرەداغی نووسەر لەسەر سزادانی خۆپیشاندەران و چالاكوانی مەدەنی باس لەبڵاوكردنەوەی ترس دەكات لەلایەن دەسەڵاتی سیاسییەوەو ئەو دەڵێت: لەگەڵ راپەڕینی خەڵكی كوردستان لەبەهاری 1991و دواتریش دوای رووخاندنی رژێمی بەعس، ئومێدمان هەبوو كۆمەڵگایەك لەدایك ببێت كەترس تیایدا رەگەزی سەرەكی نەبێت، كەئامرازەكانی بەرهەمهێنانی ترس كۆتاییان پێبێت و كۆمەڵگای ئازادو مرۆڤی ئازادی جێگای بگرێتەوە، بەڵام بەداخەوە راستیەكە ئەوەیە لەهەرێمی كوردستاندا ، كۆمەڵگای ترس وەك بەدیلی كۆماری ترس هاتووەتە ئاراوە. ئومێد لەپەیوەست بەسزادانی ئەو گیراوانە وەك ئامانجی بڵاوكردنەوەی ترس دەشڵێت: ئەمە لەڕاستیدا دروستكردنی كۆمەڵگای ترسە، دروستكردنی كۆمەڵگایەكە كە لەسەر بناغەی هێز راوەستاوەو ئامانجی دروستكردنی تاكێكە كە لەهەموو شت بترسێ ، تەنانەت لەگروپێكی ماسنجەرو كۆمێنتێكی فەیسبوك. عەبدوڵا مەلا نوری، ئەندامی خولی پێشووتری پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»خۆپیشاندان لەڕابردووشدا ئەنجامێكی زۆر گەورەو دڵخۆشكەری نەبووە، بەڵام نەبوونی ئەنجام هەرگیز ناكاتە ئەوەی مرۆڤ لەچالاكی مەدەنی و جەماوەری بێهیوا بێت. وتیشی: «كارێكی سروشتییە لەسایەی ئەم حوكمڕانییەی هەرێمدا گوێ لەجەماوەر نەگیرێت، چونكە لەڕاستیدا ئەوانەی كەحوكمڕانن هیچ مەرج و بنەمایەكی ئەخلاقی حوكمڕانییان تێدا نییە، روون و راشكاو ئەمانە كۆمەڵێك خەڵكی گەندەڵ و هیچن كەحوكمڕانی دەكەن». «بۆیە ئەوانە تا ئەم ساتە، لەزمانی خەڵك لەبەدبەختی و كێشەكانی خەڵك تێناگەن و توانای چارەسەریشیان نییە تەنها ئەوكاتەی كەدەڕوخێنرێن بەئاگابێنەوە». ئەو پەرلەمانتارەی خولی پێشووتری پەرلەمانی كوردستان وای وت. ئارام سەعید نووسەرو چاودێری سیاسی پێی وایە ئۆپۆزسیۆنی ئێستا رامكراون ئارام سەعید بەهاوڵاتی وت:» هەمومان دەزانین داواكانی مامۆستایان رەوایەو مافی خۆیانە بۆ داواكاریەكانیان بایكۆت بكەن، بەڵام هۆكاری سەرەكی وەڵامنەدانەوەی دەسەڵات بەبایكۆتی مامۆستایان ئەوەیە مامۆستایان هەر بەتەنها خۆیانن و ئەمەش كارناكاتە سەر دەسەڵات و پێگەی ئابوری و بەمشێوەیە چەند بەردەوام بێت كێشە بۆ دەسەڵاتێك دروست ناكات كەباكی بەپەروەردەو بژێوی مامۆستایان نیە، بەڵام ئەگەر مامۆستایان و فەرمانبەران و كاسبكاران و تووێژەكانی تر پێكەوەبن و هەڵوێستی هاوبەشیان هەبێت و كار لەئابوریان بكات ئەوە دەبێتە مەترسی و ئەوكات سەركوت و رێگرتن و دیوە راستەقینەكەی دەسەڵات دەستپێدەكات و دەردەكەوێت». ئارام سەعید وتیشی:» رەفتارەكانی دەسەڵاتی سیاسی دیارو روونە ئەگەر تووێژێكی وەك مامۆستا بەتەنها بێت ئەوا هیچ رێگریەكیان لێناكەن بەڵام ئەگەر خوێندكاران و فەرمانبەرانی ئەو فەرمانگانەی رۆژانە پارە بۆ حكومەت كۆدەكەنەوە بچنە پاڵ مامۆستایان ئەوكات كاریگەری گەورە دروستدەكەن و دەسەڵات ناچاردەكەن بەوەڵامدانەوەیان». «سەبارەت بەئۆپۆزسیۆنیش تائێستا پشتگیری دەكەن، بەڵام تێڕوانینێكی راشكاوانە نیەو ئەوەی دەیبینین لەڕاگەیاندنەكانیانەوە پشتگیرییەو ئەمەش پێناچێت هیچ ئاكامێكی هەبێت، مامۆستاش كاتێك پشتگیری ئۆپۆزسیۆن دەكات كەدڵنیابێت لەوەی بەرنامەكەیان گۆڕانكاری دروستدەكات، ریسك ناكەن بەوەی جارێكی تر وەك گۆڕان بێئومێدیان بكاتەوە، چونكە بەشێكی زۆری ئۆپۆزسیۆن خۆیان بەبەدیلی دەسەڵات نازانن و بوونەتە هاوپەیمانێكی سیاسی دەسەڵات، دەسەڵاتی سیاسیش ئەو رووبەرەیان پێدەبەخشێت لەناڕەزایی، ئەمەش لەسیاسەتدا پێی دەگوترێت توانای گۆڕینی هێزی بەرەنگاربوونەوە بەئۆپۆزسیۆنی رامكراو». ئارام سەعید وای وت. ئیحسان فواد،  رۆژنامەنوس و چالاكوانی كۆمەڵگەی مەدەنییە، پێی وایە حزبە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێستا خزمەت بەئەجێندای دەسەڵات دەكەن ئیحسان فواد لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»لەسەر مەسەلەی مووچە لەدوای 2014وە خۆپیشاندان ئەنجامدراوە ئەگەرنا پێشتر لە 1991ەوە ناڕەزایی هەبووە، دەیان خۆپیشاندان كراوە لەكابینەكانی رابردوو، بەڵام هیچ لەدۆخەكە نەگۆڕاوە، كێشەكە ئەوەیە ئەگەر پەیامیش نەگات دەبێت بەردەوامبێت». ئەو چالاكوانە مەدەنییە دەشڵێت:»خەڵك دەزانێت داهاتی ناوخۆ هەیەو حكومەت توانای چارەسەركردنی كێشەكانی هەیە بەڵام نایكات، بەهیچ شێوەیەك هیچ بەرپرسێكی حزبی ئامادەنین یەك رۆژ بەبێ دەستكەوتی ماددی دەوام بكەن، بەڵام مەسەلەیەكی دیكە هەیە كەئەویش خۆپیشاندانەكان سەرتاسەری نین». «خۆپیشاندانەكان هێشتا نەگەیشتووەتە پایتەخت، لەهەر وڵاتێكیش خۆپیشاندان نەگاتە پایتەخت ئەنجامی نابێت، ئەوە هیچ ئۆپۆزسیۆنی ئێستا یان كارتۆنین یاخود ئەجێندای دەسەڵات جێبەجێدەكەن، بەڵام پێشتریش كەئۆپۆزسیۆن هەبوو كاك نەوشیروانیش نەیتوانی ناڕەزایی بگەیەنێتە ئەودیو دێگەڵە، مەسەلە ئەوە نیە دژی لایەنێك بێت، بەڵام پایتەخت گرنگەو كاریگەری هەیە وەك شۆڕشەكان بەتایبەتیش ئەوانەی بەهاری عەرەبی كە لەپایتەختەكانەوە روویداوەو ئەنجامیشی هەبووە». ئیحسان فواد وای وت. ئەو چالاكوانە پێی وایە «هەموو حزبە ناڕازییەكانی ئێستا كەمووچەخۆریشیان لەحكومەت هەیە نەیانتوانیوە 100 كەس لەپایتەخت كۆبكەنەوەو كاریگەری دروستبكەن، ئەوەش بەشێكە لەپۆپۆلیستیەتی ئەو حزبانە».

هاوڵاتی لەگەڵ بەردەوامیی شەڕی نێوان ئیسرائیل و بزوتنەوەی حەماسی فەلەستینی لەكەرتی غەززە، تادێت پرسی پشتیوانی ماددی و سەربازی ئێران بۆ ئەو بزوتنەوەیە زیاتر دێتە بەرباس، ئێرانیش ئەوە ناشارێتەوەو بەئاشكرا پشتیوانی خۆی بۆحەماس و بەشێك لەگروپە چەكداریەكانی فەلەستین دەربڕیوە. چەكدارانی بزوتنەوەی حەماس، لەحەوتی تشرینی یەکەمی ئەمساڵ هێرشێكی لەناكاویان كردەسەر ئیسرائیل، هێرشەكەش بووەهۆی كوژرانی زیاتر لەهەزارو ٢٠٠ هاوڵاتی و سەربازی ئیسرائیلی و بەبارمتەگرتنی زیاتر لە ٢٤٠ کەس لەلایەن حەماسەوە. تاپێش راگرتنی کاتیی جەنگ لانیکەم ١٤ هەزار کەس لەكەرتی غەززە کوژراون کەبەشی زۆریان ژن و منداڵن، لەگەڵ دەستپێکردنەوەی شەڕو ئاڵۆزیەکانیش ژمارەی کوژراوانی فەلەستینی بۆ زیاتر لە ١٥ هەزارو ٥٠٠ کەس بەرزبووەتەوە، لەئیسرائیلیش زۆربەی كوژراوان مەدەنیین. بەڵام جگە لەپرسی جەنگ لەڕای گشتی جیهان پرسێكی دیكەش جێی باسە، ئەویش پرسی پەیوەندی نێوان ئێران و حەماس، ئیسرائیل بەردەوام کۆماری ئیسلامی ئێران وەک گەورەترین پشتیوانی حەماس پێناسە دەکات، بەرپرسانی ئێرانیش راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ پشتیوانی خۆیان لەحەماس دەردەبڕن و وەک بەرەی بەرگری، پێناسەی دەکەن. بەرپرسانی کۆماری ئیسلامی ئێران هیچکات نەیانشاردووەتەوە کە پشتیوانی لەو رەوتە  دەکەن کە خۆیان بە «بەرەی بەرگری» دەیناسێنن و حەماس و جیهادی ئیسلامی لەفەلەستین و  حزبوڵڵای لوبنان و حووسییەکانی یەمەن و گرووپە میلیشیاکانی عێراق و فاتیمیون لەئەفغانستان و زەینەبیون لەپاکستان لەو گرووپانەن پشتیوانی ماددی و مەعنەوییان دەکات. بەپێی هەواڵی میدیاكانی جیهان و بەتایبەتیش رۆژئاوا، کۆماری ئیسلامی ئێران وەک گەورەترین پشتیوانی ماددی حەماس پێناسە دەکرێت و قەتەر بەدووهەمین پشتیوانی ماددی ئەم گرووپە دەناسرێت، بەڵام هەموو سەرنجەکان لەئێستادا لەسەر پەیوەندی نێوان کۆماری ئیسلامی ئێران و حەماسە چونكە بەرپرسانی قەتەر هیچ كات ئەوەیان بەئاشكرا نەوتووە. رۆژی ٣ی شوباتی ٢٠١٢، عەلی خامنەیی رابەری شۆڕشی ئیسلامی ئێران لەوتاری نوێژی هەینیدا رایگەیاند :» ئێمە لەپرسی دژایەتی لەگەڵ ئیسرائیل بێدەنگ نین و دەستتێوەردان دەکەین، ئەنجامەکەشی سەرکەوتنە لەجەنگی ٣٣ رۆژەو سەرکەوتنە لەجەنگی ٢٢ رۆژە. دوای ئەمەش لەهەرکوێ، هەر نەتەوەیەک، هەر گرووپێک دژی ئیسرائیل بوەستێتەوەو خەبات بکات، ئێمە پشتیوانی لێدەکەین و یارمەتییان دەدەین و یارمەتی گەیاندنمان ناشارینەوە. رابەری شۆڕشی ئیسلامی ئێران هەروەها رۆژی ١٥ی تشرینی دووهەمی ٢٠١٩ لەوتاری نوێژی هەینیدا وتی :» ئێمە پشتیوانیمان لەفەلەستین کردووەو دەیکەین، لەکەسیش ناترسین و نایشارینەوە پشتیوانیمان کردووە، دەبێ هەموو دونیای ئیسلام پشتیوانی لەفەلەستین بکەن». ئێد رۆیس بەرپرسی کۆمیتەی دەرەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریکا دوای رووداوی ٧ی تشرینی یەکەمی ئەمساڵ لەئیسرائیل وتی :» ئێران لەمێژ ساڵە پشتیوانی ماددی حەماسەو چەکیان پێدەگەیەنێت و راهێنانی سەربازییان پێدەکات». تائێستا بەڕوونی نازانرێت ئاستی پشتیوانی ماددی و سەربازیی ئێران لەحەماس لەچی ئاستێكدایەو بەشێکی زۆر لەو زانیاریانەی لەمیدیاکان بڵاودەکرێنەوە، تەنها گومان و بەراوردکاری دامەزراوە ئەمنیی و هەواڵگریەكانی رۆژئاوایە. کۆماری ئیسلامی ئێران هەر لەسەرەتای دەسەڵاتەكەیەوە، دروشمی « مەرگ بۆ ئیسرائیل»ی هەڵگرتووە، بەشێک لەدۆستایەتی و دوژمنایەتییەکانی بەستووەتەوە بەم دروشمەوە، بۆ نموونە پشتیوانی لەجیهادی ئیسلامی میسر کردو دوای تیرۆركردنی ئەنوەر سادات لەلایەن ئەم گرووپەوە، (خالید ئیسلامبولی) بکوژی ئەنوەر ساداتی وەک شەهید ناوبردو چەند گۆڕەپان و قوتابخانەو شەقامێكی لەشارەکانی ئێران كرد بەناویەوە. هەر لەسەرەتاشەوە پشتیوانی لەهەموو ئەو گرووپانە کردووە کەدژی ئیسرائیل بوون، لەسەرەتای دامەزرانی حەماسەوە لەساڵی ١٩٨٧ ئێران پەیوەندی باشی هەبووە لەگەڵ ئەو گروپە. پەیوەندی نێوان ئێران و حەماس بەرزی و نزمی پێوە دیار بووە، بەڵام لەهیچ قۆناغێکداو سەرەڕای ساردی پەیوەندی نێوانیان، یارمەتییە ماددییەکانی ئێران بۆ ئەم گرووپە نەپچڕاوەو هەر بەردەوام بووە. پەیوەندی کۆماری ئیسلامی و حەماس لەساڵی ١٩٨٨ەوەو دوای ئەوەی بزووتنەوەی رزگاریخوازی فەلەستین، دانی بەئیسرائیلدا نا، گەرم و گوڕتر بووە، بەڵام بەوتەی یەکێک لەبەرپرسانی باڵای حەماس، پشتیوانی ماددی ئێران لەم گرووپە لەساڵی 2006ەوە دەستیپێکردووە. ساڵی ٢٠٢٠ مەحموود ئەلزەهار، ئەندامی باڵای حەماس، لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ تەلەفیزیۆنی (العالم)، باسی دیداری یەکەمی خۆی لەگەڵ قاسم سلێمانی لەساڵی ٢٠٠٦ کردو وتی:» لەیەکەم دیدارم لەگەڵ قاسم سلێمانی، بڕی ٢٢ میلیۆن دۆلار پارەم وەرگرت، بەشێوەیەک کە لەجانتاکانمدا جێی نەدەبووەوە». ئەو بەرپرسەی حەماس باسی لەوەشکردووە «بڕیاربوو قاسم سلێمانی بڕێکی زۆرتر پارەیان پێبدات، بەڵام لەبەرئەوەی نۆ کەس بوون و هەر جانتایەک ٤٠ کیلۆی دەگرت و نەیاندەتوانی زیاتر لەوە لەگەڵ خۆیان هەڵبگرن، تەنها ٢٢ ملیۆن دۆلاریان وەرگرتووە». ساڵی ٢٠١٠ کۆمەڵێک نامەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لەلایەن پێگەی «ویکیلیکس»ەوە بڵاوکرایەوە، لەیەکێک لەنامەکاندا ئاماژە بەوتەی یەکێک لەبەرپرسانی میسری دراوە دەربارەی پەیوەندی نێوان ئێران و حەماس، لەو نامەیەدا کە رێکەوتی نووسینەکەی دەگەڕێتەوە بۆ بەهاری ٢٠٠٩، بەرپرسی رێکخراوی زانیاری و هەواڵگری میسر بەلایەنی ئەمریکایی وتووە، ئێران هەموو مانگێک ٢٥ ملیۆن دۆلار یارمەتی حەماس دەدات، بەڵام میسر توانیویەتی بەر بەوە بگرێت ئەم یارمەتییانە لەخاكی وڵاتەکەیەوە بگاتە غەززە. لەگەڵ دەستپێکی نائارامییەکان لەسوریا کەوەک شەپۆلی بەهاری عەرەبی ناوی دەبراو مانگی سێی ٢٠١١ سوریای گرتەوە، پەیوەندی نێوان ئێران و حەماس ساردی تێکەوت. حەماس لەو سەردەمەدا ئامادە نەبوو پشتیوانی لەبەشار ئەسەد بکات و بەئاشکرا سوریای جێهێشت، ئەمە لەحاڵێکدابوو بەشێکی زۆر لەگرووپەکانی سەر بەکۆماری ئیسلامی لەعێراق و لوبنانەوە بەئاشکرا پشتیوانییان لە بەشار ئەسەد کردو لەئێستاشدا هەر بەردەوامن. بەڵام حەماس پشتیوانی لە بەشار ئەسەد نەکرد، رەنگە بەو هۆکارەی حەماس سوننەیەو ئەو گرووپانەش دژی ئەسەد بوون سوننە بوون. ئەمە بوو بەهۆی ئەوەی پەیوەندی نێوان ئێران و حەماس ساردی تێبکەویت. تەنانەت ژمارەیەک لەمیدیا ناوخۆییەکانی کۆماری ئیسلامی، لەوانە ماڵپەڕی تابناک لەمانگی ١ی ٢٠١٤ نووسی، هێزەکانی حەماس لەسووریا دژی بەشار ئەسەد کەوتوونەتە جەنگەوە. سەرەڕای ساردبوونەوەی پەیوەندی نیوان ئێران و حەماس، بەڵام هیچکات پشتیوانییە مادییەکانی ئێران لەو گرووپە نەپچڕا. خالید مەشعەل، بەرپرسی مەكتەبی سیاسی حەماس ساڵی ٢٠١٥ لەوتووێژ لەگەڵ رۆژنامەی (الشرق)ی قەتەر دەربارەی پەیوەندی نێوان کۆماری ئیسلامی و حەماس وتی: لەو ساڵانەشدا پشتیوانی ئێران بۆ حەماس هەر بەردەوام بوو، بەڵام ئەو ساردبوونەوەیە کاریگەری لەسەر ئاستی پشتیوانییەکە دانابوو. رۆژنامەی ئەلمۆنیتۆر دەربارەی کەمبوونەوەی یارمەتییە ماددییەکانی ئێران بۆ حەماس نووسیویەتی:» کەمبوونەوەی یارمەتییە ماددییەکانی ئێران بۆ حەماس لەم ساڵانەی دواییدا، کاریگەری لەسەر ئەم بزووتنەوەیە داناوەو ئەم رەوتەی تووشی قەیرانی ئابووری گەورە کردووە، حەماس ناچاربوو چەند دامەزراوەیەكی میدیایی خۆی وەک کەناڵی تەلەفیزیۆنی قودس و ناوەندی راگەیاندنی فەلەستین دابخات. هەروەها مووچەی کارمەندەکانی خۆی کردبوو بەنیوە یان کەمتر». دوای چەند ساڵێك کەجەنگی ناوخۆیی سووریا کەمتر بووەوە، داعش و گرووپە توندڕەوەکانی تر پاشەکشەیان پێکراو ئەسەد توانی بەسەر بەشێکی زۆر لەنەیارەکانی خۆیدا زاڵ بێت، جارێکی تر پەیوەندی نێوان کۆماری ئیسلامی و حەماس پتەوتر بووەوە. لەمانگی ١ی 2019 ئیسماعیل هەنییە، کەسی یەکەمی حەماس لەوتووێژێکی تەلەفیزیۆنیدا وتی:» کۆماری ئیسلامی ٧٠ ملیۆن دۆلاری داوە بەبزووتنەوەی فەلەستین بۆ ئەوەی هێزی بەرگری خۆیان لەبەرامبەر ئیسرائیل پتەوبکەن و ئەو مووشەکانەی کەحەماس لەکەرتی غەزە دروستی دەکەن، بەشێکە لەم توانا ستراتیژییە بۆ بەرگریکردن . ئاژانسی رۆیتەرز لەوبارەیەوە، لەم چەندساڵەی دواییدا یارمەتییە ماددییەکانی ئێران بۆ حەماس زیاتر بووە. بەوتەی سەرچاوەیەكی ئیسرائیلی، ساڵی 2022 یارمەتی ماددی حەماس لەلایەن کۆماری ئیسلامییەوە لە ١٠٠ ملیۆن دۆلارەوە گەیشتە نزیکەی ٣٥٠ ملیۆن دۆلار، واتە هەموو مانگێک نزیکەی ٢٩ ملیۆن دۆلار دراوە بەم گرووپەو لەساڵی ٢٠٢٣شدا بەردەوام بووە. پێگەی ئەی بی سی نیوز، لەڕۆژەکانی سەرەتای جەنگی حەماس- ئیسرائیل نووسیبووی:» کۆماری ئیسلامی چەندین ساڵە پشتیوانی حەماسەو پەیوەندییان پێکەوە هەیە، بەپێی راپۆرتەکانی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لەساڵی ٢٠٢٠ەوە ئێران هەموو ساڵێک تەکنۆلۆژیای سەربازی و زانستی سەربازییان پێدەگەیەنێت بۆ ئەوەی بتوانن مووشەک دروستبکەن «. بەڵگەش بۆ ئەوە رۆژنامەی خۆراسان كەیەکێکە لەڕۆژنامەکانی ناوخۆی ئێران ، مانگی ١٢ی ٢٠١٢ لەزمانی جەواد کەریمی قودوسی، یەکێک لەفەرماندە باڵاکانی سوپاو نوێنەری ئەوکاتی پەرلەمانی ئێران نووسیویەتی:» ٥٠ هەزار مووشەک و هەزاران مووشەکی دژە تانکمان ناردووە بۆ غەزە».

هاوڵاتی لەکاتێکدا ئیسرائیل قۆناغی دووەمی جەنگی دەستپێکردووە بە بۆردومانکردنی چڕتری کەرتی غەززە بەتایبەتی بەشی باشوری کەرتەکە، سوپای وڵاتەکە دەیەوێت بەئاو تونێلەکانی غەززە پڕبکات و حەماس ناچاربکات لەتونێلەکانیان بێنە دەرەوە. بەپێی راپۆرتێکی رۆژنامەی واڵ ستریت جێرناڵی ئەمریکی، ئیسرائیل سیستەمێکی گەورەی پەمپی ئاوی ئامادەکردووە تابەکاریبهێنێت بۆ لافاو دروستکردن لەنێو تونێلەکانی حەماس، ئەمەش بۆ ئەوەی چەکدارانی حەماس ناچاربکات لەتونێلەکان بێنە دەرەوە، بەڵام رەنگە ئەم پلانە ببێتە هەڕەشە بۆ سەرچاوی ئاوی غەززەو دروستکردنی قەیرانێکی تری مرۆیی و ژینگەیی. بەپێی رۆژنامەکە، سوپای ئیسرائیل لەپێکەوەبەستی سیستەمێکی پەمپی ئاو تەواو بووە کەزیاتر لەکیلۆمترێکی لەکەمپی ئاوارەکانی شاتی لەغەززەوە دوورە. ئەم سیستەمە ئاوی دەریای سپی ناوەڕاست رادەکێشیت و لەکاتژمیرێکدا دەتوانێت هەزارە مەتر چوارگۆشە بەرەو غەززە بنێرێت. هاوکات چەند بەرپرسێکی ئەمریکی کەناویان نەهاتووە باس لەوەدەکەن کەئیسرائیل مانگی رابردوو واشنتنی لەم پلانە ئاگادارکردووەتەوەو ئەمەش بووەتە جێی مشتومڕی بەرپرسانی وڵاتەکە لەسەر کاریگەری و گونجانی پلانەکەو سوودی سەربازی پلانەکە لەبەرامبەر ئەو زیانە ژینگەییەی کە دروستی دەکات. رۆژنامەکە دەڵێت، بەرپرسانی ئەمریکی نازانن کەحکومەتی ئیسرائیل چەنێک نزیکە لەئەنجامدانی پلانەکەو بڕیاری کۆتایشی لەسەر نەدراوە. سوپای ئیسرائیل تائێستا ٨٠٠ تونێلی دۆزیوەتەوەو دەشڵێت کە ٥٠٠ دانەی لەناوبردووە. تونێلەکان بەقوڵایی ٣٠ مەتر دروستکراون و زیاتر لە ٣٠٠ کیلۆمتر دەبن لەڕووی درێژییەوە. واڵ ستریت جێرناڵ ئاماژەی بەوە کردووە کەبەرپرسانی ئەمریکا رایان جیاوازە لەسەر پلانەکە، بەشێکیان بەنهێنی نیگەرانی خۆیان لەسەر پلانەکە دەربڕیوە، بەڵام هەندێکی تر پشتگیری لەناوبردنی تونێلەکانیان کردووەو وتوویانە کەهیچ لارییەک لەلایەن ئەمریکاوە نییە لەسەر پلانەکە. بەرپرسێک کە ناوی نەهاتووەو ئاگای لەپلانەکەیە وتوویەتی، ئەو پرۆسەیە چەند هەفتەیەکی پیدەچێت و وادەکات کەچەکدارانی حەماس ناچاربن لەتونێلەکان بێنە دەرەوە کەدەشوترێت ئەو بارمتانەی ماون لەهەمان ئەو تونێلانەدان. تائێستا نزیکەی ٦٠ بارمتەی ئیسرائیلی لەبەرامبەر ١٨٠ زیندانی فەڵەستینی ئازادکراون لەئاگربەستێکدا کەهەفتەی پێشوو کۆتای هاتوو و ماوەی هەفتەیەکی خایاند. سوپای ئسیرائیل رایگەیاندووە کە تائێستا نزیکەی ٢٠٠ بارمتە لات حەماس ماون. هێشتا دیار نییە کەئیسرائیل پێش ئەوەی هەموو بارمتەکان ئازادبکرێن ئەم پلانە جێبەجێدەکات یاخود دواتر. ئەو بەرپرسەی کەئاگاداری پلانەکەیە باسی لەوە کردووە کە «نازانین چەنێک هەڵدانی ئاو بۆ نیو تونێلەکان سەرکەوتوو دەبێت چونکە کەس وردەکاری تونێلەکان و دەوروبەری نازانێت، مەحاڵە بزانرێت کەپلانەکە کاریگەر دەبێت بەهۆی ئەوەی نازانین ئەو ئاوەی دەریا چۆن لەناو تونێلەکان کۆتاییان دێت و بەرەو کوێ دەچن». بەرپرسێکی سوپای ئیسرائیل کەنەیویستووە ناوی بهێنرێت و رەتیکردووەتەوە قسە لەسەر پلانەکە بکات، وتوویەتی، «سوپای ئیسرائیل کاردەکات بۆ لەناوبردنی توانستە تیرۆرییەکانی حەماس بەشێوازی جیاواز بەبەکارهێنانی ئامرازی سەربازی تەکنەلۆجی». حەماس ئەو تونێلانە بۆ خۆحەشاردانی، جوڵەی شاراوە و شاردنەوەی بارمتەکان بەکاردەهێنێت، ئەمە جگە لەوەی کەتێیدا چەک بەرهەمدەهێننێت و سوپای ئیسرائیلیش دەڵێت، بەشێکیان ناوەندی فەرماندەیی تێدایە کەبەرپرسە باڵاکانی تێدان. بەشێکیان بەشێوەیەکی ورد دروستکراون بەبەکارهێنانی کۆنکرێتی بەهێز، هەروەها هێڵی پەیوەندیش لەخۆدەگرێت. لەئێستادا بەهۆی گەمارۆی ئیسرائیلەوە، بەشێکی زۆری خەڵکی غەززە دەستیان ناگات بەئاوی سازگار بۆ خواردنەوە. پێش ٧ی ئۆکتۆبەر، چوار هێڵی بۆری لەئیسرائیلەوە راکێشراوبوون بۆ نیو غەززە، بەڵام دوای جەنگ یەکێکیان بەتەواوی گیراوەتەوەو دوانەکەی تریش زۆر کەم ئاویان پێدا دەڕوات. بەپێی ئاماری نەتەوەیەکگرتووەکان پیشتر ٨٣ لیتر بۆ هەر کەسێک لەغەززە دەنێردرا بەڵام ئێستا هەر فەڵەستینییەک رۆژانە سێ لیتر ئاوی پێدەگات. جۆن ئاڵترمان، جێگری بەرپرسی ناوەندی ستراتیجی و نێودەوڵەتی بۆ لێکۆڵینەوە دەڵێت، لەبەرئەوەی نازانرێت تونێلەکان چۆنن و چەنێک ئاو دزە دەکاتە ناو خاکی غەززەو کاریگەری چی دەبێت، قورسە کاریگەری ئەو هەموو ئاوە هەڵبسەنگێرێت کەزیانی چی دەبێت، بەتایبەتی «بۆ ژێرخانی ئاوو سیستەمی زێراب و ئاوی خەزانەکان، تەنانەت کارخستنەسەر جێگیریی باڵەخانەکانی نزیکی تونێلەکان». چەند بەرپرسێکی پێشووی ئەمریکا ئەوەیان بە واڵ ستریت جێرناڵ وتووە کەپلانێکی لەوجۆرە ئیدارەی بایدن دەخاتە پێگەیەکی سەختەوەو رەنگە رووبەڕووی ئیدانەی جیهانی ببنەوە، بەڵام ئەوەشیان نەشاردووەتەوە کەئەو پلانە یەکێکە لەو رێگەشێوازە کەمانەی کە کاریگەری دروستدەکەن بۆ لەناوبردنی تونێلەکان. لەسەر کاریگەری پلانەکەو سەرکەوتنی، پرۆفیسۆر مایکڵ کلارک، کە شیکەرەوەیەکی سەربازییە، بەکەناڵی سکای نیوزی راگەیاندووە کە «بەڵێ دەتوانرێت ئەنجامبدرێت و سەردەگرێت». بەڵام ئەو پرۆفیسۆرە باسی لەوەش کردووە کەپلانە دوو مەترسی دروستدەکات کە یەکێکیان ئەوەیە «ئیسرائیل نازانێت ئاخۆ بارمتەکان لەناو تونێلەکاندان یان نا». یەکێتی تر لەمەترسییەکان ئەوەیە کە بەناردنی ئاو بۆ نیو تونێلەکان رەنگە سوپای ئیسرائیل خۆی لەحاڵەتێکدا ببینێتەوە کەسەرچاوی ئاوی غەززەش پیس بکات کەئەوەش دەبێتە «خراپەکارییەکی ژینگەیی کەتەواوی جیهان لەئیسرائیل خۆشنابن بۆ ئەو کارە». ئەم پلانەی ئیسرائیل لەکاتێکدایە کەوڵاتەکە دوای کۆتاییهاتنی ئاگربەست چووەتە قۆناغی دووەمی جەنگەوەو بۆردومانەکانی چڕتر کردووەتەوە بەتایبەتی لەدووەمین گەورەترین شاری غەززە کەئەویش خان یونسە. لەژێر فشاری ئەمریکا بۆ کەمکردنەوەی قوربانی مەدەنی، ئیسرائیل دەڵێت لەهێرشەکانیدا وردتر بووەو قوربانی کەمکردووەتەوە، بەڵام خەڵکی فەڵەستین دەڵێن لەغەززە هیچ شوێنێک بەئارامی نەماوەو بەشێکی زۆریان لەوە دەترسن کەئەگەر ماڵەکانیان بەجێبهێڵن هەرگیز نەتوانن بگەڕێنەوە. تائێستا بەهۆی بۆردومانەکانی ئیسرائیل سێ بەشی دانیشتوانی غەززە کەژمارەیان دوو ملیۆن و ٣٠٠ هەزار کەسە بەناجاری ناوچەکانی خۆیان بەجێهێشتووە. حەمزە ئەلبورش، کەدانیشتوویەکی شاری خان یونەسە بەئاژانسی ئەسۆشیەتد پرێسی راگەیاندووە «ئەوەی روودەدات باوەڕپێنەکراوە، ئەوانە بەشێوەیەکی هەڕەمەکی بۆردومان دەکەن». وەزارەتی تەندروستی فەڵەستین رایگەیاندووە کە تائێستا نزیکەی ١٦ هەزار کەس لەغەززە بەهۆی بۆردومانەکانی ئسیرائیلەوە کوژراون کە ٧٠%یان منداڵ و ژنن. بەپێی ئاماری وەزارەتەکە، لەڕۆژی هەینییەوە کەئاگربەست کۆتایی هاتووە نزیکەی 900 کەس لەهێرشە ئاسمانییەکانی ئیسرائیل بۆ سەر کەرتی غەززە کوژراون و چەندین جار بەرپرسانی ئەمریکا داوایان لەئیسرائیل کردووە کەقوربانی مەدەنی لەهێرشەکانیدا کەمبکاتەوە. لەدوای چڕکردنەوەی بۆردومانەکان و نزیکەی دوو مانگ جەنگ، ئەمریکا دەڵێت هێشتا بەڵگەیان لانییە کەئیسرائیل بەئەنقەست خەڵکی مەدەنی لەغەززە بکاتە ئامانج. ماتیو میڵەر، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لەکۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا لەسەر هەوڵەکانی ئیسرائیل بۆ کەمکردنەوەی قوربانی مەدەنی لەهێرشەکانیدا رایگەیاند، «هێشتا زۆر زووە کەهەڵسەنگاندنێکی یەکلاکەرەوە بکەین، ئیسرائیل داوای لەملیۆنەها خەڵک کردووە کەناوچەیەکی تایبەتی چۆڵ بکەن و رێنمایی تایبەتی دەرکردووە بۆ خەڵکی مەدەنی کەبگوازنەوە نەک تەواوی شارێک چۆڵی بکەن، بۆیە ئەمەش بەرەوپێشچوونەو لەپێش ئەوەی روویداوە باشترە.» میڵەر لەدرێژەی قسەکانیدا باسی لەوەشکرد، واشنتن هیچ بەڵگەیەکی بەردەست نەکەوتووە کەبیسەلمێنێت ئیسرائیل بەئەنقەست مەدەنی دەکوژێت، بەڵام وتیشی کەئەوان چاوەڕێی مردنی خەڵکی مەدەنیش دەکەن چونکە «بەداخەوە ئەوە بۆ هەموو جەنگێک راستە.»

سەركۆ جەمال هاوڵاتی بەدواداچوون بۆ دەنگۆی هاككردنی سیستەمی كارەبای هەرێم دەكات دوای ئەوەی هەفتەی رابردوو كوژانەوەی گشتی لەكارەبای هەرێم روویدا، بەرپرسێكی وەزارەتی كارەبا دەڵێت سیستەمی كارەبا هێندە پێشكەوتوو نییە پەیوەست بێت بە ئینتەرنێتەوە (سكادا) بێت و هاك بكرێت، بەپێی بەدواداچوونەكەی هاوڵاتی ساڵ بەساڵ پێدانی کارەبای نیشتیمانی لەهەرێم كەمدەبێـتەوەو لەبەرامبەردا فرۆشتنی كارەبا بەناوچەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە زیاتر دەبێت. ئێوارەی پێنجشەممەی رابردوو كوژانەوەی گشتی كارەبا لەهەرێم روویدا، رۆژی دواتر واتە رۆژی هەینی یەكی كانوونی یەكەمی 2023، وەزارەتی كارەبا روونكردنەوەیەكی بڵاوكردەوەو رایگەیاند: بەهۆی گرفتێكی تەكنیكییەوە، كوژانەوەی گشتی لەسیستەمی كارەبای هەرێم روویداو تیمەكانی وەزارەتی كارەبا سەرقاڵی چارەسەركردنی كێشەكەو گەڕانەوەی كارەبای گشتیین، دواتریش هەواڵی هاككردنی سیستەمەكە بڵاوبووەوە. لەڕوونكردنەوەكەی وەزارەتی كارەبادا هاتبوو: ئێوارەی رۆژی پێنجشەممە، بەهۆی گرفتێكی تەكنیكییەوە، تەواوی یەكەكانی بەرهەمهێنانی كارەبای هەرێم كوژانەوەو تیمەكانی وەزارەتی كارەبا دەمودەست كێشەكەیان چارەسەر كردووە، بەڵام كاتژمێر (1:00)ی شەو بۆ جاری دووەم كوژانەوەی گشتی روویداوەو ئێستا تیمەكانی كارەبای هەرێم سەرقاڵی ئاساییكردنەوەی دۆخی سیستەمی كارەبای هەرێمی كوردستانن». دوای روونكردنەوەكەی وەزارەتی كارەبا، چەند میدیایەك و پەیجێكی سۆشیال میدیا هەواڵی هاككردنی سیستەمی كارەبای هەرێمیان بڵاوكردەوە، دواتریش وەزارەتی کارەبای حكومەتی هەرێمی کوردستان لەڕوونکردنەوەیەکدا رایگەیاند:» لەچەند پەیجێكی سۆشیال میدیا هەواڵێكی چەواشەكارانە بڵاوكراوەتەوە کەگوایە ماڵپەڕی فەرمیی پرۆژەی تۆڕی زیرەك هاككراوە، ئەم هەواڵە دوورە لەڕاستییەوەو هیچ بنەمایەکی نییەو تەنها بەمەبەستی بەلاڕێدابردنی رای گشتی بڵاوکراوەتەوە، ئەوە چەندین جارە هەواڵی بێ بنەماو دوور لەڕاستی سەبارەت بەم خزتگوزارییە گرنگەی کەرتی کارەبا بڵاودەکرێتەوە». سەبارەت بەهاككردنی سیستەمەكە هاوڵاتی پەیوەندیكرد بەئومێد ئەحمەد بەڕێوەبەری كۆنترۆڵی كارەبای هەرێم و وتەبێژی وەزارەتەكە، بەڵام وەڵامی پەیوەندییەكان و پرسیارەكانی هاوڵاتی نەدایەوە، هاوكات سەرچاوەیەك لەوەزارەتی كارەبای هەرێم رەتیكردەوە سیستەمی كارەبای هەرێم هاككرابێت و راشیگەیاند ئەوە یەكەمجار نییە ئەوە روودەدات. لەلایەن خۆشیەوە سیروان محەمەد، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی گشتی كارەبای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەهیچ شێوەیەك هەواڵی هاككردنی سیستەمی كارەبای هەرێم راست نییە، چونكە ئەوەندە پێشكەوتوو نییە تا هاك بكرێت، بەهۆی ئەوەی هیچ پەیوەست نییە بەئینتەرنێـتەوە». وتیشی:» سیستەمی كارەبای هەرێم (سكادا) نییە تا هاك بكرێت و پێكهێنانی لیژنەی لێكۆڵینەوەش شتێكی ئاساییە بۆ ئەوەی بزانرێت هۆكاری كوژاندنەوەی گشتی كارەبا چییەو زیانەكانی چین چونكە جگە لەوەزارەتی كارەبا زیان بەهاووڵاتیانیش دەگەیەنێت». (سكادا) بریتییە لە پڕۆگرامێكی ئەپڵیكەیشنی سۆفتوێر بۆ پەیداكردنی زانیاری لەسەر سیستمەكە لەسەر بنچینەی هەموو ئەو ئامێرانەی كە لەناو سیستمەكەدا هەن كەئایا لەحاڵەتی ئاساییدان یاخود نائاسایی (ئایا هیچ فۆڵتێك دروستبووە یاخود نا) ئەم زانیاریانە دەگوازێتەوە بۆ ناوەندی كۆنتڕۆڵ (كۆنتڕۆڵ سەنتەر) تاكو بەئاسانی شوێنی فۆڵت دیاری بكرێ و بەشێوەی دورەدەست كاری كۆنتڕۆڵكردنی بۆ بكرێت (زۆرجار بتوانرێت سویچینگ بكرێت بۆ هەر فۆڵتێك یاخود حاڵەتی نائاسایی) بەم شێوەیە كاری چاودێریكردن و كۆنتڕۆڵكردنی سیستم ئاسانترو زۆر خێراتریش دەبێت، بەڵام لەهەرێمی كوردستان هێشتا سیستەمی گواستنەوەی ئاسایی كارەبا بەكاردەهێنرێت، هەرچەندە لە 15ی ئەیلولی 2021 كەمال محەمەد وەزیری كارەبای هەرێمی كوردستان گرێبەستێكی بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژەكە لەگەڵ هەردوو كۆمپانیای ستێرو كۆنترۆڵ ماتیك واژۆكرد. پڕۆژەی سكادا تێچووەكەی بەپێی گرێبەستەكە 37 ملیارو 982 ملیۆن دینار بووەو بڕیارە لەماوەی 900 رۆژدا تەواو ببێت واتە تائێستا وادەی جێبەجێكردنی پڕۆژەكە كۆتایی نەهاتووە. تەنها لەهەرێم كوژاندنەوەی گشتی كارەبا رووینەداوە، لەعێراقیش كۆتایی مانگی حەوتی ئەمساڵ روویدا، هەر ئەوكات زیاد عەلی فازڵ وەزیری كارەبای عێراق رێنمایییەكی بەپەلەی سەبارەت بەكوژانەوەی گشتی كارەبا لەژمارەیەك لەپارێزگاكانی عێراق دەركردو بەگوێرەی رێنماییەكانیش، لیژنەیەكی لێكۆڵینەوە پێكدەهێنرا بەمەبەستی بەدواداچون و روونكردنەوەی هۆكارەكانی ئاگركەوتنەوەكە كە لەوێستگەی لاوەكی بەكر روویدا، كە بووەهۆی پچڕانی هێڵەكانی گواستنەوە بۆ دەڤەری باشورو بووەهۆی كوژانەوەی تەواوەتی سیستەمەكە، ئەوەش لەكاتێكدایە ئەمڕۆ شەممە سیستمی كارەبا لە ژمارەیەك لە پارێزگاكانی عێراق كوژایەوەو بەتەواوی كارەبا پچڕا، ئەمەش كاردانەوەی زۆری هاووڵاتیانی لێكەوتەوە. ساڵانە لەگەڵ هاتنی یەكەم شەپۆلی سەرمادا كاتژمێرەكانی پێدانی كارەبا كەمدەبنەوە، ئەوەش لەكاتێكدایە وەزارەتی كارەبا پێوەری زیرەك و سیستەمی پریپەیدی كارەبای خستووەتەكار، بەڵام ئەم سیستەمانە نەبووەتەهۆی زیادبوونی كاتژمێرەكانی كارەبای نیشتیمانی بەهاووڵاتیان. بەگوێرەی بەدواداچوونی رۆژنامەی هاوڵاتی، لە 24 كاژێردا تەنیا سێ بۆ چوار كاتژمێر كارەبای نیشتمانی لەهەندێك ناوچەی هەولێر هەیە، هەروەها لەسلێمانی كەمتر لەحەوت كاتژمێرو لەدهۆك شەش بۆ حەوت كاتژمێر كارەبا هەیە، ئەوەش لەكاتێكدایە وەزارەتی كارەبای هەرێمی كوردستان سێ هەزارو 800 مێگاوات كارەبا بەرهەمدەهێنێت، بەڵام لەوەرزە ساردو گەرمەكاندا خواست لەسەر كارەبا بۆ دوو هێندە بەرزدەبێتەوەو كاتژمێرەكانی پێدانی كارەبای نیشتمانی كەمتر دەبنەوە، ئەوەی پێویستیی هاووڵاتیان پڕدەكاتەوە موەلیدە ئەهلییەكانن، كەئەوەش تێچوویەكی زۆری بۆ هاووڵاتیان هەیەو هەر ئەمپێرێكی مانگانەی زیاتر لە 10 هەزار دینار لەسەر هاووڵاتیان دەكەوێت، جگە لەوەی دەبێتە هۆی پیسكردنی ژینگەی هەرێم كەزیاتر لەپێنج هەزارو 500 موەلیدەی ئەهلی لەهەرێمی كوردستاندا هەن. هەر بەپێی بەدواداچوونی هاوڵاتی، پاڵپشت بەڕاپۆرتەكانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی كۆنترۆڵ و گەیاندنی وەزارەتی كارەبای حكومەتی هەرێمی كوردستان، ساڵ بەساڵ بڕی ئەو كارەبایەی هەرێمی كوردستان بەعێراقی دەفرۆشێت زیاتر دەبێت. بۆ نموونە لەساڵی 2020دا بەتێكڕا ئاستی بەرهەمی وزەی كارەبا بریتی بووە لەسێ هەزارو 68 مێگاوات، لەو بڕەش 268 مێگاواتی كەدەكاتە رێژەی 9٪ هەناردەی عێراق كراوەو بڕی دوو هەزارو 800 مێگاواتی كەدەكاتە 91٪ خراوەتە ناو تۆڕی كارەبای نیشتیمانی هەرێمی كوردستانەوە. لەساڵی 2021یشدا بەتێكڕا ئاستی بەرهەمی وزەی كارەبا بریتی بووە لەسێ هەزارو 373 مێگاوات، لەو بڕەش 498 مێگاواتی بەڕێژەی 15٪ هەناردەی عێراق كراوەو بڕی دوو هەزارو 875 مێگاواتیشی بەڕێژەی 85٪ خراوەتە ناو تۆڕی كارەبای نیشتیمانی هەرێمی كوردستانەوە. هەر بەپێی راپۆرتەكە لەساڵی 2022دا بەتێكڕا ئاستی بەرهەمی وزەی كارەبا بریتی بووە لەسێ هەزارو 304 مێگاوات، لەو بڕەش 630 مێگاواتی بەڕێژەی 19٪ هەناردەی عێراق كراوەو بڕی دوو هەزارو 674 مێگاواتیشی بەڕێژەی 81٪ خراوەتە ناو تۆڕی كارەبای نیشتیمانی هەرێمی كوردستانەوە. لەكارنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا هاتووە:»كاردەكەین بۆ چارەسەرییەكی بنەڕەتی بۆ كێشەی كارەبا، لەزیادكردنی ئاستی بەرهەمهێنان و كەمكردنی بەهەدەردان و دابەشكردنێكی پێشكەتوو و گونجاوی كارەبا. هەروەها كاردەكەین بۆ رێكخستنەوەیەكی گونجاوی نرخی كارەباو دامەزراندنی میكانیزمێكی كاریگەرو سەردەمیانە بۆ كۆكردنەوەی پارەی كارەبا لەبەكاربەران». سەرەڕای ئەوەی تەمەنی راستەقینەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كۆتایی هاتووە، لەئێستادا لەقۆناغی كاربەڕێكردندایە، بەڵام كێشەی كارەبا هاوشێوەی كابینەكانی پێشوو بەردەوامەو نەتوانراوە چارەسەرێكی ئەوتۆ بۆ ئەو پرسە بدۆزرێتەوە. بەپێی زانیارییە فەرمییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەئێستادا زیاتر لە(ملیۆنێك و 850 هەزار) هاوبەشی كارەبا هەیە لەهەرێمی كوردستان و پێویستیان بەحەوت هەزار مێگاوات كارەبا هەیە، بەڵام حكومەتی هەرێمی كوردستان نیوەی بڕی پێویست بەرهەمدەهێنێت و لەوە بڕەش كەبەرهەمی دەهێنێت بەشێكی هەناردەی عێراق دەكات.  

شەنای فاتیح بەپێی ئەو ئامارە فەرمییەی دەست هاوڵاتی کەوتووە ژمارەی ئەو بیرانەی کەبێ مۆڵەت لەهەرێمی کوردستاندا هەڵکەندراون تامانگی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢،  ٢٨ هەزارو ٤١٠ بیرە، لەکاتێکدا ژمارەی بیرە مۆڵەت پێدراوەکان لەهەرێمی کوردستاندا ٢٦ هەزارو ٨١٨ بیرە، بەوەش  جیاوازی نێوانیان هەزارو ٥٩٢ بیرە. ئەو ئامارەی كەدەست هاوڵاتی كەوتووە، بەمشێوەیەیە: ژمارەی بیرە مۆڵەت پێدراوەکان لەپارێزگای هەولێر، ١٨٥ بیری پیشەسازی، پێنج هەزارو ٥٤٠ بیری کشتوکاڵی، چوار هەزارو ٥٥٠ بیری ئاو خواردنەوە، کۆی گشتی دەکاتە ١٠ هەزارو ٢٧٥ بیر. هاوكات ژمارەی بیرە مۆڵەتپێدراوەکان لەپارێزگای سڵیمانی، سێ هەزارو ٥٢٣ بیری پیشەسازی، سێ هەزارو ٢١٠ بیری کشتوکاڵی، سێ هەزارو ٣٦٦ بیری ئاو خواردنەوە، کۆی گشتی دەکاتە ١٠ هەزارو ٩٩ بیر. لەپارێزگای دهۆك ژمارەی بیرە مۆڵەت پێدراوەکان، ١٢٩ بیری پیشەسازی، دوو هەزارو ٩٣ بیری کشتوکاڵی، دوو هەزارو ٢٨٤ بیری ئاو خواردنەوە، کۆی گشتی دەکاتە چوار هەزارو ٥٠٦ بیر. لەئیدارەی گەرمیان ژمارەی بیرە مۆڵەت پێدراوەکان،١٩٠ بیری پیشەسازی، هەزارو ٢٢٣ بیری کشتوکاڵی، ٥٢٥ بیری ئاو خواردنەوە، کۆی گشتی دەکاتە هەزارو ٩٣٨ بیر. هەر بەپێی ئەو ئامارەی دەست هاوڵاتی كەوتووە، ژمارەی بیرە مۆڵەت پێنەدراوەکان لەهەرێمی کوردستاندا تا مانگی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢، لەپارێزگای هەولێر شەش هەزار بیرن، لەپارێزگای سلێمانی ٢٠ هەزارو ٤١٠ بیر، لەپارێزگای دهۆک ٥٠٠ بیر، لەئیدارەی گەرمیان هەزارو ٥٠٠ بیر، كەکۆی گشتی ٢٨ هەزارو ٤١٠ بیرە. هەڵكەندنی بیر زیانی بۆ ئاوی ژێرزەوی هەیەو بەوتەی پسپۆڕان لەڕووی زانستییەوە تا ئاوی سەرزەوی مابێت نابێت ئاوی ژێرزەوی دەربهێنرێت ئەو ئامارە لەكاتێكدایە بۆ پاراستنی ئاوی ژێرزەوی و دانانی سنوورێك بۆ هەڵكەندنی بیری زێدەڕۆ، ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان بەفەرمانی وزاری ژمارە ٥٧٧٥  لەڕێكەوتی ٤-١١-٢٠١٨ هەڵكەندنی بیری بۆ هەموو مەبەستەكان راگرت، دەسەڵاتی پێدانی مۆڵەتی بیرلێدانیشی گواستەوە بۆ ئەنجومەنی وەزیران. لیژنەیەكی هاوبەشیشی بەسەرۆكایەتیی نوێنەری ئەنجومەنی وەزیران و لایەنە پەیوەندیدارەكان راسپارد بۆ بەدواداچوونی ئەو بیرانەی بەزێدەڕۆیی لێدراون، بەڵام بەپێی داتایەك كە لەڕێگەی بەڕێوەبەرایەتیی ئاوی ژێرزەوی پارێزگاكان دەست هاوڵاتی كەوتووە لەماوەی راگرتنی هەڵكەندنی بیر لەلایەن حكومەتەوە، زیاتر لەسێ هەزار بیر بەزێدەڕۆیی هەڵكەندراون. دوای نزیكەی ٢٣ مانگ بەسەر ئەم بڕیارە دیوانی سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیران بەنووسراوی ژمارە ٥٣٣٦ لە ٢٤-٩-٢٠٢٠ بەهەندێك مەرج و رێنمایی تازە، جارێكی دیكە مۆڵەتی هەڵكەندنی بیریدا. بەپێی رێنمایی ژمارە ١ی ساڵی ٢٠١٥ تایبەت بەهەڵكەندنی بیری ئاو، وەزارەتی كشتوكاڵ، لەناوچە شاخاوییەكانی پارێزگاكانی هەولێر، دهۆك و ئیدارەی گەرمیان مۆڵەتی هەڵكەندنی بیر بەپێی مەرج و رێنماییەكان بەو جووتیارانە دەدات كەڕووبەری زەوییەكەیان لە ١٠ دۆنم كەمتر نەبێت، لەپارێزگای سلێمانی لە پێنج دۆنم كەمتر نەبێت، هەروەها رووبەری ٢٠ دۆنم لەناوچە دەشتاییەكانی هەرسێ پارێزگاكەو ئیدارەی گەرمیان دیاریكراوە. بۆ پاراستنی ئاوی ژێرزەویش دووری نێوان بیرەكان لەناوچە شاخاوییەكان پێویستە لە ٢٥٠ كەمتر نەبێت و لەدەشتاییەكانیش بەپێی پێكهاتەی دنكۆڵەیی چینەكانی زەویی پارێزگاكان ٤٠٠ تاوەكو ٦٠٠ مەتر كەمتر نەبێت. لەئێستادا لیژنەكەی ئەنجومەنی وەزیران تەنیا مۆڵەت بەهەڵكەندنی ئەو بیرانە دەدات كە بۆ سوودی گشتین، وەك بیری ئاوی خواردنەوەو بیری ئاودانی باخچەو نەمامگەكان و پرۆژە پیشەسازییەكان.

شەنای فاتیح پاش وەستاندنی دابەشکردنی نەوت لەهەرێمی کوردستاندا بۆ ماوەی سێ رۆژ، دوێنێ سێشەممە دەستکرایەوە بەدابەشکردنی نەوت و بەوتەی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان تائێستا ٧٥٥ هەزارو ٧٨٤ خێزان سودمەندبوون و ٥٣٢ هەزارو ١٦٢ خێزانیش ماون کە نەوت وەربگرن. لەسێ رۆژی رابردوودا دابەشکردنی نەوت لەسنووری پارێزگاکانی سلێمانی، هەڵەبجەو ئیدارەکانی راپەرین و گەرمیان راگیرا، بەهۆی ئەوەی هاووڵاتیان ئامادەنەبوون بەرمیلێک نەوت بە ١٠٣ هەزار دینار وەربگرن، چاوەڕوان بوون نەوتی حکومەتی عێراق بگات کەبڕیاربوو یەکی کانوونی یەکەم بگاتە هەرێم و نرخەکەی ٥٠ هەزار دیناربێت. رۆژی دووشەممە چواری کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣، بەڕێوەبەرایەتی نەوت و کانزاکانی سلێمانی لەڕاگەیەندراوێکدا سەبارەت بەو نەوتەی کەبڕیارە لەلایەن حکومەتی عێراقییەوە بۆ هەرێمی کوردستان بنێردرێت رایگەیاند، تائەمڕۆ لیترێک لەو نەوتە نەگەیشتووەتە هەرێمی کوردستان کەبڕیاربوو لەیەکی ئەم مانگەوە بگات. بەپێی راگەیەندراوەکە، ئەوەش هۆکاری ئەوەبوو کەهاووڵاتییان نەوتی وەزارەت وەرنەگرن، کەنرخەکەی ١٠٣ هەزارو ٥٠٠ دینارە، ئەگەر ئەو نەوتەش بگات، ئەوا لەسەر بڕیاری وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لەناوچە شاخاوییەکاندا دابەشدەکرێت و لەپێناو بەرژەوەندیی گشتی بڕیارماندا پرۆسەی دابەشکردنی نەوت لەناو شار لەڕۆژی سێشەممەوە دەستپێبکاتەوە بەهەمان میکانیزم. سێ رۆژ لەمەوبەر وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند: ٧٥٦ هەزار خێزان لەهەرێمی کوردستاندا نەوتیان وەرگرتووە کەدەکاتە زیاتر لە ٥٨٪ی کۆی ژمارەی خێزانەکانی هەرێم، هەروەها تائێستا زیاتر لە ١٥١ ملیۆن لیتر نەوتی سپی بەسەر هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستاندا دابەشکراوە بەم شێوەیە: هەولێر نزیکەی ٦٠ ملیۆن لیتر، سلێمانی نزیکەی ٥٩ ملیۆن لیترو دهۆکیش نزیکەی ٣٢ ملیۆن لیتر. لەدرێژەی راگەیەندراوەکەی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمدا هاتووە: لەپارێزگای هەولێرو ئیدارەی سۆران ٥٩ ملیۆن و ٩١٤ هەزارو ٣٤٠ لیتر نەوت بەسەر ٢٩٩ هەزارو ٥٧٢ خێزاندا دابەشکراوە، ١٨٠ هەزارو ٥٩٢ خێزانیش ماون کەنەوتی سپی وەربگرن. لەپارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە ٥٨ ملیۆن و ٩٥٥ هەزارو ٤٠٠ ملیۆن لیتر نەوت بەسەر ٢٩٤ هەزارو ٧٧٧ خیزاندا دابەشکراوە، ٢٣٣ هەزارو پێنج خێزانیش ماون کە نەوتی سپی وەربگرن. لەپارێزگای دهۆک و ئیدارەی زاخۆ ٣٢ ملیۆن و ٢٨٧ هەزار لیتر نەوت بەسەر ١٦١ هەزارو ٤٣٥ خێزاندا دابەشکراوە، ١١٨ هەزارو ٥٦٥ خێزانیش ماون کەنەوتی سپی وەربگرن. عەلی فوئاد، كە پیشەی نەوتفرۆشیە لەسەنتەری شاری سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: نرخی بەرمیلێک نەوتی سپی حکومی بە ١٠٣ هەزار و ٥٠٠ دینارە کەماوەی سێ رۆژە دابەشکردنی وەستاوە، هەروەها نەوتی بازرگانیش نرخی ١٧٥ هەزار دینارە . ساڵی رابردوو وەزارەتی سامانە سروشتییەکان نەوتی بەسەر زیاتر لە ٣٨٣ هەزار خێزانی ناوچە شاخاوییەکاندا دابەشکرد کە تاناوەڕاستی مانگی ئادار بەردەوام بوو، زۆرترین نەوتی ساڵی رابردوو لەناوچە شاخاوییەکانی پارێزگای هەولێر دابەشکرا کەزیاتر لە ٣١ ملیۆن لیتر بوو، لەناوچە شاخاوییەکانی سلێمانی زیاتر لە ٢٤ ملیۆن لیتر، لەناوچە شاخاوییەکانی دهۆک زیاتر لە ١٥ ملیۆن لیترو لەناوچە شاخاوییەکانی هەڵەبجەش زیاتر لە ٦٣٩ هەزار لیتر نەوتی سپی دابەشکرا.  فرۆشتنی نەوت بەو نرخە گرانە بەهاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان لەكاتێكدایە، هەرێم خاوەن سامانێكی زۆری نەوتەو تا 23ی ئاداری ئەمساڵ رۆژانە زیاتر لە 400 هەزار بەرمیل نەوتی دەفرۆشت و نرخی هەر بەرمیلێكیش لەخوار 80 دۆلارەوە دەفرۆشرا، بەڵام لەدوای بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس فرۆشتنی نەوتی هەرێم راگیراوەو ئێستا رۆژانە هەرێم 80 هەزار بەرمیل نەوت دەداتە پاڵاوگەكانی عێراق.  

سەركۆ جەمال پەرلەمانتارێكی عێراق ئاشكرایدەكات دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم و چارەسەركردنی ریشەیی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان پێویستی بەهەمواركردنەوەی یاسای بودجەی 2024ی عێراقە، پەرلەمانتارێكی دیكەش دەڵێت باشترین چارەسەر ئەوەیە كۆی بەركەوتەی هەرێم دوانزە پۆینت شەشەكە بكرێتە 12 بەش و هەر مانگێك بەشی هەرێم بنێرن.   «بۆ ناردنی قەرزی دیكە دەبێت رێككەوتنی سیاسی بكرێت» موسەنا ئەمین، ئەندامی فراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی لەپەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: لەكۆبوونەوەمان لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی هیچ بەڵێنێك نەدراوە بۆ ناردنی ئەو سێ قەرزە 700 ملیارییەی هەرێم داوایكردووە، ئەوە دەبێت حكومەتی عێراق و هەرێم لەبارەیەوە رێككەوتن بكەن، گوژمەی سێیەمی 700 ملیارەكەش دەبێت بنێردرێت بەڵام دەوترێت بەهۆی كێشەی تەكنیكی دواكەوتووەو بێگومان دەینێرن چونكە پێشتر بڕیاری لەسەر دراوە». وتیشی:»سەبارەت بەچارەسەری پرسی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم كێشەكە لەگەڵ كۆمپانیا نەوتیەكانە كە لەهەرێم كاردەكەن و داوای زیادكردنی تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت دەكەن، ئەوەش دەبێت وەزارەتی نەوت بیكات بەپرۆژەو پاشان لەڕێگەی ئەنجومەنی وەزیرانەوە بینێرێتە پەرلەمانی عێراق، چونكە ئەگەر چارەسەر نەكرێت حكومەتی عێراقیش كێشەی بۆ دروست دەبێت بۆیە رەنگە بەشێوەیەكی كاتی لەبودجەدا سەرەتای ساڵی داهاتوو ئەو كێشەیەو كێشەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانیش چارەسەر بكرێت». موسەننا ئەمین، باس لەوەشدەكات «داوایان لەسەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق كردووە كەدڵنیایی بدرێت خەڵكی هەرێمی كوردستان تووشی قەیرانی دارایی نەبنەوە، وتیشی سوودانی دڵنیاییدا كەدەستكاریكردن لەیاسای بودجە لەئێستادا لەلیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت». ئەو ئەندامەی پەرلەمانی عێراق ئاماژەی بەوەشدا « بڕیاروایە چارەسەرێك بدۆزرێتەوە بۆ كێشەی بودجەو مووچەی هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان لەبودجەی ساڵی 2024  چونكە بەهۆی خەرجی راستەقینە لەبودجە ئەو بەشە پارەیەی بۆ هەرێم دێت بەشی هیچ شتێك ناكات و ناتوانرێت مووچە دابەشبكرێت». پێشتریش ڤیان سەبری، سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لەپەرلەمانی عێراق،  رایگەیاندبوو « یاسای بودجە كۆمەڵێك خاڵ و بڕگەی تێدایە كە دژی هەرێمی كوردستانە و فراكسیۆنی پارتی لەگەڵ ئەوەدا نەبوو بەو شێوەیە پەسەند بكرێت، بۆیە پارتی رژدە لەسەر هەمواركردنەوەی یاسای بودجە». سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی عێراق، لەبارەی پشكی هەرێمی كوردستان لەخەرجی راستەقینە ئەوەشی خستبووەڕوو: «دەمانەوێت پشكی هەرێمی كوردستان لەخەرجی راستەقینە جیابكرێتەوەو لەكۆی داهاتی عێراق خەرجبكرێت». سەبارەت بەهەمواری یاسای بودجەی عێراق بۆ ساڵی 2024 لیژنەیەك پێكهێندراوەو بڕیارە لیژنەكە رۆژی چوارشەممە 6-12-2023 كۆبوونەوەی خۆی ئەنجامبدات لەوبارەیەوە  شوان محەمەد، پەرلەمانتاری پارتی دیموكراتی كوردستان لەپەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»بەشێوەیەک دەبێت یاسای بودجە هەمواربكرێتەوە لە ٩/١ ئەو كارە جێبەجێ بكرێت و پرۆژەكە لەئەنجومەنی وەزیرانەوە دەنگی پێبدرێت، ئەوەش پێویستی بەڕێككەوتنی سیاسییە، لەپەرلەمانیش پسپۆڕانی دارایی هەمواری بكەنەوە». وتیشی:»باشترین چارەسەر ئەوەیە كۆی بەركەوتەی هەرێم دوانزە پۆینت شەشەكە بكرێتە 12 بەش و هەر مانگێك بەشی هەرێم بنێرن و ئەو خەرجیانەی لێدەردەكەن چی مایەوە بۆ هەرێمی بنێرن، ئەمە هەم ئێمە زیاتر وەرناگرین لەحكومەتی عێراق دواتریش رێوشوێنی حكومەتی عێراق چییە دەیكات سەبارەت بەپاكتاوی حساباتی هەرێم». ئەو پەرلەمانتارەی پارتی لەپەرلەمانی عێراق دەشڵێـت:»چارەسەر ئەوەیە بەشە بودجەی هەرێم لەخەرجی كرداری جیابكرێتەوە ناكرێت فەرمانبەرانی هەرێم نزا بكەن پردێك زیاتر لەبەغدا دروستبكرێت خۆ ساڵی 2012 عێراق پڕۆژەی بودجەی نەبوو یەك رۆژ موچەی فەرمانبەرانی عێراق دوانەكەوت، ئێستاش دواكەوتنی پارە بۆ هەرێم بەس مەسەلە سیاسییە». «سەدا سەد 700 ملیارەكە دەنێرن بەڵام ئەو دواخستنە هەمووی كێشە دروستكردنەو دەیانەوێت درزی نێوان لایەنەكانی هەرێم بگاتەسەر ئێسقان و هەموو فەرمانبەران و دەسەڵاتی هەرێم بەریەك بكەون، پێموایە مەسەلەی دواكەوتنی پارە تەنها بیانووە بەڵام هەردەبێت بینێرن ئەگەرنا ئێمە چی پەیوەندییەكمان بەبەغداوە دەمێنێت». شوان محەمەد وای وت. ئەو پەرلەمانتارەی پارتی لەپەرلەمانی عێراق دەڵێت:»سەبارەت بە سێ 700 ملیارە قەرزەكەی دیكە كەسەرۆكی حكومەتی هەرێم داوایكردووە هەوڵی فەرمی و نافەرمی هەیە بۆ ناردنی تا ئەو سێ مووچەیەی فەرمانبەرانی هەرێم نەفەوتێت،  مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەجددی لەسەر خەتەو هەوڵی بۆ دەدات». فەرمانبەرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان تاوەكو ئێستا مووچەی مانگی نۆیان وەرنەگرتووە لەكاتێكدا نزیكەی سێ مانگ بەسەر وادەی دابەشكردنەكەی تێپەڕیوە، لەكاتێكدا فەرمانبەرانی حكومەتی فیدراڵ مووچەی مانگی 11ی وەرگرتووە. دابەشكردنی مووچەی فەرمانبەران حكومەتی هەرێمی كوردستانی خستووەتە ژێر فشارەوە، بەشێوەیەك لەهەموو بۆنەیەكدا كەقسە دەكەن داوای ناردنی پارە لەبەغداوە بۆ هەرێم دەكەن، مەسرور بارزانی سەرۆكوەزیرانی هەرێم چەندین جارو جێگرەكەشی چەند جارێك داوایان لەبەغدا كردووە مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم لەكاتی خۆیدا بنێرێت، تەنانەت نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەمیانی بەڕێوەچوونی دیدارێكدا لەدهۆك رایگەیاند «فەرمانبەران، خانەنشینان و مووچەخۆران لەهەرێم لەدۆخێكی زۆر خراپدا دەژین، خێراكردنی دانانی چارەسەرێكی بنچینەیی بۆ بودجە و مووچەی هەرێمی ئەركێكی نیشتمانییە بۆ حكومەت و دامەزراوەكانی دەوڵەت لەعێراق. ئەوەش لەكاتێكدایە پێشەوا هەورامانی وتەبێژی حكومەتی هەرێم رۆژی 20-11-2023  رایگەیاند: 700 ملیار دینارەكە تاكۆتایی ئەم هەفتەیە یاخود ناوەڕاستی هەفتەی داهاتوو دەگاتە هەرێمی كوردستان، لەسەرەتای ساڵی داهاتوو وەفد نانێرین بۆ داواكردنی مووچە بەڵكو هەوڵی چارەسەركردنی ریشەیی كێشەی مووچە دەدەین لەگەڵ بەغدا. وتیشی: حكومەتی هەرێمی كوردستان نووسراوی فەرمی كردووە بۆ ئەوەی بەشی سێیەمی 700 ملیاری مووچەی مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لەلایەن حكومەتی فیدراڵییەوە بنێردرێت، داوای تەرازووی پێداچوونەوەیان كردبوو، تەرازووی پێداچوونەوەشیان بۆ نێردراوە.» وتەكانی پێشەوا هەورامانی لەكاتێكدایە ئەمڕۆ 6-12-2023یەو هێشتا بەغدا گوژمەی سێیەمی 700 ملیارەكەی نەناردووەو سەبارەت بەچارەسەری ریشەیی بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانیش دەبێت یاسای بودجەی 2024 ی عێراق هەمواربكرێتەوە. بەپێی رێككەوتنەكەی بەغداو هەولێر كە لە 15ی ئەیلولی 2023 ئەنجامدرا، حكومەتی عێراق بۆ ماوەی سێ مانگ 700 ملیار دینار بۆ هەرێم دەنێرێت كە تائێستا دوو گوژمەی گەیشتووەو تەنها یەك 700 ملیار ماوە بگات. حكومەتی هەرێم گوژمەكانی پێشووی بۆ مووچەی مانگەكانی حەوت و هەشت خەرج كردووە. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، تائێستا روون نییە كە بۆ مانگەكانی 10 و 11 و 12 چ میكانیزمێك بەكاردەهێنرێت بۆ دابەشكردنی مووچەو حكومەتی عێراقیش هیچ بڕیارێكی نەداوە كەقەرزی تر بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت. پێشتر نەرمین مەعروف، ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» سەبارەت بەبەشی سێیەمی 700 ملیار دینارەكە شتێكی یەكلاكەرەوەیە كەهەر دەبێت بنێردرێت، بەڵام بۆ مووچەی مانگەكانی دیكە كەوتووەتە سەر ئەو پاكتاوە داراییەی كە لەنێوان هەرێم و بەغدا دەبێت بكرێـت لەكۆتایی ساڵدا بۆ ئەوەی لەپشكی هەرێمی كوردستان ئەوەی دەمێنێتەوە لەو قەرزانەی كەوەریگرتووەو لەگەڵ لێدەركردنی خەرجی حاكیمەو سیادی ئەوكات هەرچەندی لێ بمێنێتەوە بۆ هەرێمی كوردستان دەنێردرێت ئەگەریش بەشنەكات دەچێتە سەر پشكی هەرێم لەساڵی 2024 ئەمەش كاتێك دەردەكەوێت كە لەكۆتایی ساڵ ئەو پاكتاوە داراییەی هەیە لەنێوان هەرێم و بەغدا دەكرێت». لەماوەی چەند مانگی رابردووداو بەدیاریكراوی لەمانگی چواری ئەمساڵەوە 15 جار وەفدی هەرێمی كوردستان سەردانی بەغدایان كردووە بۆ چارەسەركردنی كێشە داراییەكانی نێوان بەغداو هەرێم، لە 14-9-2023 وەفدێكی باڵای هەرێم سەردانی بەغدای كرد. وەفدە باڵاكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان پێكهاتبوون لە مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیران، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكوەزیران، ئاوات شیخ جەناب وەزیری دارایی، رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ، ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتیی ئەنجوومەنی وەزیران، ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجوومەنی وەزیران و پێشەوا هەورامانی وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان، دوای دوو رۆژ لەو سەردانە حكومەتی عێراق بڕیاریدا مانگانە 700 ملیار دینار قەرز بداتە حكومەتی هەرێم، واتە بۆ هەر مانگێك 700 ملیار دینار تائێستاش دوو گوژمەی ئەو پارەیەی ناردووە. پێش سەردانی ئەو وەفدە باڵایە چەند جارێك وەفدی دیوانی چاودێری دارایی عێراق و وەزارەتی دارایی عێراق سەردانی هەرێمی كوردستانیان كردووەو وردبینییان بۆ لیستی موچەو فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان كردووە. لەساڵی 2014ەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئابوری سەربەخۆی راگەیاند، تامانگی ئاداری 2023 بەهۆی دۆڕاندنی دۆسیەیەك لەدادگای ناوبژیوانی پاریس هەرێمی كوردستان ناچاربوو فرۆشتنی نەوتەكەی بەشێوەی سەربەخۆ رابگرێت و تائێستاش هەرچەندە هەرێم و بەغدا گفتوگۆیان بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بەردەوامە، بەڵام هەناردەكردنی نەوتی هەرێم دەستیپێنەكردووەتەوە. حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە پێویستی بە (944 ملیار) دینارە بۆ خەرجی موچەی (ملیۆنێك‌و 255 هەزار) موچەخۆر، تائێستا كە لەسەرەتای مانگی (12)داین، موچەی (8) مانگ خەرجكراوەو هێشتا فەرمانبەران چاوەڕێی مووچەی مانگی (9) دەكەن.

شەنای فاتیح بەپێی ئامارێکی وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوی حکومەتی هەرێمی کوردستان کەدەست هاوڵاتی کەوتووە لەساڵەکانی ٢٠٢٠ تا ٢٠٢٢ لەهەرێمی کوردستاندا ٩٨ هەزارو ٤١٠ دۆنم زەوی سوتاوە، كەزۆرترینی لەپارێزگای سلێمانی بووەو كەمترینی لەپارێزگای هەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیان. ئامارەكە بەم شێوەیەیە: ساڵی ٢٠٢٠ پارێزگای هەولێر ١١ هەزارو ٦٦٧ دۆنم زەوی سوتاون. پارێزگای سلێمانی ٣٦ هەزارو ٦٩٢ دۆنم  زەوی سوتاون پارێزگای دهۆک پێنج هەزارو ١٨٨ دۆنم زەوی سوتاون پارێزگای هەڵەبجە سێ هەزارو ٩١ دۆنم زەوی سوتاون ئیدارەی گەرمیان ٤٢١ دۆنم زەوی سوتاون ساڵی ٢٠٢١ پارێزگای هەولێر هەزارو ٦١٨ دۆنم زەوی سوتاون پارێزگای سلێمانی ١٦ هەزارو ٨٩٣ دۆنم زەوی سوتاون پارێزگای دهۆک ١٠ هەزارو ٨٧٢ دۆنم زەوی سوتاون پارێزگای هەڵەبجە هەشت هەزارو ١٧ دۆنم زەوی سوتاون ئیدارەی گەرمیان هەزارو ١٩٥ دۆنم زەوی سوتاون ساڵی ٢٠٢٢ پارێزگای هەولێر هەزارو ٦١٩ دۆنم زەوی سوتاون پارێزگای سلێمانی ٤٢٦ دۆنم زەوی سوتاون پارێزگای دهۆک ٣١١ دۆنم زەوی سوتاون پارێزگای هەڵەبجە  ٢٢٥ دۆنم زەوی سوتاون بەپێی ئەو ئامارە لەساڵی 2021 سوتانی زەوی لەهەولێرو سلێمانی بەشێوەیەكی بەرچاو كەمیكردووە، بەڵام لەپارێزگاكانی هەڵەبجەو دهۆك و ئیدارەی گەرمیان زیادیكردووە، بەڵام لەساڵی 2022 بەشێوەیەكی بەرچاو سوتانی زەوی لەهەرێمی كوردستان كەمیكردووە. هەر بەپێی هەمان ئامار لەهەرێمی کوردستاندا رووبەری ١٦ ملیۆن و ٥٢٩ هەزارو ٩٥٠ دۆنم زەوی کشتوکاڵی هەیە كەزۆرترینی لەهەولێرە.  بەم شێوەیەی خوارەوە: پارێزگای هەولێر: ١- دوو ملیۆن و ٥٣٧ هەزارو ١٤٨ دۆنم پێوانەی زەوی کشتوکاڵی ٢- ٤٧ هەزارو ٩٧٨ دۆنم زەوی باخداری  ٣- ٥٥٢ هەزارو ٢٠ دۆنم زەوی دارستان ٤- ملیۆنێک و ٤٠٣ هەزارو ٩٩٩ دۆنم زەوی پاوان پارێزگای سلێمانی: ١- ملیۆنێک و ٧٦٣ هەزارو ٦٧٦ دۆنم پێوانەی زەوی کشتوکاڵی ٢- ١٤٢ هەزارو ٨٨٧ دۆنم زەوی باخداری ٣- ٥٨٦ هەزارو ٤٧٦ دۆنم زەوی دارستان ٤- دوو ملیۆن و ٣٠٦ هەزارو ٦٩ زەوی پاوان پارێزگای دهۆک: ١- ملیۆنێک و ١٣٩ هەزارو ٤٦٤ دۆنم پێوانەی زەوی کشتوکاڵی ٢- ٥٨ هەزارو ٩٣ دۆنم زەوی باخداری ٣- ملیۆنێک و ٢٢٩ هەزارو ١٠٥ دۆنم زەوی دارستان ٤- ملیۆنێک و ٥٣ هەزارو ٥٤٠ دۆنم زەوی پاوان پارێزگای هەڵەبجە: ٣٨ هەزارو ٤١٧ دۆنم زەوی دارستان ئیدارەی گەرمیان: ١- ملیۆنێک و ٣٤٦ هەزارو ٩٧٦ دۆنم پێوانەی زەوی کشتوکاڵی ٢- ١٢ هەزارو ٦٠٦ دۆنم زەوی باخداری ٣- ١٣٦ هەزارو ٩٧٥ دۆنم زەوی دارستان ٤- دوو ملیۆن و ١٧٤ هەزارو ١٦١ دۆنم زەوی پاوان لەئامارەكەدا دەردەكەوێت زەوی كشتوكاڵی لەهەولێر لەهەرسێ پارێزگاكەی دیكەی هەرێمی كوردستان زۆرترە بەئیدارە سەربەخۆكانیشەوە. هەر بەپێی ئامارەکەی وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاوی حکومەتی هەرێمی کوردستان رووبەری ٣٥ هەزارو ٤٧٢ دۆنم زەوی لەهەرێمی کوردستاندا کراونەتە دارستانی دەستکرد كەزۆرترینی لەپارێزگای دهۆكەو كەمترینی لەئیدارەی گەرمیانە ئامارەكە بەمشێوەیەی خوارەوەیە: پارێزگای هەولێر: ١-  ٢٣ پڕۆژە بەڕووبەری هەشت هەزارو ٧٩٨ دۆنم زەوی ٢- چوار پارک بەڕووبەری ١٩٠ دۆنم زەوی پارێزگای سلێمانی: ١- ٣٢ پڕۆژە بەڕووبەری ١٥ هەزارو ١٥٥ دۆنم زەوی ٢- سێ پارک بەڕووبەری ٨٢٥ دۆنم زەوی پارێزگای دهۆک: ١- ٣٤ پڕۆژە بەڕووبەری حەوت هەزارو ٧٥٩ دۆنم زەوی ٢- سێ پارک بەڕووبەری ٣٠٩ دۆنم ەوی پارێزگای هەڵەبجە: ١- نۆ پڕۆژە بەڕووبەری هەزارو ٩٠٥ دۆنم زەوی ئیدارەی گەرمیان: ١- سێ پڕۆژە بەڕووبەری ٢٦٩ دۆنم زەوی ٢- سێ پارک بەڕووبەری ٢٦٢ دۆنم زەوی

ئیمان زەندی   «ژیانکردن لەگەڵ منداڵێکی ئۆتیزم ئاسان نییە، بەڵام لەکۆتاییدا ئەو بەشێکە لەڕۆحی ئێمە، لەو باوەڕەدانییم هەموو کەس لەو راستییە تێبگات ژیانکردن لەگەڵ ئۆتیزم چەند قورسە، کوڕەکەم تەمەنی ١٠ ساڵەو لەسێ ساڵییەوە هەڵگری ئۆتیزمە»، ئەمە وتەی مامۆستایەکی وانەبێژە کەخاوەنی منداڵێکی ئۆتیزمەو تاوەکو ئێستا منداڵەکەی ئاسایی نەبووەتەوە. ئاشتی عومەر مامۆستایەکی وانەبێژە کەگیرۆدەیە بەدەست ئۆتیزمی کوڕە تاقانەکەیەوە، ئەو تەمەنی ٣٣ ساڵەو دانیشتوی کەلاری کۆنە لەگوندێکی دورە دەست دەوام دەکات و مامۆستای وانەی کۆمەڵایەتییە. ئاشتی قسەی بۆ هاوڵاتی کردووەو دەڵێت، تەنیا ئەو مووچەخۆرەو مووچەکەی ٤٥٠ هەزار دینارە، هاوسەرەکەشی کەتەمەنی ٤٠ ساڵە کاسبە. ئاشتی لەسەر سەرەتای هەستکردن بەحاڵەتی ئۆتیزمی کوڕەکەی دەڵێت، «پێشتر لەگوندێکی دیکە بووم، ئێستا لەگوندی تیلەکۆی قەلەندەرم کە زۆر دوورەدەستە، سێ ساڵە پیشەم وانەبێژییە، کەهەستمانکرد منداڵەکەمان ئاسایی نییە ئیتر کەوتینە گەڕان و چوون بۆ لای دکتۆر، دوای دەستنیشانکردنی حاڵەتەکەی، لەسێ ساڵیدا دەستمانکرد بەڕاهێنانکردنی». ئۆتیزم، گرفتێکی دەماری گەشەییەو پێیدەڵێین (جیاوازی نۆرۆ دیڤلۆپمێنتاڵ). هەروەها دوو کەسی خاوەن ئۆتیزم وەکو یەک نین و جیاوازن، توشبووانی ئۆتیزم دورەپەرێزن و لەکاتی قسەکردنیشدا دەنگیان تایبەتەو پەیوەندی چاو کەمتر بەکاردێنن. لەبواری رەفتاریشەوە جیاوازن و دووبارەکردنەوەی رەفتاریان هەیە. ئاشتی و هاوسەرەکەی لەبەر حاڵەتی کوڕەکەیان ساڵ و نیوێک بۆ راهێنان چوونەتە شاری سلێمانی، ئەوان بۆ بەردەوامبوون لەڕاهێنانکردن بەکوڕەکەیان، زۆر پزیشک و سەنتەری راهێنانیان تاقیکردووەتەوە تاوەکو تەمەنی نۆ ساڵی کوڕەکەیان و»سەرەکیترین شت کەبێزارمان دەکات کۆمەڵگەیە، دواتر منداڵەکە کەقسە ناکات، چونکە نە ئەو لەئێمە تێدەگات نە ئێمە لەو تێدەگەین». «خاڵێکی دیکە ئەوەیە پەیوەندی کۆمەڵایەتییمان سفرە، چونکە تێکەڵاوبوونی نییە لەگەڵ دەوروبەردا، خەرجی مانگانەی کوڕەکەم زیاتر لە٥٠٠ ھەزارە بۆ سەنتەرو ھاتوچۆی، بەڵام وەکو ئاگادارن شایستەی وانەبێژی تەنانەت بەشی وانەبێژ خۆی ناکات، زۆر کاری لێکردووین»، ئاشتی وا دەڵێت. ئاشتی زۆر وەڵامەکانی دوادەکەوت بۆ ئەم ڕاپۆرتەی هاوڵاتی، بەوتەی ئەو لەبەرئەوە بووە کەکوڕەکەی زۆر ئالودەی مۆبایلە. ئەو مامۆستا وانەبێژە باس لەوە دەکات کەزیاتر پشت بەمووچەکەی خۆی دەبەستن «ئەمەش وایکردووە کوڕەکەمان لەسەنتەری راھێنان داببڕێنین». لەبارەی ئەوەی کاتێک لەدەوام دەبیت منداڵەکەی لەلای کێ جێدەهێڵیت، ناوبراو ئاشکرایکرد، ئەو شەش بۆ حەوت کاتژمێری پێدەچێت تاوەکو دەگاتەوە ماڵ، «ئەو کاتەی لەدەوامم منداڵەکەم لای ھاوسەرەکەمە، بەڵام منداڵەکەم زۆر ئالودەی خۆم بووە، زۆر بیرم دەکات کەدەچمەوە بۆ لای». ئاشتی بیری نەکردووەتەوە لەوەی واز لەپیشەی وانەبێژی بھێنێت، چونکە «مێردەکەم کاسبەو پێی ھەڵناسوڕێین ھەر لەبەرئەوەیە بەردەوامم، بیریشم کردووەتەوە کە ببم بەمیلاک و مۆڵەتی دایکایەتی وەربگرم». ناوبراو لەکۆتایی قسەکانیشیدا باسی لەهاوکارینەکردنی بەڕێوبەری پەروەردەو قوتابخانەکان کرد کە بەھیچ شێوەیەک ھاوکاری مامۆستایانی وانەبێژان نەبوون، چونکە «چەندینجار داوامکردووە یەک رۆژ پشووم پێبدرێت، بەھیچ شێوەیەک ھاوکارو یارمەتیدەرم نەبوون، ھەربۆیە ھەموو رۆژێک دەوامی خۆم کردووە بەبێ کێشە». هاوڵاتی چەند چیرۆکێکی دیکەی لەسەر مامۆستایانی وانەبێژو گیرۆدەبوونیان بەتوشبوونی منداڵەکانیان بەئۆتیزم لەبەردەستدا بوو، بەڵام ناوبراوان لەبەر هۆکاری تایبەتی خۆیان نەیانویست چیرۆکەکانیان بڵاوببیتەوە. مامۆستایانی وانەبێژ تەنیا بەدەست نەخۆشی ئۆتیزمی منداڵەکانیانەوە ناناڵێنن، بەڵکو دایک و باوکەکانیش دووچاری نەخۆشییە درێژخایەنەکان بوون، بەپێی ئامارێکی نافەرمی کەهاوڵاتی دەستی کەوتووە لەنوێنەری گشتی وانەبێژان لەهەرێمی کوردستان، لەسنوری هەولێرو دهۆک نزیکەی ٧٥ بۆ ٩٠ نەخۆشی درێژخایەن لەجۆرەکانی (شێرپەنجە، تالاسیمیا، ئۆتیزم، کێشەی گورچیلەو جۆرەکانی کەمئەندامی، ...هتد) لەنێو مامۆستایانی وانەبێژو منداڵەکانیان هەیەو هەمووشیان لەچینی هەژارن و مووچەکانیان لەنێوان ٢٠٠ بۆ ٤٥٠ هەزار دیناردایە. لەو بارەیەوە عەلی رەئوف، نوێنەری گشتی وانەبێژان لەهەرێمی کوردستان بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت، مامۆستایان هەیە لەهەولێرو دهۆک و سلێمانی دوو منداڵی هەیەو هەردووکیان ئۆتیزمن، هەیە سێ منداڵەکەی بەو جۆرەیە. «مامۆستامان ھەیە منداڵەکەی پێداویستی تایبەتە، بەڕاستی شێوازەکان زۆرن، یاخود دایک و باوکیشمان ھەیە کەھەردووکیان کەمئەندامن و منداڵەکەشیان تالاسیمیای ھەیە»، عەلی رەئوف وای وت. مامۆستا عەلی ھەشت ساڵە نوێنەرایەتی مامۆستایانی وانەبێژ دەکات لەکابینەکانی ھەشت و نۆی حکومەتدا، بەوتەی ئەو زۆرێک لەمامۆستایان لەبەر نەخۆشی خۆیان و منداڵەکانیان وازیان لەپیشەکە هێناوە و «ھەر مامۆستایەک و چیرۆکێکی ھەیە، وانەبێژان باسی ژیانی خۆیانکردووە لەسەر نان بووم نانم پێ نەخوراوە، چەندیجار بەیەکەوە گریاوین، وانەبێژ بیت و دوو منداڵت تالاسیمیای ھەبێت و ٢٠٠ بۆ ٤٠٠ ھەزار وەربگریت کە دەبێت ١٥ رۆژ جارێک خەرجییان بکات لەنەخۆشخانە، دەبێت چ دۆخێک بێت». عەلی رەئوف لەبارەی چیرۆکی ژیانی مامۆستایانی وانەبێژەوە نموونەیەکی راستەقینە دەگێڕێتەوەو دەڵێت، «مامۆستایەکی وانەبێژ لەقەرەداغ ھەردوو گورچیلەی لەکارکەوتبوو پێویستی بە ٣٥ بۆ ٤٠ ملیۆن دینار بوو، تەنانەت وەزیری پەروەردەش ھاوکاربوو، خۆشبەختانە نەشتەرگەری بۆ کراو ئێستا بەردەوامە لەوانەبێژی. وەکو وڵاتە دەوڵەمەندەکان کوردستانیش دەوڵەمەندە، بۆ دۆخی مامۆستایەک دەبێت وەزارەتی پەروەردە بەدەم داواکەیەوە بێت، نەوەکو لەڕێگای نوێنەرەکانەوە ھاوکاری بۆ کۆبکرێتەوە». نوێنەرەکەی مامۆستایانی وانەبێژی هەرێم ئاماژەی بەوەشدا، کە دەنگی ئەوانیانی گەیاندووەو سەبارەت بەکرێی شایستە داراییەکانیش ئەوەی خستەڕوو، کەوەزارەتی پەروەردە کرێی وانەبێژی وەکو کڕینی قەڵەم و وەرەقەی بەڕێوەبەرایەتی پەروەردەکان سەیر دەکات، بەهۆیەوە «بەدەیان مامۆستا لەبەر نەخۆشی خۆیان و منداڵەکانیان وازیانھێناوە». بەگوێرەی ئامارێکی نافەرمی کەهاوڵاتی دەستیکەوتووە لەسەرۆکی کۆمەڵەی ئۆتیزمی کوردستان، زیاتر لەسێ هەزارو ٣٠٠ حاڵەتی ئۆتیزم لەکوردستان هەیە، لەگەڵ ٣٠ سەنتەری حکومی و ناحکومی، هەروەها لە٩٠٠ حاڵەتی ئۆتیزم ٣٥٠ی لەسەنتەرەکانن. لەبارەی ئەوەی کۆمەڵەی ئۆتیزمی کوردستان چۆن هاوکارو داکۆکیکاری مامۆستایانی وانەبێژ بوون کەخاوەن منداڵی ئۆتیزمن، کەمال جەباری، سەرۆکی کۆمەڵەی ئۆتیزمی کوردستان بۆ هاوڵاتی ئاشکرایکرد، «کێشە و گرفتی ئەو دایک و باوکانەی منداڵی ئۆتیزمییان ھەیەو تائێستا وانەبێژن و گرێبەستن ئەوەیان پەیوەندی بەحکومەتەوەیە، وەکو کۆمەڵە داکۆکیکاری مافی ئەو دایک و باوکانەین کە داوای مافی خۆیان دەکەن بەھەموو جۆرێکیش پاڵپشتیانین، هەروەها بەرگری لەھەموو منداڵانی ئۆتیزم و خاوەن پێداویستی تایبەت دەکەین». سەرۆکی کۆمەڵەی ئۆتیزمی کوردستان دەڵێت، «ئەو وانەبێژانەی منداڵی ئۆتیزمیان ھەیە ژمارەیان زۆر نییە، ئەوەندەی ئاگادارکرابێتینەوە دوو بۆ سێ کەسن. بەڵام مافی خۆیانە مافەکانیان دەستەبەربکرێت». کەمال جەباری لەبارەی کاری داهاتووشیان بۆ وانەبێژان دەڵێت، ئەوان لەئایندەیەکی نزیکدا سەردانی وەزیری پەروردە دەکەن و باسی ئەو تەوەرەیەش دەکەن، تاوەکو «ئەو دایک و باوکانە بەشێوەیەکی استپنا‌و (بەدەرکردن) بەیەکجاری دابمەزرێن و مافەکانیان بۆ بگەڕێتەوە، تاوەکو خاوەن منداڵی ئۆتیزم و پێداویستی تایبەت حسابێکی تایبەتیان بۆ بکرێت، ئێمەش لەو مەجالەدا کۆمەڵێک ھەنگاو دەنێین بۆ دەستبەرکردنی مافەکانیان». لەبارەی یاسایەکەوە کە لەماف و ئیمتیازاتی کەمئەنداماندایە، جەباری رایگەیاند، «لەبڕگەی ژمارە ٣ـی ساڵی ٢٠١١دا ھاتووە، ھەر دایکێک کەمنداڵی خاوەن پێداویستی تایبەتی ھەبێت ئەگەر موچەخۆری ھەرێم بێت یان ژنی ماڵەوە، ئەگەر مووچەخۆربێت دەبێت بەموچەی بنەڕەتی و دەرماڵە جێگیرەکان دەتوانێت منداڵەکەی بەخێوبکات و دەوام نەکات، بەڵام ئەگەر ژنی ماڵەوە بێت بەھەمانشێوە دەبێت مانگانە کەمترین مووچەی فەرمانبەرێکی ھەرێمی پێبدرێت، بەڕاستی دەبێت ئەو یاسایە بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە». راشیگەیاند، «ئەو یاسایە لەپەرلەمان دەرچووە، بەڵام جێبەجێناکرێت و یاساکە ھیچ گرفتێکیشی نییە، بەلەبەرچاوگرتن و لەبەر مەبنای ئەو یاسایە ھەوڵدەدەین ئەو یاسایە مامۆستای وانەبێژیش بگرێتەوە، تاوەکو لەوەزارەتی کاروکاروباری کۆمەڵایەتییەوە بچێتە ئەنجومەنی وەزیران و بەخششێکی مانگانەیان بەبڕی ١٥٠ ھەزار بۆ دابینبکرێت». لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان نزیکەی چوار ھەزار توشبووی تالاسیمیا ھەیە، لەو ژمارەیەش هەزارو ٥٠٠ توشبوویان لەسلێمانی، ھەڵەبجە،  ئیدارەی گەرمیان و راپەڕینە. زۆربەی توشبووانیش نەخۆشیەکەیان قورسە. لای خۆیەوە کۆچەر کەریم، سەرۆکی کۆمەڵەی تالاسیمیای هەرێمی کوردستان لەلێدوانێکیدا بەهاوڵاتی وت، تالاسیمیا نەخۆشییەکی درێژخایەن و بۆماوەییەو لەمانگێکدا پێویستیان بەدوو بۆ سێجار وەرگرتنی خوێن ھەیە، «جگە خوێن وەرگرتن رۆژانە دەبێت حەب و دەرزی کەمکردنەوەی ئاسن و چارەسەرەکانی جگەرو ڤیتامین و کالسیۆم و دی وەربگرن، بەھۆی کاریگەری نەخۆشیەکەشیانەوە تووشی نەخۆشیەکانی دڵ و گورچیلەو ...هتد دەبن، بەگشتی توشبووانی تالاسیمیا لەھەموو روویەکەوە لەکەموکوڕی پێداویستی چارەسەرەکانەوە خراپە». لەسەر مامۆستایانی وانەبێژ، کۆچەر کەریم روونیکردەوە، کە کۆمەڵێک دەرچوی زانکۆو پەیمانگاکانیان ھەیەو دووچاری ئەم نەخۆشیە بوونەتەوە، تەنانەت کەمترین رێژەشیان دانەمەزراون. «دوو توشبوومان لەلابوو کچێک و کوڕێک مامۆستای گرێبەستبوون، بێگومان پێویستیان بەھاوکارییە، چ لەڕووی خوێن بەخشین یان ماددی و مەعنەوی، چونکە لەنەخۆشیەک زیاتریان ھەیە»، کۆچەر کەریم وای وت. لەبارەی هەوڵەکانیشیان بۆ وانەبێژان، سەرۆکی کۆمەڵەی تالاسیمیای هەرێم هێمای بۆ ئەوەکرد، لەڕێگای رێکخراوەکانەوە داواکاریکراوە وانەبێژان بکرێن بەھەمیشەیی، بەڵام «تائێستا ھیچ وەڵامێک لەسەر ئەوە نییە». هاوڵاتی لەبارەی پرسیارێک لەسەر گیرۆدەبوونی مامۆستایانی وانەبێژان بەدەست نەخۆشییە درێژخایەنەکانی وەکو ئۆتیزم، تالاسیمیا، کەمئەندامی خۆیان و منداڵەکانیان کە چ چارەسەرێکتان دۆزیوەتەوە بۆیان و ئایا تاچەند هەوڵیانداوە ئەو وانەبێژانە بەگرێبەست یاخود بەهەمیشەیی دابمەزرێنن، پەیوەندی بە سامان سیوەیلی، وتەبێژی وەزارەتی پەروەردە کردو بەهاوڵاتی وت، «پرسیارەکەتان زۆر ناواقعیە، خۆت دەزانی دۆخی کوردستان و خەڵک چۆنە، نامەوێت لەسەر ئەو بابەتە قسە بکەم، دەنا پرسیارەکەتان ناواقعیە، دەتوانن لەکارمەندێکی پەروەردەی سلێمانی بپرسن هۆکاری ناواقعیبوونی پرسیارەکەتان پێدەڵێن». لەسەر یاسای ژمارە ٣ـی ساڵی ٢٠١١ش، ناوبراو ئاشکرایکرد، «ئەو یاسایە بۆ کارمەندی میلاکە، هەزاران کارمەند مۆڵەتی چاودێری منداڵەکەیان وەردەگرن لەماڵەوەن و دەوام ناکەن، چەندان ساڵە جێبەجێکراوەو کارمەند لێی سودمەندە».

راپۆرتی: BBC وەرگێڕانی: هاوڵاتی پێنج گروپی چەکداری فەڵەستینی لەهێرشەکەی ٧ی ئۆکتۆبەر بۆ سەر ئیسرائیل چوونەپاڵ حەماس پاش ئەوەی لەساڵی ٢٠٢٠ەوە پێکەوە راهێنانی سەربازییان کردووە. ئەو گروپانە لەغەززە چەندین راهێنانی هاوبەشییان کردووە کەزۆر بەنزیکەیی هاوشێوەی ئەو تاکتیکانە بوون لەهێرشە کوشندەکە بەکارهێنرا – لەوانە لەناوچەیەکدا کەتەنیا یەک کیلۆمەتر لەدیوارە بەربەستییەکەی ئیسرائیلەوە دوورە – ئەو گروپانە راهێنانەکانیشیان لەتۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا بڵاوکردووەتەوە. لەمیانی ئەو مەشقانەدا، چەکدارەکان راهێنانیان لەسەر بردنی بارمتە، هێرشکردنەسەر خانوو و هەروەها بەزاندنی بەرگری ئیسرائیل کردووە، کەدواهەمین مەشقیان ٢٥ رۆژ پێش هێرشەکە ئەنجامداوە. بی بی سی چەندین بەڵگەی کۆکردووەتەوە کەپیشانی دەدەن چۆن حەماس لایەنەکانی ناو غەززەی یەکخستووە تا رێگەشێوازەکانی شەڕکردنیان کاریگەرترو باشتر بکەن و لەکۆتایشدا هێرشێک ئەنجامبدەن بۆ سەر ئیسرائیل کەناوچەکەی بەرەو جەنگ برد. «نیشانەی یەکگرتوویی» لە ٢٩ی کانونی یەکەمی ٢٠٢٠، ئیسماعیل هەنییە، سەرکردەی حەماس، مەشقێکی لەچوارچیوەی چوار مەشق و راهێنان راگەیاند بەناوی «کۆڵەکەی بەهێز» کەوتی «پەیامێکی بەهێزو نیشانەی یەکگرتویی»ە لەنێوان لایەنە جیاوازە چەکدارەکانی غەززە. وەک بەهێزترین گروپی چەکداری غەززە، حەماس زاڵترین هێز بوو لەهاوپەیمانیەتییەکدا کە ١٠ لایەنی چەکداری تری فەڵەستینی یەکخست لەمەشقێکی هاوشێوە-جەنگیدا کە لەلایەن «ژورێکی ئۆپەراسیۆنی هاوبەش»ەوە چاودێری دەکرا. ئەم ژوورە لەساڵی ٢٠١٨دا دامەزرا بۆ هەماهەنگی لەنیوان گروپەکانی غەززە لەژێر فەرمانی یەک ناوەندی بڕیاردا. پێش ٢٠١٨ حەماس بەفەرمی هەماهەنگی لەگەڵ گروپی جیهادی ئیسلامی فەڵەستینی دروستکرد کەدووەمی گروپی چەکداری غەززەیە. ئەم گروپەش لەلایەن بەریتانیاو ئەمریکاوە بەرێکخراوێکی تیرۆریستی لەقەڵەمدراوە. حەماس لەململانێکانی پێشوودا هاوشانی گروپی تری چەکداری شەڕی کردووە، بەڵام مەشقەکەی ٢٠٢٠ وەک پروپاگەندە خرایەڕوو کە بەڵگەبێت لەسەر ئەوەی کۆمەڵێکی زۆری گروپی تر یەکخراون. سەرکردەی حەماس رایگەیاند یەکەم مەشق رەنگدانەوەی «ئامادەیی هەمیشەیی» گروپە چەکدارەکانە. راهێنانەکەی ٢٠٢٠ یەکەم مەشقی هاوبەش بوو لەچوار مەشق کە لەماوەی سێ ساڵدا ئەنجامدرا کەهەریەکەیان وەک بەڵگە بەڤیدیۆی دەستکاریکراوە لەچەناڵەکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە بڵاوکرانەوە. بی بی سی ١٠ گروپی جیاوازی دەستنیشانکردووە کەگروپی جیهادی ئیسلامی فەڵەستینیشی تێدایە، ئەمەش بەناسینەوەی پەڕۆکانی سەریان و دروشمەکانیان کەهاوشانی حەماس لەکاتی مەشقی «کۆڵەکەی بەهێز» بەستوویانە لەو ڤیدیۆیانەی لەتیلیگرامەوە بڵاویانکردووەتەوە. دوای هێرشەکەی ٧ی ئۆکتۆبەر، پێنج لەو گروپانە چەند ڤیدیۆیەکیان بڵاوکردەوە کەبانگەشەی ئەوەیان دەکرد بەشدارییانە لەهێرشەکەدا کردووە. سێ گروپی تریش بەیاننامەیان لەتیلیگرام بڵاوکردەوە کە بەشدارییان کردووە. سێ لەو گروپانە – جیهادی ئیسلامی فەڵەستین، کەتیبەی موجاهیدین و هەروەها کەتیبەی ناسر سەڵاحەدین – بانگەشەی ئەوەیانکرد کەهاوشانی حەماس بارمتەی ئیسرائیلییان گرتبێت. لەکاتێکدا ئەم گروپانە بیری ئایدۆلۆجی جیاوازییان هەیە هەر لەئیسلامی توندڕەو بۆ میانڕەو، بەڵام هەموویان ئامادەیی ئەوەیان نیشاندا کە توندوتیژی دژی ئیسرائیل بەکاربهێنن. بەیاننامەکانی حەماس چەندین جار جەختی لەوە کردووەتەوە کەیەکگرتوویی گروپە چەکدارە جیاوازەکانی غەززە دەربخات. حەماس باسی لەوەکرد ئەو گروپانە هابەشی یەکسانین لەمەسقەکاندا، بەڵام بەردەوام حەماس خۆی رۆڵی سەرکردایەتی هەبووە لەپلانەکان بۆ هێرشکردنەسەر ئیسرائیل. ڤیدیۆکانی مەشقی یەکەم فەرماندەی دەمامکداری پیشاندەدا لەژێرزەمینێکدا کەخەریکی راهێنانەکەن و بەهەڵدانی کۆمەڵێک مووشەک دەستپێدەکەن. ڤیدیۆکان دواتر دەچنەسەر چەکداری پڕچەککراو کەپەلاماری تانکێکی ناڕاستەقینە دەدەن کەئاڵای ئیسرائیلی لەسەرە، دواتر کەسێکی ناو تانکەکە دەگرن و وەک زیندانی رایدەکێشن. جگە لەمانەش هێرش دەکەنەسەر چەند باڵەخانەیەکی دروستکراو. بەڵگەمان هەیە لەڤیدیۆکان و چەندین شایەتحاڵ کەهەردوو تاکتیکەکە لەگرتنی سەربازو مەدەنی لەهێرشەکەی ٧ی ئۆکتۆبەر بەکارهێنراون کاتێک هەزارو ٢٠٠ ئیسرائیلی کوژران و نزیکەی ٢٤٠ بارمتەش رفێندران. راگەیاندنی بە جیهان راهێنانی دووەمی مەشقی «کۆڵەکەی بەهێز» بەنزیکەیی ساڵێک دوای راهێنانی دووەم ئەنجامدرا. ئەیمان نۆفاڵ، یەکێک لەفەرماندەکانی کەتیبەی عیزەدین قەسام، باڵی سەربازی حەماس، رایگەیاند کە ئامانجی راهێنانەی لە ٢٦ی کانونی یەکەمی ٢٠٢١ «جەختکردنەوەیەکە لەیەکگرتوویی لایەنەکانی بەرگری.» فەرماندەکەی حەماس وتی کە مەشقەکان پەیامێکە بۆ «دوژمن کە دیوارو رێکارە ئەندازیاریەکانیان لەسەر سنوری غەززە پارێزگارییان لێناکات». بەیاننامەیەکی تر حەماس لەو کاتەدا باسی لەوەکرد کە «مانۆڕە سەربازییە هاوبەشەکان» ئامانجیان ئەوەیە «هاوشێوەی ئازادکردنی کۆمەڵگە نیشتەجێبوونەکانی نزیک غەززە بکەن». کە مەبەست لێی کۆمەڵگە نیشتەجێبوونەکانی ئیسرائیلە نزیک سنوری غەززە. راهێنانەکە لە ٢٨ی کانونی یەکەمی ٢٠٢٢ دووبارە کرایەوەو وێنە پروپاگەندەکان دەریدەخست کە چەکدارەکان راهێنان لەسەر چۆڵکردنی باڵەخانەکان و پەلاماردانی تانکەکان دەکەن کەدەردەکەوێت لەبەنکەیەکی سەربازیدا ئەمە دەکرێت. رهێنانەکان لەناو ئیسرائیلدا لەمیدیاکاندا بڵاوکرانەوە، بۆیە شتێکی باوەڕپێنەکراوە کە بەوردی لەلایەن دەزگا هەواڵگرییەکانەوە چاودێری نەکراون. سوپای ئیسرائیل پێشتر هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە بۆ تێکدانی چالاکییەکانی حەماس. لەنیسانی ٢٠٢٣، سوپای ئیسرائیل بۆردومانی ئەو شوێنەی کرد کە بۆ مەشقی یەکەمی «کۆڵەکەی بەهێز.» چەند هەفتەیەک پێش هێرشەکە، سەربازانی چاودێری نزیک لەغەززە هۆشدارییان لەجوڵەی نائاسایی درۆن دابوو هەروەها حەماسیش خەریکی راهێنان بوو بۆ دەستبەسەرداگرتنی بنکەی چاودێری دروستکراوو هاوشێوە کەهاوشێوەی ئەو بنکە سەربازییانەن کەسەربازە ئیسرائیلییەکان تێیدا جێگیرن، بەڵام بەپێی راپۆرتی میدیاکانی ئیسرائیل وتەی ئەو سەربازانە پشتگوێخراوە. جەنەراڵ ئەمیر ئەڤیڤی، فەرماندەیەکی پێشووی سوپای ئیسرائیل دەڵێت، «زانیاری هەواڵگری زۆر هەبوون کەئەوان خەریکی ئەو راهێنانەن، دووجار هەموو ڤیدیۆکان بڵاوکراونەتەوەو هەموو ئەو مەشقانە تەنها چەند سەد مەترێک لەپەرژینەکەی ئیسرائیلەوە دوورن»، بەڵام باسی لەوەشکرد کەهەرچەندە سوپا ئاگای لەو راهێنانانە بوو بەڵام «نەیانبینوە کە راهێنان بۆ چی دەکەن». دەرکەوتن بەڕۆژی رووناک حەماس هەولی زۆریداوە کە دڵنیا ببێتەوە لەوەی مەشقەکان واقیعی بن. لەساڵی ٢٠٢٢، چەکدارەکان راهێنانی ئەوەیان دەکرد کەچۆن پەلاماری بنکەیەکی سەربازی ئیسرائیل بدەن (کە خۆیان دروستیان کردبوو بۆ مەشقکردن)  و ئەو بنکە دروستکراوە گاڵتینەیە ٢.٦ کیلۆمەتر لەخاڵی سنوری بەیت حانونەوە دوور بوو. ئەو خاڵە سنورییە لەنێوان غەززە و ئیسرائیلدایەو لەلایەن سوپای ئیسرائیلەوە کۆنتڕۆڵکراوە. بی بی سی ئەو شوێنەی دیاریکردووە لەباکوری غەززە کە تەنها ٨٠٠ مەتر لەپەرژینە دیوارییەکەی ئیسرائیلەوە نزیکە. هەتا مانگی تشرینی دووەمی ٢٠٢٣، ئەو شوێنەی حەماس لەنەخشەی «بینگ»دا هەبوو. ئەو کەمپی راهێنانە تەنها ١.٦ کیلۆمەتر لەتاوەرێکی چاودێری ئیسرائیلەوە دوور بوو. ئەو بنکە دروستکراوە چەند مەترێک قووڵکراوە لەئاستی زەوییەوە بۆ ئەوەی دیار نەبێت لەچاوی ئۆتۆمبێلە گەڕۆکە چاودێرییەکانی ئیسرائیلەوە، بەڵام ئەو دووکەڵەی لەتەقینەوەکانەوە بەرزبوونەتەوە بەدڵناییەوە شوێنەکەی ئاشکرا کردووەو سوپای ئیسرائیل بەوە ناسراوە کەچاودێری ئاسمانی بەکاربهێنێت. حەماس ئەو شوێنەی بەکارهێناوە بۆ راهێنان کرد لەسەر پەلاماردانی باڵەخانە و رفاندنی بارمتەو لەناوبردنی بەربەستە ئەمنییەکان. بی بی سی بە بەکارهێنانی وێنەی مانگی دەستکردو زانیاری بڵاوکراوە توانیویەتی ١٤ شوێنی راهێنان لە نۆ ناوچە بدۆزێتەوە بەدرێژایی کەرتی غەززە. تەنانەت حەماس دووجار لەشوێنێکدا راهێنانی کردووە کەتەنها ١.٦ کیلۆمەتر لەناوەندی هاریکاری نەتەوەیەکگرتووەکانەوە دوورەو لە ڤیدیۆیەکدا لەپشتەوە دەردەکەوێت کە ڤیدیۆی بەرپرسێکی ئاژانسەکە لەکانونی یەکەمی ٢٠٢٢ بڵاوکراوەتەوە. زەمینی، دەریایی، ئاسمانی لە ١٠ی ئەیلولی ٢٠٢٣، ژووری ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەکە لەچەناڵی تیلیگرامی خۆی چەند وێنەیەکی چەکدارانی بڵاوکردەوە کە بەجلوبەرگی سەربازی یەکپۆشییەوە بوون و خەریکی دانانی بنکەی چاودێری سەربازیی بوون بەدرێژایی بەربەستی غەززە. دوای دوو رۆژ راهێنانی چوارەمی مەشقی «کۆڵەکەی بەهێز» ئەنجامدراو تا ٧ی ئۆکتۆبەر هەموو ئەو تاکتیکانەی کەدەبوو لەهێرشەکەدا بەکارهێنرابان راهێنانیان لەسەر کرا. لە راهێنانەکاندا چەکدار دەبینرێن کە هەمان ئەو پیکابە تۆیۆتایانە بەکاردەهێنن کە لەکاتی هێرشەکدا بەئیسرائیلدا تێدەپەڕین. ڤیدیۆ پروپاگەندەکان ئەوەی پیشان دەدا کە چەکدارەکان هەڵدەکوتنە سەر باڵەخانەی دروستکراوە و ئامانجی گاڵتینە. بەڵام حەماس ئەو راهێنانانەی بڵاونەکردەوە کەچەکدارەکانی بە مۆتۆرسکیل و پاراگلایدەرەوەن لەڤیدیۆ پروپاگەندەکانیان لەمەشقی «کۆڵەکەی بەهێز.» دوای سێ رۆژ لەهێرشەکەی ٧ی ئۆکتۆبەر، حەماس ڤیدیۆیەکی راهێنانی بڵاوکردەوە کە لەناوبردنی پەرژین و بەربەستەکانی پیشاندەدا تاماتۆرسکیلەکان پێیدا تێپەڕن، ئەمەش تاکتیکێک بوو کە بەکاریانهێنا بۆ گەیشتن بەنشینگەکانی باشوری ئیسرائیل. لەڕۆژی هێرشەکەشدا، ڤیدیۆیەکی مەشق و راهێنان بڵاوکرایەوە کەچەکدارەکانی حەماس بەسەر  کیبوتز (کۆمەڵگەیەکی نیشتەجێبوونی) ئیسرائیل دەنیشنەوە (کە خۆیان دروستیانکردبوو بۆ راهێنان). ئەو ناوچە دروستکراوە لەشوێنێکدایە کەدەکەوێتە باکوری خاڵی سنوری رەفەح لەباشوری غەززە. بی بی سی ئەوەی پشتڕاستکردووەتەوە کەئەو ڤیدیۆیە لەدەوروبەری ٢٥ی ئابی ٢٠٢٢ تۆمارکراوە و ئاماژەیە بۆ ئەوەی کەپلانی پاراگلایدەرەکان ساڵێکە زیاترە داڕێژراوە. سوپرایزەکە پێش ٧ی ئۆکتۆبەر، وا دەخەمڵێندرا کەحەماس خاوەنی ٣٠ هەزار چەکدار بێت لەکەرتی غەززە ئەمەش بەپێی هەندێک راپۆرت کە لەفەرماندەکانی سوپای ئیسرائیلەوە وەرگیراون. حەماس تائێستا بەهێزترین گروپە لەگروپە چەکدارەکانی فەڵەستین، تەنانەت بەبێ پشتگیری گروپەکانی تر، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە نیازی حەماس لەیەکخستنی گروپە جیاوازەکان بۆ ئەوە بووە کەپشتگیری فراوان لەنێو غەززەدا بۆ خۆی مسۆگەر بکات. پێشتر سوپای ئیسرائیل وا مەزەندەی دەکرد کەهەزار و ٥٠٠ چەکدار هێرشەکەی ٧ی ئۆکتۆبەریان ئەنجامداوە. لەسەرەتای ئەم مانگەوە رۆژنامەی تایمز ئۆف ئیسرائیل بڵاویکردەوە کەئێستا سوپای ئیسرائیل بڕوای وایە ژمارەکە نزیکە لە سێ هەزار. ژمارەکە هەرچەنێک بێت، مانای ئەوەیە کەژمارەیەکی زۆر کەم لەتەواوی ژمارەی لایەنە جیاوازەکان بەشدارییان کردووە. ناتوانرێت ئەوە پشتڕاستبکرێتەوە کەژمارەی راستەقینەی ئەو چەکدارانە چەند بوون لەگروپە بچووکترەکان کە لەهێرشەکەدا  یان مەشقی «کۆڵەکەی بەهێزدا» بەشداربوون. لەکاتێکدا حەماس خەریکی کۆکردنەوەی پشتگیری بوو پێش ئەنجامدانی هێرشەکە، هیشام جابر، جەنەڕالێکی پێشوو لەسوپای لوبنان کەئێستا شیکەرەوەیەکی ئەمنییە لەناوەندی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ دیراسات و توێژینەوە، بروای وایە تەنها حەماس ئاگاداری پلانی کۆتایی بووە و «رەنگە لەڕۆژی هێرشەکەدا داوایان لەگروپەکانی تر کردبێت بەشداری بکەن.»