چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

ئیمان زەندی ساڵانە نزیكەی شەش هەزارو 650 تۆن قارچك لەكارگەكانی هەرێمی كوردستان بەرهەمدەهێنرێت و بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم دەڵێت:»پێنج ساڵە قارچك هاوردە نەكراوە، بەرهەمەكەی گەیشتووەتە خۆبژێوی». قارچك، بەهای خۆراكی بەرزەو رێژەیەكی زۆر پڕۆتینی تێدایەو هەندێ كەس وەك جێگرەوەی گۆشتی سوور بۆ خواردن بەكاریدەهێنن. وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوی حكومەتی هەرێم نزیكەی 10 مۆڵەتی داوە بۆ بەرهەمهێنانی قارچك، كارگەكان چواریان لەهەولێرەو سیانیان لەسلێمانی و یەكێك لەدهۆك و یەكێكیش لەگەرمیانن. شەیما عەبدوڵا، رابەری كشتوكاڵیەو خاوەنی كارگەی قارچكە لەقەزای بازیانی سەر بەپارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «خوێندكاری پەیمانگای كشتوكاڵی بووم بیرم كردەوە لەدامەزراندنی پڕۆژەی قارچكی سروشتی و بۆم دەركەوت پڕۆژەیەكی بەرهەمدارو ئابوریەكی باشە، هەربۆیە لەساڵی 2019 بڕیارمدا بەتەواوی بیكەمە پڕۆژەیەكی كشتوكاڵی و ئەوە چوار ساڵە بەردەوامم». شەیما ئاماژەی بەوەكرد كە تۆوی قارچك لەهەولێرو رانیەو كۆیە و هەندێ جار لەئێران دەكڕێت و داهاتی مانگانەی پڕۆژەكە بەردەوام لەگۆڕاندایە، بەهۆی بڕی بەرهەمهێنان بۆ مانگ و ساڵ دەگۆڕێت.  «لەكارگەكەمان قارچكی فرێش، وشككراو، سپۆنی قارچك و كیسەی ئامادەكراو بۆ پڕۆژە بەرهەمدەهێنن، قارچك بۆ ناوخۆو ناوەڕاست و خوارووی عێراق دەنێرین، بەرهەمەكانمان دوورن لەپەین و خۆڵ‌ لەگەڵ دەرمانی كیمیایی و ساڵانە نزیكەی ٥٠٠ تۆن لەهەموو جۆرەكان بەتایبەت قارچكی فرێش بەرهەمدەهێنین و هەلی كارمان بۆ حەوت كەس رەخساندووە «. شەیما وای وت. بەرهەمهێنانی قارچك نزیكەی مانگێكی پێدەچێت بۆ پێگەیشتن، چونكە ناتوانێت لەژینگەی كراوە بگونجێت، بەڵكو پێویستی بەژینگەیەكی كۆنتڕۆڵكراوە كە لەهۆڵێكدا ئەو ژینگەو كەشوهەوایە دابینبكرێت. لەهەموو وەرزێكی ساڵ دەتوانرێت قارچك بەرهەمبهێنرێت، كارگەكان قارچكی دوگمەیی و سەدەفی (كەمەرەی)ییەو رەنگی سپی و پەمەیی و قاوەییە، و قارچكی پرچی شێریش بۆ مەبەستی پزیشكی بەرهەمدەهێنرێت. سەحەر حسێن، پسپۆڕی كشتوكاڵی لەكۆلێژی زانستیە پڕاكتیكیەكان و سەرۆكی بەشی پڕۆژە كشتوكاڵیەكان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو جۆرەكانی قارچك لەكوردستاندا زۆرن  و بەردەوام جۆرەكانیان دەدۆزرێنەوەو دەناسێنرێن، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی ١٠٠ بۆ ١٥٠ جۆرن، لەم بڕەش نزیكەی ٦٠ جۆریان گونجاوە بۆ خواردن و ئەوانەی تریش بۆ مەبەستی دەرمانسازی بەكاردێت. سەحەر حسێن، پێشیوابوو بەشێوەیەكی گشتی لەكارگەكانی كوردستان جۆرەكانی ئاگاری كۆس واتە قارچكی دوگمەیی و جۆری قلۆرۆتۆسیش بەرهەمدێت، وتیشی:»باشترین جۆری قارچك دومەڵانەو لەكوردستانیشدا هەیە». لەبارەی ناسینەوەی قارچكی ژەهراوی، ناوبراو روونیكردەوە: «تاكە رێگای زانستی بۆ ناسینەوەی قارچكی ژەهراوی تاقیگەكانن، هەندێكیش بەپێی ئەزموون دەتوانێت بیانناسێتەوە، زۆر هۆكار هەیە بۆ ژەهراویبوونی قارچك ئەویش ژینگەو كەشوهەواو سروشتی قارچكە، چونكە بەهۆی ماددەی زیانبەخش قارچك تووشی هەستیاری دەبێت یاخود بەهۆی ئەفلاتۆكسینەوەیە». بەپێی ئامارێكی فەرمی لەبەڕێوەبەرایەتی باخداری وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، ساڵانە نزیكەی شەش هەزارو ٦٥٠ تۆن قارچك لەكارگەكانی هەرێمی كوردستان بەرهەمدەهێنرێت، لەڕێگەی 10 كارگەوە، سەرەڕای زیادبوونی بەرهەمی ناوخۆ بەڕێژەیەكی بەرچاو، بەڵام هێشتا رێستۆرانت و چێشتخانەكان پشت بەقارچكی هاوردە دەبەستن. شیرین نەجیب، بەڕێوەبەری باخداری لەوەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، هێمای بۆ ئەوەكرد لەساڵی ٢٠١٨ پڕۆژەیەكی ستراتیژی دامەزرا كەبڕی زەویەكەی ٤٥ دۆنمەو لە ٤٣ ژوور پێكهاتووە، كارگەكە لەقوشتەپەی سەر بەپارێزگای هەولێرە، بەرهەمی ساڵانەی ٧٠٠ تۆنە، ئەم كارگەیە تاقیگەی هەیەو هەر لەوێش ماددەی سەرەتایی خۆڵی پیتمۆس و كۆمپۆست بەرهەمدەهێنێت. بەڕێوەبەری باخداری لەوەزارەتی كشتوكاڵ دەشڵێت: «یەك پڕۆژەی ئاسایی دوو ملیۆن دۆلاری تێدەچێت، بەڵام ئێمە سەقافەی قارچك خواردنمان نیە، ئەو قارچكانەی لەسەر عەرەبانەكان دەفرۆشرێن ئێرانین و بەسەرچوون خەڵك ئەوە دەخوات، بۆیە داوا دەكەم كەناڵە میدیاییەكان دوو خولەك بدەن بەڕیكلامی كشتوكاڵی وەكو هۆشیارییەك». بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی كە لەوەزارەتی كشتوكاڵ دەستیكەوتووە، بۆ پاراستنی بەرهەمی پرۆژەكان هاوردەی قارچكی فرێشیان بەیەكجاری قەدەغە كردووەو هەر كاتێك توانای پرۆژەكان بگاتە ئەوەی بەرهەمەكان لەقوتوو بنێن و پێویستی بازاڕ پڕبكەنەوە، هاوردەکردنی قارچكی لە قوتوونراویش قەدەغە دەكەن. پسپۆڕی بایەلۆجی لەبارەی بەرهەمی قارچكەوە زانیاری گرنگ دەخاتەڕوو كەپێویستە هاووڵاتیان رەچاوی بكەن. د. كارزان عەبدوڵا، پسپۆڕی بایەلۆجی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی دەڵێت: «قارچك وەكو هەموو خواردنێكی تر هاوردە دەكرێت لەتوركیاو ئێرانەوە، دەبێت لەبەڕاددا بێت، چونكە رەنگە لەو سنورانە هاوردەبكرێت و لەبەڕادیشدا نیەو نابێت زۆریش لەسەلاجەدا دابنرێت، هەر بۆیە كاتێك دەدورێتەوە دەبێت كاتەكەی لەنێوان ١٢ بۆ ٢٤ كاتژمێر تێپەڕنەكات». هەروەها باسی لەوەشكرد قارچك هاوردە دەكرێت، ئەگەر لەسنورە سەرەكیەكانیش رێگری لێبكرێت لەسنورە لاوەكییەكان دێن جگە لەڕێگا قاچاخیەكانی تر، بەڵام ئایا قارچك ئەو زەحمەتیەی دەوێت لەئێرانەوە بەقاچاخ بهێنرێت، ئایا بۆی ساغدەكرێتەوە لەبازاڕ!». لەبەرامبەردا بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم سەر بەوەزارەتی دارایی و ئابووری ئەوە دووپاتدەكاتەوە كەپێنج ساڵە قارچك هاوردەی هەرێم نەكراوەو بەشی خۆبژێوی لەناوخۆدا بەرهەمدەهێندرێت. بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم وتیشی:» قارچك تائێستا هەناردە نەكراوە، ئەگەر داواكاریش پێشكەش بكرێت ئێمە لاریمان نیە،  قارچك داهات نیە، چونكە ناچێتە دەرەوە تەنها سودمەندە بۆ ئەو برا بەڕێزانەی كەبەرهەمی دەهێنن». قارچك یەكێكە لەخواردنە بەسودەكان و بەگروپی گۆشت ناسراوە، هەروەها وەرزی قارچكی سروشتی لەسەرەتای بارانی پایزەوە دەستپێدەكات تاكۆتایی باران بڕان و گەشەی سەرەتاییان لەپلەی گەرمی نێوان ١٨ بۆ ٢٠ و ٢٥ بۆ٣٠ پلەدا هەڵدەتۆقێت. قارچكی سروشتی زیاتر لەناوچە شاخاوییە بەرزەكانی وەكو هەورامان و دهۆك و پێنجوێندا هەیە، نرخەكانیشیان كیلۆی لەنێوان 10 بۆ 70 هەزار دیناردایە، هەرچی قارچكی كارگەكانیشە جۆرە دوگمەییەكەی نرخەكەی سێ بۆ پێنج هەزارەو جۆرە سەدەفەكەشی لەنێوان پێنج بۆ 10 هەزار دیناردایە.

سەركۆ جەمال بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستان لەماوەی رابردوودا تووشی لێكترازان بوو، ئێستا هەردوو باڵەكەی خۆیان بەخاوەن شەرعیەت دەزانن و دان بەوەی دیكەدا نانێن، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراقیش داوای لێكردوون كۆنگرە ئەنجامبدەنەوە. مانگی شوباتی 2022 كۆنگرەی 12ـیەمی بزوتنەوەی ئیسلامیی كوردستان لەهۆڵی سەعد عەبدوڵا لەهەولێر بەڕێوەچوو، كامیل حاجی عەلی 264 دەنگی بەدەستهێناو 276 دەنگیش سپی بوون، بەو پێیەش تاكە كاندیدی رابەری گشتی نەیتوانی زۆرینەی سادەی دەنگەكان بەدەستبهێنێت. دوای ئەوەی كامیل حاجی عەلی، كاندیدی رابەرایەتی بزوتنەوە نەیتوانی دەنگی 50+1ـی كۆنگرەی حزبەكە بەدەستبهێنێت، بەپێی پەیڕەوی حزبەكە عیرفان عەلی عەبدولعەزیز وەكو رابەری بزوتنەوە لەپۆستەكەی بەردەوامبوو، سەرەڕای ئەوەی لەماوەی رابردووشدا هەردوو باڵەكە چەند هەنگاوێكیان دژی یەكتر ناوەو كێشە نێوخۆییەكانی حزبەكە بەردەوامە. كۆمسیۆن نێوبژیوانی هەردوو باڵەكەی بزوتنەوە دەكات عەتا شێخ لەتیف ئەندامی سەركردایەتی بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستان سەر بەباڵی عیرفان عەبدولعەزیز، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»مەسەلەی سكاڵاكەی كۆمسیۆن هێشتا یەكلایی نەبووەتەوەو كاتیان بۆ دیارینەكردووین تاكۆنگرە پێكەوە ئەنجامبدەین، بەڵام داوایان لێكردووین كەپێویستە پێكەوە كۆنگرە ئەنجامبدەین». ناوبراو، ئاماژەی بەوەشكرد واژۆی زیاتر لەهەزارو 700 ئەندامی بزوتنەوە كە لەكۆنگرەی 2018 بەشدارییان كردبوو رەوانەی كۆمسیۆن كردووەو تەنها واژۆی نزیكەی 150 كەس ماوە، بەڵام ئەو كەسانە بەشێكیان لەدەرەوەی وڵاتن و بەشێكیشیان گیانیان لەدەستداوە جگە لەوەی واژۆی حەوت ئەندامی دامەزرێنەری بزوتنەوەكە پێویست بوو كەشەشیان واژۆیان ناردووە تەنها كامیلی حاجی عەلی كە لەدامەزرێنەرانە واژۆی نییە. ئەو ئەندامەی سەركردایەتی بزوتنەوە دەشڵێت:»محەمەد بازیانی زیاتر لە 12 ساڵە لەناو بزوتنەوە نەماوەو ئەوانی دیكەش كە بەنیازبوون كۆنگرە بكەن زۆرینەیان مافیان نییە بەشداری كۆنگرە بكەن، چونكە لەكۆنگرەی پێشوو نەبوون». محەمەد بازیانی وتەبێژی پێشووی بزووتنەوەی ئیسلامی كوردستان كەئێستا لەباڵی كامیلی حاجی عەلییە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ساڵی رابردوو كۆنگرەی 12 كرا، لای هەموان ئاشكرایە لەكۆنگرەی 11 پەیڕەوو پڕۆگرام گۆڕانكاری تێداكراو دەڵێت رابەر لەدوو خول زیاتر بۆی نیە خۆی هەڵبژێرێتەوە بۆیە تەنها كاندید كامیلی حاجی عەلی بوو». هەروەها ئەوەی خستەڕوو كە لەناو كۆنگرەی 12 كۆمەڵێك پێشێلكاری كرا، ئەوەبوو حاجی عیرفان وتی:»رابەری بزوتنەوەیە»، بۆیە لەكۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان فەرمانگەیەك بۆ حزبە سیاسییەكان و رێكخراوەكان هەیە، ئەوان ئاماژەیان بەوەدا كۆنگرەی 12 یاسایی نییەو پێویستە كۆنگرەیەكی دیكەی دامەزراندن بكرێتەوە. محەمەد بازیانی دەشڵێت:»جارێكی دیكە داوای كۆنگرەمان كردووە، ئەوەبوو 11-5-2023 رەزامەندیمان لەكۆمسیۆن وەرگرت ئەو كۆنگرەیە بكەین، بەڵام دەستتێوەردان كراو كۆنگرەكەیان دواخست و دواتر كاتێكی دیكە دانرا كە لە 22-5-2023 كۆنگرەیەكی دیكە بكرێت». «ئەوان هۆڵیان گرت و ئێمەش هۆڵمان گرت، بەڵام كۆمسیۆن وتیان دەبێت لەیەك هۆڵ بكرێت، تا ئەو كۆنگرەیە ئەنجامدەدرێت و ئێستا كاتیان داوە بەهەردوولا تا بگەنە رێككەوتن ئەگەر لەسەر كاتێكیش بۆ كۆنگرە پێكەوە رێكنەكەوین ئەوا كۆمسیۆن رێكار دژی بزووتنەوەی ئیسلامی دەگرێتەبەر»، محەمەد بازیانی وای وت.   هەردوو باڵە ناكۆكەكە جارێك كۆبوونەوەیان كردووە بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی باڵی جیابووەوەی بزوتنەوە بەهۆی ئەوەی هەڕەشەی لە كامیلی حاجی عەلی كردووە، سكاڵایان لەسەر عیرفان عەلی عەبدولعەزیز تۆماركردووە، گوایە لەكاتی كۆبوونەوەیەكی ناوبژیوانیدا دوو هەفتە لەمەوبەر هەڕەشەی لێكردووە، بەڵام سەرچاوەیەكی نزیك لەعیرفان عەلی عەبدولعەزیز رەتیدەكاتەوەو دەڵێت لایەنی بەرامبەر هیچ بەڵگەیەكیان نییەو سكاڵاكە ئەنجامی نابێت. بزوتنەوەی ئیسلامی لەكوردستان لەساڵی 1987 لەلایەن شێخ عوسمان عەبدولعەزیزو كۆمەڵێك كەسایەتی ئیسلامی دامەزرێندراو رێكخراوێكی سیاسی پەروەردەیی ئیسلامییەو لەسەر پەیڕەوی ئەهلی سوننەت دامەزراوەو یەكەمین گروپی چەكداری جیهادی كوردی بوو لەباشووری كوردستان. بزوتنەوە لەساڵی 2000 بووە یەكبوونی ئیسلامی و دواتر لەساڵی 2001، عەلی باپیر، كۆمەڵی ئیسلامی راگەیاند كە لەسەدا 80%ی بزونتنەوەی لەگەڵدا بوو.

عەممار عەزیز توركیا بەردەوامە لەجێگیركردن و زیادكردنی بارەگای سەربازی لەخاكی هەرێمی كوردستانداو شیلادزێی كردووەتە سەربازگەو بەو هۆیەوە هەزاران خێزان ئاوارەی دهۆك بوون و دەیان گوندیش چۆڵكراون. سوپاكەی ئەردۆغان لەخاكی هەرێمی كوردستان سەدان گوندو ناوچەیان داگیركردووەو لەهەندێك شوێنی پارێزگای دهۆك و قەزاو ناحییەكان هاتوچۆكردن بۆ زۆر ناوچە قەدەغەكراوە لەلایەن توركیاوەو بەرپرسانی كارگێڕیش هۆشداری دەدەنە هاووڵاتیان كە نەچنە ئەو شوێنانە. ناحیەی شیلادزێ بەدووری 30 كیلومەتر دەكەوێتە ناوەندی قەزای ئامێدی سەر بەپارێزگای دهۆك لەهەرێمی كوردستان، بەهۆی شەڕی توركیا بەرامبەر پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) 60%ی خاكەكەی لەدەستداوە، لەكۆی 91 گوندی ناحیەكەش بەشی زۆر گوندەكانی چوڵكراون. سنوری ناحیەی شیلادزێ شوێنێكی زۆر فراوانە كەپێكهاتوون لەناوچەكانی دووسكی، ژووری، رێكان نێرەویی، بەڕێوەبەری ناحیەكەش دەڵێت هاووڵاتیانیان ئاگاداركردووەتەوە كەنابێت بچنەوە بۆ ئەو گوندانەی قەدەغەیە هاتوچۆكردن تێیدا. رزگار عوبێد، بەڕێوەبەری ناحیەی شیلادزێ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: « لەسنوری ناحیەی شیلادزێ نزیكەی 85 گوند چوڵكراون ئەوەش بەهۆی شەڕی بەردەوامی سوپای توركیاو پەكەكە». هەروەها وتیشی:» ئەو گوندانە ژیانی تیادا نەماوە بەتەواوی چوڵكراون، جگە لەوەی ئەو گوندانە چوڵكراون لەهەمانكاتیشدا شوێنی قەدەغەكراون هاووڵاتیانمان ئاگادار كردووەتەوە كە نابێت سەردانی ئەو شوێنانە بكەن چونكە مەترسی هەیە». دانیشتوانی گوندەكان دەڵێن ناوچەكەیان وەك كەمپی لێهاتووەو دەوروبەری هەمووی لەلایەن سوپای توركیاوە گیراوە. نایف سیتەیی، دانیشتووی كۆمەڵگای سیرێ سەر بەناحیەی شیلادزێ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «بەشی زۆری ئەو گوندانەی كەچوڵكراون بەهۆی شەڕی توركیاو پەكەكەیە، ناحیەی شیلادزێ وەكو كەمپێكی لێهاتووەو دەوروبەری هەمووی گیراوەو ناتوانین بەئارەزووی خۆمان بگەرێین». هەروەها ئاماژەی بەوەكرد لەكاتێكدا ئێستا كاتی دەیان بەرهەمی گژوگیای بەهارە بوونی هەیە، خەڵك ناتوانێت بچێتە شاخ و گردەكان بۆ هێنانەوەی ئەو بەرهەمانە، وتیشی:» ئەگەر پارەم هەبێت بەیانی ماڵی خۆم دەگوازمەوە بۆ ناوەندی دهۆك، ئەم شەڕە تەواو نابێت و بەردەوام لەناوچەكە بۆردومان هەیە، دەیان كەس لەخەڵكی ناوچەكە شەهیدو برینداربوونە». شەڕی تورکیا بەرامبەر پەکەکە بووەتە هۆی ئەوەی چوار هەزار خێزان شیلادزێیان جێهێشتووە سوپاكەی ئەردۆغان لەڕێگەی جێگیركردنی بارەگای سەربازی و ئۆپەراسیۆنەوە لەناحیەی شیلادزێ بڵاوبوونەتەوە. دڵشاد نەسروڵلا قەنجۆ، مامۆستای زانكۆو نیشتەجێی كۆمەڵگای سیرێ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»ئێستا سوپای توركیا نزیكەی 10 خاڵی سەربازی لەسەر شاخ و گردەكان و دەوروبەری ناحیەی شیلادزێ جێگیركردووە، ئەوانیش مام رەشا، كریادێرێ، سەرێ دارێ، كەلها بێدە، جگە لەمەش توركیا هێزێكی زۆری لەناوچەكە بڵاوەپێكردووە و هیچ هێزێكی دیكەش لەناوچەكە نییە». هەروەها باسی لەوەشكرد ئەو گوندانەی كەچوڵكراون بەلایەنی كەمەوە ژمارەی خێزانەكان لەهەر گوندێك 50 بۆ 75 خێزان بووە، كەدانیشتووانی ئەو گوندانە كۆچیان كردووە بۆ سەنتەری ناحیەی شیلادزێ و دێرەلوك، سەرسنگ، قەدش، ئامێدی و دهۆك. دڵشاد نەسروڵلا وتیشی :» ئەو گوندانە بوونەتە ناوچەی قەدەغەكراو واتە هەر كەسێك بچێتە ئەو شوێنانە لەسەر بەرپرسیارێتی خۆی دەچێت، هەر كەسێك بچێت بەئەگەرێكی زۆر دەبێتە قوربانی بۆردومانی توركیا، چونكە بەردەوام ئەو ناوچانە بۆردومان دەكرێن». رەمەزان ئەحمەد، دانیشتووی گوندی هنێشە سەر بەناحیەی شیلادزێ، زیاتر لە 20 ساڵە كۆچیكردووەو ئێستا لەشاری دهۆك دەژی، بەهاوڵاتی وت: « ناوچەكەمان هەر لەسەردەمی رژێمی بەعسەوە تائێستا رووبەڕووی وێرانكردن و هێرشی داگیركەرانی توركیا بووەتەوە». وتیشی: «نزیكەی 100 خێزان لەگوندەكەمان دەژیان، ئێستا هەندێكیان چوونەتە ناوچەیەك بۆ سەردانیش ناتوانن بگەڕێنەوە بۆ گوند، چونكە ناوچەی قەدەغەكراون «.

شەنای فاتیح ساڵانە پاش ئەنجامدانی تاقیكردنەوەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی وەزارەتی پەروەردە سەرجەم، وەڵامی پرسیارەكان بڵاودەكاتەوە، بەوتەی تووێژەرێكی دەروونیی خوێندكار هەبووە باری دەروونی خراپ بووەو پێویستی بەچارەسەری پزیشكی و دەروونی هەبووە. تاقیكردنەوەكانی پۆلی 12ی ئامادەیی خوێندكاران گرنگییەكی تایبەتی هەیەو تاڕادەیەك بەقۆناغێكی چارەنووسساز دادەنرێت، خوێندكار لەم قۆناغەی ژیانیدا دڵەڕاوكێیەكی زۆری لەسەر دەبێت و بەوتەی تووێژەرێكی دەروونی، خوێندكار هەبووە باری دەروونی خراپ بووەو پێویستی بەچارەسەری پزیشكی و دەروونی هەبووە. بۆ ساڵی خوێندنی ٢٠٢٢-٢٠٢٣ لەهەرێمی كوردستاندا ١١٧ هەزارو ٣٦٤ خوێندكاری قۆناغی ئامادەیی و پیشەیی بەشداری ئەزموونەكانی پۆلی ١٢ دەكەن. نەهرۆ حسێن تەمەن ١٨ساڵ خوێندكارێكی پۆلی ١٢ی زانستییەو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «تاقیكردنەوەم هەبووە پاش سەیركردنی وەڵامەكان باش نەبووم بەوهۆیەوە بۆ كۆششی وانەی داهاتوو ساردبوومەتەوە». یادگار ئیسماعیل تووێژەری دەروونی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بڵاوكردنەوەی وەڵامی پرسیارەكان دەكرێت لایەنی ئەرێنی و نەرێنی هەبێت، بەڵام زۆرجار كەخوێندكار دەبینێت وەڵامەكانی هەڵەن و پێنج نمرە یان 10 نمرەی لەدەستدەدات دوودڵی لا دروست دەبێت و حەزی كۆششی لانامێنێت و فشاری دەروونی لەسەر زیاد دەبێت». «ئەگەر بێت و دوودڵیەكان زیادبوون و زیاتر لەدوو هەفتەی خایاند، خەوو خۆراكی خوێندكار تێكچوو  ئەوا بەنەخۆشی هەژماردەكرێت و پێویستە چارەسەر وەربگرێت»، یادگار ئیسماعیل وای وت. شارەزایەكی پەروەردەیی پێیوابوو بڵاوكردنەوەی وەڵامی پرسیارەكان رێكارێكی نەرێنی نییە لەلایەن وەزارەتی پەروەردەوە. بەڕێز عەباس، شارەزای بواری پەروەردەیی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بڵاوكردنەوەی وەڵامی پرسیارەكان لەلایەن وەزارەتی پەروەردەوە هیچ لایەنێكی سلبی نییە، چونكە پاش تەواوبوونی تاقیكردنەوەكان خوێندكار خۆی بەدوای وەڵامەكاندا دەچێت، بەوهۆیەوە كاتێكی زۆری پێدەچێت، بۆیە باشترە وەزارەت خۆی وەڵامەكان بڵاوبكاتەوە». وتەبێژی وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەوە دووپاتدەكاتەوە كەخوێندكاران لەكاتی تاقیكردنەوەكاندا تووشی دڵەڕاوكێ دەبن و پەیوەندی بەبڵاوكردنەوەی وەڵامی تاقیكردنەوەكانەوە نییە. سامان سیوەیلی، وتەبێژی وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەشێوەیەكی گشتی خوێندكارانی پۆلی 12 لەكاتی تاقیكردنەوەكاندا تووشی دڵەڕاوكێ دەبن یان لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا وەڵام بڵاودەكرێتەوە،  بۆ ئەوەی كۆتایی بەو حاڵەتە بهێندرێت وەزارەت وەڵامە دروستەكە بڵاودەكاتەوە».

سەركۆ جەمال بەڕێوەبەری گشتی هاتوچۆی هەرێم دەڵێت كامێراكانی خاڵ بۆ خاڵ لەپێناو سەلامەتی گیانی هاووڵاتیان و شۆفێرانە، شارەزایەكی هاتوچۆش دەڵێت:» لەهەموو دنیا لەو شوێنانە دادەنرێت كەزۆرترین رووداوی هاتوچۆی تێدایە». دانانی كامێرای خاڵ بۆ خاڵ گرێبەستەكەی لەلایەن وەزارەتی ناوخۆ لەگەڵ دوو كۆمپانیا كراوەو لەهەولێرو رێگای سلێمانی – دوكان بەشێكی چووەتە بواری جێبەجێكردنەوەو ئەوەش ناڕەزایەتی شۆفێران و هاووڵاتیانی لێكەوتووەتەوە كە»جگە لەگیرفان بڕین» هیچی دیكە نییە. لیوا عەبدولقادر بەڕێوەبەری گشتی هاتوچۆی هەرێم لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»تائێستا ژمارەی كامێراكان دیار نییە تەنها لەسلێمانی 225 كامێرایەو لەهەولێر دیار نییە، لەدهۆكیش دانەنراوەو كامێراكان لەڕێگەی خێراش دادەنرێت و ئێستا لەهەولێر لە 120 دانراوە بەكەڵكی ناوشار نایەت، هەركەس لەخۆیەوە قسەی لەبارەوە دەكات». وتیشی:»لەسەر گرێبەستەكە هیچ زانیاریم نییەو بۆ سەلامەتی خەڵك دانراوە، بەڵام میدیاكان و چەند كەسێك بەلاڕێیاندا بردووە، خەڵكی تێنەگەیشتوو ئەو قسانە دەكات لەبارەی كامێراكانەوە».   بەوتەی پەرلەمانتارێك بەنیازن دۆسیەكە ببەنە دادگای فیدراڵی عێراق عەلی حەمەساڵح پەرلەمانتاری دەستلەكاركێشاوەی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لەڕاستیدا كامێرای خاڵ بۆ خاڵ بەڕێككەوتنی هەریەك لەمەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم كراوەو كۆمپانیاكە خاوەنداریەتی بۆ هەردووكیان دەگەڕێتەوە، بۆیە گوێ لەكەس ناگیرێ نە وەزارەتی ناوخۆ نە هیچ لایەنێكی دیكە». وتیشی:»لەلێكۆڵینەوەداین تا بتوانین بەچی رێگایەك كاركردنی ئەو كامێرا خاڵ بۆ خاڵانە رابگرین كە نایاساییە، دەمانەوێت بیبەینە دادگای فیدراڵی، بەڵام جارێ دەبێت بزانین ئایا لەپسپۆڕی ئەوانەو دۆسیەكە وەردەگرن یاخود نا».   ناڕەزایی هاووڵاتیان تادێت زیاتر دەبێت تاڵب محەمەد یەكێك لەڕێكخەرانی خۆپیشاندانەكەی پیرەمەگرون، كە دژ بەدانانی كامێرای خاڵ بۆ خاڵ بەڕێوەچوو، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» تا ئەم خولەكە هیچ كەس وەڵامی داواكاری ئێمەی نەدایەوە كەگۆڕینی میكانیزمی كامێراكان بوو، نەك ئەوە بەڵكو بەنیازیشن هەموو كوردستان بكەن بەو كامێرایە». هەروەها وتیشی:»لەلایەنی تیژڕەوییەوە كاریگەری هەبووە، بەڵام سزاكەی زۆرەو داواشمان كرد هەندێك لەجێگاكان تابلۆی باشتر دابنرێت و خێراییەكانیش گۆڕانكاری تێدابكرێت، جگە لەوەی لەڕێگەی كۆمپانیاوە باجەكە وەردەگیرێت و داهاتەكەشی بۆ ئەوانە». فیدراسیۆنی رێكخراوەكان هاتووەتە سەرخەت و بەنیازن كەیسەكە بگوازنەوە بۆ دادگا، قۆناغی باشی بڕیوەو  هەنگاوی داهاتووشیان ئەوەیە پشتیوانی هەموو ئەو هەوڵانە دەكەن كە بۆ دادپەروەری لەدانانی كامێراكانی خاڵ بۆ خاڵ دەبێت.   هاتوچۆی سلێمانی دەڵێت ئەو شوێنانەی كامێراكانی تێدایە هێمای لێ دانراوە سەبارەت بەگلەیی هاووڵاتیان لەبارەی نەبوونی هێما لەسەر شەقامی – تاسڵوجە – دووكان بەهمەن عەبدوڵا، وتەبێژی هاتوچۆی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»خێرایی تاسڵوجە لەنێوان 80 كیلۆمەتر بۆ 100 كیلۆمەترەو سزاكانیشی لە 70 هەزار دینارەوە دەستپێدەكات تا 250 هەزار دینارو هەموو شوێنەكانیش هێمای تێدا دانراوە». بەڵام وتەبێژی هاتوچۆی سلێمانی ئامادەنەبوو هیچ ئامارێك بەفەرمی بداتە هاوڵاتی كە لەڕۆژێكدا 24 كامێراكەی خاڵ بۆ خاڵ لەڕێگەی تاسڵوجە – دووكان چەند سەرپێچی تۆماردەكەن، هەرچەندە هاوڵاتی لەسەرچاوەیەكی هاتوچۆی سلێمانییەوە ئەوەی بۆ ئاشكرابووە كەهیچ رۆژێك لەسەرەتای دەستبەكاربوونی كامێراكانی خاڵ بۆ خاڵ لەسلێمانی لەڕۆژی 29 ی مانگی ئایاری 2023 ەوە رۆژانە زیاتر لە 300 سەرپێچی تۆماركراوە.   شارەزایەكی هاتوچۆ دەڵێت ئەگەر بۆ كەمكردنەوەی رووداوەكان بێت دەبوو لەڕێگەی كەلار-سلێمانی دابنرێت دیلمان حەمەنادر سەرۆكی رێكخراوی ترافیك بۆ هاوڵاتی، ئەوەی خستەڕوو كە ئەو كامێرایە واتە خاڵ بۆ خاڵ، سەرەتا لەئوستورالیاوە سەریهەڵداو تائێستا كامێراكە لەهەر شوێنێك دانرابێت لەپڕ نەبووەو لەشوێنی زۆر دانەنراوە، بەڵكو لەوڵاتان لەو رێگایانە دانراوە كە مەترسی رووداوی هاتوچۆی زۆربووەو قەرەباڵغ بووە. هەروەها وتیشی:»ئەوەی لەكوردستان بەدیدەكرێت نیشانەی پرسیارەو بێگومان بازرگانی گەورە لەپشتیەوەیەتی، 60 ملیار دینار لەمانگێكدا داهاتی كۆمپانیاكەیە لەسلێمانی». دیلمان حەمەنادر دەشڵێت:»مانگانە ئەگەر شۆفێریش نەچێت سەرپێچییەكە بدات حكومەت دەبێت ئەو قەرزە بدات بەكۆمپانیاكە كەئەمە دیارە بازرگانی گەورە لەپشتیەوەیەتی، لەهیچ وڵاتێكی دنیا شتی لەو شێوەیە نییە». «لەناو گرێبەستەكەدا وردەكاری هەیەو تەنانەت باسی شەقامی 100 مەتری و 60 مەتریش هاتووە كەهاتوچۆ دەڵێت لەناو شار دانانرێت، بەڵام مادام لەگرێبەستەكەدا هاتووە لەناوشاریش خاڵ بۆ خاڵ دادەنرێت، ئەگەر ئامانج سەلامەتی شۆفێرو هاوڵاتی بوایە دەبوو سەرەتا لەڕێگەی كەلار- سلێمانی دایانبنایە «. سەرۆكی رێكخراوی ترافیك وادەڵێت. دیلمان حەمەنادر پێشیوابوو ئەگەر ئامانجیان سەلامەتی هاووڵاتیانە رێگای دیكە هەیە، بۆ نموونە لەهەندێك وڵات پێنج پۆینت لەسەر مۆڵەتی شۆفێریت بێت ئەوا لێت دەسەنرێتەوە یاخود لەهەندێك وڵات سێ پۆینتە كەئەمە جیاوازی نێوان هەژارو دەوڵەمەندیشی نەهێشتووە. هاوڵاتی سەبارەت بەوردەكاری گرێبەستەكە پەیوەندی بەچەندین بەرپرسی هاتوچۆی هەرێم و وەزارەتی ناوخۆشەوە كرد، بەڵام نە ئامادەبوون وەڵامی پرسیارەكان لەبارەی وردەكاری گرێبەستەكەو ئاماری رۆژانەی سەرپێچی تۆماركراو بدەنەوەو خۆشیان بوارد لەوەڵامی ئەو پرسیارەی سەبارەت بەژمارەی كامێراكان لەسەرتاسەری هەرێم و گوژمەی گرێبەستەكە بەگشتی ئاڕاستەیان كران. بەڵام بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی كە لەچەند سەرچاوەیەك وەریگرتوون، لەهەر چوار پارێزگاكەی هەرێم نزیكەی 900 كامێرای خاڵ بۆ خاڵ جێگیر دەكرێن، هاوكات سەدان ئۆتۆمبێل وەك خەڵات پێشكەش بەوەزارەتی ناوخۆ كراوە وەك شیرینی گرێبەستەكەی نێوان كۆمپانیای ئێرلی فیوچەر و وەزارەتی ناوخۆی هەرێم. رۆژی یەكشەممە 5-5-2023 رێبەر ئەحمەد، لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا سەبارەت بەڕەخنەكان لە خاڵ بۆ خاڵ، رایگەیاند: « مەبەست لەدانانی كامێرای خاڵ بۆ خاڵ بۆ ئەوەیە كەپاراستنی سەلامەتی رێگاكان و هاووڵاتیانە ئەوەش بەكۆنتڕۆڵكردنی تیژڕەویە لەڕێگەی كامێراوە، ئەو كامێرایانەی پێشتر هەبوون كۆن بوون و لەگەڵ سەردەم نەدەگونجان». وتیشی «لەسەر بنەمای زۆری ژمارەی گیانلەدەستدان و برینداران و كەمئەندامانی رووداوەكانی هاتوچۆ، بڕیارماندا بەدانانی سیستمی كامێرای خاڵ بۆ خاڵ». «ئەو پۆپۆلیستانەی كە وادەڵێن خەڵك زەرەرمەند دەبێت بیر لەسەلامەتی هاووڵاتیان لەسەر شەقامەكان ناكەنەوە، بۆیە حەق وایە ئەو كارە بۆ خەڵكی پسپۆڕ لێبگەڕێن و هەموو سیاسی و پەرلەمانتارو خەڵكی دوور لەواقعی هاتوچۆ باسی دەكەن، حكومەتی هەرێم پلانی ئەوەیە رووداوەكان كەمببنەوە بۆ گەیشتن بەو ئامانجە جێبەجێی دەكەین». وەزیری ناوخۆی هەرێم وای وت. سەرەڕای رەخنە و كاردانەوەی زۆر لەسەر دانانی كامێراكانی خاڵ بۆ خاڵ كە لەسەرەتای ساڵی رابردوەوە (11-4-2021)  گرێبەستەكەی ئەنجامدراوە لەنێوان وەزارەتی ناوخۆو كۆمپانیای ئێرلی فیوچەر، رۆژی دووشەممە 29ی ئایاری 2023، كامێراكانی خاڵ بۆ خاڵ لەڕێگای دوكان_تاسڵوجە لەپارێزگای سلێمانی كەوتنە كارو لەناوەڕاستی مانگی شوباتی ئەمساڵیش لەسەر شەقامی 120 مەتری هەولێر كامێراكان كەوتنەكار. بەپێی گرێبەستەكە تەنها لەپارێزگای سلێمانی و ئیدارە سەربەخۆكانی لەگەڵ پارێزگای هەڵەبجە 53 ملیارو 590 ملیۆن دیناری تێدەچێت و ماوەی پرۆژەكەش 500 رۆژە، گرێبەستەكەش بەپێی پاشكۆی (ه)ی رێنمایی ژمارە دووی گرێبەستە حكومیەكان كراوە كەساڵی 2016 دەرچووە، هەر بەپێی گرێبەستەكەش تا تەواوبوونی تێچووی پرۆژەكە 70٪ی داهاتی كامێراكان بەكاش دەدرێتە كۆمپانیاو گرێبەستەكەش بۆ 15 ساڵە.

هاوڵاتی رێككەوتنێك بۆ هەڵوەشاندنەوەی چەند بڕگەیەكی ماددەی 14ی پڕۆژەیاسای بودجە كراوە كەجێگەی مشتومڕ بووە لەنێوان یەكێتی و پارتی، بۆیە پارتی هەنگاوەكانی لەڕێگەی فوئاد حوسێن نوێنەری پارتی و وەزیری دەرەوەی عێراق ئەنجامداوەو رێككەوتنی لەگەڵ شیعەكان ئەنجامداوە بۆ دەستكاری كردنی چەند بڕگەیەك لەماددەی 13 و 14دا. فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی عێراق دوو بڕگەی لەماددەی 14 پڕۆژەی بودجە جێگیركردووە كەئەولەویەت بدرێت بەدابەشكردنی مووچەو 10%ی مووچە پاشەكەوتكراوەكان مانگانە بگەڕێتەوە بۆ فەرمانبەران و پارێزگای ناڕازی ئەو مافەی هەبێت حكومەتی عێراق راستەوخۆ بودجەی بۆ رەوانە بكات. پشكی كورد لەپڕۆژە بودجەی عێراق جێگیركراوەو لەماددەكانی (١٤،١٣،١٢) ئاماژە بەشایستەو پابەندبوونەكانی حكومەتی هەرێم كراوە، بەڵام پارتی ناڕازی بووە. زیاتر لەدوو هەفتەیە بەهۆی ناكۆكییەكانی پارتی و یەكێتی لەبارەی پڕۆژە بودجەی عێراقەوە گفتوگۆی ناڕاستەوخۆ و راستەوخۆ لەنێوان لایەنەكانی شیعەو سوننەو كورددا هەبووە، بەڵام پارتی و یەكێتی هیچ گفتوگۆیەكی راستەوخۆیان نەبووە. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی لەبەغدادو هەولێرو سلێمانی لەڕێگەی تەلەفونەوە چەند پەیوەندییەك ئەنجامدراون بۆ گەیشتن بە رێكەوتن لەبارەی پڕۆژەی بودجەوە، بۆ ئەو مەبەستەش بافڵ تاڵەبانی، سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لێدوانی لەبارەی پڕۆژە بودجەی عێراق لەسەركردایەتی و كادرانی حزبەكەی قەدەغەكرد لەپێناو گەیشتن بە رێككەوتن لەگەڵ پارتی كە بەقازانجی خەڵكی هەرێمی كوردستان بێتەوە.  هەروەها مەسعود بارزانی، سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان نووسراوی دەركردووە بۆ ئەوەی هیچ قسەیەكی لەبارەوە نەكرێت، بەڵام دۆسیەی هاوكارجاف كە لەلایەن دادگایەكی هەولێرەوە بڕیاری حكومدان بۆ وەهاب هەڵەبجەیی، بەرپرسی دژەتیرۆر دەركرا كە»حوكمی لەسێدارەدان» بوو، ئەو گفتوگۆ كەمەی هەبوو ئەوەشی نەهێشت. گفتوگۆی نهێنی و ناڕاستەوخۆلە ڕێگەی تەلەفونەوە لەنێوان پارتی و یەکێتی هەبووە، بەڵام بڕیاری دادگای هەولێر تایبەت بە" حکومدان" لەسەر کەیسەکەی هاوکار جاف گفتوگۆکانی ڕاگرت لەئێستادا پارتی بەسەرۆكایەتی فوئاد حوسێن لەبەغدادو یەكێتی بەجیا لەڕێگەی خالید شوانی وەزیری دادو نوێنەری یەكێتی لەسەر هێڵن لەبارەی پڕۆژەكەوە كە هەر لایەنێكیان بەجیا گفتوگۆ لەگەڵ شیعەكان دەكەن. حكومەتی محەمەد شیاع سودانی دوایین هۆشداری گەیاندە سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لەڕێگەی قەیس خەزعەلی، سەرۆكی كوتلەی عەسایبی ئەهلی حەق  كە ناكرێت دەنگدان لەسەر پڕۆژەی بودجە لەوە زیاتر دوابخرێت، بەڵام دەوڵەتی یاسا بەسەرۆكایەتی نوری مالكی  لەگەڵ هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح گفتوگۆیان كردووەو هادی عامری راسپێردرا كە بەشێك لەو بڕگانەی كە لەماددەی (١٤،١٣،١٢)ی پڕۆژە بودجەدا هاتووەو پارتی ناڕازییە چارەسەر بكات. رۆژی سێشەممە  محەمەد حەلبوسی، سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لەنووسراوێكدا بانگهێشتی ئەندامانی كردووە بۆ ئامادەبوونیان لەڕۆژی پێنجشەممە 8ی حوزەیران كاتژمێر 1ی دوانیوەڕۆ، تایبەت بەدەنگدان لەسەر پڕۆژە بودجەی (2023، 2024، 2025) و لەدوای راگەیاندنی دەنگدان بۆ پڕۆژەكە، پارتی رێككەوتنی لەسەر هەمواری چەند بڕگەیەك ئەنجامداوە كەدەستكاری بكرێن. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، كە لەبەغدادەوە دەست رۆژنامەكە كەوتووە، فواد حسێن، وەزیری دەرەوە، بەنوێنەرایەتی پارتی سەرپەرشتی دانوستانێكی یەكلاكەرەوەی لەگەڵ چوارچێوەی هەماهەنگیدا كردووە، ئەمەش لەكاتێكدایە رێككەوتنی چوارچێوەكە بۆ هەڵوەشاندنەوەی سێ بڕگەی هەمواركردنەوەی لیژنەی داراییە. هەروەها رێككەوتنەكە لەنێوان فوئاد حسێن لەلایەك و هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح، لەلایەكی ترەوە كراوە، ئاماژە بەئەوەش كراوە كە «ڕێككەوتن لەسەر هەمواركردنی ئەو بڕگەیە كراوە كەدەسەڵات بەوەزیری دارایی لەحكومەتی فیدراڵی دراوە كە بۆ وەرگرتنی پارە دەسەڵات بداتە سەرۆكی حكومەتی هەرێم،  دەگۆڕێت بۆ سەرۆك وەزیرانی فیدراڵی دەسەڵات دەداتە سەرۆكی حكومەتی هەرێم». سەرچاوەكان ئاماژەیان بەوە كردووە كە «هەروەها رێككەوتن لەسەر هەڵوەشاندنەوەی بڕگەیەكی پەیوەست بەوەستاندنی پشكی هەرێم لەماوەی ١٥ رۆژدا ئەگەر ناكۆكی لەنێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێم لەسەر داهاتەكان روویدا كراوە». سەرچاوەكان ئاماژەیان بەوەشكردووە، «پێشبینی دەكرێت لەچەند كاتژمێری داهاتوودا سەرجەم خاڵە ناكۆكییەكان سەبارەت بەپشكی هەرێم یەكلایی بكرێتەوە». پارتی نایەوێت بڕگەی ٪١٠ ی پاشەکەووتی موچە بمێنێتەوە کە یەکێتی جێگیری کردووە، یەکێتیش پێداگیری لەسەر دەکات هادی عامری، سەرۆكی هاوپەیمانیی فەتح دەستپێشخەریی چارەسەری ناكۆكیی نێوان هەرێمی كوردستان و چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان دەكات لەبارەی پڕۆژەیاسای بودجەی گشتی كە دوو خاڵی ناكۆك ماون و تایبەتن بەپاشەكەوتی مووچەو بڕیاری دادگای فیدراڵی. رۆژی 25ی ئایاری 2023، لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق گۆڕانكاری لەماددەكانی 13 و 14ـی پڕۆژەیاسای بودجەی گشتی كرد، كە تایبەتن بەپشكی هەرێمی كوردستان، بەشێوەیەك كەپابەندبوونی زیاتر لەسەر هەرێمی كوردستان دانراوە لەبارەی رادەستكردنی نەوت و چۆنیەتیی مامەڵەكردن بەداهاتەكەی و پاشەكەوتی مووچەی فەرمانبەران.  دوو خاڵ تائێستا جێگەی ناكۆكین و رێككەوتنی كۆتایی لەسەری نەكراوە، كە پاشكەوتی مووچەو ناوهێنانی بڕیارەكانی دادگەی باڵای فیدراڵییە لەیەكلاكردنەوەی ناكۆكیی نێوان هەولێرو بەغدا لەبارەی بودجەوە. بەپێی لیژنەی دارایی، پێویستە مانگانە حكومەتی هەرێمی كوردستان 10%ـی پاشەكەوتی مووچەی فەرمانبەران بداتەوەو ئەگەر كێشە لەپابەندبوونی نێوان هەولێرو بەغدا بەیاساكە روویدا، بڕیارەكانی دادگەی باڵای فیدراڵی یەكلاكەرەوە دەبن. پڕۆژەیاسای بودجەی گشتیی عێراق، كە بۆ سێ ساڵە؛ قەبارەكەی زیاتر لە 199 ترلیۆن دینارە، لەو بڕە بەكاش 15 ترلیۆن و 200 ملیار دیناری پشكی هەرێمی كوردستانە. بۆ پەسندكردنی پڕۆژەیاساكە پێویستە ناكۆكییەكان لەبارەی ماددەكانیەوە یەكلابكرێتەوە تا لیژنەی دارایی رەوانەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان بكات، چونكە ئەمڕۆ چوارشەممە لیژنەی دارایی دوا كۆبوونەوەی خۆی لەسەر پڕۆژەیاساكە دەكات و رەوانەی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراقی دەكات. حكومەتی هەرێمی كوردستان بێجگە لەو بودجەیەی كە لەعێراقەوە بۆی رەوانە دەكرێت كە مانگانە ترلیۆنێك و 250 ملیار دینار زیاترە، هاوكات داهاتی نانەوتی بێجگە گومرگ كە 50% بۆ عێراقە، تەنها لەباج و زەریبە مانگانە  200 ملیار دیناری دەستدەكەوێت و لانی كەم مانگانە 50 ملیار دینار زیاتری لەداهاتی گومرگ بۆ دەمێنێتەوە كە نیوەەی دەدرێتە بەغداد، بەو پێیە حكومەتی هەرێم پارەی كاشی بەردەستی مانگانە ترلیۆنێك و 500 ملیار دینار دەكات. حكومەتی هەرێم مانگانە 910 ملیار دینار بۆ مووچەو 91 ملیار دینار 10% پاشەكەوتی مووچە بداتەوە ئەوا مانگانە 509 ملیار دیناری بۆ دەمێنێتەوە كە زۆر بەئاسانی دەتوانێت بەو بڕە پارەیە هاوشێوەی ساڵەكانی (٢٠١٠،٢٠١١، ٢٠١٢) پڕۆژەكان دەستپێبكاتەوەو  بەشێك لەو پارەیەش بۆ دانانەوەی قەرزەكانی بێت.

شەنای فاتیح تای خوێنبەربوون لەهەرێم و عێراق بڵاوبووتەوەو دوو كەسییش لەهەولێرو دهۆك گیانیان لەدەستداوە و كۆی گشتی چوار حاڵەتی توشبوون بەتای خوێنبەربوون لەهەرێم بوونی هەیە، بەڵام لەسلێمانی هێشتا هیچ حاڵەتێك تۆمارنەكراوە. تای خوێنبەربوونی ڤایرۆسی (VHF) كۆمەڵێك نەخۆشییە كە بەهۆی چەند ئەندامێكی سەر بەیەك خێزانی ڤایرۆسەوە دروستدەبێت. زاراوەی «تای خوێنبەربوونی ڤایرۆسی» ئاماژەیە بۆ حاڵەتێك كەكاریگەری لەسەر زۆرێك لەسیستەمی ئەندامەكانی جەستە دەبێت و زیان بەكۆی سیستەمی دڵ و خوێنبەرەكان دەگەیەنێت و توانای كاركردنی جەستە لەسەر خۆی كەمدەكاتەوە. نیشانەكانی ئەم جۆرە حاڵەتە دەتوانن جیاواز بن، بەڵام زۆرجار بریتین لەخوێنبەربوون یان خوێن تێزان. بەپێ راپۆرتی رێكخراوی تەندروستی جیهانی سەرەتای ساڵی ٢٠٢٢ لەعێراق لەكۆی ١١٥ گومانلێكراو ٩٧ نەخۆش پشتڕاستبووەوە كەهەلگری ڤایرۆسەكەن و لەكۆی ٩٧ نەخۆشەكەش ٢٧ كەسیان گیانیان لەدەستدا. سەگڤان دۆسكی، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی ئازادی لەپارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» گەنجێكی تەمەن ٢٧ ساڵ كەپیشەی شوان بووە لەگوندێكی بەعشیقەی سەر بەشاری موسڵ، ماوەی سێ رۆژە بەگومانی پەتای خوێنبەربوون لەنەخۆشخانەی دهۆك چارەسەری وەرگرتووە، بەڵام لەنەخۆشخانەی ئازادی گیانی لەدەستدا». هاوكات سامان لەتیف وتەبێژی تەندروستی سلێمانی بۆ هاوڵاتی ئەوەی دووپاتكردەوە كە تائێستا هیچ حاڵەتێكی گیانلەدەستدان و تووشبوون بە تای خوێنبەربوون لەسلێمانی تۆمارنەكراوە. وەزارەتی تەندروستی و كشتوكاڵی هەرێم چەند رێكارێكیان بۆ بەرگریكردن لەبڵاوبوونەوەی نەخۆشییەكە گرتووەتەبەرو وەزارەتی تەندروستی لەئاستی باڵا ژووری عەمەلیاتی پێكهێناوەو رێنماییی بۆ هاووڵاتیان بڵاوكردووەتەوە  بۆ خۆپاراستن لەنەخۆشییەكە. هەروەها لەپارێزگای كەركوك تائێستا دوو حاڵەت پشتڕاستكراوەتەوەو تەندروستی شارەكە هۆشداری و رێنمایی بڵاوكردووەتەوە.. دكتۆر سۆما محەمەد، پزیشكی هەناوی بۆ هاوڵاتی، ئەوەی خستەڕوو كە تای خوێنبەربوون نەخۆشییەكی ڤایرۆسی گوازراوەیە، كاتێك تووشی مرۆڤ دەبێت دەبێتەهۆی دەركەوتنی چەندین نیشانەو نەخۆشی تر، ئەو ڤایرۆسە زۆربەی كات بەهۆی مێشوولە (گەنە)ی تووشبووەوە دەگوازرێتەوە لەئاژەڵەوە (مانگا، بزن، مەڕو مەیموون، هتد) بۆ مرۆڤ. ‏‎بەوتەی ئەو پزیشكە نیشانەكانی تای خوێنبەربوون بریتین لە:(تاو بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی لەش، سەرئێشە، ملهێشەو مل رەقبوون، قوڕگ هێشە، سوربوونەوەو خوێن تێزان لەسپێنەی چاو، زەردبوونی پێست یان سپێنەی چاو (زەردوویی)، پشت هێشە، لەش داهێزران و بێتاقەتی،  سەرگێژخواردن، خاوبوونەوە یان خێرابوونی لێدانەكانی دڵ، ئازاری ماسولكەو جومگەو ئێسكەكان، رشانەوەو هەندێك كاتیش سكچوون، خوێنبەربوون لەدەم و لوت و گوێ). ‏‎‏‎ بەوتەی ئەو پزیشكە ئەم نەخۆشییەی كەئێستا لەكوردستان و عێراق باوە بەهۆی ڤایرۆسی Crimean-Congo fever لە خێزانی Bunyaviridae لەڕەگەزی Nairovirus‎. ‏‎لەكاتی سەربڕین و بەركەوتن و خواردنی ئاژەڵێكی هەڵگری ڤایرۆسەكەو بەریەككەوتن لەگەڵ جرج و مشك و گواستنەوە لەمرۆڤەوە بۆ مرۆڤ هەیەو لەڕێگەی بەركەوتن بەخوێن و لیك و شلەی كەسی بەركەوتوو. ‏‎لەبارەی ئەوەی چەند رۆژ دوای بەركەوتن نیشانەكان دەردەكەون، ئەو پزیشكەی هەناوی باسی لەوەشكرد كەڤایرۆسەكە زیان بەدیواری موولوولەكانی خوێن دەگەیەنێت و لەهەمانكاتدا دەبێتەهۆی كەموبونەوەی خوێن مەینی سروشتی مرۆڤ، لەئەنجامدا تووشی خوێنبەربوونیان دەكات، دەكرێ زیان بەژیانی كەسەكە بگەیەنێت یان بیكوژێ بەهۆی خوێنبەربوون لەئەندامەكانی ناوەوەی جەستە، یان لاوازبوون و وەستانی گورچیلە، یان جگەرو سییەكان. دەربارەی چۆنیەتی دەستنیشانكردنی نەخۆشیەكە، دكتۆر سۆما ئەوەشی روونكردەوە كەدەستنیشانكردنی ئەو نەخۆشیە بەشێوەیەكی سەرەكی بەهۆی دەركەوتنی نیشانەكانەوەیە، كۆمەڵێ پشكنینی تاقیگەیش هەن كەدەتوانن دەستنیشانی ڤایرۆسەكە بكەن لەڕێگەی هەندێك پشكنینی تاقیگەیی زنجیرەیی پۆلیمەرەیز (PCR) ، یان (antigen detection)یان (serum neutralization)یان (ELISA) دەتوانن لەهەبوونی ئەم ڤایرۆسە دڵنیاببنەوە ئەویش بەوەی ئەگەر ئەنجامی پشكنینەكان ئەرێنی دەرچوون ئەوا پێیان دەڵێت كەسەكە تووشی ڤایرۆسەكە بووە. ‏‎سەبارەت بەچارەسەری نەخۆشیەكەش وتی:» هیچ دەرمانێك نییە كەبتوانێت ڤایرۆسەكە لەناوببات، بۆیە چارەسەركردن بریتییە لەچارەسەركردنی نیشانەكانی نەخۆشیەكە، لەگەڵ ئەوەی دەرمانێكی تایبەت نیە دژی ئەو ڤایرۆسانە، بەڵام دەرمانی ریباڤرین (Ribavirin) وەكو چارەسەر تائێستا سوودی لێبینراوە». پزیشكانی پسپۆڕ دەڵێن ئەو كەسانەی ئاژەڵدارن و بەركەوتنیان لەگەڵ ئاژەڵ هەیە، یاخود ئەو كەسانەی لەكوشتارگەی تایبەت بەسەربڕینی ئاژەڵ كاردەكەن مەترسی تووشبوونیان بەم نەخۆشییە هەیە، چونكە لەكاتی سەربڕینی ئەو ئاژەڵانەی كەهەڵگری ڤایرۆسەكەن رەنگە خوێنی ئاژەڵەكە یان پاشماوەكانی ئاژەڵە تووشبوەكە بەر پێستی كەسەكە بكەوێت و لەوێوە ڤایرۆسەكەی بۆ دەگوازرێتەوە. مێژووی دۆزینەوەی ئەو ڤایرۆسە لەمێژینەیەو بۆ یەكەمین جار لەساڵی ١٩٤٤ لەنیمچە دوورگەی كریمییا لەڕۆژهەڵاتی ئەورووپا سەریهەڵداو بە (Crimean hemorrhagic fever) ناسرا، دواتر لەساڵی ١٩٦٩ دووبارە لەكۆنگۆ دەستنیشانكرایەوە بۆیە بە  Crimean-Congo- Hemorrhagic fever ناسرا. گەورەترین سەرهەڵدانەوە تائێستا بووبێت لەوڵاتانی كۆنگۆی دیموكرات، ئۆگەندا، سودان و ئەنگۆلا بووە.  

هاوڵاتی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لەبارەی نادەستوریبوونی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان چەندین گۆڕانكاری ڕاگرت . بڕیارێكی دادگای فیدراڵی عێراق لەبارەی نادەستوریی بوونی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، كۆتایی بە 15 مانگ مشتومڕو ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان هێنا، بەبێ ئەوەی پەرلەمانی ماوەدرێژكراوە بتوانێت كۆمسیۆنی هەڵبژاردن كارا بكاتەوە‌و یاسای هەڵبژاردن هەموار بكات. دوای زیاتر لە پێنج مانگ دانیشتنی دادبینی‌و دواخستن، دواجار 30-5-2023 دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە راگەیاند كە لەبارەی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان تۆماركرابوون. دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندەوە، بەمەش هەموو ئەو یاساو بڕیارانەی لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون، هەڵوەشایەوە، بەڵام ئەم بڕیارە هێشتا ناكۆكیەكانی نێوان پارتی و یەكێتی كۆتایی پێناهێنێت و بەشێكی بڕیارەكە لەبەرژەوەندی پارتییە و بەشێكیشی لەبەرژەوەندی یەكێتی. سكاڵاكارەكانی كەیسی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەبەردەم دادگای فیدراڵی بریتی بوون لە هەریەكە لە (یوسف محەمەد) سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان‌، (شاسوار عەبدولواحید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌، سروە عەبدولواحید سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی عێراق‌و (كاوە عەبدولقادر) سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی كوردستان. یەكەم دانیشتنی دادگای فیدراڵی لەبارەی ئەم كەیسە لە رۆژی 18ی كانونی یەكەمی 2022 بەڕێوەچوو، تێیدا دادگای فیدراڵی هەموو سكاڵاكانی یەكخست، واتا زیاتر لە پێنج مانگ ئەم كەیسە لەبەردەم دادگادا بوو‌. بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، هەموو ئەو یاسا‌و بڕیارانە دەگرێتەوە كە لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون. رۆژی (6ی تشرینی دووەمی 2022) تەمەنی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هات، واتا لەدوای ئەم رێكەوتەوە هەموو ئەو یاساو بڕیارانەی كە لە پەرلەمانەوە دەرچوون، بە پوچەڵ ئەژماردەكرێن، كە دیارترینیان ئەمانەن: یەكەم: یاسای ژمارە (13)ی ساڵی 2022 یاسای پەروەردەو فێركردن لە هەرێمی كوردستان-عێراق دووەم: یاسای ژمارە (14)ی ساڵی 2022 یاسای ڕێكخستنی مامەڵەكردن لەگەڵ ئاژەڵە ماڵی‌و بێلانەكان سێیەم: یاسای ژمارە (15)ی ساڵی 2022 یاسای بەركاركردن‌و هەمواری پیادەكردنی یاسای واژۆی ئەلیكترۆنی‌و مامەڵە ئەلیكترۆنییەكان ژمارە (78)ی ساڵی 2012 لە هەرێمی كوردستان-عێراق. چوارەم: یاسای ژمارە (16)ی ساڵی 2022 یاسای هەمواری پیادەكردنی یاسای بەڕێوەبردنی ئەوقافی عێراقی ژمارە (64)ی ساڵی 1966ی هەمواركراو لە هەرێمی كوردستان-عێراق پێنجەم: یاسای ژمارە (17)ی ساڵی 2022 یاسای هەمواری یەكەمی یاسای ئەنجومەنی شورای هەرێمی كوردستان-عێراق ژمارە (14)ی ساڵی 2008 شەشەم: بڕیاری ژمارە (10)ی تایبەت بە كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی لە هەرێمی كوردستان سەرباری هەڵوەشاندنەوەی ئەو یاسایانەی لەماوەی درێژكراوەی تەمەنی پەرلەمان دەرچوون، هەموو ئەو دەستلەكاركێشانەوە‌و سوێندخواردنانەی پەرلەمانتارانیش بە هەڵوەشاوە هەژماردەكرێت كە لەماوەی درێژكراوەی تەمەنی پەرلەماندا كراون. رۆژی 22-5-2023 پارتی دیموكراتی كوردستان بەبێ رەزامەندی یەكێتیی نیشتمانی‌و لایەنەكانی تر، درێژەی بە كۆبونەوەی پەرلەمانی كوردستاندا، تێیدا زۆرینەی بەكارهێناو كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كوردستانی كاراكردەوە، ئەم بڕیارە لەلایەن وەزارەتی دادەوە لە رۆژنامەی "وەقایع"ی كوردستان بڵاوكرایەوە. پەلەكردنی پارتی بۆ ئەوە بوو، پێش بڕیاری دادگای فیدراڵی بكەوێت‌و كۆمسیۆن كارا بكاتەوە، بەڵام بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی، كۆبونەوەی 22ی ئەم مانگەی پەرلەمانی كوردستان بە هەڵوەشاوە هەژمار دەكرێت، واتا دادگای فیدراڵی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی هەڵوەشاندەوە، چونكە دادگا لە حوكمەكەیدا دەڵێت هەموو ئەو یاساو بڕیارانەی لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون، پوچەڵن. ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی لە بەرژەوەندی یەكێتیی نیشتمانی شكایەوە، چونكە یەكێتیی دژی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان بوو، سەرۆكی پەرلەمان رێواز فایەق كە سەربە یەكێتییە، دانیشتنەكەی 22ی مانگی هەڵگرت، بەڵام هێمن هەورامی جێگری كە سەربە پارتییە، درێژەی بە دانیشتنەكەدا، ئەمە ناكۆكییەكی تری لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی دروستكرد. بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی گورزێكیش بوو كە بەر ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان كەوت وەكو دەسەڵاتی سێیەم لەئاستی هەرێم، چونكە ئەنجومەنی دادوەریی هەرێم سەرباری دژایەتی سەرۆكی پەرلەمان، نوسراوی هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمانی جێبەجێكردو لەسەر ئەو بنەمایە سوێندخواردنی دوو ئەندامی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی هەرێمی پەسەند كرد، بۆ پەسەندكردنی بڕیارەكەی هێمن هەورامی، ئەنجومەنی دادوەریی تەنانەت نیسابی یاسایی خۆشی شكاند. ئێستا كە ئیتر دادگای فیدراڵی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندوەتەوە بە كۆبونەوەی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنیشەوە، سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان رادەستی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق دەكرێت، ئەوەش لەكاتێكدایە بەر لەوەی دادگای فیدراڵی بڕیاری كۆتایی خۆی دەربكات، یەكێتیی بەپێی رێككەوتنێك كە لەگەڵ پارتی كردبووی، داوای دەكرد كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان‌و هەمواری یاسای هەڵبژاردن پێكەوە لە یەك رۆژدا لە پەرلەمان ئەنجام بدرێن. پارتی‌و یەكێتیی لەسەر كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان بە هەمان پێكهاتەی خۆیەوە رێككەوتن، بەڵام لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن بەدیاریكراویش لەسەر بابەتی چۆنیەتی دابەشكردنی (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكان ناكۆك بوون، ئەم ناكۆكییەش درێژەی كێشا تا ئەوكاتەی دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی هەڵوەشاندەوە. بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی، یەكێتی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی لەبەرژەوەندی خۆی دەبینێت، هەرچەندە هیچ بەرپرسێكیان ئامادەنەبوون لەوبارەیەوە لێدوان بدەن. بەڵام پێشتر لوقمان وەردی جێگری سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت:"هیچ دەنگدانێك نەبووە لەپەرلەماندا جگە لەوەی شەڕكراوە، دوو كەسیان بە ناشەرعی بردووەتە بەردەم ئەنجومەنی دادوەری، ئەو ئەنجومەنە خۆی ئەگەر سەروەری یاسا هەبێت دەبێت دادگایی بكرێن ". بەوتەی لوقمان وەردی " لەدەرەوەی سازانی نیشتیمانی و ناكۆكی نێوان هێزە سیاسیەكانیان قوڵتركردەوە، لای ئێمە هیچ شتێك نیە بەناوی كۆمسیۆن و هیچ گفتوگۆیەكیش لەبارەی كۆمسیۆن و هەڵبژاردنەوە نییە". ئەگەر هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە لەو بابەتەدا بە سودی یەكێتیی نیشتمانی شكابێتەوە كە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق پرۆسەی هەڵبژاردن لە هەرێم بەڕێوەببات، ئەوا لەبەرامبەردا لەوەدا بە زیانی یەكێتیی دەشكێتەوە كە هەڵبژاردنەكە دەبێت بە یاسای پێشووی هەڵبژاردنەكان بكرێت. لەماوەی 15 مانگی رابردوودا یەكێتیی چووە ناو كێشمەكێشێكی زۆرەوە لەگەڵ پارتی لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكانی كوردستان، لەم كێشمەكێش‌و دانوستانانەدا پارتی قایل كرد بەوەی هەڵبژاردن بەشێوەی "فرە بازنە" بەڕێوەبچێت، سەرباری ئەمە لە پرسی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكاندا، لەكۆی (11) كورسی پەرلەمان داوای دەكرد (4) كورسی بدرێت بە سنوری سلێمانی، لەسەر ئەم بابەتە تاڕادەیەك گەرەنتی بەدەستهێنانی (2) كورسی كۆتاكانی كرد. بەڵام ئێستا كە دادگای فیدراڵی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستانی هەڵوەشاندوەتەوە بەبێ ئەوەی پەرلەمان یاسای هەڵبژاردنی هەمواركردبێتەوە، ئیتر دەبێت بۆ سازدانی هەڵبژاردن پەنا بۆ یاسا كۆنەكەی هەڵبژاردن ببرێت، ئەمەش لە بەرژەوەندی پارتییە، بەتایبەتیش كە یاساكە شێوازی (یەك بازنە)ی بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن لە كوردستان دیاریكردووە، ئەم شێوازە یەكێتیی‌و زۆرینەی لایەنەكانی دژی بوون، چونكە پێیانوابوو لە شێوازی (یەك بازنە)یدا پارتی دەتوانێت جارێكی تر (زۆرینە) لەناو پەرلەمانی كوردستان دروست بكات. یەكێتیی مانگی ڕابردوو لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سێ سكاڵای لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكان تۆماركردووە، هێشتا دانیشتنی دادبینی لەسەر ئەم سكاڵایانە بەڕێوەنەبردووە، رەنگە ئەمە هەندێك كێشە دروست بكات، هەرچەندە ئیتر پەرلەمانێك نەماوە بۆ ئەوەی یاسای هەڵبژاردن هەمواربكاتەوە بەوشێوەی كە یەكێتیی دەیەوێت. رۆژی (6ی تشرینی دووەمی 2022) تەمەنی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هات. نزیكەی مانگێك بەر لە تەواوبوونی تەمەنی یاسایی خۆی، پەرلەمان لە رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022دا لە دانیشتنێكدا بۆ ماوەی (یەك ساڵ) تەمەنی خۆی درێژكردەوە. 26ی مانگی ئازاری ئەمساڵ، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بۆ جاری دووەم وادەی هەڵبژاردنی دیاریكردەوە، ئەمجارە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵی دیاریكرد، ئەم وادەیەش لەبەردەم ئەگەری دواكەوتنێكی تردایە، بەتایبەتی ئەگەر دوای بڕیارەكەی ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی، پارتی‌و یەكێتیی لەسەر سازدانی هەڵبژاردن بە كۆمسیۆنی عێراق‌و یاسا كۆنەكە نەگەنە رێككەوتن. ئەم دۆخە نوێیە گەڕێكی نوێی دانوستانی دەوێت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی‌و لایەنەكانی تر، كە دیار نییە چەند مانگ دەخایەنێت. ئەوەش لەكاتێكدایە پێشتر هەندرێن محەمەد سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی لەهەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:"رێكارە ئیداریەكانمان بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەوادەی خۆیدا دەستپێكردووەو نوسراویشمان ئاراستەی كۆمسیۆنی عێراق كردووە، بۆ ئەوەی لیستی تۆماری دەنگدەرانمان رادەست بكەن". وتیشی:"سەرەتا رێكارەكان بۆ ئەوەیە هەندێك لایەنی ئیداری رێك بخەینەوە و كارەكانی فەرمانبەرەكانیش رێكبخەینەوە، بەڵام تائێستا كۆبوونەوەی ئەنجومەنی كۆمسیاران بەرێوەنەچووە". وەك سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن و راپرسی هەرێمی كوردستان دەڵێت ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان 25 ملیۆن دۆلاری پێویستە و ئەو پارەیەش زیاتر بۆ كارمەندەكانە". پێشتریش عومەر گوڵپی ئەندامی دەستلەكاركێشاوەی پەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت:"دەمانویست پێش بەسەرچوونی وادەی یاسایی پەرلەمان كۆمسیۆن كارابكرێتەوە، لەدوای شەشی 11 ی 2022 كە وادەی یاسایی پەرلەمان بەسەرچووە، پێمان وایە پەرلەمان دەسەڵاتی ئەوەی نییە یاسا دەربكات". وتیشی:"هەردوو حزبی دەسەڵات دۆخێكیان دروستكردووە كە ئێستا دەزگاكان هیچ شەرعیەتێكیان نەماوە و كێشەی گەورە بۆ هەرێمی كوردستان دروستبووە". ڕاپۆرتێكی ئێنستتیوتی پەی ئاماژەی بەوەش داوە تۆماری دەنگدەران لە هەرێم پشت بە فۆرمی خۆراك دەبەستێت و ئەم فۆرمەش لەساڵی (1996)ەوە دروستكراوە، بەڵام تا ئێستا ئەو كەسانەی كە مردوون لە ساڵی (1996)ەوە بە دەگمەن نەبێت ناویان لە تۆمارەكە نەسڕاوەتەوە، كە بە سەدان هەزار كەس دەخەمڵێنرێت. پشكی پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان یەكێكی دیكەیە لە خاڵی ناكۆكی نێوان لایەنە سیاسییەكان و هەندێكش بە "گرێكوێرەی هەڵبژاردن" ناوی دەبەن. ئارام جەمال – بەرپرسی پەیمانگای كوردی بۆ هەڵبژاردن پێی وایە "ئەو یانزە كورسییەی لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا بۆ پێكهاتە نەتەوەییەكان تەرخانكراوە، بۆ یەكەمجارە بووەتە كێشەی نێوان پارتی و یەكێتی". ئارام جەمال پێشیوابوو كە چارەسەری دروست ئەوەیە و كە ئەو پێكهاتانە نوێنەری راستەقینەی خۆیان هەبێت، چونكە ڕەگی كێشەكە ئەوەیە هەتا ئێستا هاوڵاتیانی ئەو پێكهاتانە بەناوی نوێنەرایەتیەوە قەیرانی نوێنەرایەتیان هەبووە.

هاوڵاتی  ماوەی زیاتر لەمانگێكە بەهۆی بەرنەدانەوەی ئاو لەئەفغانستانەوە بۆ ئێران كێشەیەكی 150 ساڵە لەنێوان ئەو دوو وڵاتەدا سەریهەڵدەداتەوەو ژمارەیەك لە بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی دەڵێن پەلەیان كردووە لەقبوڵكردن و دانپێدانان بەتاڵیباندا. سەرۆك كۆماری ئێران و بەرپرسانی وڵاتەكە چەند جارێك بەفەرمی داویان لەتاڵیبان كردووە كەبەنداوی سەر روباری هێلمەند (هیرمەند) بەربداتەوە بۆ ئەوەی ئاو بگاتە پارێزگای سیستان و بەلوچستان و قەیرانی وشكەساڵیی زیانی زیاتری لەو ناوچەیە لێنەكەوێتەوە، بەڵام تاڵیبان ئەو داوایەی رەتكردەوەو رایگەیاند؛ ئاوی پێویست لەو رووبار و بەنداوەوە بوونی نییە لەكاتێكدا بەپێی وێنەی مانگە دەستكردەكان و لێدوانی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئاو لەو بەنداوە هەیەو بەرنادرێتەوە. بەرپرسانی تاڵیبان لەبەرامبەر داواكارییەكانی سەرۆك كۆمارو ئەو بەرپرسانەدا داوایان كردووە ئێرانییەكان نزا بكەن بۆ ئەوەی باران ببارێت و ئاوی ئەفغانستان زۆر بێت و ئەوانیش ئاوی بەنداوەكانیان بۆ بەربدەنەوە. ئێران تاڵیبان تۆمەتبار دەكات بەهۆی كشتوكاڵی خەشخاش بەمەبەستی بەرهەمهێنانی تریاك رێگە نادرێت ئاوی روباری هێلمەندو لەڕێگەی گرتنەوەی دوو بەنداوی كەجەكی و ئەرغەنداب بگاتە ئێران و لەلایەكی دیكەوە تاڵیبان سەرقاڵی تەواوكردنی بەنداوێكی دیكەیە بەناوی (كەمال خان) كە گومانی تێدا نییە ئەو بەنداوەش گرژییەكانی نێوان تاران و تاڵیبان توندتر دەكاتەوە. ئەگەرچی لەگەڵ گەڕانەوەی تاڵیبان بۆ ئەفغانستان ناكۆكیی و گرژیی لەگەڵ كۆماری ئیسلامی سەریهەڵداوە، بەڵام پێكدادانی رۆژی شەممە (27/5/2023) لەنێوان پاسەوانانی سنوری ئێران و چەكدارانی ئەو رێكخراوە بووە بریسكەیەكی بەهێز بۆ هەڵگیرسانی جەنگ لەنێوان ئیمارەتی ئیسلامی و كۆماری ئیسلامی بەتایبەت كەچەكدارانی تاڵیبان دوای پێكدادانەکە نوێژی سوپاسگوزارییان لەخاكی ئێراندا خوێند. بەوتەی بەرپرسانی ئێران لەماوەی یەك ساڵدا چەكدارانی تاڵیبان زیاتر لەهەشت جار هێرشیان دژی بنكە سەربازییەكانی سەر سنوری ئێران ئەنجامداوەو رۆژنامەیەكیش ئاشكرای دەكات لەكاتی گەڕانەوەی تاڵیبان لەئایاری ساڵی 2021 بۆ ئەفغانستان زۆرترین پاسەوانی سنوری ئێران لەلایەن ئەو چەكدارانەوە كوژراون. سوپای ئێران دەكەوێتە حاڵەتی ئامادەباشەوە رۆژێك دوای پێكدادانەكە سنوری ساسولی نێوان ئەفغانستان و ئێران كەكوژراوو برینداری لێكەوتەوە دوو فەرماندەی باڵای سەربازیی ئێران خۆیان گەیاندە پارێزگای سیستان و بەلوچستان و لەگەڵ بەرپرسان و فەرماندە سەربازییەكان كۆبوونەوە و حاڵەتی ئامادەباشیان بە بێدەنگی راگەیاند. قاسم رەزایی، جێگری فەرماندەی گشتیی هێزەكانی پۆلیسی ئێران لەكاتی سەردانی بۆ ناوچەی پێكدادانەكە رایگەیاند: سنورەكانی ئێران لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بەتایبەت ئەفغانستان، سنوری ئاشتییە بۆیە نابێت رێگەبدەین دۆخی نائاسایی لەو سنورانە رووبدات. هاوكات ئەمیر كەیومەرسی مەنسوری، فەرماندەی هێزە وشكانییەكانی سوپای فەرمیی ئێران رایگەیاند؛ تا ئەوكاتەی وڵاتانی دراوسێ لەچوارچێوەی یاسا نێودەوڵەتییەكاندا هەنگاو بنێن رێزیان لێدەگیرێت، بەڵام بەپێچەوانەی ئەو یاسایانە جموجۆڵ بكەن ئەوا بەشێوازێكی دیكە وەڵامیان دەدرێتەوە. زیاتر لە 100 هەزار ئەندامی سوپای پێشووی ئەفغانستان لەئێران داڵدە دراون و دوور نییە ئەگەر كۆماری ئیسلامی لەلایەن تاڵیبانەوە فشاری زیاتری بخرێتەسەر ئەوا ئەو كەسانە دژی تاڵیبان پڕچەك بكاتەوە ئەوەش لەكاتێكدایە دوای كشانەوەی ئەمریكا لەئەفغانستان زیاترین ئۆتۆمبێلی سەربازیی و چەكی قورسی سوپای وڵاتەکە رەوانەی ئێران كران و ئەگەری هەیە ئەو چەك ئۆتۆمبێلە سەربازییانە دژی تاڵیبان بەكاربهێنرێت. دوای ئاساییبوونەوەی دۆخی جەنگ لەنێوان ئێران و ئیماراتی ئیسلامی پردی ئاوریشم لەنێوان ئەفغانستان و ئێران بۆ ماوەی 24 كاتژمێر داخرا كەگرنگترین پردی هاتوچۆی سەر سنوری نێوان ئەو دوو وڵاتەیە.   تاڵیبان تێنوی جەنگە لەگەڵ پێكدادانەكانی رۆژی شەممە ڤیدیۆی دەیان تانك و زرێپۆش و تۆپ و چەكی قورس بڵاوكرایەوە كە لەلایەن تاڵیبانەوە رەوانەی سنورەكانی نێوان ئەفغانستان و ئێران كران. عەبدولحەمید خوراسانی، یەكێك لەفەرماندەكانی تاڵیبان هەڕەشەی ئەوەی لەئێران كرد كەهاوشێوەی ئەمریكا شەڕ لەدژی كۆماری ئیسلامی رادەگەیەنن، بەڵام تەنها 12 كاتژمێر دوای هەڕەشەكانی لەپۆستی قائیمقامیەتی ویلایەتی پەكتیا لەئەفغانستان لادرا. ئەو لەپەیامێكیدا لەتویتەر بڵاویكردبووەوە كەدەمێكە شەڕیان نەكردووەو بەزمانی فارسی نووسیویەتی: پەروەردگار بیەوێ لەگۆڕەپانی جەنگدا رووبەڕووی نەوەی زەردەشت ببێتەوە، چونكە ئەو وڵاتانەی لە شكستی رۆژئاوا تێنەگەیشتوون دەبێت تێگەیەنرێن. رۆژنامەی «هەم میهەن» بڵاویكردووەتەوە لەساڵی 2021 تادوایین هێرشی تاڵیبان زیاتر لەپەنجا پاسەوانی سنوری ئێران لەناوچە سنورییەكان كوژراون كەزۆربەیان لەسنوری نێوان ئەو وڵاتە لەگەڵ ئەفغانستان و پاكستان بووە. ئەبولفەزڵ زۆهرەوەند، باڵیۆزی پێشوی ئێران لەئەفغانستان بەمیدیای وڵاتەكەی راگەیاندووە كە ناكرێت هەموو شتێك ئاشكرا بكرێت، بەڵام جەنگی كۆماری ئیسلامی و تاڵیبان ئەگەرێكی بەهێزە چونكە ئەو چەكدارانە هۆكارێكن بۆ تێكچوونی ئاسایشی ناوچەكە. هەندێك كەس شكستی كۆماری ئیسلامی لەدژی تاڵیبان دەخەنە ئەستۆی حەسەن كازمی قومی، باڵیۆزی ئێستای ئێران لەئەفغانستان، چونكە پێیانوایە ئەو توانای نوێنەرایەتیی راستەقینەی وڵاتەكەی لەبەرامبەر تاڵیباندا نییە. كازمی قومی رۆژی شەممە دوای كوژرانی دوو پاسەوان و برینداربوونی دوو پاسەوانی سنوری دیكەی ئێران لەگەڵ وەزیری دەرەوەی تاڵیبان كۆبووەتەوەو پێی راگەیاندوون كۆماری ئیسلامی لەكۆبوونەوەی دەوحە بەرگریی لەتاڵیبان كردووە و چاوەڕێی ئەوەیان نەكردووە دەسەڵاتی ئێستای ئەفغانستان دژی بوەستنەوەو هێرش بكەنەسەر سنورەكانی ئێران. قومی وتووشیەتی لەدوایین كۆبوونەوەدا لەگەڵ بەرپرسانی تاڵیبان، ئێران ماوەی یەك مانگی بۆیان دەستنیشانكردوە كەئاوی هێلمەند بەربدەنەوەو ئەگەر ئەوە جێبەجێ نەكرا ئەوا تاران بەشێوازێكی دیكە مامەڵە لەگەڵ تاڵیبان دەكات، ئەو وتەیە تەنها هەفتەیەك پێش پێكدادانەكەی سنوری ئێران و ئەفغانستان بوو.   ئاو لەنێوان ئەفغانستان و ئێران لەساڵی 1872 كێشەی نێوان ئەفغانستان و ئێران لەسەر ئاوی روباری هێلمەند بەردەوام بووە كەدەكەوێتە ویلایەتێك بەهەمان ناو لەئەفغانستان و ئاوی ئەو روبارە لەدیوی باشوری رۆژهەڵاتی ئێرانەوە دەڕژێتە دەریاچەی هامون و بەپێی دوایین رێككەوتنی نێوان ئەو دوو وڵاتە دەبێت لەهەر چركەیەكدا 26 مەترسێجا بۆ ئێران بەردرێتەوە كە لەساڵیكدا دەكاتە 850 ملیۆن مەترسێجا ئاو. دەریاچەی هامون بەسێیەم گەورەترین دەریاچەی ئێران دوای دەریاچەی ورمێ لەڕۆژهەڵاتی كوردستان ئەژمار دەكرێت و دەریاچەیەكی ستراتیژییە بۆ ئەو وڵاتە. لەدوای دەسەڵاتی تاڵیبان لەكۆی ئەو 850 ملیۆن سێجا ئاوە تەنها چوار ملیۆن مەترسێجا ئاو لەئەفغانستانەوە بۆ ئێران بەردراوەتەوە. پرسی ئاو لەنێوان ئەفغانستان و ئێران دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەسەڵاتی ناسرەدین پاشای قاجارو دوای ئەویش لەسەردەمی رەزا پەهلەوی بۆ ماوەی حەوت ساڵ دانوستان كراوە تادواجار بەدەستوەردانی بەریتانیاو فەڕەنسا 1935 رێككەوتنێكی نوێ سەبارەت بەمافی ئاوی ئێران لە روباری هێلمەند كراوە. ناكۆكی و گرژیی توند زیاتر لە 20 جار لەساڵانی 1935 تا 2023 لەنێوان دەسەڵاتەكانی ئەفغانستان و ئێران لەسەر ئاوی روباری هێلمەند روویداوە كە تائێستاش بەردەوامەو رەنگە هیچ ئاسۆیەك بۆ چارەسەریی ئەو كێشەیە بوونی نەبێت تەنها ئەوەی پارێزگای سیستان و بەلوچستان زیاتر لە 100 ساڵە باجی ئەو ناكۆكی و گرژییانە دەدات و بەبەردەوامی كێشەی وشكەساڵی لەو پارێزگایە قوربانیی لێدەكەوێتەوە. كۆماری ئیسلامی ئێران لەدوای گەڕانەوەی تاڵیبان بۆ ئەفغانستان زیاتر لە 25 كۆبوونەوەی تەنها تایبەت بەئاو لەگەڵ بەرپرسانی تاڵیبان كردووە كە دەركەوتووە هیچ ئەنجامێكی لەبەرژەوەندیی ئەو وڵاتەدا لێنەكەوتووەتەوە.   تاڵیبان بەتیرو توانج وەڵامی تاران دەداتەوە ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران لەكاتی سەردانی هەفتەی رابردووی بۆ پارێزگای سیستان و بەلوچستان رایگەیاند؛ داوا لەبەرپرسانی تاڵیبان دەكەم ئاوی بەنداوەكان بەربدەنەوەو بەپێچەوانەوە كاردانەوەی تریان دژیان دەبێت، بەڵام ئەو وتانەی رەئیسی كاردانەوەی گاڵتەئامێزی لەلایەن بەرپرسانی تاڵیبانەوە لێكەوتەوەو هاوكات لەبەیاننامەیەكدا ئیمارەتی ئیسلامی ئەفغانستان بەفەرمی داوای لە رەئیسی كرد كە بەو شێوازە داواكارییەكانەی دەرنەبڕێت. جەنەڕاڵ موبین یەكێك لەفەرماندە سەربازییەكانی تاڵیبان لەڤیدیۆیەكدا دەردەكەوێت دەبەیەكی 20 لیتری ئاوی بەدەستەوەیەو لێدەپرسن بۆچیتەو ئەویش لەوەڵامدا بەتوانجەوە دەڵێت رەئیسی هەڕەشەی كردووەو ترساوم، بۆیە بەو دەبەیە ئاوی بۆ دەبەم. حسێن ئەمیرعەبدوڵڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران لەلێدوانێكدا لەسەر بەرنەدانەوەی ئاو لەئەفغانستانەوە وتی: وڵاتەكەی لێدوانی بەرپرسانی تاڵیبان لەسەر ئەو بابەتە بەناڕاست دەزانێت و لە رێككەوتنی كابول و تاران لەساڵی 1972 بەئاشكرا مافی ئێران لەئاوی هێلمەند روون كراوەتەوەو دەبێت لە رووی یاسایی و نێودەوڵەتییەوە ئەو رێككەوتنە لەبەرچاو بگیرێت. ئەو وتووشیەتی: تاڵیبان بەشێكە لەئەفغانستان بەڵام هەمو وڵاتەكە لەدەستی ئەودا نییەو كۆماری ئیسلامی بەپێی قورسایی خۆی مامەڵەی لەگەڵدا دەكات.   تاڵیبان شكۆی تاران دەشكێنێت لەبەیاننامە فەرمییەكانی تاڵیبان سەبارەت بەبەردانەوەی ئاو بۆ ئێران باس لەوشكبوونی بەنداوەكان و رووبارەكان كراوە بەڵام بەپێی وێنەی مانگە دەستكردەكان كەوەزارەتی وزەی كۆماری ئیسلامی بڵاویكردووەتەوە ئەو شوێنانە ئاوی پێویستیان تێدایە بۆیە داوایان كردووە دەستەیەكی شارەزا لەئێرانەوە سەردانی ئەو بەنداوانەی ئەفغانستان بكات لە بەرامبەردا تاڵیبان رایگەیاندووە هیچ دەستەو كەسێك بۆی نییە لەئێرانەوە سەردانی ئەو شوێنانە بكات و لەهیچ رێككەوتنێكی ئەفغانستان و ئێران ئەو خاڵە باس نەكراوە. حیشەمەتوڵڵا فەڵاحەت پیشە، سەرۆكی پێشوی دەستەی ئاسایش لەپەرلەمانی ئێران رایگەیاندووە؛ هۆكاری ئەوەی تاڵیبان بەئاشكرا درۆ لەگەڵ ئێران دەكات بڵاوكردنەوەی سیاسەتی ترسە لەلایەن بەرپرسانی سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی سەبارەت بەئەفغانستان و تاڵیبان. بەوتەی ئەو وەزیری دەرەوەو باڵیۆزی كۆماری ئیسلامی لەكابول هۆكاری سەرەكین بۆ ئەوەی تاڵیبان بێباكانە مامەڵە لەگەڵ تاران دەكات بەجۆرێك لەئاست و شكۆی كۆماری ئیسلامی ئێراندا نییە. ژمارەیەك لەفەرماندە سەربازییەكانی تاڵیبان شەڕیان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی بەفتوحاتی ئیسلامی وەسف كردوەو رایانگەیاندووە ئەگەر فەرمانی جیهاد بدرێت ئەوا تاكۆنتڕۆڵكردنی تاران ناوەستن.

شەنای فاتح «چوار كوڕم هەیە هەر چواریان نەخۆشی ئۆتیزم و ئەكزیمای پێستیان لەگەڵدایە، جل لەبەرخۆیان دەدڕێنن و فرە جوڵەن، هاوسەرەكەم پێشمەرگەیە بەهۆی دەوامی ئەوەوە كە 10 رۆژ لەدەوامەو 10 رۆژ لەماڵەوەیە فریای خزمەتی تەواوی مناڵەكان ناكەوم و مووچەشیان نییە»، نیان فەرەج دایكی ئەو چوار مناڵە بۆ هاوڵاتی وادەڵێت. لەشاری سلێمانی خێزانێك رووبەڕووی بارودۆخێكی سەختی ژیان كردن بوونەتەوە كەخاوەنی چوار منداڵن و هەر چواریان نەخۆشی ئۆتیزمیان لەگەڵدایە، سەرەڕای ئەوەی هێشتا (مینحە) بۆ ئەو منداڵانەیان نەبڕاوەتەوە لەخانووەیەكی كرێدا دەژین كەكرێی ساڵێكیان لەلایەن قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمەوە بۆ دابین كراوە. بەپێی ئامارێكی وەزارەی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی لەهەرێمی كوردستاندا نزیكەی سێ هەزار توشبووی نەخۆشی ئۆتیزم تۆماركراوەو زۆرینەیان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە مینحەیەكی مانگانەیان پێدەدرێت كەبڕەكەی 150 هەزار دینارە تابەشێك لەپێداویستییەكانیان بەو مینحەیە بەڕێبكەن. نیان فەرەج تەمەن 35 ساڵ، باس لەژیانی خۆیان بۆ هاوڵاتی دەكات و وتی:» نزیكەی ١٤ساڵە هاوسەرگیریم كردووەو زیاتر لەهەشت مانگە لەم خانووەدا لەگەڕەكی ڕاپەڕین لەكرێچیداین، كوڕە گەورەكەم تەمەنی هەشت ساڵەو كوڕەكەی دیكەشم حەوت ساڵە، دوو كوڕی دووانەشم هەیە تەمەنیان سێ ساڵ و نیوەو هەرچوار كوڕەكەم نەخۆشی ئۆتیزمیان هەیە. هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كەمناڵەكان هیچ كامیان مووچەیان نییەو خەرجییان گرانەو جلوبەرگ و شیرو دایبیان پێویستەو لەگەڵ ئۆتیزمەكەشیاندا نەخۆشی ئەكزیمای پێستیان لەگەڵدایە، وتیشی:»پزیشك پێی راگەیاندووم كە چاك نابنەوە جگە لەچاكبوونێكی كاتی». «مناڵەكان فرە جوڵەن و جلوبەرگ لەبەر خۆیاندا دەدڕێنن ئاگاداری و چاودێریان پێویستە، رۆژانە فریای كاروباری ناوماڵ ناكەوم، دەمەوێت هاوسەرەكەم دەوام نەكات و هاوكاریم بكات، چونكە بەتەنیا فریای چاودێریكردنیان ناكەوم»، نیان دایكی چوار مناڵی ئۆتیزم وادەڵێت. هاوسەرەكەی نیان فەرەج (هەرێم مینە) پێشمەرگەیەو دەوامی لەمیحوەری مەخمورو-گوێر نزیك موسڵەو ١٠ رۆژ بە ١٠ رۆژ دەوام دەكات و ئاگاداری سەرووی خۆی كردووەتەوە لەبارودۆخ و گوزەرانیان، بەڵام هیچیان بۆ نەكردووە، نیان وتی:» هاوسەرەكەم بەهۆی فێڵێكەوە كە لەدەوامدا لێیان كردووە موچەكەی لێدەگێڕنەوە، مانگانە تەنها ٢٠٠ هەزار دیناری پێدەدەن و كرێی خانووەكەشمان مانگانە ٢٢٠ هەزار دینارە». ئەو خێزانە لەهەوڵدابوون بۆ ئەوەی مووچەیان بۆ ببڕێتەوە، تا بارودۆخیان باشتر بێت، كە چووە سەردانی كوێستان محەمەد، وەزیری كارو كاروباری كۆمەڵایەتی كردووەو و پێم راگەیاندووە كە مووچەیان بۆ ببڕێتەوە، كە منداڵەكانی ئۆتیزمیان هەیەو فرە جوڵەن و نەخۆشی پێستیشیان هەیە، پێی راگەیاندووە كەناویان تۆماربكەو فۆڕمەكە پڕبكەرەوە، دایكی چوار مناڵەكەش رێكارەنی ئەنجامداوەو چاوەڕێی هاتنەوەی ناوەكانیانە. مناڵەکان هیچ کامیان مووچەیان نییە و خەرجییان گرانە و جلوبەرگ و شیر ودایبییان پێویستە ولەگەڵ ئۆتیزمەکەشیاندا نەخۆشی ئەکزیمای پێستیان لەگەڵدایە دایكی ئەو چوار مناڵە كە نەخۆشی ئۆتیزمیان هەیە زیاتر روونكردنەوەی لەسەر بارودۆخی ژیانیان بۆ هاوڵاتی باسكردو ئەوەی خستەڕوو كە كرێی ساڵێكی خانووەكەیان قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆیان دەدات و لەسەر ئەركی ناوبراو دووان لەمنداڵەكانی بۆ سەنتەرو بۆ قوتابخانە دەبات. بەپێی ئامارێكی وەزارەی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی لەهەرێمی كوردستاندا نزیكەی سێ هەزار توشبووی نەخۆشی ئۆتیزم تۆماركراوەو سەبارەت بەوەی كە لەماڵێكدا زیاتر لەنەخۆشێكی ئۆتیزم هەبێت زیاتر لەموچەیەك دەبڕنەوە. ئاریان ئەحمەد، وتەبێژی وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كەهەر ماڵێك چەند توشبووی ئۆتیزمی هەبێت بەمەرجێك ڕێژەكەی ئەو رێژەیە بێت كە بەپێی یاساكان دەستنیشانكرابێت بەخاوەن پێداویستی تایبەت ئەژمار دەكرێت و مووچەی بۆ دەبڕدرێتەوە، وتیشی:» خێزانمان هەیە سێ منداڵ و دایكەكەشیان خاوەن پێداویستی تایبەتن مووچە بۆ هەر چواریان بڕدراوەتەوە». نەخۆشی ئۆتیزم یەكێكە لەو نەخۆشیانەی كە بەردەوام چاودێری دایك یان باوك و كەسوكاری پێویستەو بەردەوام دەبێت ببرێنە سەنتەرەكانی راهێنان. یوسف عەبدوڵا، پزیشكی دەروونی لەسەنتەری تەندروستی دكتۆر زامدار لەسلێمانی، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» نەخۆشی ئۆتیزم یەكێكە لەو نەخۆشیانەی كە چاكبوونی نییەو تەنها پێویستیان بەڕاهێنانە بۆ ئەوەی ئەركی دایك و باوكیان كەمبكرێتەوە». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد، ئەو جۆرە نەخۆشیە پێویستی بەچاودێری وردی دایك و باوك هەیە لەماڵ و لەسەنتەرەكانیش راهێنانیان پێدەكرێت.

هاوڵاتی هەڵبژاردنەوەی ئەردۆغان خەباتی كورد لەباكور سەختتر دەكات بۆ بەدەستهێنانی مافەكان و چاوەڕواندەكرێت ئەردۆغان مامەڵەكانی توندتر بكاتەوە بەو هۆیەی دەنگیان بۆ كەمال كڵیچدار ئۆغلۆ كاندیدی ئۆپۆزسیۆن بووە. ئەردۆغان: دەمیرتاش ئازاد ناكرێت ئەردۆغان لەیەكەم گوتاریدا لەبەرامبەر لایەنگرانی لەكۆشكی بێشتەپە لەئەنقەرە، هێرشی كردەوە سەر ئۆپۆزسیۆن و جارێكی دیكە كلیچدار ئۆغڵۆ و سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپەی كردە ئامانج. ئەردۆغان وتی، ئەوانەی دژایەتی توركیایان كرد لەم هەڵبژاردنەدا سەركەوتن و باسی دەمیرتاشی كردو رایگەیاند، كلیچدار ئۆغڵۆ باسی لەهەوڵەكانی ئازادكردنی دەمیرتاش دەكردو دەیوت ئەگەر دەتانەوێت سەلۆ (سەڵاحەدین دەمیرتاش) لەزیندان ئازاد بكرێت، دەنگ بە من بدەن، بەڵام گەل چی وت؟ چونكە گەلەكەی من باش ئەمە دەزانێت كەئەو كەسەی لەئامەد بووە هۆكاری گیانلەدەستدانی 51 برای كوردم، ئەو سەلۆ (تیرۆریستە) بوو و بۆیەش ئازاد ناكرێت.»   كڵیچدار ئۆغڵۆ: بەردەوامی بەخەباتی دیموكراسی دەدەین لەبەرامبەردا، كەمال كڵیچدار ئۆغلۆ كاتژمێر نۆو نیوی شەوی هەڵبژاردن كۆنفڕانسێكی رۆژنامەنووسی ئەنجامداو وتی، « كارەكانمان تەواو نەبووەو بەردەوامی بەخەباتی دیموكراسی لەتوركیا دەدەین. ناحەقی زۆر بەرامبەر خەڵكەكەمان دەكرێت و منیش نەمتوانی بێدەنگ بم، هەوڵمدا گەل لەم دۆخە دەربهێنم.»   ‹لەدوو كەس كەسێك گۆڕانكاری دەوێت› دوای راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان و سەرنەكەوتنی كلیچدار ئۆغڵۆ، چاوەكان زیاتر لەسەر هەدەپەو پارتی چەپی سەوز بوون كەهەڵوێستیان چی دەبێت كەپشتگیری تەواوی خۆیان بۆ كلیچدار ئۆغڵۆ دەربڕیبوو. دوابەدوای راگەیاندنی ئەنجامەكە، هاووتەبێژانی پارتی چەپی سەوزو میدحاد سانجار هاوسەرۆكی هەدەپە، كۆنفڕانسێكی رۆژنامەنووسیان ئەنجامدا. سانجار لەكۆنفڕانسە رۆژنامەنووسیەكەدا رایگەیاند، ئەنجامی هەڵبژاردن بە روونی دەریدەخات كە لەدوو كەس لەتوركیا كەسێك گۆڕانكاری دەوێت. بۆیە ئەركی ئۆپۆزسیۆن ئەوەیە كەهەوڵ بۆ گۆڕینی سیستم بدات و وتی، «لەئێستادا جەمسەرگەرایی لەنێو كۆمەڵگادا دروست بووەو ئەمەش هۆكارە بۆ لەناوبردنی بنەماكانی دیموكراسی.»   دەنگەكانی كلیچدار ئۆغڵۆ لەباكوری كوردستان كەمی كرد بەپێی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن، دەركەوت كەدەنگی كلیچدار ئۆغڵۆ لەزۆربەی پارێزگاكانی باكوری كوردستان كەمی كردووەو ئەمەش بووە جێگەی پرسیار لەلایەن چاودێرو هاووڵاتیانەوە. بەپێی بۆچوونی چاودێرانی سیاسی توركیاو جیهان، كەمی دەنگی كلیچدار ئۆغڵۆ بەپێی خولی یەكەمی هەڵبژاردن بۆ ئەوە دەگەڕایەوە كە كلیچدار ئۆغڵۆ پرۆتۆكۆلێكی لەگەڵ ئومید ئوزداغ سەرۆكی پارتی سەركەوتن واژۆ كرد كە بەیەكێك لەدوژمنە سەرسەختەكانی هەدەپە دەناسرێت و باسی ئەوە دەكرێت كە باپیری یەكێك لەو كەسانە بووە كە شێخ سەعیدی پیرانی لەسێدارە داوە. هۆكارێكی دیكەش ئەوە بووە كە كلیچدار ئۆغڵۆ لەبانگەشەی خولی دووەمدا، زیاتر لە لایەنە نەتەوەپەرستەكان نزیك بووەتەوەو لێدوانی توندی لەدژی پەكەكە داوەو رایگەیاندووە كە بەردەوامی بەیاسای قەیوم لەژێر ناوێكی دیكەوە دەدات. ئەمەش وایكردووە كەدەنگدەرە كوردەكان لە كلیچدار ئۆغڵۆ سارد ببنەوەو بەشێكی كەمیان بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا نەكەن. لەخولی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا لەشارەكانی باكوری كوردستان، رەجەب تەیب ئەردۆغان چوار ملیۆن و 479 هەزارو 423 دەنگی بەدەستهێنابوو، بەڵام بەپێی ئەنجامی بەرایی خولی دووەم، چوار ملیۆن و 576 هەزارو 854 دەنگی بەدەستهێناوە. واتر بەبەراورد بەخولی یەكەمی هەڵبژاردن، 97 هەزارو 431 دەنگی زیادكردووە. لەبەرامبەردا كەمال كڵیچدار ئۆغڵۆ، لەخولی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا سێ ملیۆن و 992 هەزارو 119 دەنگی لەپارێزگاكانی باكووری كوردستان بەدەستهێنابوو، بەڵام لەخولی دووەمدا سێ ملیۆن و 877 هەزارو 203 دەنگی بەدەستهێناوە. بەو پێیە، كڵیچدار ئۆغڵۆ لەخولی دووەمدا، بە بەراورد بەخولی یەكەمی هەڵبژاردن، 114 هەزار و 916 دەنگی لەباكوری كوردستان لەدەستداوە. رۆژهەڵاتییەكان خۆشحاڵ و رۆژئاواییەكان نیگەرانن دوای ئەوەی جارێكی دیكە ئەردۆغان وەك سەرۆككۆماری توركیا هەڵبژێردرایەوە، سەرۆكانی وڵاتانی جیهان، دەستیان بە پەیامی پیرۆزبایی بۆ ئەردۆغان نارد. ڤیلادیمیر پوتی سەرۆكی روسیا وتی ‹دۆستی ئازیزمان سەركەوت›. ئێران، ئازەربایجان، پاكستان، قەتەرو چەندین وڵاتی دیكە پیرۆزبایی گەرمیان لەئەردۆغان كرد. لەئاستی هەرێمی كوردستانیشدا، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، سەڵاحەدین بەهادین ئەمینداری یەكگرتوو و عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەریش خۆشحاڵی خۆیان بەسەركەوتنی ئەردۆغان دەربڕی. لەلایەکی دیكەوە، رۆژئاواییەكان، تێبینیەكانی خۆیان بەئاشكرایی دەربڕی، سەرۆكەكانی ئەمریكا، بەریتانیا، فەرەنسا، ئەڵمانیاو بەگشتی وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاو ناتۆ داوایان لە ئەردۆغان كرد لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتی ناتۆدا كاربكات و لەئەوروپاو ئەمریكا نزیك بێتەوە.   ‹ئەردۆغان ماوەیەكی كەمی لەبەردەمدایە كە چێژ لەسەركەوتنەكەی ببینێت› هەڵبژاردن كۆتایی هات و ئەردۆغان هەڵبژێردرایەوە، بەڵام ئەو كێشە كەڵەكەبووانەی كەتوركیا بەرەو كەشێكی ناسەقامگیر پاڵ پێوە دەنێت، چاوەڕێی ئەردۆغان دەكەن و بەتایبەتی پرسی قەیرانی ئابوری، بێكاری، گرانی. بەپێی ئامارە فەرمیەكان، لەئێستادا، رێژەی بێكاری 10٪، رێژەی هەڵاوسان 43٪یـــە. بەڵام ئۆپۆزسیۆن دەڵێت، رێژەی هەوسان 100٪ی تێپەڕاندووە. سنوری برسیبوون گەیشتووەتە 12 هەزار لیرە كەنزیكەی هەشت هەزار لیرە وەك موچە بەكارمەندان دەدرێت. توركیا 230 ملیار دۆلار قەرزداری وڵاتانی جیهان و بانكی ناوەندیە. نرخی لیرە بەشێوەیەك دابەزیوە كە لەمێژووی توركیادا هاوشێوەی نەبووەو نرخی 100 دۆلاری ئەمریكی دوو هەزار لیرەی تێپەڕاندووە. بۆیە چاودێرانی ناوخۆیی و دەرەوە ئاماژە بەوە دەكەن كەدۆخێكی سەخت چاوەڕێی توركیاو ئەردۆغان دەكات. لەم بارەیەوە رۆژنامەی فایناشناڵ تایمزی ئەمریكی راپۆرتێكی لەبارەی سەركەوتنی ئەردۆغان و لێكەوتەكانی بڵاوكردەوە. بەپێی راپۆرتەكە، ئەگەر ئەردۆغان قەیرانی ئابوری چارەسەر نەكات، متمانەی نامێنێت و بۆیە ماوەیەكی كەمی لەبەردەمدایە كەچێژ لەسەركەوتنەكەی ببینێت.   قەیرانی ئابوری سەركەوتن لەئەردۆغان تاڵ دەكات؟ دوای كێبڕكێیەكی سەخت، دوای هەموو تێبینیەكان سەرەنجام رەجەب تەیب ئەردۆغان بۆ پێنج ساڵی دیكە، وەك سەرۆككۆماری توركیا هەڵبژێردرایەوەو كەمال كلیچدار ئۆغلۆ ركابەرە سەرسەختەكەی بۆ هەمیشە چانسی بوون بەسەرۆككۆماری لەدەستدا. لەگەڕی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیادا كە 28ی ئایار بەڕێوەچوو، بەپێی ئەنجامە بەراییەكان، رەجەب تەیب ئەردۆغان بەڕێژەی 52.18%ی دەنگەكان، كەمال كڵیچدار ئۆغڵوی شكستپێهێنا كە رێژەی 47.82%ـی دەنگەكانی بەدەستهێنا. رێژەی بەشداریكردن لەهەڵبژاردنەكاندا 86.09٪ بوو و بەگشتی ئەردۆغان 27 ملیۆن و 833 هەزارو 991 دەنگ و كلیچدار ئۆغڵۆش 25 ملیۆن و 503 هەزارو 703 دەنگیان بەدەستهێنا. بەو پێیەش كلیچدار ئۆغڵۆ بەپێی خولی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی نزیكەی ملیۆنێك دەنگ و ئەردۆغانیش نزیكی 700 هەزار دەنگیان زیاد كردو بەم شێوەیە كۆتایی بەكەشی هەڵبژاردن لەتوركیا هات و داشەكان شوێنی خۆیان گرتەوە.

هاوڵاتی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی عێراق سێ بڕگەی لە ماددەی 14 پڕۆژە بودجە جێگیركردووە كەئەولەویەت بدرێت بەدابەشكردنی مووچەو 10% ی مووچەی پاشەكەوتكراوەكان مانگانە بگەڕێتەوە بۆ فەرمانبەران و پارێزگای ناڕازی ئەو مافەی هەبێت بەغدا راستەوخۆ بودجەی بۆ رەوانە بكات. رۆژی هەینی رابردوو لیژنەی دارایی كارەكانی تایبەت بە پڕۆژە بودجەی عێراقی پەسەند كرد، بەڵام دوای بڵاوبونەوەی بەشێك لەبڕگەكان پارتی لەڕێگەی شاخەوان عەبدوڵا، جێگری سەرۆكی پەرلەمان دانیشتن و كۆبوونەوەی لیژنەی دارایی راگرت. پشكی كورد لە پڕۆژە بودجەی عێراق جێگیر كراوەو لەماددەكانی (12،13،14) ئاماژە بەشایستەو پابەندبوونەكانی حكومەتی هەرێم كراوە، بەڵام پارتی ناڕازیەو رێككەوتنی لەگەڵ شیعەكان كردووە بۆ دەستكاریكردنی بەشێك لەبڕگەكانی ماددەی 14ی پڕۆژە یاساكە. لەماددەی 12ی پڕۆژەكە ئاماژە بەوە كراوە كە لەپرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)دا، پشكی هەرێم بەڕێژەی (12.67%) لەبودجەی گشتی دیاریكراوە، بڕەكەشی دوای لێدەركردنی خەرجی سیادی حاكیمە، زیاتر دەبێت لە 15 ترلیۆن دینارو مانگانە دەگاتە ترلیۆنێك و 250 ملیار دینار. هەروەها لەماددەی 14و بڕگەی 12ی پڕۆژەكەدا ئاماژە بەگەڕاندنەوەی مووچە پاشەكەوتكراوەكان كراوە كەمانگانە 10% بگەڕێندرێتەوە بۆ مووچەخۆران كەحكومەتی هەرێم مانگانە 910  ملیار دینار دەداتە مووچەو بەو شێوەیە مانگانە 91 ملیار دینار خەرجی دارایی دیكەی بۆ دروست دەبێت. حكومەتی هەرێمی كوردستان بێجگە لەو بودجەیەی كە لەعێراقەوە بۆی رەوانە دەكرێت كەمانگانە ترلیۆنێك و 250 ملیار دینارە، هاوكات داهاتی نانەوتی بێجگە گومرگ كە 50% بۆ عێراقە، تەنها لەباج و زەریبە مانگانە  200 ملیار دیناری دەستدەكەوێت و لانی كەم مانگانە 50 ملیار دینار زیاتری لەداهاتی گومرگ بۆ دەمێنێتەوە كە نیوەەی دەدرێتە بەغداد، بەو پێیە حكومەتی هەرێم پارەی كاشی بەردەستی مانگانە ترلیۆنێك و 500 ملیار دینار دەكات. حكومەتی هەرێم مانگانە 910 ملیار دینار بۆ مووچەو 91 ملیار دینار 10% پاشەكەوتی مووچە بداتەوە ئەوا مانگانە 509 ملیار دیناری بۆ دەمێنێتەوە كە زۆر بەئاسانی دەتوانێت بەو بڕە پارەیە هاوشێوەی ساڵەكانی (٢٠١٠،٢٠١١، ٢٠١٢) پڕۆژەكان دەستپێبكاتەوەو  بەشێك لەو پارەیەش بۆ دانانەوەی قەرزەكانی بێت. فەرمانبەران و مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان زیاتر لە 11 ملیار دۆلار مووچەی پاشەكەوتكراو نەدراویان لای حكومەتی هەرێمە كە بەدینار دەكاتە زیاتر لە 18 ترلیۆن دینار. بەشێوەیەك كە لەسەردەمی كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەسەرۆكایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) مووچەخۆران حەوت موچەی تەواویان پێنەدراوەو (23) مانگی تەنها چارەكە مووچەیان پێدراوەو (11) مانگیش بەشێكی كەم بەڕێژەی لەسەدا (21،18،15،12،10) مووچەی فەرمانبەران  پاشەكەوت كرا. یەكەم؛ پشكی هەرێم لەبودجەی گشتی عێراق پاڵپشت بەپرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023) هاوكات خەرجی گشتی بە (199 ترلیۆن و 22 ملیارو 111 ملیۆن و 663 هەزار) دینار دەخەمڵێندرێت. لەو خەرجیانەش پشكی هەرێم بەڕێژەی (12.67%) جێگیر كراوە ، بەجۆرێك؛ گێرانەوەی پاشەكەوتی مووچە پەیوەندی راستەوخۆی بەژیان و گوزەرانی هاووڵاتیانەوە هەیە، دابینكردنی پژێوی و موچەی موچەخۆرانە، ئەم پرسە لای یەكێتی بەئەولەویەتی كارەكانی فراكسیۆنی یەكێتی دادەنرێت و پارتیش دەڵێت پێویستە بەغداد بودجەی بۆ تەرخان بكات. لەهەرێمی كوردستاندا ژمارەی موچەخۆران یەك ملیۆن و 251 هەزار كەسەو ئەگەر تەنها 10% پاشەكەوتی مووچە بگەڕێندرێتەوە ئەوا مانگانە 91 ملیار دیناری دیكە دەكەوێتە بازاڕەكانی هەرێمەوەو جوڵەی ئابووری زیاتر دەكات و بوژانەوەی ئابووری لێدەكەوێتەوە. هەرێمی كوردستان دانیشتوانەكەی زیاترە لە شەش ملیۆن كەس كە لەهەزارو 200 خێزان پێكهاتووە، واتا هەر خێزانێك بەتێكڕا مووچەخۆرێكیان بەردەكەوێت، كەواتە گێڕانەوەی 10%  پاشەكەوتی مووچە پەیوەندی راستەوخۆی بەدۆخی ئابووری هاووڵاتیانەوە دەبێت و متمانەی حكومەت لای خەڵك زیاتر دەكات. شیعەکان نایانەوێت کێشە بۆ حکومەتەکەی سودانی دروست ببێت و چاوەڕوان دەکرێت پارتی ڕازی بکەن و بڕگەی گەڕاندنەوەی ٪١٠ پاشەکەوتی مووچە لاببرێت دوێنێ سێشەممە هونەر جەمال، وتەبێژی وەزارەتی دارایی و ئابووری حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند كە «بەپێی یاسای بودجە هیچ بڕە پارەیەك خەرج ناكرێت، ئەگەر تەرخانكراوی نەبێت و هیچ گواستنەوەی گوژمەیەكیش لەشوێنێك بۆ شوێنێكی دیكە ناگوازرێتەوە ئەگەر بەدەق لەیاساكەدا نەهاتبێت، كە ئەمە لەپڕۆژەیاسای بودجەی عێراقدا جێگیركراوەو لەهەموو ساڵانی رابردووشدا هەر وابووە». هونەر جەمال راشیگەیاند كەئەو لەسەدا 10ـی پاشەكەوتی مانگانەی مووچە كە لەلایەن خەڵكەوە باسی لێودەكرێت، مانگانە پێویستی بەزیاتر لە 90 ملیار دینارو ساڵانەش پێویستی بەزیاتر لەیەك ترلیۆن دینارە، وتیشی:» ئەگەر پێشنیاری پێدانەوەی پاشەكەوتی مووچە جێگیركراوە، سوپاستان دەكەین، بەڵام فەرموون پارەی بۆ تەرخان بكەن با سەدا 10 نەبێت، با سەدا 20 و 30 بێت، بۆ ئەوەی بتوانین لەزووترین كاتدا پاشەوكەوتی مووچە بەمووچەخۆران بدەینەوە». كۆی پارەی پاشەكەوتی موچەخۆران  كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەكۆبوونەوەی رۆژی 5ی تشرینی یەكەمی 2022 لەپەرلەمان رایگەیاند، قەرزەكانی سەر حكومەتی هەرێم زیادیان كردووەو بوونەتە 28 ملیارو  500 ملیۆن دۆلار لەماوەی چەند مانگی رابردوو ملیارو نیوێك زیادبووە. هاوكات رۆژی 28ی حوزەیرانی 2021 ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران لەپەرلەمانی كوردستان رایگەیاند «كۆی قەرزەكانی هەرێمی كوردستان لەمانگی سێی 2020 (28 ملیارو 476 ملیۆن و 675 هەزار) دۆلار بووە، بەڵام لە مانگی سێی 2021 واتا لەماوەی ساڵێكدا  گەیشتووەتە 31 ملیارو  بە: 637 ملیۆن دۆلار». هەروەها زیاكردنی ئەو سێ ملیارەی دۆلارەی بۆ شایستە داراییەكانی مووچەخۆران بۆ مانگەكانی (5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان گەڕاندەوە. لە  13ی ئازاری ئەمساڵدا  ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، رەشنوسی بودجەی ساڵی 2023ی پەسەند كرد كە بۆ ساڵانی (2024 و 2025)یش بەكاردێت. لەكۆبوونەوەی رۆژی پێنجی نیسانی 2023 خوێندنەوەی یەكەم و لە 18ی نیسانی 2023  پەرلەمانی عێراق خوێندنەوەی دووەمی بۆ پرۆژەیاساكە ئەنجامدا، چاوەڕواندەكرێت لەسەرەتای مانگی حوزەیران پرۆژەیاساكە پەسەند بكرێت. لەپرۆژە یاسای بودجەی ئەمساڵدا داهاتی گشتی بە (134 ترلیۆن و 552 ملیارو 919 ملیۆن و 63 هەزار) دینار دەخەمڵێنرێت و داهاتی نانەوتیش بە 17 ترلیۆن دینار خەمڵێندراوەو كورتهێنانی بودجەكەش 64 ترلیۆن دینارە.

هاوڵاتی- دهۆك لەتشرینی یەكەمی 2020 شێروان شێروانی و چوار رۆژنامەنوس و چالاكوانی بادینان دەستگیركران و لە16ی شوباتی 2021دا بەدەنگی زۆرینەی دادوەرانی دادگای تاوانەكانی هەولێر بە «سیخوڕكردن بۆ وڵاتان و هەوڵدان بۆ كودەتا» تۆمەتباركران و بەشەش ساڵ زیندانی حوكمدران. لە16ی ئاداری 2023 سیان لەو حوكمدراوانەی بادینان ئازادكران، ئەوەش دوای تەواوكردنی سزاكەیان بەپێی مەرسومێكی سەرۆكی هەرێم، بەڵام هەریەكە لەشێروان شێروانی و گۆهدار زێباری هێشتا لەزیندانن و كەیسی تریان بۆ كراوەتەوە. دوو دۆسیەی «تەزویرو هەڕەشە»  لەدژی رۆژنامەنوس شێروان شێروانی كراونەتەوە لەناوەڕاستی مانگی نیسان رەوانەی دادگای لێكوڵینەوەی دەشتی هەولێر لەكەسنەزان كران بۆ وەرگرتنی وتە، بەڵام ئامادەنەبوو بەبێ ئامادەبوونی پارێزەران قسە بكات. دۆسیەی دووەم، تۆمەتی هەڕەشەكردنە لەئەفسەرێكی دادگا، تۆمەتی هەڕەشەكردنەكە لەئەفسەرێكی زێرەڤانی لەناو چاكسازی گەورانی هەولێر پەڕاوێكی لێكۆڵینەوەیان لەبنكەی پولیسی كەسنەزان بەپێی ماددەی 229 لەیاسای سزادانی عێراق بۆ كردووەتەوە. بەشدار حەسەن، پارێزەری كەیسی حوكمدراوانی بادینان لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» تائەمڕۆ هیچ پێشهاتێكی تازە لەسەر كەیسی شێروان شێروانی و گۆهدار زێباری نیە، تەنها ئەوەیە لەناوەڕاستی مانگی ئەیلولی ئەمساڵ هەردووكیان حوكمەكەیان تەواو دەبێت و ئازاد دەبن «. بەشدار حەسەن وتیشی» ئەوەی گۆهدار زێباری دۆسیەكی نویێ بۆ كراوتەوە، ئەویش لەسەر لۆگۆی ئۆتۆمبێلەكەی كەحوكمەكەی سێ مانگە، مانگی نۆ تەواو دەبێت و ئازاددەكرێت، شێروان شێروانیش بەهەمان شێوە ئازاد دەبێت». دۆسیەی رۆژنامەنووسانی بادینان، یەكێك بوو لەو دۆسییانەی كە لەناوەندە جیهانییەكان دەنگدانەوەی هەبووەو زۆرینەی نوێنەری وڵاتان داوای ئازادكردنیان گەیاندە مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم، بەڵام پاش بڕیارەكەی سەرۆكی هەرێم بۆ كەمكردنەوەی سزاكانیان بەشێك لەئومێد بۆ ئەو زیندانیانە گەڕایەوەو بەشێكیان ئازاد كران. بێجگە لەوڵاتانی نێودەوڵەتی سەنتەری میترۆ بۆ داكۆكیكردن لەڕۆژنامەنوسان و سەرجەم رۆژنامەنوسان و میدیاكاران لەهەرێمی كوردستاندا داوای ئازادكردنیان بۆ رۆژنامەنوسانی بادینان دەكرد. زێدان برای گوهدار زێباری لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» تائێستا هیچ شتێك نیە كەببێتە رێگر لەبەرامبەر ئازادكردنی، چونكە دەبوایە لە 16ی ئازاری ئەمساڵ ئازادبكرایە، بەڵام بەداخەوە لەسەر لۆگۆی ئۆتۆمبێلەكەی حەوت مانگی تر ماوەكەی زیادكرا». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد كە لەدوای ئەو سزایەی بەناهەق كە بەسەر گوهدار سەپێندرا، بڕیارەكە چووە تەممیز، دوای گەڕانەوەی ماوەكە بۆ پێنج مانگ كەمكرایەوە، دەبوایە هەر ئەو بڕیارە هەڵبوەشایەتەوە، چونكە تائێستا لەعێراق و كوردستان بەو تۆمەتەی كەئاراستەی گوهدار كرابوو كەئەویش لۆگۆی ئوتومبێل بوو كەس بەیەك رۆژیش سزانەدراوە، چونكە سزاكەی تەنیا بەغرامە دەكرێت. «دۆخیان لەزینداندا  باش نیەو شەڕی دەروونییان لەگەڵدا دەكرێت لەناو چاكسازی گەورانی هەولێر، هەر لەناو ئەو چاكسازییەش رێگری دەكەن كە گوهدارو شێروان یەكدی ببینن، هەتا لەكاتی چوونە دەرەوە بۆ ناو گوڕەپانی چاكسازی لەوێش یەكتر نابینن»زێدان برای گۆهدار زێباری وای وت. بەپێی وتەی پارێزەرەكەیان، شێروان شێروانی لەمانگی ئەیلول و گوهداریش لە 16ی ئاب ئازاددەكرێن.

سەركۆ جەمال دوو ماددەی پرۆژەیاسای بودجەی عێراق كەتایبەتن بەهەرێمی كوردستان هێشتا لەنێوان هەرێم و بەغدا گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت، هەندێك لەپێشنیازەكان یەكێتی و چەند لایەنێك كردوونی، بەڵام هەندێكیان لەڕێككەوتنی نێوان هەرێم و بەغدا لە 4-4-2023 هاتوون، ئەمەش بەوتەی دوو پەرلەمانتاری عێراق. نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەو پێشنیازە گۆڕانكاریانەی كە لەلایەن لایەنەكانی تری ناو لیژنەكە شەوی 25-5-2023 دەنگی لەسەردرا، زیاتر لە 10 رۆژ لەمەوبەر بڵاویانكردبوەوەو باسیان كردبوو بۆ ئەوەی لەگەڵ هەرێمی كوردستان پێكەوە قسەی لەسەربكەن». وتیشی:»بەڵام لەناو كۆبوونەوەی لیژنەی داراییدا كە سێ نوێنەری لایەنە كوردیەكانی تێدایە، نوێنەرێكی یەكێتی و دوو نوێنەری پارتی و نوێنەرێكی یەكگرتوو، وەكو یەكێتی سێ پێشنیازمان هەبووە لەكۆی ئەو پێشنیازانەی كە ئەو شەوە جێگیركراوە». «پێشنیازەكانی ئێمە تەنها تایبەت بووە بەگێڕانەوەی پاشەكەوتی مووچەو پێدانی ئەولەویەت لەدابەشكردنی هەر بڕە پارەیەك كەدەگاتە هەرێمی كوردستان بۆ دابەشكردنی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان بێت، پێشنیازی سێیەمیشیان ئەوەیە كە لەدابەشكردنی پشكی هەرێم بەسەر پارێزگاكاندا حكومەتی هەرێم دادپەروەر بێت و بەپێی بەركەوتەی پارێزگاكان پارەیان بۆ خەرج بكات، ئەگەر ئەمە نەكات هەر پارێزگایەك ناڕازی بێت و پێی وایە ستەمی لێدەكرێت بەغدا بتوانێت بەجیا پشكی خۆی بۆ بنێرێت». نەرمین مەعروف وای وت. ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق دەشڵێت:» ئەوانەی دیكە پێشنیازی یەكێتی نییەو لایەنەكانی دیكە كردوویانە، ئەندامەكانی پارتی لەلیژنەی دارایی بەدڵیان نەبوو بایكۆتی دانیشتنەكەیان كرد، پێشتریش گۆڕانكاری لەماددەی 13و 14 باسكرا، بەڵام ئەوان ئامادەنەبوون بەهیچ شێوەیەك وشەیەكیش بگۆڕن لەكاتێكدا ئەو دەقانەی لەلایەن حكومەتەوە هاتبوو هەڵەی تێدابوو». نەرمین مەعروف ئاماژە بەوەشدەكات یەكێك لەو بڕگانەی هەڵەی تێدابووە، بڕگەی دووەمی ماددەی 12 بووە، دەشڵێت «ئەو دەقە مەترسی گەورەیە لەسەر پشكی هەرێم، چونكە سنورێكی دانابوو بۆ بودجەی هەرێم، توانیمان لەئەنجومەنی وەزیرانەوە جارێكی دیكە دەقی پرۆژە یاساكە بگۆڕین». سەبارەت بەبڕگەی 13 و 14 كە ناكۆكی لەسەر دروستبوو، نەرمین مەعروف وتی: »پارتی رازی نەبوون لەدەقەكاندا ناوی كۆمپانیای سۆمۆ بنووسرێت، ئەو هەژمارە بانكیەش كەپارەی نەوتەكەی تێدا هەژماردەكرێت پارتی نەیدەویست لەبانكی ناوەندی عێراق بێت، بەڵام دواتر كە رێكنەكەوتن لایەنەكانی دیكە ئەوەی خۆیان ویستیان بەزۆرینە دەنگیان لەسەردا». ئەندامەكەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق باس لەوەشدەكات یەكێتی لەگەڵ ئەو بڕگەیەدا نەبووە كە رێگەنادات نەوت لەكێڵگەكانی نەینەواو كەركوك، هەروەها ئەو بڕگەیەش كەئەگەر هەرێم پابەند نەبێت بەڕادەستكردنی نەوت، پشكەكەی ببڕدرێت. بەوتەی ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق یاداشتیان پێشكەشكردووە سەبارەت بەو بڕگانەی مەترسییان لەسەر هەرێم هەیە، لەدانیشتنی داهاتووش جارێكی دیكە ئەو بڕگانە دەخەنەوە دەنگدان. نەرمین مەعروف هەروەها دەڵێت: بەشێك لەو بڕگانەی لەماددەی 13 و 14 دا هاتوون و پارتی دەڵێت دەستكاری كراوە لەدەقی رێككەوتنی نێوان هەرێم و بەغدا هەبووەو هیچ لایەنێك پێشنیازی نەكردووە واتە چەند بڕگەیەكی گۆڕانكاری تێدا كراوە نەك هەردوو مادەكە.   پارتی گۆڕانكاریەكان وەكو بۆمب دەبینێت و دەڵێت بەهیچ شێوەیەك قبوڵی ناكەن شوان محەمەد ئەندامی پەرلەمانی عێراق لەفراكسیۆنی پارتی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»كۆبوونەوەكان تائێستا بەردەوامییان هەیە، لەسەر ئاستی باڵای هەرێم و بەغداش كۆبوونەوە دەبێت و هەموو كۆبوونەوەكانیش بەو ئاڕاستەیەن كێشەكان چارەسەر بكرێن». وتیشی:»ئەوان كە لەگەڵ ئێمە رێككەوتوون هەم بۆ پێكهێنانی حكومەت، هەم لەهاوپەیمانی ئیدارەدانی دەوڵەت و ناردنی پرۆژەی بودجە، واتای چییە 10 پەرلەمانتاری شیعە هەموو رێككەوتنەكان بەلاوە دەنێن، بۆیە دەبێت ئەو گۆڕانكاریانە رابگیرێن». ئەو ئەندامەی پەرلەمانی عێراق لەفراكسیۆنی پارتی دەشڵێت:»هەر ئەو گۆڕانكاریانە نین، بەڵكو كۆمەڵێك كۆت و بەندیش دانراوە، ئەسڵەن هەرێمی كوردستان بەنەوتی ناوچەكانی موسڵ و كەركوكەوە 400 هەزار بەرمیل دەتوانێت دەربهێنێت، ئەگەر ئەوانەی لێدەربكرێت ناتوانین 250 هەزار بەرمیلیش بنێرین ئەگەر لەو بڕەش كەمتر بێت بەپێی بڕگەكە ئیستحقاقی هەرێم رادەگیرێت و بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكیش ئەو بڕیارەیان دابوو». شوان محەمەد ئەوەشی خستەڕوو:»نە سەركردایەتی سیاسی كورد دەچێتە ژێر باری ئەو گۆڕانكاریانە، نە موئامەرەش هۆكارێكە بۆ ئەوەی ئێمە شكست بهێنین،  نوخبەی ژیری شیعە دژی ئەوەن كەڕوویداوەو بەئاشكراش دەیڵێن، چونكە هەموو كێشەی عێراق لەڕابردوودا بێمتمانەیی بووە، واژۆ دەكەن و جێبەجێی ناكەن». ئەو پەرلەمانتارەی پارتی لەپەرلەمانی عێراق باس لەوەشدەكات «ئەمجارەش رێككەوتنەكە كەبەڵێنی جێبەجێكردنیان دابوو وا دەرنەچوو، پەرلەمانتارەكانی شیعەو یەكێتی وا رێككەوتوون دەنگ بەخاڵەكانی یەكتر بدەن، بەتایبەت لەسەر خاڵە نوێیەكان». «لەسەر پاشەكەوتی مووچە لەگەڵیداین، بەڵام نابێت تەنها لەسەر كاغەز بێت، دەبێت بودجەشی لەگەڵدابێت، ئەمە هەمووی بۆمبە بۆ ئەوەی بودجە نەنێردرێت». شوان محەمەد وای وت. پەرلەمانتارەكەی فراكسیۆنی پارتی لەپەرلەمانی عێراق دەڵێت:»وا رێككەوتووین كەئێمە نەوت بنێرین و ئەوانیش بودجە، حكومەتی عێراق چاودێری دینار بەدیناری بكات، ئەو خاڵەی تیابووە كەسەرۆكی حكومەت بتوانێت مانگانە بەشی مووچەی لێ رابكێشێت، نەك وەك ئەوەی ئێستا كەدەڵێت پێویستە وەزیری دارایی رەزامەندی بدات و دواتر سەرۆكی حكومەت بتوانێت پارە خەرج بكات». بەپێی زانیاریەكانی هاوڵاتی شەوی 29ـی ئایاری 2023 هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت لەماڵی  فوئاد حوسێن، بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی پارتی دیموكراتی كوردستان لەبەغدا كۆبوونەتەوە، رۆژی 30 ئایاریش پارتی لەڕێگەی فوئاد حوسێن، وەزیری دەرەوە ئەوەیان راگەیاندووە كە لەگەڵ شیعەكاندا رێككەوتنیان كردووە كە رێككەوتنەكەی نێوان سەرۆكی حكومەتی عێراق و هەرێم جێگەی ئەو بڕگانە بگرێتەوە. یەكێك لەو پرسانەی تاوتوێكران، ئەو گۆڕانكارییانە بوون كە لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لەهەردوو مادەی 13 و 14ـی پشكی هەرێمی كوردستان كردیان و جێگەی ناڕەزایی پارتی بوو. هەر بەپێی زانیاریەكان لەبارەی هەناردەكردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەرێمی كوردستان، هەردوولا رێككەوتن بەهەماهەنگی بێت لەنێوان هەولێرو بەغدا لە رێگەی كۆمپانیای بەبازاڕكردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)، هەروەها رێككەوتن لەسەر ئەوەشكراوە، دەسەڵاتی مامەڵەكردن بەپارەی داهاتی نەوتی هەرێمی كورستان لەهەژمارێكی بانكی تایبەتدا بەهەماهەنگی بێت لەنێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵی.

هاوڵاتی ئابووری توركیا گەورەترین مەترسی لەسەرە بەهۆی سیاسەتەكانی حكومەتەكەی دادو گەشەپێدان و ئەردۆغان كە بەدەست كێشەی گەورەوە دەناڵێنێت، لەپێش هەموویان دابەزینی بەردەوامی بەهای لیرەی توركی و بەرزبوونەوەی نرخی پێداویستی و خواردەمەنی رۆژانەیە كەپێویستی بەچارەسەری خێرا هەیە ئەگەر نا دۆخی دارایی وڵاتەكە دەخات. ئەردۆغان لەخولی دووەمی سەرۆكایەتی كۆمار لە 28ی ئایار بەڕێژەی 52% بەرامبەر 47.9% ی كەمال كلیچدار ئۆغلۆ سەركەوتنی بەدەستهێنا، بەڵام سەركەوتنەكەی بەشكستنی ئابووری وڵات هەژمار دەكرێت لەپێنج ساڵی داهاتوودا كە رووبەڕووی قەیرانی ئابووری گەورەتر لەوەی ئێستا تیایەتی دەبێتەوە. نرخی لیرەی توركی بەرامبەر بەدۆلار نزیكە لەئاستە نزمە مێژووییەكان هەر 100 دۆلارێك، بەرامبەر 2040 لیرەی توركیە كەتەنها لەماوەی ئەم مانگەدا بەهای لیرە 6% دابەزیوەو لەماوەی ئەمساڵیشدا بەڕێژەی 38% بەرامبەر دۆلاری ئەمریكی دابەزیوە. هەروەها لەماوەی مانگی نیسانی رابردوو رێژەی بەرزبونەوەی نرخەكان گەیشتە 55%، دوای ئەوەی لەمانگی تشرینی یەكەمی 2022 ئاستێكی پێوانەیی تۆماركرد كە 85.5% بوو، بەپێی پەیمانگای توركیا. راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان پێشبینی ئەوەیان كردووە كەئەو بوومەلەرزەیەی مانگی شوباتی رابردوو توركیای گرتەوە، 34 ملیار دۆلار زیانی لێكەوتووەتەوە، بەڵام حكومەتەكەی ئەردۆغان زیانەكانی بە 102 ملیار دۆلار خەمڵاندووە كەزیانی 80 ملیار دۆلاری لەكەرتی خانوبەرەو پیشەسازی و كشتوكاڵی و گەشتیاری داوە. تائێستا حكومەت نەیتوانیوە ئەو سەقامگیرییە ئابوورییە بەدەستبهێنێت كەبەڵێنی پێدابوو و هێشتا رووبەڕووی چەندین تەحەدا بووەتەوە بۆ باشتركردنی دۆخی ئابووری وڵاتەكە، لەنێویاندا گرتنەبەری رێوشوێنی جددی بۆ... بەرەنگاربوونەوەی بەرزبوونەوەی نرخی شمەك و كاڵاكان. ئابوریناسان ئاسۆی ئایندەی ئابووری توركیا بە «نادیار» وەسف دەكەن، ، بەڵام پێیانوایە ئەگەر حكومەتی توركیا بتوانێت چارەسەری ئەو تەحەددایانە بكات كەڕووبەڕووی دەبێتەوە، ئەوا ئابووری توركیا توانای گەشەكردنی هەیە بەخێراییەكی تەندروست، بەڵام ئەگەر ئەردۆغان لەسەر سیاسەتە نازانستیە ئابووریەكانی بەردەوام بێت توركیا رووبەڕووی قۆناغێكی درێژخایەنی قەیران دەكاتەوەو بەهای لیرە زیاتر دادەبەزێت و 100 دۆلار دەگاتە دوو هەزارو 500 لیرە لەماوەی دووساڵی داهاتوودا. سەرەڕای نیگەرانی و نیگەرانییەكانی پەیوەست بەتێچووی گوزەرانی توركیا، رەجەب تەیب ئەردۆغان توانی خولی نوێی سەرۆكایەتیی توركیا سەربكەوێت و لەهەڵبژاردنەكاندا پشتیوانی لێی دوورنەخرایەوە، سەرەڕای ئەو سیاسەتە ئابوورییە ناتەقلیدیانەی كەدەیگرێتەبەر، نوێنەرایەتی دەكات لەدووركەوتنەوە لەو سیاسەتە لەبەرزكردنەوەی رێژەی سوود كەبەشداری كردووە لەبەرزبوونەوەی رێژەی هەڵاوسان و بەرزبوونەوەی نرخی خۆراك و كاڵا سەرەكییەكانی دیكە زیادی كردووە، كە»پێداگری ئەردۆغان لەسەر دابەزاندنی رێژەی سوود بۆ بەرزكردنەوەی گەشەی ئابووری بووەتەهۆی لاوازبوونی بەهای لیرە ، كە لەماوەی پێنج ساڵی رابردوودا بەرامبەر بەدۆلار نزیكەی لەسەدا ٨٠ دابەزیوە». هەندێك لەوەبەرهێنەران ترسیان هەیە سەركەوتنی ئەردۆغان ببێتە هۆی ناسەقامگیری زیاتری ئابووری لەگەڵ بەرزبوونەوەی رێژەی هەڵاوسان و بەردەوامی دابەزینی بەهای لیرە بۆ نزمترین ئاست، هەروەها ئەو گرژییەی لەقەرزی سەروەری توركیادا هەیە كە»ناوەندەكان و قەرزەكانی بانكەكان، ئەم ترسە دەگەڕێتەوە بۆ پێداگری یاریدەدەرەكانی لەسەر ئابووریناسانی تەكنۆكرات كەڕێژەی سوود بەرز نەكەنەوە بۆ پشتگیریكردنی گەشەی ئابووری». توركیا دوو سیناریۆی لەبەردەستدایە كە بەردەوامبوونی ئەردۆغان لەسیاسەتە ئابورییە ناتەقلیدییەكانی دابەزاندنی رێژەی سوودو هەڵاوسان لەپێناو بەرزكردنەوەی ئابووری توركیا، وەك لەكاتی هەڵبژاردنەكاندا رایگەیاندبوو كەئەو سیاسەتە ناگۆڕێت، چونكە پەیوەندییەكی راستەوخۆ دەبینێت لەنێوان كەمی رێژەی سوودو كەمی هەڵاوسان. هەروەها ئابوری توركیا لەدواخستنی پارەی هاوردەكردنی وزەی روسیا لەلایەن توركیاوە سودمەند بوو، ئەمەش وای لێدەكات بەپێی بەڵێنەكانی بەخشندەیی بۆ گەلی توركیا خەرج بكات. ئەوەی پاڵپشتی ئەم سیناریۆیە دەكات، ئەو چاوەڕوانیەیە كەتوركیا پلەكانی ئاساییبوونەوە لەگەڵ رۆژئاوا زیاد بكات، بەو پێیەی توركیا توندبوو لەپەیوەندی كردنی فینلاندو سوید لەناتۆ، هەرچەندە رەزامەندی خۆی لەفینلاند دەربڕی، بەو پێیەی مەبەستی هەناردەكردنی توركیا ئەوروپایە. لەژێر ئەم سیناریۆیەدا، ئەو وەبەرهێنەرانەی هیوادارن بگەڕێنەوە بۆ سیاسەتە ئابورییە تەقلیدییەكان و پابەندتربن بەچارەسەركردنی كێشەی هەڵاوسان لەتوركیا، نائومێد دەبن و متمانەیان بەبۆندەكانی حكومەت و توانای حكومەتی توركیا بۆ دانەوەی قەرزەكانی لاواز دەبێت. هەروەها سیناریۆی دووەم بریتییە لەئەگەری ئەوەی ئەردۆغان بەسیاسەتە ئابورییەكانیدا بچێتەوە بەجۆرێك كە بانكی ناوەندی توركیا رێژەی سوود بەرزبكاتەوە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كەتاكە بانكی ناوەندییە بەپێچەوانەی نزیكەی باقی بانكە ناوەندییەكان كەهەر پێداگری لەسەر بەرزنەكردنەوەیان ماوەتەوە، بەڵكو رێژەی سوودی لەسەدا ١٩ كەمكردەوە بۆ 8.5%، ئەمەش بووە هۆی بەرزبوونەوەی رێژەكە هەڵاوسان لەماوەی 24 ساڵدا بۆ 84% بەرزبووەتەوە، لەمانگی ئابی ساڵی رابردوودا. رەجەب تەیب ئەردۆغان دوای سەركەوتنی لەهەڵبژاردنەكاندا ئەوەی دووپاتكردەوە كەبەردەوام دەبێت لەو سیاسەتەی لەپێنج ساڵی داهاتوودا، ئەمەش راستەوخۆ بەهای لیرەی دابەزاندو لەسەدا چوار رێژەی هەڵاوسانی بەرزكردەوەو بەو هۆیەوە بەشێكی زۆر لەسەرمایەدارانی توركیا سەرمایەكانیان دەبەنە دەرەوەی توركیا وەك روسیاو ئیمارات و سعودیەو مالیزیا كەوەبەرهێنانی پێوە دەكەن. ئەردۆغان تا ئایاری 2028 لەدەسەڵاتدا دەمێنێتەوە بڕیارە بێجگە لەوەزیری دەرەوەو بەرگری و ناوخۆ سەرجەم وەزیرەكانی دیكەی كابینەی حكومەتەكەی بگۆڕێت كە بۆ وەزیری دارایی محەمەد شیشمەك یەكێكە لەكاریزما ئابووریەكانی توركیاو لەچەندین بانكی نێودەوڵەتی كاری كردووە كاندید بكات بۆ ئەو پۆستە. هەروەها بەهێزبوونی پەیوەندیە ئابووریەكانی نێوان مۆسكۆو ئەنقەرە دەبێتە لێدانێكی دیكەی ئابووری بۆ توركیا كە ئەمریكاو وڵاتانی رۆژئاوای نیگەران كردووەو چاوەڕواندەكرێت سزای ئابووری توركیا بدرێت. ئۆپۆزسیۆنی توركیا كە لەلایەن پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) و (پارتی چەپی سەوز)ی كوردەكانی باكوری كوردستان رابەرایەتی دەكرێت چەندین دۆسیەی گەندەڵی دارایی حكومەتەكەی دادو گەشەپێدانیان لەماوەی بانگەشەی هەڵبژاردنەكان خستەڕوو، بەتایبەت دوای بومەلەرزەكەی 6ی شوباتی توركیا كە 11 پارێزگاو ناوچەی توركیای گرتەوە، بەڵام ئەردۆغان ئامادە نییە دانبنێت بەگەندەڵییەكانداو سوورە لەسەر ئەوەی كەتوركیا دەباتە قۆناغێكی نوێی پێشكەوتنی ئابووری.