چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

شەنای فاتح حەمەتاڵ ئەو هونەرمەندەی شیرینتربوو لەهەنگوین دۆخی دارایی باش نەبوو لەیەكێك لەشەقامە سەرەكییەكانی شاری سلێمانیدا سەوزەو میوەی دەفرۆشت و حكومەتی هەرێمیش تا لەژیاندا بوو ئاوڕی لێنەدایەوە. هونەرمەند هادی مەحمود ناسراو بە (حەمەتاڵ) یەكێك لەهونەرمەندە ناسراوەكانی شاری سلێمانی كەساڵی ١٩٧٠ لەشاری سلێمانی لەدایكبووەو لە ٣٠ی نیسانی ٢٠٢٣ بەجەڵتەی دڵ كۆچی دەوایی كردو لەگۆڕستانی بەكرەجۆ بەخاكسپێردرا. هونەرمەند هادی مەحمود بەردەوام بەنواندنەكانی خەندەی دەخستنە سەر لێوی بینەرەكانی و لەدرامای گەردەلوول وەك «حەمەتاڵ» ناسێندرا. نامیق هەورامی، وتەبێژی وەزارەتی رۆشنبیری لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»  زانیاری ئەوەم نییە كەهونەرمەند هادی مەحمود  فەرمانبەری وەزارەتی رۆشنبیری بووبێت، ئێمە لەوەزارەتی رۆشنبیری ١٢ بەڕێوبەرایەتی گشتیمان هەیە كەهەریەكە لەشارێكن و ئێمە رەنگە هەموو فەرمانبەرەكان نەناسین». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد وەك وەزارەتی رۆشنبیری ئاگاداری ئەوە نین كەبارودۆخ و گوزەرانی ئەو هونەرمەندە خراپ بووبێت و تەنانەت خۆی باسی ئەوەی نەكردووە كەبارودۆخی دارایی باش نییە» ئەگەر نا ئەوەی لەتوانای وەزارەتدا بێت بۆ باشتركردنی ژیانی هونەرمەندان و نووسەران درێغی ناكات». «هونەرو نووسین لەوڵاتی ئێمەدا نابێتە سەرچاوەی بژێوی بۆ هونەرمەندو زۆربەی هونەرمەندان كاری دووەمیان هەیەو هونەر نەبووەتە بەشێك لەژیان، هەرچەندە لەكارێك یان درامایەكدا پاداشتێك وەردەگرن، بەڵام نابێتە داهات بۆیان» نامیق هەورامی وای وت. وتەبێژی وەزارەتی رۆشنبیری ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد كەساڵانی رابردوو بڕە پارەیەك وەك هاوكاری دەدرایە هونەرمەندان و نووسەران بەپێی ساڵانی خزمەتكردنیان تەنانەت ئەوانەشی كە لەسێكتەرە جیاجیاكانی وەزارەتی رۆشنبیریدا كاریان دەكرد، بەڵام لەگەڵ هاتنی قەیرانی دارایی ئەو هاوكاریەش وەستاوە». هونەرمەند هادی مەحمود لەساڵی ٢٠٠٦ بەشداری درامای گەردەلوولی كردو لەبەشی یەكەم و دووەم و سێیەمی دراماكەدا رۆڵێكی سەرەكی هەبوو و بەو رۆڵە جێگای خۆی لەناو دڵی بینەراندا كردەوە. هونەرمەند عیرفانی وەستا محەمەد كە یەكێك لەهاوڕێ نزیكەكانی  هونەرمەند هادی مەحمود بووە لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: كاك هادی هێندەی هونەرەكەی هێندەی جەماوەرەكەی كەسایەتییەكی جوانی هەبوو و لەو باوەڕەدا نیم موچەخۆری هیچ شوێنێكیش بووبێت من لێی نزیك بووم». ناوبراو وتیشی:»لەم وڵاتەی ئێمەدا دەسەڵات پاش مردنیان هونەرمەندانیان بیردەكەوێتەوە». « كاك هادی كەسێك بوو كە نەیدەویست دەست پان بكاتەوە بۆ ئەو بەرپرسانە، بۆیە پەنای بۆ كەسابەتێكی سەربەرزانە بردو ئەوەش لەناو خەڵكدا گەورەتری كردو پێشووتریش هیچ كارێكی دیكەی نەبوو و لەم كۆتاییانەدا كە باری دارایی باش نەبوو پەنای برد بۆ ئەو ئیشە تا چاوەڕێی دەستی سەرانی دەسەڵات نەبێت و هەموو كەس ئەو راستییە دەزانێت و ئەم حكومەتە هەمیشە پشتی كردووەتە هونەرمەندەكان». عیرفانی وەستا محەمەد باسی لەوەشكرد كەزۆرجار هونەرمەند دەچێتە لای بەرپرسێك پاش دوو كاتژمێر رێگە نادەن بەرپرسەكە ببینێت» پاش مردنی هونەرمەندەكەش من بەرپرسەكان ناودەنێم سەیارەی بووك، چونكە هەموو باوەشێك گوڵیان پێیەو خۆیان رازاندووەتەوە، من وەك عێرفانی وەستا محەمەد هەمیشە وتوومە یەك دیناری حكومەتی هەرێم و ئەم دەسەڵاتە لەخۆم و ماڵ و مناڵم حەرام بێت و هەرگیز چاوم لەدەستیان نەبووەو ناچمە بەر دەرگای هیچ بەرپرسێك و كاك هادیش بەو شێوەیە بووە». هونەرمەند هادی مەحمود لەساڵی ١٩٩٥ ژیانی هاوسەرگیری  پێكهێناوەو خاوەنی دوو كچە بە ناوەكانی (تەنكە و باری). پاش كۆچی دوایی هونەرمەند هادی مەحمود رابیتەی مرۆیی ئەركی چاودێریكردنی منداڵەكانی هونەرمەندی ناوبراویان لەئەستۆ گرتووە.   شێخ حسێن، سەرۆكی ئەنجومەنی كارگێڕی رێكخراوی رابیتەی مرۆیی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»ئێمە ئەوەندەی بەرهەمەكانی كاك هادیمان بینیبوو پیاوێكی سەنگین بوو و هەمیشە دەم بەخەندە بووە،  ئێمە لەكاتی مردنەكەیدا ئەوەمان زانی كەبارودۆخی داراییان باش نەبووەو پێمان وترا لەكرێچیدایەو خەریكی سەوزەو میوە فرۆشتنە، بەداخەوە كەكۆچی دوایی كردو ئەو منداڵانەی لێ بەجێما بەتایبەت منداڵە بچووكەكەی كە ئێمە دەتوانین لەپڕۆژەی كەفالەتكردنی نازداراندا خزمەتیان بكەین لەڕووی دابینكردنی سەرچاوەیەكی بژێوی بۆ خێزانەكە». هەروەها وتیشی:» جۆرێك لەچاودێریان دەكەین وەك دابینكردنی پێداویستی قوتابخانە بۆ ئەو مەبەستە بڕیارماندا كەفالەتی خێزانی ئەو هونەرمەندە بەڕێزە بكەین».

شەنای فاتح بەرزبونەوەی بەهای دینار بەرامبەر دۆلار نرخی كاڵاكانی لەهەرێمی كوردستاندا دانەبەزاندووە و بەڕێوەبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی دەڵێت:"مانگی داهاتوو نرخی زۆربەی كاڵاكان دادەبەزێت". لەماوەی رابردوودا بەهای دۆلار بەرامبەر دینار بەرزبوونەوەیەكی بەرچاوی بەخۆوە بینی، كە لەكۆتایی مانگی كانونی دووەمدا 100 دۆلار گەیشتە سەرو 170 هەزار دینارو بەو هۆیەوە نرخی كاڵاكان 21% بەرزبوویەوە، بەڵام لە كۆتایی مانگی ئاداردا بەهای دینار بەرزبوویەوەو ئەمڕۆ چوارشەممە 26ی نیسان بەهای 100 دۆلار بەرامبەر 140 هەزار دینارە. ئەو خۆراكانەی لەبازاڕەكانی هەرێمی كوردستاندایە لەئێران و توركیا و چین و ئەوروپا هاوردە دەكرێن، نرخەكانیشیان زیاتر لەسەر بنەمای بەهای دۆلار دیاریدەكرێن، هەندێكجاریش لەسەر رێژەی گومرگ و باجیش دیاریدەكرێن. سۆران عەبدولغەفور بەڕێوبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كە  ئەو كاتەی  كەبەهای 100 دۆلار لە120 هەزارەوە بۆ 146 هەزار دینار بەرزبوویەوە، هەموو ماددە خۆراكییەكان 20% بەرزبوونەوەیان بەخۆیانەوە بینی، دوای ئەوەی نرخی 100 دۆلار بۆ 160 هەزارو 170 هەزار دینار بەرزبوویەوە هەرچەندە ئەو نرخانە وردە وردە بەرزبوونەوە، بەڵام  بە جێگیری نەمانەوە". لەو كاتەی نرخی 100 دۆلار بە 170 هەزار دینار بوو، 21% نرخەكان زیادیان كردووە بەڕێوەبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی وتیشی:" نرخی كاڵاو شمەكەكان رۆژانە هەزار دینار بەرزدەبوونەوە یان 500 دینار دادەبەزین". " لەو كاتەی نرخی 100 دۆلار بە 170 هەزار دینار بوو، 21% نرخەكان زیادیان كردووە"سۆران عەبدولغەفور وای وت. بەڕێوبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد " نرخەكان لەئێستادا تاڕادەیەك جێگیرییان پێوە دیارە،  بۆنموونە ئارد  بۆ هەر فەردەیەك 11 هەزار دینار دابەزیوە و ئەگەر هەیە ئەم هەفتەیەش زیاتر دابەزێت، چونكە حكومەتی عێراقی رایگەیاندووە كە نرخی دۆلار بۆ بازرگان بە 132 هەزار دەگۆڕێتەوە و مانگی داهاتوو زۆربەی كاڵا بازرگانییەكان دابەزین بە خۆیانەوە دەبینن". بەڕێوەبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی: مانگی داهاتوو نرخی زۆربەی كاڵاكان دادەبەزێت  بانكی ناوەندی عێراق بەهای دۆلاری بەرامبەر دینار جێگیر كردووە كە 100 دۆلار بەرامبەر بە 132 هەزار دینارە، بەڵام لە بازاڕی ئاڵوگۆڕی دراو 100 دۆلار بە 140 هەزار دینارە. كاسبكارێكی سلێمانی ئاماژە بە بەشێك نرخی كاڵا و شمەكەكان دەكات كە بەهۆی بەرزبونەوەی بەهای دینار بەرامبەر دۆلار نرخەكانیان دابەزیوە و ئەو كاڵایانەش دەخاتەروو كە گرانبوون. گۆران محەمەد خاوەن فرۆشگایەكی خواردەمەنییە لەشاری سلێمانی بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد  نرخی هەندێ خۆراك بەرزبووەتەوە و هەندێكیش نرخەكانیان دابەزیون، نرخی ئەو برنجانەی لە بەشە خۆراكی مانگانەدا دەدرێنە هاوڵاتیان دابەزیون، هەروەها نرخی چا دابەزیوە، "پاكەتێك چای دووغەزال پێشتر بە حەوت هەزارو ٥٠٠ دینار بوو و ئێستا بەشەش هەزارە و چای مەحموودیش بەشەش هەزارو ٥٠٠ دینار بوو و ئێستا بە شەش هەزار دینارە". ئەو خاوەن فرۆشگایە باسی لە نرخی زەیتیش كرد كە دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە، و نمونەی ئەوەی هێنایەوە كارتۆنێك زەیت كەبیست دەبەی یەك لیتری تێدایە بە ٦٦ هەزار دینار بووەو ئێستا بە ٤٥ هەزار دینارە. سەبارەت بە رۆنی تەنەكە گۆران محەمەد هێمای بۆ ئەوەكرد كە نرخی رۆنی ئەسیڵی ئیماراتی گرانترینەو نرخەكەشی دانەبەزیووە كە قوتووی چوار كیلۆییەكەی بە ٢٥ هەزار دینارە، بەڵام رۆنە توركییەكان بەشێوەیەكی گشتی نرخیان دابەزیوە. عەلی مەحمود خاوەن قەسابخانەیە لەشاری سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: "ئەو گۆشتەی ئێمە دەیفرۆشین خۆماڵییە و نرخەكەی گران نەبووەو هەرزان بووە ماوەیەك لەمەوپێش نرخی كیلۆیەك گۆشت بە٢٢ هەزار دینار بوو، بەڵام ئێستا بە ٢٠ هەزار دینارە." وتیشی:" لەبەرئەوەی مامەڵەی ئێمە بەدینارە نەك دۆلار بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار كاریگەری لەسەر ئێمە نییە، بەڵام گرانی نرخی گۆشت پەیوەندی بەگومرگەوە هەیە و تا زیاتربێت نرخەكەی گرانتر دەبێت".

بێدار محەمەد  كێشەی كەمیی و نەمانی دەرمان لەنەخۆشخانەو بنكەو مەڵبەندە تەندروستیەكانی گەرمیان بەردەوامە، بەرپرسانی تەندروستی دەڵێن كەمی بودجەو بەرفراوانبوونی ناوچەكەو زۆربوونی ژمارەی دانیشتووان گرفتی سەرەكییانە. لەسنوری ئیدارەی گەرمیان چوار نەخۆشخانەو 13 مەڵبەندی تەندروستی و 54 بنكەی تەندروستی بوونی هەیەو هاووڵاتیان بەهۆی كەمی دەرمان لەدەرەوەی نەخۆشخانەكان دەرمانەكانیان دەكڕن. هەژار محەمەد، هاووڵاتیەكی خەڵكی شارۆچكەی رزگاری سەر بەقەزای كەلارە، بەنیگەرانیەوە بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد، لەگەڵ گرفتی نەمانی دەرمان لەنەخۆشخانەكانی سنوری ئیدارەی گەرمیان، بەشێك لەدەرمانەكان  لەبازاڕەكان دەستدەكەون ئەوەش گرفتێكی ترەو خەڵكی نەدارو دەستكورت باجەكەی دەدات. سەلام هیدایەت، چالاكی مەدەنی لەگەرمیان، بەهاوڵاتی وت:» كەرتی تەندروستی لەگەرمیان ئیفلیج بووەو خێرخوازان بوونەتە فریادڕەسی ئەم كەرتە، خێرخوازان نەبن دەبێ فاتیحە بۆ  كەرتی تەندروستی بخوێنین».  بەرپرسی بەشی كۆگای دەرمان  لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی گەرمیان دەڵێت لەكۆی 200 جۆر دەرمانی تایبەت بەنەخۆشیە درێژخایەنەكان تەنها 40 جۆریان ماوەتەوە». محەمەد ئازاد، بەرپرسی بەشی كۆگای دەرمان  لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی گەرمیان، بەهاوڵاتی  وت:» لەچەند سەرچاوەیەكەوە دەرمانمان پێدەگات،  لەوانە لەبەغدا  دەرمانمان بۆ دەنێرێت، لەگەڵ هاوكاری رێكخراوەكان و كڕینی دەرمان لەڕێگەی كۆمپانیاكانی ناوخۆ». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە ساڵێك زیاترە دابینكردنی دەرمان زۆر كەمیكردووەو گرفتی بۆ دروستكردوون، وتیشی:» پشكی ئێمە لەبەغداوە خراوەتەسەر پارێزگای سلێمانی و دەبێ لەسلێمانییەوە پشكی خۆمان وەربگرین، ئەوە لەكاتێكدایە سلێمانیش هەمان گرفتی هەیە لەگەڵ بەغدا، بەهۆی رۆتینات و گرفتی نەبوونی بەڕاد دەرمانەكان درەنگ دەگەنە لامان و زۆر سودی لێ نابینین». لەكۆی 200 جۆر دەرمانی تایبەتی بەنەخۆشی درێژخایەن تەنها 40 جۆری بەردەستە « بەهۆی خەرجنەكردنی پارە بۆ كۆمپانیاكان، دەرمانمان بۆ دابین ناكەن كەتایبەتە بەساڵانی  2021 و 2022 ئیتر ئێمە چۆن گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیای تری دەرمان بكەین بۆ كڕینی دەرمان، جگە لەوەی لەكۆی 200 جۆر دەرمانی تایبەتی بەنەخۆشی درێژخایەن سەرووی 160 جۆری دەرمان هیچ جۆرێكی لەكۆگاكان نەماوە».  محەمەد ئازاد، وای وت. مانگانە بڕی 100 بۆ 150 ملیۆن دینار بۆ كڕینی دەرمان بۆ گەرمیان خەرج دەكرێت و 75 ملیۆن دیناری دەڕوات بۆ كۆمپانیای پاككردنەوەی نەخۆشخانەكان. بەرپرسی بەشی كۆگای دەرمان  لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی گەرمیان قەرزی دەرمان و ئێشكگری لەسەر تەندروستی گەرمیان لەكۆكاگان و كۆمپانیاكان زیاتر لەپێنج ملیار دینارە كە 570 ملیۆن دیناری قەرزاری كۆمپانیاكانی دەرمانن. ئەركان محەمەد، جێگری بەڕێوەبەری گشتی نەخۆشخانەی گشتی كەلار بەهاوڵاتی وت:»  هەندێك جۆری دەرمان پێشتر بۆ نەخۆشخانەكان لەڕێگەی كەرتی تایبەتەوە بۆ كلینك و نۆرینگەكان كڕدراوە، بەڵام ئەوەی نەخۆشخانەكان كۆتایی هاتووە».  

هاوڵاتی لەكاتێكدا ١٨ رۆژ بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمان و سەرۆكایەتی توركیا ماوە، بانگەشەی هەڵبژاردنیش بەشێوەیەك گەرم بووە كەپارتە سیاسییەكان و كاندیدەكانی سەرۆكایەتی، گوند بەگوند، گەڕەك بەگەڕەك و شار بەشار لەنێو هاووڵاتیاندا دەگەڕێن بۆ ئەوەی دەنگ كۆبكەنەوە.  بەپێی چاودێران ئەم هەڵبژاردنە یەكێك لەگرنگترین هەڵبژاردنەكانە لەمێژووی توركیادا، زۆر كەس پێیانوایە، تەمەنی درێژی دەسەڵاتەكەی رەجەب تەیب ئەردۆغان ١٨ رۆژی دیكەیە، بەڵام بەشێكیش بەدووری نابینن ئەردۆغان ئەم جارەش سەركەوتن تۆمار بكات.   راپرسیەكان ئەردۆغان دەترسێنێت! ئەوەی كەترسی لەدڵی ئەردۆغان و پارتەكەی (ئاكەپە)دا دروستكردووە، ئەو راپرسیانەیە كە رۆژانە لەلایەن كۆمپانیا ناسراوەكانی بواری لێكۆڵینەوەو راپرسیەوە رادەگەیەندرێن. تائێستا ٩٠٪ی راپرسیەكان باسیان لەشكستی ئەردۆغان و پارتەكەی لەهەڵبژاردندا كردووە. دوایین راپرسی لەلایەن كۆمپانیای (ئۆ ئاڕ چی)یەوە ئەنجامدراوە كە لەتوركیا باوەڕپێكراوەو تێیدا ئەوە خراوەتەڕوو  كەمال كلچدارئۆغلۆ كاندیدی هاوپەیمانی گەل 49.3% ، رەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیدی هاوپەیمانی كۆمار 42,4% ، موحەڕەم ئینجە كاندیدی پارتی مەملەكەت 6,1% و سینان ئۆغان كاندیدی هاوپەیمانی ئاتا ٢.٢٪ی دەنگەكان بەدەستدەهێنن. هەرچەندە بەپێی راپرسیەكە هیچ كام لەكاندیدەكان ناتوانن دەنگی پێویست كە ٥١٪یە، بەدەستبهێنن، بەڵام لەخولی دووەمی هەڵبژاردندا كە بەهەموو پێوەرێك كلچدارئۆغلۆو ئەردۆغان دەمێننەوە، ئەردۆغان دەدۆڕێت و كۆتایی بەدەسەڵاتە ٢١ ساڵەكەی دەهێندرێت. هەروەها دەنگەكانی پارتی دادو گەشەپێدان بەڕێژەیەكی بەرچاو كەمی كردووەو زۆربەی شرۆڤەكارانی دۆخی توركیا دەڵێن، ئیدی لەپەرلەمانە نوێیەكەدا زۆربەی كورسیەكان لەدەستی هاوپەیمانی كۆمار (ئاكەپە – مەهەپە)دا نابێت و ئەگەرێكی زۆریش هەیە، ناتوانن حكومەت پێكبهێنن. ناوەندی لێكۆڵینەوەی “سامەر” ئەنجامی راپرسییەكەی تەنیا لەباكوری كوردستان بڵاوكردەوە كە كەمال كلچدارئۆغلۆ لە باكوری كوردستان بەهاوكاری پارتی چەپی سەوز كەهەدەپە لەڕێگەی ئەم پارتەوە بەشداری لەهەڵبژاردندا كردووە، دەتوانێت ٧٠٪ی دەنگەكان بەدەستبهێنێت و لەبەرامبەریشدا رەجەب تەیب ئەردۆغان لەباكوری كوردستان ٢٠٪ی دەنگەكان بەدەستدەهێنێت و ١٠٪ی دەنگەكانی دیكەش بۆ كاندیدەكانی دیكەو بایكۆت دەبێت. ئەنجامی راپرسیەكەی ناوەندی لێكۆڵینەوەی كۆمپانیای سامەر لەبارەی دەنگی پارتە سیاسیەكانیش لەسەرتاسەری باكوری كوردستان و توركیا بەم شێوەیەیە كە پارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە) 35,8%، پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) 30.4%، پارتی چەپی سەوز (هەدەپە) 10,3%، پارتی باش 9,2% ، پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست 7,4%، پارتی مەملەكەت 2,6%و پارتی كرێكارانی توركیا ٢.٢٪. پارتی چەپی سەوز لە ٦٥ پارێزگا كۆبونەوەی جەماوەری فراوان ئەنجامدەدات پارتی چەپی سەوز لە ٢٤ی نیسانەوە دەستی بەكۆبوونەوە جەماوەریەكانی لەچوارچێوەی بانگەشەی هەڵبژاردندا كردووە. پەروین بوڵدان و میدحاد سانجار هاوسەرۆكانی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە)، چیدەم كلچگون ئوچارو ئیبراهیم ئاكن هاووتەبێژانی پارتی چەپی سەوز، بەرپرسانی كۆنگرەی كۆمەڵگەی دیموكراتی، كۆنگرەی دیموكراتی گەلان، سەرۆك و بەرپرسانی پارتەكانی بەشدار لەهاوپەیمانی رەنج و ئازادی كۆبوونەوە جەماوەریەكانی پارتەكە بەڕێوەدەبەن. بەرپرسانی پارتەكە تا ١٣ی ئایار لە ٦٥ پارێزگاو ناوچەی باكوری كوردستان و توركیا، لەگەڵ جەماوەرەكەیان كۆدەبنەوە، كەدوایین كۆبوونەوەی جەماوەریش لەپارێزگای ئامەدی باكوری كوردستان دەبێت.  هەرچەندە بەپێی راپرسیەكان، دەنگەكانی پارتی چەپی سەوز لەنێوان ١٠٪ بۆ ١٢٪ دەبێت، بەڵام بەرپرسانی پارتەكە رایدەگەیەنن كەدەتوانن نزیكەی ١٠٠ كورسی پەرلەمان بەدەستبێنن كە لەمێژووی كوردانی باكوری كوردستان تائێستا نەتوانراوە بەم ئەندازەیە كورسی پەرلەمان بەدەستبهێنن.   پەرلەمان و چارەسەری پرسی كورد لەم هەڵبژاردنەدا، خاڵی یەكەمی دانوستانەكانی كورد لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی توركیا بۆ كۆتاییهێنان بەدەسەڵاتی تاكڕەوی پارتەكەی ئەردۆغان و دەوڵەت باغچەلی. میدحاد سانجارو پەروین بوڵدان هاوسەرۆكانی هەدەپە لەگەڵ كەمال كلچدارئۆغلۆ كاندیدی ئۆپۆزسیۆن كۆبوونەوە ئەنجامدراو ئۆغلۆش رایگەیاند، ناونیشانی پرسی كورد پەرلەمانەو پێویستە قەدەغەی سەر زمانی كوردیش هەڵبگیرێت. قسەكانی كلچدارئۆغلۆ وایكرد هەدەپە هیچ كاندیدێك بۆ پۆستی سەرۆكایەتی دیاری نەكات و هەرچەندە بەفەرمی راینەگەیاندووە، بەڵام لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا دەنگ بە كلچدارئۆغلۆ دەدەن و بەم شێوەیە شكستی ئەردۆغان وەك هیوایەك بۆ چارەسەری پرسی كورد دەبینرێت. سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپە كە لە ساڵی ٢٠١٦ەوە لەزینداندایە رایگەیاند، دوای ئەردۆغان، كاری سەرەكیمان هەوڵدانە بۆ چارەسەری پرسی كورد لەنێو پەرلەماندا، بەڵام پێویستە هەموو لایەنەكانی پەیوەست بەپرسەكە لەنێو پرۆسەكەدا جێی خۆیان بگرنەوە كە زمان و كلتوری خۆمان بەدەست بهێنینەوە. حەسەن جەمال نووسەرو رۆژنامەنووسی دیاری توركیاو كاندیدی پارتی چەپی سەوز لەئەستەنبوڵ لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ ئاژانسی میزۆپۆتامیا ئاماژەی بەچۆنیەتی چارەسەری پرسی كورد كردو رایگەیاند:» ئەردۆغان كێشەی كورد بەهەموو شێوەیەك بۆ بەرژەوەندییەكانی بەكاردەهێنا، وای پیشاندا كەكێشەكە چارەسەردەكات و بەم شێوەیە دەنگی كۆكردەوە، كەبینیشی دەنگەكانی لەدەستدەدات، دەستی لەچارەسەری كێشەی كورد هەڵگرت». هەروەها راشیگەیاند تائەردۆغان شكست نەهێنێت، رێگە بۆ چارەسەری كێشەی كورد ناكرێتەوە، چارەسەری كێشەی كورد بەسازان دەكرێت.» كێشەی كورد بەدیالۆگ، سازان و نەرمبوونەوە چارەسەر دەكرێت، هیچ چارەسەرێكی دیكەی نییە». ئەردۆغان بە ئاسانی شكست قبوڵ ناكات! ئەم ١٨ رۆژەی كە بۆ هەڵبژاردن ماوە، رۆژانێكی هەستیارو گرنگن كە بۆ هەموو ئەگەرێك كراوەیە. بەهۆی ئەوەی جیاواز لەهەڵبژاردنەكانی رابردوو، توندوتیژی تێیدا زۆر بووەو تاوەكو ئێستا چەندین جار هێرش كراوەتەسەر بارەگاو ناوەندەكانی هەڵبژاردنی پارتە سیاسییەكانی توركیا. پارتی باش (ئیی پارتی)، جەهەپە و پارتی چەپی سەوز چەندین جار ئاشكرایان كردووە كەتەقە لەبارەگاكانیان كراوە كەدواینیشیان هێرشی چەكداری بۆ سەر بارەگای پارتی چەپی سەوز بوو لەشاری ئامەدی باكوری كوردستان. رۆژنامەی فۆریگن پوڵسی لەڕاپۆرتێكی شیكاریدا ئاماژەی بەوەدابوو كەترسی ئەردۆغان لەدادگاییكردنی، وەهای كردووە، بەئاسانی دەست لەكورسی دەسەڵات هەڵنەگرێت و پێویستە ئۆپۆزسیۆن كەشێك بخوڵقێنێت كەئەو ترسە لەدڵی ئەردۆغان نەمێنێت. لەم هەڵبژاردنەدا ٦٤ ملیۆن و ١٩١ هەزار و ٢٨٥ هاوڵاتی توركیا مافی دەنگدانیان هەیە كە سێ ملیۆن و ٢٨٦ هەزار ٧٨٥ كەسیان لەدەرەوەی توركیا دەژین و بڕیارە لە ٢٧ی نیسان تا ٩ی ئایار لەدەرەوەی وڵات دەنگ بدرێت. كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی توركیا ئامادەكاری هەڵبژاردنەكانی كردووە و ١٩٥ هەزارو ٧٠٥ سندوقی دەنگدانی لەناوەندەكانی دەنگدان ئامادەكردووە كە چوار هەزار و ٩٦٩ سندوق لەدەرەوەی وڵات و ٢١ هەزارو ١٥ سندوقیش لەگوندەكان دادەنرێن.

عەمار عەزیز ژنە رزگاربووەکانی دەستی داعش منداڵەکانی خۆیان لەخێوەتەکانی ئاوارەییدا بەجێهێشت، بەهۆی رەتکردنەوەی کۆمەڵگاو غیابی دەستەبەری یاسایی  بۆ دەستکەوتنی  تۆمارە فەرمییەکان، ئەگەری ئەوە هەیە ئەو منداڵانە تووشی خەمۆكی ببن‌و بكەونە ژینگەیەکی پر  لەتوندڕەوی. ئیبتیهاج، لەژێر دەستی داعش  لەبەردەم دوو بژاردە بوو، یەکەم دەربازبوون لەدۆزەخی داعش یاخود مانەوە لەگەڵ منداڵەکەی، دواجار رێگەی یەکەمی هەڵبژارد کەئەویش رزگاربوون لەدەستی داعش و ماڵئاوایی یەکجارەکی لەمنداڵەکەی بوو، ئەو منداڵەی کە نۆ مانگ لەسكیدا بووەو چوار ساڵ بەخێوی کردووە، بەڵام دواجار بەهۆی نەبوونی هیچ یاسایەک و رەتکردنەوەی کەسوکاری ماڵئاوایی لێكردووە . حەلا سەفیل، رزگاربوویەکی دیکەی ژێر دەستی داعشە: «دەمزانی ئەگەر دووگیان بم ناتوانم منداڵەکەم لەگەڵ خۆم ببەمەوە، بۆیە چەند جارێک حەبم خواردووە تا دووگیان نەبم» . وەك حەلا سەفیل، بۆ هاوڵاتی باسیكرد سێ جار کڕین و فروشتنی پێوەکراوە، حەوت جار هەوڵی هەڵهاتنی داوەو ژمارەیەک حەبی خواردووە تا دووگیان نەبێت، ئەو خەڵکی  کۆمەڵگای تل قەسەبە سەر بەقەزای شنگال، لەدرێژەی گێڕانەوەكەدا وتی:» چەکدارانی داعش هەموو شتێکیان لەگەڵ ئێمە کردووە ئەوەندە بێزاربووین حەوت جار هەوڵی هەڵاتنمدا، لەهەمووی ناخۆشتر دەستدرێژی سێکسی بووە، بەدزی ئەوان حەبم خواردووە تا لە ئەوان دووگیان نەبم چونکە دەمزانی هیچ کەسێک قبوڵ ناکات منداڵێك باوکی داعش بێت لەگەڵ خۆم بیهێنمەوە.» حەلا سەفیل لە یەكی تەمموزی 2017 لەژێر دەستی داعش رزگاربووە، وتیشی:» راستە ئەو منداڵانە گوناهیان نیە، بەڵام ئێمەش هیچ تاوانێکمان نەکردبوو داعش هەموو شتێکی بەسەر ئێمە هێنا، وا دابنێن هەندێک لە رزگاربووانی ئێزدی منداڵەکانی داعشیان لەگەڵ خۆیان هێنا باشە چی بەخەڵک بڵێین، لەهەمانکاتدا خەڵک پێیان دەڵێن کوڕی داعش کەئەوەش کاریگەری زۆر خراپ دەکاتەسەر منداڵەکە «. هەرمان میرزا بەگ، جێگری میری ئێزدییان بەهاوڵاتی وت:» لەڕووی ئایینەوە وەرگرتنی منداڵەکانی داعش دژی بنەماکانی ئایینی ئێزدیە، چونکە ئێمە تەنیا ئەو منداڵانە وەردەگرینەوە کەدایک و باوکیان ئێزدی بن، بەهیچ شێوەیەک ئەو منداڵانە وەرناگرینەوە». هەرمان میرزا بەگ وتیشی:» تۆمارکردنی ئەو منداڵانە کێشەیەکی ترە ئایا لەسەر ناوی کێ توماردەکرێن؟ خۆ ناکرێت لەسەر ناوی دایکیان تۆماربکرێن یان دەبێت لەسەر ناوی باوکیان تۆماربکرێن و بنووسرێت  «مسلم « لەناسنامەکەیاندا، دواتر  ئەو منداڵە موسوڵمانانە دەبنە میراتگری خێزانێکی ئێزدی ئەوەش جێگای قبوڵکردن نیە «. ئەنجومەنی باڵای روحانی ئێزدی لە 24ی نیسانی 2019 بڕیاریدا بەوەرگرتنەوەی تەواوی ژنان و هاووڵاتیانی رزگاربووی دەستی داعش بەمنداڵەکانیانەوە، فەتواکە ناڕەزاییەکی فراوانی بەدوای خۆیدا هێنا، دوای سێ رۆژو لە 27ی نیسانی 2019 لەنووسراوێکدا جەختیکردەوە لەوەی ئەوان لەفەتواکەیاندا مەبەستیان وەرگرتنەوەی ئەو منداڵانەی چەکدارانی داعش نەبووە  کە لەئەنجامی دەستدرێژی بۆ سەر کچان و ژنانی ئێزدی لەدایکبوون، بەڵکو مەبەستیان ژنانی ئێزدی و ئەو منداڵانەیە کە لەتەمەنێکی بچووکدا کەوتوونەتە دەست ئەو رێکخراوە. « ئێمە فشار لەسەر ئەو ژنانە ناکەین کەمنداڵیان لەداعش هەبووە، ئەوانەی نایانەوێت دەستبەرداری منداڵەکانی خۆیان بن رێگامان لەهیچ کەسێکیان نەگرتووە با کۆمەڵگای نێودەوڵەتی ئەو ژنانە لەگەڵ منداڵەکانی لەدەرەوەی وڵات سەنتەرێکیان بۆ بکاتەوەو بەخێویان بکات «جێگری میری ئێزدیان وادەڵێت. سێڤێ حەموو، چالاکوانێکی کچە ، خەڵکی قەزای شنگالە زیاتر لەهەشت ساڵە لەکەمپ دەژیت، بەهاوڵاتی وت:»» تێکەڵکردنی ئەو منداڵانە لەگەڵ کۆمەڵگای ئێزدی تووشی سەدان کێشەیان دەکات، ئێمە هەموومان لەچارەسەر دەگەڕێین نەک زیادکردنی کێشە، ئەو منداڵانە هەموویان راهێنراون لەسەر دەیان شتی خراپ و توندەڕەوی ئەگەر ئەوانە تێکەڵ بەکۆمەڵگای ئێزدی بکرێن رەنگە لەداهاتوو نەوەیەکی زۆر خراپ پەیدابێت کەدواجار لەدەست هەموو کەسێک دەردەچێت«. حەمدی بەرواری ، بەرپرسی رێکخراوی مافی مرۆڤ لەشاری دهۆک بەهاوڵاتی وت:» بەپێی رێککەوتننامەی مافی منداڵان لەساڵی 1989 کە لە 54 بەند پێکهاتووە، یەکێک لەبەندەکان ئەوەیە دەڵێت هەر منداڵێک لەدایک بێت پێویستە ژیانی پارێزراو بێت و لەتۆمارە فەرمییەکان ناوەکەی تۆماربکرێت «. وتیشی: « چارەسەر ئەوەیە ئەو منداڵانە لەسەر ناوی دایکیان تۆماربکرێن و ئەمە شتێکی دروستەو لەهەندێک وڵات ئەمە پەیڕەو دەکرێت«. ئیبتیهاج، كە لە 2019 لەژێر دەستی داعش رزگاری بووە بۆ هاوڵاتی باسی لەوەشكردووە»چەند هەفتەیەک بەرلەوەی  رزگاربکرێم لە دەستی داعش لەگەڵ کەسوکاری خۆم بەتەلەفون قسەمانکرد، وتم منداڵێکی  شەش مانگی لەچەکدارێکی داعشم هەیە رازین بیانهێنمەوە، هەموویان وتیان بەهیچ شێوەیەک ئەو منداڵە وەرناگرین چونکە لای کۆمەڵگەو مەرجەعی باڵای ئێزدییەکان قبوڵناکرێن». «هەندێکجار بیری ئەو منداڵە دەکەم کەئایا ئێستا لەچ شوێنێکە لەژیاندا ماوە یاخود کوژراوە یان لەگەڵ کێ دەژیت، هۆکاری لەدەستدانی منداڵەکە بەهۆی کۆمەڵێک هۆکار بوو، لەوانە نەبوونی هیچ یاسایەکی تایبەت بۆ پاراستنی ژیان و تۆمارکردنی ئەو منداڵانە، راستە لەدەرەوەی ئیرادەی من لەدایکبووە بەڵام هەرچونێک بێت منداڵەکە هیچ تاوانی نیە» ئیبتیهاج وای وت. سۆزان سەفەر، بەرێوەبەری رێکخراوی داکە بۆ گەشەپێدانی ژنان بەهاوڵاتی وت: « ئەو منداڵانە هیچ گوناە و تاوانیان نیە، بەڵام ناکرێت عیراق و کۆمەڵگای نێودەوڵەتی فشار لەسەر ئێزدییەکان بکەن کە وەریانبگرنەوە، چونکە لەڕووی ئایینەوە دژی دەقەکانی ئایینی ئێزدییە، هاوکات کۆمەڵگاش ئەوان قبوڵ ناکات». سۆزان وتیشی: «چارەسەر ئەوەیە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی شێلتەرێکی تایبەت بۆ ئەو منداڵانەو ئەو ژن و کچانەی دەیانەوێت لەگەڵ منداڵەکانیان بژین و نایانەوێت بگەڕێنەوە ناو کەسوکاری خۆیان  دروستبكات». لەوبارەیەوە دەروێش چووکی ، بەڕێوەبەری رێکخراوی تولا تایبەت بەڕزگاربوانی دەستی داعش بەهاوڵاتی وت: «هەندێک حاڵەت رووبەڕووی ئێمە بووەتەوە کەهەندێک ژن و کچ دەیانویست ئەو منداڵانەی لەباوکی داعش لەدایکبوون لەگەڵ خۆیان بهێننەوە، هەرچەندە ئاماری وردم نیە بەڵام بەپێی زانیارییەکانم ژمارەی ئەو منداڵانەی لەباوکی داعش لەدایکبوون سەرووی 100 منداڵ دەبن «. « دوو تا سێ ژن لەکاتی رزگارکردنیان منداڵەکانی داعشیان لەگەڵ خویان هێناوە، کەسوکاریان قبوڵیان نەکرد بیهێننەوە بۆ ناو کۆمەڵگای ئێزدی ناچاربوون منداڵەکان گواسترانەوە بۆ خانەی هەتیوەکان لەشاری موسڵ، فشار لەسەر هیچ ژن و کچێک ناکەین کەدەستبەرداری منداڵەکانی خۆیان بن، ئەوان ئازادن بەتەنیا بگەڕێنەوە بۆ ناو کەسوکاری خۆیان یان لەگەڵ منداڵەکانیان بمێننەوە، بەڵام دەبێت بۆ ئەو حاڵەتانە ئەوان خۆیان رێگایەکی تر هەڵبژێرن چونکە تائێستا هیچ یاسایەک بۆ پاراستن و تۆمارکردنی ئەو منداڵانە دەرنەچووە». دەروێش چوکی وای وت. بەپێی یاسایی کارتی نیشتیمانی یەکگرتوو کە لەساڵی 2016 لەڕۆژنامەی وەقایعی عیراق بڵاوکراوەتەوە، منداڵی نەوجەوان شوێنکەوتەی دایک یان باوکیان دەبن کە لەسەرئاینی ئیسلامن، هەروەها لەماددەیەکی تردا هاتووە کەئەو منداڵانەی دۆزراونەتەوە یان باوانیان نادیارە بەموسڵمانی عێراق دادەنرێن  ئەگەر پێچەوانەی ئەوە نەسەلمێنرێت. بەهادین دەشتانی ، پارێزەری راوێژکار لە دادگای دهۆک بەهاوڵاتی وت: « تائێستا لەعێراق یاسایەکی تایبەت بەو منداڵانە دەرنەچووە کە لەفەرمانگەی رەگەزنامەی نیشتیمانی تۆماربکرێن ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ یاسای رەگەزنامە ژمارە 26 لەساڵی 2006 هەروەها دەستوری عێرا ق ماددەی 18 کەدەڵێت هەر ژن و پیاوێک کەمنداڵیان هەبوو لەخاکی عێراقدا ئەو منداڵە مافی ئەوەی هەیە لەڕەگەزنامە تۆماربکرێن باوک یان دایکی ئەو منداڵە عێراقی بێت «. «ئەگەر ژن داوا بکات منداڵەکە لەڕەگەزنامە تۆماربکرێت، دەبێت یەکەمجار لەدادگایەکی عێراق بۆ دادگا بیسەلمێنێت کە هاوسەرگیری لەگەڵ کێ کردووە، دوای ئەوە دەبێت ( اسبات نسب ) بۆمنداڵەکەی خۆی بکات کە لەباوکێکی داعش بووە، ئەگەر ئەوەش نەکراو هیچ بەڵگەیەکی نەبوو دەتوانێت لەڕێگای دوو شاهید بێت، بەڵام هەموو ئەمانە بۆ ژنانی ئێزدی زۆر قورسن چۆن دەتوانێت بزانێت هاوسەرگیری لەگەڵ کێ کردووە، لەوانەیە هەر پیاوەکە کوژرا بێت یان دیارنیە یان دوو شاهید لەکوێ بهێنێت» بەهادین دەشتانی وای وت.  وتیشی: «تائێستا نزیکەی پێنج هەزار منداڵ کە دایکیان عێراقییەو باوکیان داعشە لەکەمپی هوڵ و رۆژئاوای کوردستانن، لە2019 و 2020 هەوڵێک هەبوو کەیاسای ژمارە 26 ساڵی 2006 کەتایبەتە بەڕەگەزنامە راستکردنەوەی بۆ بکرێت، بەڵام سەرینەگرت و تائێستا هیچ گوڕانکاریەک لەیاساکەدا نەکراوە». بەهادین دەشتانی ئاماژە بەچارەسەری ئەم بابەتە دەکات و دەڵێت: « هەموارکردنەوەی یاسای ژمارە 26ی ساڵی 2006 کەیاسای رەگەزنامەیە، پێویستە پەرلەمانی عێراق ئەم یاسایە هەمواربکاتەوەو ماددەیەک ئیزافە بکرێت و تۆمارێکی تایبەت دروستبکرێت بۆ ئەم جۆرە حاڵەتانەو بارەگای ئەم تۆمارە لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی رەگەزنامە لەبەغدا بێت «. ئەحلام ، ناوی خوازراوی رزگاربوویەکی دیکەی ئێزیدییە، دوای رزگاربوونی لەژێر دەستی داعش بەیەکجاری ماڵئاوایی لەعێراق کردووە ئێستا لەوڵاتێکی ئەوروپی دەژێت،  بەهاوڵاتی وت:» چوار ساڵ لەژێر دەستی داعش بووم ، لەهەمووشی ناخۆشتر بەزۆر لەچەکدارێکی داعش دووگیان بووم ، پێش ئەوەی منداڵەکە لەدایک بێت زۆر هەوڵمدا لەباری ببەم، بەڵام چەکدارەکەی داعش بەوردی چاودێری منی دەکردو بەناچارییەوە منداڵەکە لەدایکبوو «. «زیاتر لەدوو ساڵ منداڵەکەم بەخێو کرد، بەڵام دواجار ماڵئاوایی یەکجاریم لێکردو لە 2019 لەژێر دەستی داعش رزگاربووم، بیری منداڵەکە دەکەم کەچۆن ماڵئاوایم لێکرد، ئێستاش دەڵێم تاوانی ئەو منداڵە چییە کەهاتە سەر دونیاو چارەنووسی دیارنیە» ئەحلام وای وت. لەپەرلەمانی کوردستان تائێستا هیچ پرۆژە یاسایەک لەسەر ئەم پرسە پێشکەش بەسەرۆکایەتی پەرلەمان نەکراوە، بەڵام لیژنەی مافی مرۆڤ ئامادەن بۆ چارەسەرکردنی پرسەکە. گوڵستان باقی ، ئەندامی پەرلەمانی کوردستان لەلیژنەی مافی مرۆڤ  بەهاوڵاتی وت: « دەتوانین پرۆژە یاسایەک پێشکەش بەسەرۆکایەتی پەرلەمانی کوردستان بکەین بۆ چارەسەرکردنی ئەم پرسە ، زۆر جار لەگەڵ ئەندامانی لیژنەی مافی مرۆڤ گفتۆگۆمان کردووە، بەڵام تائێستا هیچ پرۆژە یاسایەک لەسەر ئەو منداڵانەی باوكیان داعشە  ئاراستەی لایەنی پەیوەندیدار نەکراوە، ئەگەر ئێمە پرۆژە یاسایەک لەسەر ئەم پرسەیە ئامادە بکەین یەکەمجار راو بۆچوونی جڤاتی روحانی ئێزدی و لایەنی پەیوەندیدار وەردەگرین ئینجا پرۆژەکە ئامادە دەکەین و ئاراستەی سەرۆکایەتی پەرلەمانی کوردستانی دەکەین «. میرزا خەلەف، فەرماندەی پێشمەرگە لەشنگال و شارەزا لەبواری سەربازی بەهاوڵاتی وت: «هیچ گۆمانێک لەوەدانیە کە ئەو منداڵانە لەئاییندەدا دەبنە کەسانی شەڕکەرو توندەڕەو چونکە چەکدارانی داعش لەکاتی خۆی هەموو راهێنانێکی چەکداری و چۆنیەتی خۆتەقاندنەوەی لەناو خەڵکدا فێركردوون، هەروەها  راهێنراون لەسەر بەکارهێنانی هەموو جۆرە چەکێک، لەهەمووشی خراپتر وانەکانی توندەڕەوی بەرامبەر کۆمەڵگا فێركراون». خەیری بۆزانی، سەرپەرشتیاری دۆسیەی رزگارکردنی رفێنراوانی ئێزدی سەر بەحکومەتی هەرێم بەهاوڵاتی وت: « بابەتی منداڵانی داعش تەنها پەیوەست نیە بەئێزدییەکان چونکە هەر ناوچەیەکی داعش داگیری کردبێت زەواجی ( نیکحاح) لەگەڵ کچ و ژنانیان کردووە ، ئەمە حاڵەت نیە بەڵکو بەهەزاران منداڵ ئێستا لەئەنبار، موسڵ و سوریا  بەم شێوەیە لەدایکبوونە، زۆر سەیرە بۆچی تەنها باسی ئێزدییەکان دەکەن لەکاتێکدا حاڵەتی ئێزدییەکان جیاوازە وەکو (سەبی) مامەڵەیان لەگەڵ کراوە». خەیری بۆزانی وتیشی « بەبڕوای من نابێت بەهیچ شێوەیەک ئەو منداڵانە بگەڕێنرێنەوە بۆ ناو کۆمەڵگای ئێزدی چونکە لەجیاتی چارەسەرکردن دەیان کێشەی تر رووبەڕووی ئێمە دەبێتەوە، هەر کەسێک لەخەمی ئەو منداڵانەیە بابفەرمووێت منداڵەکان لەگەڵ دایکیان لەدەرەوە شێلتەرێکیان بۆ دروستبکات».  

هاوڵاتی ٢٥ی ئەم مانگە جارێکی دیکە، سوریا، تورکیا، ئێران و روسیا لەمۆسکۆ لەبارەی قەیرانی ١٢ ساڵەی سوریا کۆبوونەوە. کۆبونەوەکەی ئەم جارە لەسەر ئاستی بەرپرسە سەربازی و ئەمنیەکانی ئەو چوار وڵاتە ئەنجامدرا. خولوسی ئاکار وەزیری بەرگری تورکیا بەر لەکۆبوونەوەکە رایگەیاندبوو کەپرسێکی گرنگی کۆبوونەوەکەیان پرسی خۆبەڕێوەبەری باکورو رۆژهەڵاتی سوریاو هێزە چەکدارەکەی (هەسەدە)یە کەئەو وەک پرسی (تیرۆر) ناوی هێناوە. تورکیا لەکۆتایی ساڵی رابردوو، دەستی بەپرۆسەیەک کرد بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ رژێمی سوریاو روسیاش وەک نێوەندگیر رۆڵ دەگێڕێت، هەرچەندە تاوەکو ئێستا رژێمی سوریا رازی نەبووە، پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەنقەرە ئاسایی بکاتەوەو مەرجی ئەوەی هەیە کەپێویستە تورکیا هێزەکانی لەنێو خاکی سوریا بکێشێتەوە، بەڵام تورکیا لەم هەوڵانەی بەردەوامەو ئامانجی سەرەکیشی ئەوەیە کە بەرەیەکی ناوچەیی لەدژی پێگەی کورد لەسوریا دروستبکات. هەوڵەکانی تورکیا بۆ دژایەتیکردنی پێگەی کورد لەڕۆژئاوای کوردستان لەکاتێکدایە کە خۆبەڕێوەبەری باکورو رۆژهەڵاتی سوریا، بەیاننامەیەکی چارەسەری بۆ قەیرانی سوریا راگەیاندو داوای لە رژێمی سوریا کرد، دەرگاکانی دیالۆگ و گفتوگۆ بۆ چارەسەری کێشەکان بکاتەوە. خۆبەڕێوەبەڕێتیەکە لەبەیاننامەیەکەیدا دەڵێت،» ئێمە لەچوارچێوەی ئەنجومەنی سوریای دیموکراتیدا، بۆ چارەسەری کێشەکانی سوریا لەچوارچێوەی دیموکراسی و ئاشتیدا ئەم دەستپێشخەرییە رادەگەیەنین کە ئێش و ئازاری ملیۆنان هاووڵاتیمان کۆتایی پێبهێنین». لەبەشێکی دیکەی بەیاننامەکەدا هاتووە، « بەگوێرەی بەرپرسیاری خۆمان لەبەرامبەر گەلانی سوریا، هەوڵدەدەین هەنگاوی پێویست بۆ چارەسەری ئاڵۆزی و مسۆگەرکردنی ئاشتی و ئارامی بنێین، بەهۆی ئەوەی کۆبوونەوەو دەستپێشخەریەکانی هەرێمی و نێودەوڵەتی وەک جنێف و ئاستانە هیچ ئەنجامێکیان نەبووەو هۆکارەکەشی ئەمانەیە: یەکەم/ نەبوونی شیکاری راست بۆ ئاڵۆزی سوریا. دووەم/ نەبوونی بەرنامەی چارەسەری ئاشتیانەو دیموکراتی. سێیەم/ نەبوونی رۆڵێکی باشی هێزە چالاکەکانی سوریا لەدیالۆگ و گوفتوگۆدا بۆ چارەسەری. خۆبەڕێوەبەری باکورو رۆژهەڵاتی سوریا، هەروەها ئاماژەی بەوەکردووە کەسوریا وڵاتی هەموو پێکهاتەکانەو بەو هۆیەوە چارەسەری کێشەکان بەبەشداری هەموو پێکهاتەکان هۆکاری سەرەکی هەنگاوی چارەسەریەو بۆیە پێویستە، یەکێتی سوریا بپارێزرێت و نابێت لەدەرەوە هەوڵی چارەسەری کێشەکانی سوریا بدرێت. پێویستە مافی پێکهاتەکانی وەک کورد، عەرەب، سوریانی و ئاشوری بپارێزرێت. لەڕێگەی ئەزموونی باکورو رۆژهەڵاتی سوریا، ئاشکرا بووە کەهەموو پێکهاتەکان دەتوانن لەئاشتی و ئارامیدا پێکەوە بژین. دەبێت سەرچاوە سروشتیەکانی وەک (گازی سروشتی و نەوت) بۆ هەموو گەلانی سوریا بێت. دەستوەردانی تورکیا بەتایبەتی قەیرانەکانی سوریای قوڵتر کردووەتەوەو پێویستە رێگری لەدەستوەردانەکانی دەرەکی و بەتایبەتی لەدەستوەردانەکانی تورکیا بکرێت. لەکۆتایی دەستپێشخەریەکەدا خۆبەڕێوەبەری باکورو رۆژهەڵاتی سوریا بانگەوازی لەڕژێمی سوریا دەکات و دەڵێت، « بۆ چارەسەری کێشەی سوریا بەرپرسیارێتیەکی گەورەمان لەسەرشانە. باش دەزانین کە بەدەیان هەزار هاووڵاتیمان گیانیان لەدەستداوەو بەملیۆنان هاووڵاتیمان ئاوارەو دەربەدەر بوون. بۆیەش داوا لەڕژێمی سوریا و هەموو لایەنە دیموکراتەکان دەکەین کە وەڵامی دەستپێشخەریەکەمان بدەنەوە و پێکەوە هەوڵ بۆ سەرلەنوێ ئاوەدانکردنەوەی وڵاتەکەمان بدەینەوە». ٣٢ پارتی سیاسی سوریا پشتگیریان لەدەستپێشخەریەکە کرد لەڕاگەیەندراوێکی هاوبەشدا، ٣٢ پارتی سیاسی سوریا پشتگیری خۆیان بۆ دەستپێشخەریەکەی خۆبەڕێوەبەری باکورو رۆژهەڵاتی سوریا پیشانداو رایانگەیاند، ئێمە وەک پارتە سیاسیەکانی سوریا بۆ چارەسەری قەیرانی سوریا بڕوامان بەدیالۆگ هەیە. ئێمە بانگەوازی برایەتی و ژیانی هاوبەش و چارەسەری سیاسی دەکەین. پارتە سیاسییەکان ئاماژەیان بەوەکردووە، «ئێمە هیچ کاتێک هەوڵی دابەشکردنی سوریامان نەداوە، بەڵام دوژمنانمان بەبەردەوامی ئەم بانگەشەیە دەکەن. پرۆژەکەمان، سوریایەکی دیموکرات، رەنگاوڕەنگ و لامەرکەزیە. بۆیە پشتگیری لەدەستپێشخەریەکەی خۆبەڕێوەبەری باکورو رۆژهەڵاتی سوریا دەکەین». تاوەکو ئێستا، رژێمی سوریا کە لەلایەکی دیکەوە، سەرقاڵی ئاساییکردنەوەی پەیوەندیەکانی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکەو بەتایبەتی وڵاتانی عەرەبییە لەچوارچێوەی کۆمکاری عەرەبیدا، وەڵامی دەستپێشخەریەکەی نەداوەتەوە. چەند رۆژ لەمەوبەریش، ساڵح موسلیم هاوسەرۆکی پارتی یەکێتی دیموکراتی (پەیەدە) لەچاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ ئاژانسی هەواڵی فورات، باسی ئەوەی کرد کەتورکیا هەوڵدەدات، لەگەڵ گروپە چەکدارەکانی لایەنگری خۆی و سوپای سوریا، هێزێکی هاوبەش پێکبهێنێت و لەدژی هێزەکانی سوریای دیموکراتی (هەسەدە) بەکاریبهێنێت. بەم شێوەیە، گروپە چەکدارە جیهادیەکان کە بەفەرمانی تورکیا دەجووڵێنەوەو رژێمی سوریا، دوای ١٢ ساڵ لەکوشتن، ئازادو جەنگ هیچ پرۆژەیەکی چارەسەریان لەڕێگەی دیالۆگەوە پێ نییەو ئەوەی دەمێنێتەوە، بانگەوازی کوردە کەدەبێتە فریادڕەسی قەیرانە ئاڵۆزەکەی ئەو وڵاتە.

سەركۆ جەمال هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان زیاتر لەمانگێكە راگیراوە سەرەڕای ئەوەی رێككەوتن لەنێوان هەرێم و عێراق هەیە، دوو پەرلەمانتاری كورد دڵنیایی دەدەن لەجێبەجێكردنی رێككەوتنەكە. بەپێی رێككەوتنی هەرێم و عێراق هەرێمی كوردستان پێویستە رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوتی خاو لەڕێگەی كۆمپانیای سۆمۆی نیشتمانی عێراق بفرۆشێت و بڕیارە داهاتەكەی بخرێتەسەر هەژمارێكی بانكی و سەرۆك وەزیرانی هەرێم مافی ئەوەی هەیە پارەی لێ دەربكات بەچاودێری سەرۆك وەزیرانی عێراق. بەپێی پڕۆژە بودجەی 2023 و 2024 و 2025 پشكی هەرێم 12.67% و هەرێم و عێراق پابەندكراون كە جێبەجێی بكەن. هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان بەگشتی خۆشحاڵن بەڕێككەوتنی نێوان عێراق و هەرێم كەدۆخی ئابووری هەرێمی كوردستان باش دەبێت و دۆسیەی نەوت بەشەفافانە داهاتەكەی دەگاتەوە هەرێمی كوردستان.  ئەندامێكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق دەڵێت هەرێمی كوردستان مافی خۆیەتی داوای شایستە داراییەكانی لەعێراق بكات بۆ دابینكردنی مووچەو پێداویستیە داراییەكانی. نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەم دۆخەی هاتووەتە ئاراوە لەسەر داخوازی و سكاڵای دەوڵەتی عێراقی بووە واتە راگرتنی نەوتی هەرێم لەسەر ئەنجامی ئەو سكاڵایە بووە كەدەوڵەتی عێراق جوڵاندوویەتی ئەو بڕیارە دەرچووە، لەبەر ئەوە هەرێم مافی خۆیەتی داوای قەرەبوو بكاتەوە بۆ ئەو بڕە پارەیەی لەفرۆشتنی نەوت دەستیكەوتووە لەپێشتردا». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد دواجار مووچەی هاووڵاتیان و فەرمانبەرانە ناكرێت چاوەڕێ بن تا ئەوكاتەو مووچە نەدرێت تا نەوت هەناردە دەكرێتەوە. لە 25ـی ئاداری رابردووەوە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەلایەن توركیاوە راگیراوە ئەمەش بەهۆی بڕیارێكی دادگای ناوبژیوانیی نێودەوڵەتی لەپاریس، دادگاكە لەسەر سكاڵای عێراق لەدژی توركیا بۆ هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان، بڕیاری لەبەرژەوەندیی عێراقداو لەسەر بنچینەی ئەو بڕیارەش هەناردەكردنی نەوتی كوردستان راگیراوە. ئەندامێكی پەرلەمانی عێراق رەتیدەكاتەوە رێككەوتنی هەرێم و بەغدا هیچ كێشەیەكی بۆ دروست بووبێت و بەڕێككەوتنێكی بەهێزیش ناوی دەبات شوان محەمەد ئەندامی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» هیچ ئاماژەیەكی شكستی رێكەوتنی هەولێرو بەغداد لەئارادا نییە، بەپێچەوانەوە متمانەی باش لەنێوان هەردوولادا هەیەو تائێستاش محەمەد شیاع سودانی راستگۆیە لەگەڵ بەڵێنەكانی و كاری جددی بۆ جێبەجێكردنی كارنامەی كابینەكەی دەكات». «رێكەوتنی ئەمجارەی نێوان هەولێر - بەغداد رێكەوتنێكی پتەوو بەهێزە لەبەرژەوەندی هەردوولادایەو دەبێتە فاكتەری دەستەبەربوونی ئارامی دارایی لەعێراقدا بۆ ئێمەی كوردیش دەسكەوتێكی گرنگەو بەم نزیكانە هەناردەی نەوت دەستپێدەكاتەوە». شوان محەمەد وادەڵێت. هاوكات بەوتەی سەرچاوەیەك لەوەفدی دانوستانكاری هەرێم بۆ بەغدا تائێستا رێككەوتنی نێوان هەرێم و بەغدا هیچ كێشەیەكی بۆ دروست نەبووەو لەپرۆژەیاسای بودجەشدا جێگیركراوە. ئاژانسی رۆیتەرز لەڕاپۆرتێكدا ئاماژەی بەوەكردووە چەند ئاماژەیەك هەیە بۆ ئەوەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان دەستپێبكاتەوە، رۆیتەرز ئەوەشی خستووەتەڕوو توركیا دەیەوێت تادوای هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كەبڕیارە لە 14ـی ئایاری ئەمساڵ بەڕێوەبچێت، پرسی هەناردەكردنەوەی نەوتی كوردستان دوابخات. زیانەكانی راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم *385 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە *11,550,000 بەرمیل لەمانێگدا *تێكڕای نرخی نەوت 77 دۆلار بووە *بەرمیلێك بە 10,5 دۆلار كەمتر فرۆشتووە *بۆ هەر بەرمیلێك 66.5 بۆ ماوەتەوە *داهاتی 768 ملیۆن دۆلار دەكات *یەك ترلیۆن و 75 ملیار دیناری عێراقی دەكات دابینكردنی مووچەی مانگی نیسانی فەرمانبەرانی هەرێم *حكومەتی عێراق 400 ملیار دینار رەوانە دەكات *300 ملیار دینار لەداهاتی ناوخۆ * 900 ملیار دینار بۆ مووچە *یەك ملیۆن و 251 هەزارو 350 مووچەخۆر *170 ملیار دینار لەپارەی فرۆشراوی نەوت ماوەتەوە *كورتهێنان بەقەرزی ناوخۆیی پڕدەكرێتەوە تا پەسەندكردنی بودجە

هاوڵاتی لەڕیفۆرمەوە تاڕیفراندۆم پرسی ریفراندۆم لەئێران ململانێی باڵەکانی کۆماری ئیسلامی توندتر کردوەتەوەو خامنەیی لەگەڵ رەتکردنەوەی ریفراندۆم، پرسکردن بەدانیشتوانی وڵاتەکە بۆ چارەسەری کێشەکان رەتدەکاتەوە. لەماوەی 44 ساڵی رابردودا تەنها دوو ریفراندۆم لەئێران کراوە کەیەکەمیان لەساڵی 1979 لەسەر داوای روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامی و دووەم ریفراندۆمی وڵاتەکەش ساڵی 1989 بووە کەئامانجی ئەو دوو ریفراندۆمە لەبەرژەوەندیی دەسەڵاتەکانی خومەینی و خامنەیی شکاوەتەوە. ئەگەرچی عەلی خامنەیی رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران لەوتارەکانی ساڵانی رابردودیدا زیاتر لەشەش جار داوای کردوە بۆ چارەسەری کێشەی فەلەستین و ئیسرائیل ریفراوندۆم لەفەلەستین بەڕێوەبچێت و لەساڵی 2009 تا 2020 بە بەردەوامی لەوتارەکانیدا ئاماژەی بەگرنگیی ریفراندۆم کردووە بەڵام ریفراندۆمی لەئێران رەتکردووەتەوە. لەچوار یاسای دەستوری ئێراندا ئاماژەی روون بەبەڕێوەچوونی راپرسی و ریفراندۆم لەسەر پرس و کێشەکانی وڵاتەکە کراوە بەڵام سەرەڕای داواکاریی سەرۆک کۆمارەکانی پێشوو بەرپرسانی باڵای دەسەڵات لە 33 ساڵی رابردودا هیچ ریفراندۆم لەئێران ئەنجامنەدراوە. خامنەیی کە 34 ساڵە بەپێی یاسای ژمارە 110 لەدەستوری ئێران یەکلاکەرەوەی پرسی دەسەڵاتی سیاسییە لەو وڵاتە، بەتوندنی ریفراندۆمی رەتکردووەتەوەو رایگەیاندووە ناکرێت بۆ هەر کێشەیەک پرس بەهەموو خەڵک بکرێت و لەبەرامبەریشدا رەخنەگران دەڵێن ناکرێت چارەنووسی هەموو 84 ملیۆن دانیشتوی وڵاتەکە بەدەست پیاوێکی 84 ساڵ تەمەنەوە بێت. بەوتەی خامنەیی: ئەنجامدانی ریفراندۆم لەئێران پێویستی بەشەش مانگ کات هەیە کەدەبێتە هۆی دروستبوونی کێشە لەهەموو جومگەکانی دەسەڵات و حوکمڕانیی لەوڵاتەکە. تەنها لەساڵی  2022 لەوڵاتی سویسرا لانیکەم 10 جار ریفراندۆم لەسەر پرسە فیدڕاڵییەکانی ئەو وڵاتەی تێدا ئەنجامدراوەو لەساڵی 1848 تائەو ساڵە 321 جار راپرسی و ریفراندۆم لەو وڵاتە بەڕێوەچووە. ئەنیستیتوتی نێودەوڵەتیی بۆ هەڵبژاردن و دیموکراسی ئاشکرای کردووە لە کۆی 205 وڵاتی جیهان لە 80%ی ئەو وڵاتانەدا بۆ یەکلایی کردنەوە پرسە سەرەکییەکانیان دیموکراسی راستەوخۆ یان ریفراندۆم بەڕێوەدەچێت و لە 100 ساڵی رابردودا ئەنجامدانی ریفراندۆم بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە.   خامنەی ریفراندۆمی بۆ خۆی دەوێت دوای راپەڕینی گەلانی ئێران و هاتنەسەرکاری دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی لەئێران لە رێککەوتی 30 و 31ی ئازاری 1979 ریفراندۆم بە دوو دەنگی بەڵێ و نەخێر بۆ دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی کراو دواتر راگەیەنرا 92% دانیشتوانی ئێران بەدەنگی بەڵێ دەنگیان بەسیستمی کۆماری ئیسلامی داوە لەوڵاتەکەیان. دوای ریفراندۆم بۆ حوکمڕانیی کۆماری ئیسلامی، رەشنوسی نوێی دەستوری ئێران بەفەرمانی روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەرو یەکەم رێبەری کۆماری ئیسلامی ئامادە کراو بەسەرپەرشتی عەلی خامنەیی لیژنەیەک بۆ پێداچونەوەو نووسینەوەی دەستنیشانکران و دوای سێ مانگ لەپێداچونەوە لەساڵی 1989 خرایە راپرسییەوەو راگەیەنرا کەدەستوری نوێ دەنگی زۆرینەی خەڵکی ئێرانی بەدەستهێناوەو پەسندکراوە. بەپێی بڕگەی 177 ئەو دەستورەی ئێستای ئێران کە خامنەیی یەکێک لەئەندامانی سەرەکیی لیژنەی پێداچونەوەی بووەو لەڕاپرسیدا دەنگی هێنایەوە، بەهیچ جۆرێک گۆڕانکاریی لەسیستمی کۆماری ئیسلامی ئێران و (ویلایەتی فەقیهـ) و ئیمام یان پێشەوای گشتی کە خامنەییە راپرسیی لەسەر ناکرێت. رێبەری کۆماری ئیسلامی لەدوایین وتاری سێشەممەی هەفتەی رابردوو لە 18ی ئەم مانگەدا، ئەنجامدانی ریفراندۆم لەئێرانی رەتکردەوەو وتی: لەهیچ شوێنێکی جیهان پرس بەهەموو خەڵکێک ناکرێت و هەموو پرسێکیش ناخرێتە راپرسی و ریفراندۆمەوەو ئەگەر کێشەکانی وڵاتەکە 100 هێندەی دیکەش گەورەبن پێویست بەڕیفراندۆم ناکات و توانای چارەسەری کێشەکانیان هەیە بەڵام نابێت بێهیوا بن. خامنەیی وتیشی: هەندێک کەس لەسەر بنەمای سۆشیال میدیاو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان شیکردنەوەی بەلێشاو بۆ بارودۆخەکان دەکەن ئەوەش هەڵەیە. وتەکانی خامنەیی وەڵامێک بووە بۆ داواکاریی پێشتری میرحسێن موسەوی، سەرکردەی بزوتنەوەی سەوزو حەسەن رۆحانی سەرۆک کۆماری پێشوی ئێران کەهەردووکیان بەهۆی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکان و چارەسەری کێشەکانی ئێران داوایانکردبوو ریفراندۆم لەوڵاتەکە بەڕێوەبچێت. جگە لەو دوو سەرکردەیەی کۆماری ئیسلامی ژمارەیەکی بەرچاو لەبەرپرسانی باڵی ریفۆرمخوازی کۆماری ئیسلامی داوای راپرسی سەرتاسەریی و ریفراندۆمیان کردبوو. چوار یاسای (6،59،99،110)ی دەستوری ئێراندا ئاماژەی راستەوخۆ بەچۆنیەتی بەڕێوەچوونی ریفراندۆم لەئێران کراوەو تائێستا هیچ لەو چوار یاسایە بۆ ریفراندۆم وەک خۆی جێبەجێ نەکراون و تەنانەت ماددەی 59 لەدەستوردا رێگەی بەوەداوە کە راپرسی و ریفراندۆم لەسەر یەکلاکردنەوەی پرسی (سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوریی) بکرێت لەکاتێکدا لەساڵی (1989) تائێستا دەیان داواکاریی بۆ راپرسی خراوەتە بەردەمی بەرپرسانی ئەو وڵاتە بەڵام رەتکراوەتەوە.   کێ داوای ریفراندۆم دەکات سێ مانگ دوای سەرهەڵدانی شۆڕشی ژینا، میرحسێن موسەوی، یەکێک لەسەرکردەکانی باڵی ریفۆرمخوازی کۆماری ئیسلام داوای نووسینەوەی دەستورو گۆڕانکاریی ریشەیی لەدەسەڵات و حوکمڕانیی ئێران کرد، وتی «خەڵک بڕوای بەچاکسازیی لەسیستمی ئێستای حوکمڕانیدا نەماوەو وڵاتەکە بەرەو گۆڕانکاریی گەورە هەنگاو دەنێت کەپێویستی بەڕیفراندۆمە». موسەوی لەو بەیاننامەیەدا داوای کرد رەشنووسێکی نوێ بەڕەچاوکردنی سەرجەم مافەکانی خەڵک لەلایەن نوێنەرانی سەرجەم پێکهاتە نەتەوەیی و سیاسیی و بیروباوەڕە جیاوازەکان لەئێران ئامادەبکرێت و بخرێتە دەنگدانەوە، بەبڕوای ئەو گەورترین کێشەی ئێستای کۆماری ئیسلامی ئێران دژ بەیەکبوون لەبەڕێوەبردنی دەسەڵات و ئامانجەکانیدا بۆیە ئەو سیستم و حوکمڕانییە ناتوانێت بەردەوام بێت. موسەوی جەختی لەوە کردووەتەوە کەدەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی رووبەڕووی قەیرانی قووڵی بێمتانەیی بووەتەوە و شەرعیەتی لەدەستداوەو خەڵکی وڵاتەکەش متمانەو بڕوایان بەچاکسازیی نەماوە، بۆیە پێویستە پڕۆسەی ریفراندۆم لەوڵاتەکەدا بەڕێوەبچێت بەمەبەستی دامەزراندنی سیستمێکی نوێی حوکمڕانیی. پاش موسەوی و دوای شەش مانگ لەناڕەزایەتییەکان، حەسەن رۆحانی، سەرۆک کۆماری پێشوی ئێران داوایکرد بۆ چارەسەری کێشەکان و رەچاوکردنی ناڕەزایەتییەکان ریفراندۆم بکرێت بەڵام داواکارییەکەی کاردانەوەی توندی دەسەڵاتداران و باڵای محافزکاری کۆماری ئیسلامی لێکەوتەوەو تۆمەتبار کرا بەناپاکی و بێڕەوشتیی سیاسیی. حەسەن رۆحانی کەخاوەنی بڕوانامەی دکتۆرا لەیاسای بنەڕەتی (دەستور)ە چەند جارێک رەخنەی لەدەستوری وڵاتەکەی گرتوەو رایگەیاندووە زۆر ئاساییە چەند ساڵ جارێک راپرسیی و ریفراندۆم لەسەر پرسە گرنگەکانی وڵاتەکە بەڕێوەبچێت چونکە دەبێتەهۆی بەهێزبوونی دەستورو ئاسانکاریی لەشێوازی بەڕێوەبردنی وڵاتدا بەڵام لەساڵی 1989 تائێستا هیچ ریفراندۆمێک نەکراوە. رۆحانی لەساڵی 2015 تائێستا چەند جارێک داوای ریفراندۆم و راپرسیی لەسەر هەندێک پرس کردبوو کەسەرجەمیان رەتکراونەتەوەو هێرشی توند کراوەتەسەری، بۆیە بەبڕوای شارەزایان ریفراندۆم لەئێران تابۆیەو قفڵی لێدراوە و دەستبردن بۆی مەترسیدارە. سەرۆک کۆماری پێشوو لەدوایین هەنگاویدا بۆ ریفراندۆم لەدیدارێکیدا لەگەڵ بەرپرسانی کابینەی پێشووی حکومەت رایگەیاند؛ دۆخی ناڕەزایەتیی وڵاتەکە لەئاستێکدایە کەپێویستە باڵاترین قۆناغی یاسای دەستور جێبەجێبکرێت چونکە وڵاتەکە پێویستی بەگۆڕانکاریی هەیەو وتی: دەبێت بەپێی یاسای 59ی دەستور، راپرسی و ریفراندوم سەبارەت بەسێ پرسی سیاسەتی ناوخۆیی و سیاسەتی دەرەوەو ئابوریی لەوڵاتەکە بکرێت. بەوتەی رۆحانی هەندێک لەماددەو بڕگەکانی دەستور کەمترین سەرنجیان لەسەر بووەو جێبەجێنەکراون بەتایبەت وەرزی سێیەمی دەستور کەئاماژەی روون بەمافەکانی دانیشتوانی ئێران دەکات، ناڕەزایەتییەکانی رابردو رووداوێکی ناخۆش بوون بۆیە بۆ گەڕانەوەی هیوا بۆ خەڵکی ناڕازی و دانیشتوانی وڵاتەکە پێویستە هەنگاوی گەورە بنرێت. رۆژنامەی (جەوان) لەئێران لەسەروتارەکەیدا هێرشی توندی کردووەتەوەسەر رۆحانی و ئەوی بەکەسێکی بێڕەوشتی سیاسی ناوهێناوە کەتەنها بەسەرزارەکی باسی ریفراندۆمی کردووەو ئامادە نییە راستەوخۆ بەشداریی لەو پرسەدا بکات بەڵام بەئامانجی دژایەتیی حکومەتی ئێستاو جەنگی دەرونیی پرسی ریفراندۆمی وروژاندووە. ئەو رۆژنامەیە کە سەر بەباڵی توندڕەوی محافزکارانی کۆماری ئیسلامییە جەختی لەوە کردووەتەوە تێچوو خەرجییەکانی ریفراندۆم بۆ چارەسەری کێشەکان تەرخان بکرێت باشترە تا ریفراندۆم لەسەر ئەوەبکرێت کەسیستمی حوکمڕانی سەرۆکایەتی بێت یان پەرلەمانی.   ناوبژیوانی ریفراندۆم محەمەد خاتەمی، یەکێک لەسەرکردەکانی باڵی ریفۆرمخوازو سەرۆک کۆماری پێشووتری ئێران سەرەڕای ئەوەی رەخنەی لەدەسەڵاتی ئێستای وڵاتەکە گرتووەو وتوویەتی ناڕەزایەتیی بەرفراوان لەوڵاتەکەدا روون و ئاشکرایەو دەسەڵات بۆ رازیکردنی کەمینە بووەتە هۆی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتیی زۆرینەی خەڵک. محەمەد خاتەمی کە بەهاوڕێی ریفۆرم و چاکسازیی موسەوی ناودەهێنرێت تەنها دوای رۆژێک لەبەیاننامەکەی موسەوی بۆ ریفراندۆم، لەبەیاننامەیەکدا سەرەڕای ئەوەی حاشای لەپێویستیی گۆڕانکاریی لەئێران نەکردووە بەڵام ئەنجامدانی ریفراندۆمی بەشێوەی خۆی رەتکردووەتەوەو هاوهەڵویست نەبوو لەگەڵ هاوڕێ ریفۆرمخوازەکەی. خاتەمی لەبەیاننامەکەیدا: روحانی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێرانی رەتکردووەتەوەو رایگەیاندووە؛ بەپێی ئەو تواناو هێزو ئامرازانەی کە دەسەڵات هەیەتی، رووخان و نەمانی لەڕووی میکانیکییەوە ئاستەمەو ناکرێت، بەبڕوای ئەو» چاکسازیی لەکۆماری ئیسلامی ئێران پەیوەندیی بەگۆڕانکاریی لەدەستورو چاککردنی یاساکاندا نییە بەڵکو پەیوەندیی بەگەڕانەوە بۆ جەوهەرو هەوێنی دەستورەی ئێستای وڵاتەکەوە هەیە». ئەگەرچی جەختی لەوە کردووەتەوە کەهیچ ئاماژەیەک لەدەسەڵاتدا بەدیناکرێت بەئامانجی چاکسازیی و دوورکەوتنەوە لەدووبارەکردنەوەی هەڵەکانی رابردوو ئێستای بەڵام بەهیچ جۆرێک باسی ریفراندۆمی نەکردووەو رەنگە ئامانجی ئەویش نێوەندگیریی باڵ و سەرکردەکانی کۆماری ئیسلامی بووبێت لەپێناو سەرەگرتن یان نەگرتنی ریفراندۆم.   لە ریفۆرمەوە بۆ ریفراندۆم سەرەڕای ئەوەی پێشتر مەحمود ئەحمەدی نەژاد، سەرۆک کۆماری سەر بەباڵی محافزکاری کۆماری ئیسلامی لەساڵی 2010 وەک چەکێک لەدژی پەرلەمانی ئەوکات کەزۆرینەی بەدەستی ریفۆرمخوازنەوە بوو داوای ریفراندۆمی کرد، کەمترین جار لەلایەن باڵی محافزکاری کۆماری ئیسلام ئاماژە بەڕیفراندۆم لەناوخۆی ئێراندا کراوەو بەپێچەوانەوە باڵی ریفۆرمخواز لەگەڵ روودانی هەر کێشەو ناکۆکییەک لەدەسەڵاتی سیاسیدا داوای ئەنجامدانی ریفراندۆمیان کردووە. ئێستا کەڕەنگە ژمارەی کورسییەکانی باڵی ریفۆرمخواز لەکۆی 290 کورسی لەپەرلەمانی ئێران نەگاتە 20 کورسی و کەمترین و لاوازترین پێگەیان لەناو حکومەت و دەسەڵاتدا ماوە وەک دوایین کارت بۆ بەهێزکردنەوەی خۆیان لەناو دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامیدا پرسی ریفراندۆم دەوروژێننەوە چونکە ئەو باڵە پێچەوانەی بانگەشەکانی رابردوویان پشتگیریان لەناڕەزایەتیی و خۆپیشاندان نەکرد. ریفراندۆم لە 44 ساڵی رابردودا تاپۆکەی بەناوی باڵی محافزکاری کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە بووەو بۆ باڵی ریفۆرم تابۆیە، بۆیە باسکردنی هەر جۆرە لەڕیفراندۆمێک کاردانەوەی توندی دەسەڵاتی ئێستای کۆماری ئیسلامی لێدەکەوێتەوەو دوور نییە ریفراندۆم دوایین کارتی بەختی ریفۆرمخوازان نەسوتێنێت بەتایبەت کە رۆڵی گرنگیان لەناڕەزایەتییە سەرتاسەرییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران نەبینیوە.  

هاوڵاتی تیمی یەكێتی نیشتمانی كوردستان تائێستا سوورە لەسەر نەگەڕانەوەی بۆ ئەنجومەنی وەزیران و چەندین داواكارییان گەیاندووە بەوەفدی حكومەتی هەرێم كە لەوەزیری شەهیدان و ئاوەدانكردنەوەو ئەوقاف پێكهاتبوون. زیاتر لەشەش مانگە تیمی یەكێتی بەسەرۆكایەتی قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم و هەریەك لەوەزیرانی (پلاندانان، رۆشنبیری، كشتوكاڵ، پێشمەرگە،  خوێندنی باڵا، سەرۆكی دەستەی ناوچە جێناكۆكەكان، سەرۆكی دەستەی ژینگە، سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران) بەشداری كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانیان نەكردووە. قوباد تاڵەبانی لە 26ی تشرینی یەكەمی 2022 و وەزیرەكانی یەكێتی لە 11ی كانونی یەكەمی 2022 وە بەشدارییان نەكردووە. نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دوو جارو لەدوو كاتی جیاوازدا داوای لە قوباد تاڵەبانی و تیمی یەكێتی نیشتمانی كردووە بگەڕێنەوە بۆ كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، بەڵام سەرۆكی هەرێم بێهیوا بووە لەچارەسەركردنی ئەو كێشەیە. لە 26ی شوبات سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران بەنووسراوی فەرمی، داوای لەتیمی یەكێتی كرد كەبگەڕێنەوە بۆ كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، تیمی یەكێتیش وەڵامی نووسراوەكەیان بەفەرمی دایەوە كە  لەبەر «رەچاونەكردنی پرەنسیپەكانی هاوبەشیكردن لەبڕیاردان‌و شێوازی بەڕێوەبردنی حكومەت‌و بەربەست لەبەردەم پیادەكردنی دەسەڵاتەكان  ناگەڕێنەوە بۆ كۆبوونەوەكان». مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی‌ هەرێمی‌ كوردستان لەجەژنی نەورۆزی ئەمساڵدا، بەفەرمی لەوتارێكدا داوای لەتیمی یەكێتیی كرد بگەڕێنەوە بۆ ناو كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، بەڵام قوباد تاڵەبانی هیچ وەڵامێكی فەرمی‌ نەدایەوە.  دواتر لەسەر پێشنیاری عەبدوڵای حاجی مەحمود، وەزیری شەهیدان تیمێك كە  لەهەریەك لەپشتیوان سادق، سەرۆكی تیمی وزاری پارتی و دانا عەبدولكەریم، ئەندامی تیمی وزاری بزوتنەوەی گۆڕان و عەبدوڵاحاجی مەحمود، وەزیری شەهیدان و ئەنفالكراوان پێكدێت و لەهەولێر رۆژی 17ی نیسان سەردانی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێمیان كرد. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی كەزانیاری وردی دەستكەوتووە لەو كۆبوونەوەیەدا، تیمەكەی گۆڕان و پارتی و سۆشیالیست داواكارییەكانی تیمی یەكێتی گەیاندووە بە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم و بڕیارە دانوستاندنەكان بەردەوامی هەبێت، بەڵام هیچ ئومێدێك بۆ گەڕانەوەی تیمی یەكێتی لەئێستاداو بەم زووانە بوونی نییە. هەروەها قوباد تاڵەبانی جەختی لەوەكردووەتەوە كە حكومەت بۆ خزمەتكردنی هاووڵاتیانەو پێویستە داهاتەكانی هەرێم بەشێوەیەكی دادپەروەرانە بەسەر پارێزگاو ناوچەكاندا دابەشبكرێتەوە «نەك بەمەبەست سزای دارایی و ئابووری پارێزگای سلێمانی بدرێت و بخنكێندرێت، كەئەوە لای یەكێتی قبوڵكراو نییە». داواكارییە بنەڕەتییەكانی تیمی یەكێتی بۆ مەسرور بارزانی 1-پێدانەوەی تەواوی دەسەڵاتەكانی جێگری سەرۆك وەزیران 2-زیادكردنی دەسەڵاتی وەزیرو سەرۆكی دەستەو بریكارو بەڕێوەبەرە گشتتیەكانی یەكێتی 3-لیژنەیەك پێكبهێندرێت لەسەر دۆسیەی كوژرانی عەقید هاوكار جاف بەهاوبەشی نێوان یەكێتی و پارتی و بەئامادەبوونی هاوپەیمانان تا یەكلایبكرێتەوە 4-راگرتنی سزادانی سلێمانی لەڕووی داراییەوە كەپارەی پێویستی بۆ رەوانە ناكرێت لەداهاتی نەوت. 5-متمانەكردن بەداهاتی نانەوتی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەی گەرمیان و راپەڕین 6-دابینكردنی بودجە بۆ پڕۆژە خزمەتگوزارییەكانی سنوری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەی گەرمیان و راپەڕین هاوشێوەی پارێزگاكانی هەولێرو دهۆك و جیاوازی نەكردن لەنێوانیاندا. 7-پێدانی پارەی بەڵێندەران و كۆمپانیاكانی دەرمان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە 8-گەڕانەوەی بودجەی هێزەكانی دژەتیرۆری سلێمانی كە لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمەوە راگیراوە 9-دەسەڵاتی دامەزراندن  لەسنوری سلێمانی  بدرێتە قوباد تاڵەبانی كە سەدان میلاكی پێویستیان دەوێت بەتایبەت بۆ تەندروستی و پەروەردە 10-دامەزراندنی مامۆستایانی گرێبەست كە بەڵێنی یەكێتی بووە لەكاتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكاندا.

سەركۆ جەمال كەیسی دەستدرێژیكردنەسەر منداڵێكی حەوت ساڵ لەقوتابخانەیەكی هەولێر لەسەرەتای مانگی دووی ئەمساڵ ئاشكرابوو، راپۆرتی پزیشكی ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە دەستدرێژی كراوەتەسەر ئەو منداڵە، بەڵام هێشتا دادگا بڕیاری كۆتایی نەداوەو مامۆستاكەش دەستبەسەرە. سوعاد ئەلنەسیمی خەڵكی مەغریبەو لەهەولێر دادەنیشێت و هاوسەرەكەی ئەڵمانیە، دایكی منداڵەكە دەڵێت: «سێ مانگ لەمەوپێش گیرفانی كچەكەم پارەو زێڕی تێدابوو، دواتر ئەنگوستیلەیەكی زێڕم لەگیرفانی دۆزییەوەو پێم وت كێ ئەو پارەیەی پێداوی؟ وتی برادەرەكانم پێیان داوم، بەڵام برادەر 25 هەزاری پێنادات». هەروەها وتیشی:» كچەكەم پێی وتم  راهێنەرەكەم ئەنگوستیلەیەكی زێڕی بەدیاری پێداوم». سوعاد ئەلنەسیمی دەشڵێت: «سەرەتا لەژووری وەرزشی قوتابخانەكە دەستدرێژییەكە كراوەتەسەر، پێشتر كامێرای چاودێری نەبووە، ئێستا كامێرای چاودێرییان داناوە، پێموایە دیمەنی كامێراكانی چاودێری سڕدراوەتەوە.» «سكاڵام لەسەر ئەو كەسەیە دەستدرێژی سێكسی كردووەتەسەر كچەكەم، قوتابخانەكەش نەیانتوانیوە بیپارێزن سكاڵام لەسەر ئەوانیش هەیە»، دایكی كچەكە وای وت. پارێزەری كچە حەوت ساڵانەكە دەڵێت:»دەركەوت كەئەو منداڵە دەستدرێژیی سێكسی كراوەتەسەر». كارزان سەید تەحسین، پارێزەری كچەكە بەهاوڵاتی وت:» دەركەوت ئەو منداڵە دەستدرێژیی سێكسی كراوەتەسەری و دادگا فەرمانی كردووە كە راپۆرتی پزیشكی بكرێت و بەپێی راپۆرتەكەش منداڵەكە زیاتر لەجارێك دەستدرێژیی كراوەتەسەر». «منداڵەكە لەپێش دادوەر باسی ئەوەی كردووە كە مامۆستای وەرزش دەستدرێژی كردووەتەسەری «. كارزان سەید تەحسین وادەڵێت. موونا یاقوو، سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لەهەرێم لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەدواداچوونمان كردووەو چووینەتە قوتابخانەكەو لەگەڵ بەڕێوەبەرەكەی دانیشتین، دواتر چووینە ماڵی كچەكەو لەگەڵ دایك و باوكی دانیشتین، بەنیازین مامۆستاكەش ببینین كەڕاگیراوەو دەزگا ئەمنیەكانیش دەبینین تابزانین لێكۆڵینەوەكان گەیشتوون بەكوێ». هەروەها وتیشی:»بەڵگەی زۆر نییە لەسەر كەیسەكە، بەڵام پارێزەری هەیەو هێشتا نەگەیشتووەتە ئەوەی لەدادگا دۆسیەكە یەكلایی ببێتەوە». وەك سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لەهەرێمی كوردستان دەڵێت:»تائێستا مامۆستاكە دانی بەتاوانەكەیدا نەناوەو هیچ كەسێكی دیكەش سكاڵای تۆمارنەكردووە كەمنداڵەكەی لەلایەن ئەو مامۆستایەوە دەستدرێژی كرابێتەسەر». قوتابخانەی فەڕەنسی لەهەولێر ناسراوەو لەسلێمانیش قوتابخانەیەكیان هەیە، ساڵانە بڕی شەش هەزار دۆلار لەخانەوادەی هەر قوتابییەك وەردەگرن، هاوڵاتی چەندینجار پەیوەندی پێوەكردن، بەڵام سەرەڕای ئەوەی داوایانكرد بەئیمەیڵ پرسیارەكان بنێردرێت وەڵامیان نەدایەوە. كچە حەوت ساڵانەكە لەوتەكانیدا بۆ كەسوكارەكەی و پۆلیس وتوویەتی:»مامۆستاكە جاروبار دەیبردم بۆ هۆڵی قاتی ژێرەوەی قوتابخانەكە یاخود سەرەوەو دەیوت یاریت لەگەڵ دەكەم، بەڵام ئەزیەتی دەدام و منیش دەستمدەكرد بەگریان، بەڵام دەیوت ئەگەر قسە بكەی لەلای دایك و باوكت و كەسی دیكە ئەوا دەتكوژم، دەمووچاویشی دەبەستمەوە و دەستی پێدا دەهێنام و دەستدرێژی دەكردەسەرم». ئەو مامۆستایەی تۆمەتبار دەكرێت بەوەی دەستدرێژی كردووەتەسەر كچە حەوت ساڵانەكە خەڵكی  دیمەشقی سوریایەو تەمەنی سەروو 30 ساڵەو زیاتر لەدوو ساڵە لەو قوتابخانە فەڕەنسییە وانە دەڵێتەوە. تۆمەتبار بەمادەی 393 دەستگیركراوە، بەپێی ماددەكە سزای ئەو كەسانە دەستنیشانكراوە كەدەستدرێژیی سێكسی دەكەنەسەر منداڵانی خوار تەمەن 18 ساڵ و سزاكەی بەندكردنی سەرووی 10 ساڵە تازیندانی هەتا هەتایی. قوتابخانەی دانێڵ میتران ئەهلی فەرەنسی لەهەولێر، پێشتر لەڕوونكردنەوەیەكدا رایگەیاند: «تۆمەتی دەستدرێژی سێكسی بۆ سەر منداڵێك لەژێر لێكۆڵینەوەدایە، لەگەڵ پێشكەشكردنی سكاڵاكە، مامۆستا تۆمەتبارەكە لەلایەن قوتابخانەكەوە لەكارەكەی دوورخراوەتەوە.

هاوڵاتی ئازەربایجان دوای 30 ساڵ پەیوەندیی لەگەڵ ئیسرائیل دواجار باڵیۆزخانەكەی لەتەلئەبیب-ی پایتەختی ئەو وڵاتە كردەوە، ئەوەش بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێرانی تووڕە كردوەو بەڕاشكاوی رایانگەیاندوە تەلئەبیب هۆكاری توندبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان باكۆو تارانە. تاران بەبەردەوامی ئیسرائیل تۆمەتبار دەكات كە لەخاكی ئازەربایجانەوە چەند جارێك هێرشی لەدژی دامەزراوە ئەتۆمی و سەربازییەكانی ئێران ئەنجامداوەو لەبەرامبەریشدا تاران هەرێمی كوردستانی بەبیانوی بوونی ئەندامانی سەربازیی ئیسرائیل بۆردوومان كردووە. پریشكی ململانێكانی ئیسرائیل و ئێران جگە لەئازەربایجان بەرۆكی هەرێمی كوردستانیشی گرتووە، سوپای پاسداران لەساڵی رابردوودا بەبیانوی بوونی بنكەی ئیسرائیل بە 12 موشەك ماڵی بازرگانێكی لەهەولێر كردە ئامانج. كۆماری ئازەربایجان دووەم وڵاتی جیهانە لەدوای ئێران كەزۆرینەی دانیشتوانی وڵاتەكەی موسوڵمانی (شیعە)ن، بۆیە هەر لەو سۆنگەیەوە گرژبوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان تاران و باكۆ مایەی سەرنجەو دوور نییە قوڵبوونەوەی كێشەكان زیان بەكورد نەگەیەنێت. وەزیرانی درەوەی ئێران و ئازەربایجان لەدوو رۆژدا زیاترین پەیوەندیی تەلەفۆنیان پێكەوە ئەنجامداوەو میدیاكانیش ئاماژەیان بەوە كردووە كۆماری ئیسلامی بەڕاشكاوی پەیوەندیی نێوان تەلئەبیب و باكۆی بەقبوڵنەكراو زانیوەو لەبەرامبەردا ئازەربایجان جەختی لەسەربەخۆبونی سەرەوەیی سیاسی و سەبازیی وڵاتەكەی و پەیوەندییەكانی كردووەتەوە.   هەرێم گیرۆدەی ململانێی ئیسرائیل و ئێران لەئازەربایجان ئەگەرچی زیاتر لەساڵێكە ناكۆكیی و گرژیی لەپەیوەندییەكانی نێوان تاران و باكۆ هەیە، بەڵام ئەو گرژیانە بەهێرشكردنەسەر باڵیۆزخانەی ئازەربایجان لەڕۆژی هەینی (27/1/2023) لەتاران توندیی زیاتری بەخۆیەوە بینی و ئازەربایجان باڵیۆزخانەكەی بەتەواوەتی داخست و رایگەیاند تەنها كونسوڵخانەكەی لەشاری تەبرێز ئەرك و كارەكانی نێوان باكوو تاران جێبەجێدەكات. كۆماری ئیسلامی ئێران تائێستا باڵیۆزخانەكەی لەباكۆ دانەخستووەو كونسوڵخانەكەی لەهەرێمی نەخجەوان بەردەوامە لەئەرك و كارەكانی. لەم هەفتەیەداو دوای 30 ساڵ پەیوەندیی نێوان ئازەربایجان و ئیسرائیل كردنەوەی باڵیۆزخانەی ئازەربایجان لەتەلئەبیب گرژییەكانی قووڵتر كردەوەو كۆماری ئیسلامی ئەو هەنگاوەی بەناپاكیی ئازەربایجان بەرامبەر موسوڵمانانی جیهان ناوبرد. هەر لەچوارچێوەی ئەو گرژیانەدا سوپای ئازەربایجان لەماوەی كەمتر لەهەفتەیەكدا دوو مانۆڕی سەربازیی لەسنورەكانی دەریای قەزوێن و هەرێمی نەخجەوان ئەنجامدا كەئەوەش پەیامی روون و ئاشكرابوو بۆ تاران، چونكە هەردوو ئەو ناوچەیەی مانۆڕە سەربازییەكەی تێدا ئەنجامدرا هاوسنوور بوون لەگەڵ ئێران. وەزارەتی ناوخۆی ئازەربایجان لەماوەی دوو مانگی رابردوودا دەستگیركردنی زیاتر لە 60 كەسی بەتۆمەتی سیخوڕی بۆ دەسەڵاتی تاران راگەیاندووەو كۆماری ئیسلامی ئێران دەڵێت زۆربەی ئەو كەسانەی كەدەستگیركراون پێشەواو مامۆستای ئایینی بوون.   لەكرماشان تا باكۆو هەولێر ئێران لەساڵی 1984و لەكاتی جەنگ لەگەڵ عێراق دەستیكردووە بەدروستكردنی ژمارەیەك بنكەی ژێرزەوی بەمەبەستی شاردنەوەی موشەك و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و فڕۆكە جەنگییەكانی كەژمارەیەكیان دەكەونە زنجیرە كێوەكانی زاگرۆس لەڕۆژهەڵاتی كوردستان. دوای ئەوەی یەكێك لەو بنكانە لەناوچەی كرماشان لەڕێگەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانەوە بۆردومان كرا، ئێران لەڕێكەوتی (13/3/2022) دەستی بەموشەكبارانكردنی ماڵی شێخ باز بەرزنجی لەهەولێر كردو رایگەیاند سێ ئەفسەری ئیسرائیلی لەو هێرشەدا كوژراون و نزیكەی حەوت برینداریش بەفڕۆكەی ئەمریكی بۆ ئوردن گوستراونەتەوە. هەرێمی كوردستان سەرەڕای ئیدانەكردنی ئەو هێرشانە رایگەیاند هێرشە موشەكیەكانی سوپای پاسداران تەنها زیانی ماددی لێكەوتووەتەوەو هیچ كوژراوێكی لێنەكەوتووەتەوە. پێشتر محەمەد باقری، سەرۆكی ئەركانی هێزە چەكدارەكانی ئێران هۆشداریی دابوو كەئەگەر ئیسرائیل لەهەر وڵاتێكەوە هێرش بكاتەسەر كۆماری ئیسلامی ئێران ئەوا ئەو وڵاتەش لەلایەن سوپای ئێرانەوە دەكرێتە ئامانج  و جەختی لەوە كردبووەوە هەر وڵاتێكی ئیسلامی و عەرەبی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی بكاتەوە ئەوا ناپاكیی بەرامبەر جیهانی ئیسلام كردووە. ئازەربایجان زیاتر لە 432 كیلۆمەتر سنوری هاوبەشی لەگەل ئێران هەیەو دوو سەدە پێش ئێستا بەشێك بووە لەخاكی ئێران، بۆیە زۆر ئاساییە پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە دۆستانە بێت، بەڵام ئەوەی ئاسایی نییە ئەوەیە كەوڵاتێكی وەك ئیسرائیل بكرێتە بیانووی سەرەكیی تێكچونی پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە، دۆستایەتیی 200 ساڵە بۆ دوژمنایەتیی بگۆڕدرێت. ئیسرائیل ساڵی 2019 رێككەوتنێكی سەربازیی، ئەمنیی و هەواڵگریی بەڕەسمی لەگەڵ كۆماری ئازەربایجان ئیمزا دەكات و ئەوەش نیگەرانیی كۆماری ئیسلامی ئێرانی لێدەكەوێتەوەو سایتی ویكیلیكس ئاشكرای كردبوو كە لەساڵی 2009 ئیسرائیل رێككەوتنێكی لەگەڵ ئازەربایجان كردووە، بەپێی رێككەتنەكە دەبێت باكۆ لەبەرەی جەنگ لەدژی كۆماری ئیسلامی ئێران بێت و پابەندبێت بەڕێككەوتنەكەوە. لەساڵی 2020 تائێستا سوپای ئێران و سوپای پاسداران زیاترین مانۆڕی سەربازییان لەسنورەكانی ئازەربایجان ئەنجامداوەو ئەوەش توندبوونەوەی لێدوانی بەرپرسانی تاران و باكۆی لێكەوتووەتەوە. باكۆو تاران لەتوندترین و ئاڵۆزترین قۆناغی پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوانیاندان، بەڵام شارەزایانی سیاسی پێشبینیی جەنگی سەربازیی ناكەن بەتایبەت كەئاڵوگۆڕی بازرگانیی و پەیوەندییەكانی نێوان روسیاو توركیا دەتوانێت ئاوێك بكات بەئاگری ململانێی ئەو دوو وڵاتەدا. چاوەڕواندەكرێت هاوشێوەی رێككەوتنی سعودیەو ئێران لەچین لەسەر دەستی روسیاو بەنێوەندگیریی توركیا، رێككەوتن و لێكتێگەیشتنی نوێ لەنێوان تاران و باكۆ بێتەئاراوە بەتایبەت كە نە روسیاو نە ئێران نایانەوێت لەئێستادا بەرەیەكی جەنگ لەو ناوچانە بكرێنەوە.

شەنای فاتح سەرەڕای پێشكەوتنی باڵەخانەو بیناو بازاڕەكان، بەڵام چەند شوێنێك لەسلێمانی هەیە كە تائێستاش وەك خۆیان ماونەتەوەو سیمای دێرینی خۆیان لەدەستنەداوە. یەكێك لەو بازاڕانەی كە تائێستاش وەك شێوازە كۆنەكەی خۆی ماوەتەوە (بازاڕی قەیسەری نەقیب)ە،  كە یەكێكە لەبازاڕە دێرینەكانی شاری سلێمانی و ساڵی 1900 لەلایەن شێخ مستەفای نەقیبەوە كەدەكاتە مامی شێخ مەحموودی حەفید دروستكراوە، هەر بەناوی بنەماڵەی نەقیبەوە ناونراوە. قەیسەری نەقیب بەسەرپەرشتی وەستایەكی خەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستان بەناوی (وەستا رەجەب) دروستكراوە، نەخشەی قەیسەریەكەش هەمان ئەو نەخشەیەیە كە لەبازاڕو قەیسەرییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستاندا بەكارهاتووە، ئەم قەیسەرییە كارەكانی بەماوەی دوو ساڵ تەواو بووە. قەیسەری نەقیب لەسەر پایەی خشتی سوور دروستكراوەو بنمیچەكەشی بەشێوازی تاق دروستكراوەو چەندین كڵاوڕۆژنەی تێدایە بۆ ئاڵوگۆڕی هەواو تیشكی خۆر. بازاڕی قەیسەری نەقیب سەد دوكان لەخۆدەگرێت و لەسەرەتادا كاسبكارانی ئەم قەیسەرییە جۆراوجۆربوون وەك: بەرگدوری و دەلاكی و وشكەفرۆش و عەتارەكان، بەڵام لەساڵی 1958ەوە زیاتر بوو بەبازاڕی كەلوپەلی ژنان و جوانكاری. ئیسماعیل حاجی ئیبراهیم، تەمەن 65ساڵ كەدوكانی عەتاری هەیە لەبازاڕی قەیسەری نەقیب بەهاوڵاتی وت: ئەم دوكانەمان لەساڵی 1938ەوە هەیەو هی باوكم بووە، لەساڵی 1987ەوە من لەم دوكانەدام بەبێ دابڕان، ئەم دوكان و بازاڕەش بووەتە هاوڕێی تەمەنم. هەروەها وتیشی:» ئەم بازاڕە یەكێكە لەبازاڕە كۆنەكان و وەختی خۆی 140 دوكان بووە و سەرچاوەی بازاڕ بووە لەشاری سلێمانیدا، دوكانی جۆراوجۆری تێدا بووە، بەڵام لەئێستادا بەو شێوەیە نەماوە». قەیسەری نەقیب دەكەوێتە سەنتەری شاری سلێمانی چوار دەرگای هەیە، بە جۆرێك هەر یەكێكیان دەچێتەوە سەر بازاڕێكی دیكەی شاری سلێمانی، ئەوانیش : حەوزە وشكەكە-مەزادخانەكە-هەنگوین فرۆشەكان و شەقامی كاوە. ئێستاش بەشێك لەهاووڵاتیانی شاری سلێمانی بەتایبەتی ژنان بۆ دەستكەوتنی كەلوپەلەكانیان سەردانی بازاڕی قەیسەری نەقیب دەكەن وەك كەلوپەلی جوانكاری و بەرگدوری و ئێكسسواراتی جلوبەرگی كوردی. نازدار محەمەد خانمێكە كەپیشەی بەرگدوورە بۆ هاوڵاتی باس لەوەدەكات كە بۆ دەستكەوتنی كەلوپەل و كەرەستەكانی تایبەت بەپیشەكەی سەردانی قەیسەری نەقیب دەكات، وەك بەكرەو ئۆیە و زەنگیانە و چەندین جۆری موروو بۆ دروستكردنی هەر كارێكی دەستی و نرخەكانیشیان گونجاون. قەیسەری نەقیب لەماوەی دروستبوونیدا تووشی چەندین رووداو بووە، لەوانە: ساڵانی 1985 و 1987 تووشی لافاو بووەو لەساڵی 1988یش تووشی ئاگركەوتنەوە بووەو 95%ی قەیسەرییەكە سووتاوەو دواتر بەهەوڵی دوكاندارەكان بەمانگێك قەیسەرییەكە دروستكراوەتەوە. ئەو كەسانەی مێژووی بازاڕەكە شارەزان دەڵێن لەبەشی باشووری قەیسەرییەكە حەوشەیەكی گەورە هەبووە پێیان وتووە (خان)، وڵاخ بەبارەوە لەدەرەوە هاتووەو لەم خانەدا گومرگ كراوە كە لەسەردەمی عوسمانییەكاندا پێیان وتووە (گومرگی رێژێ)، باس لەوەشدەكەن لەو سەردەمەدا ئەم خانە میوانخانەی مێجەرسۆن بووە.

هاوڵاتی پارتەكەی ئەردۆغان لەهەوڵدایە بۆ مانەوەی سەڵاحەدین دەمیرتاش و هاورێكانی لەزینداندا ئەوەش بەهۆی ترسی لەدەنگی كوردانی باكور لەهەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی توركیادا. لەنێوان ٦-٨ی تشرینی یەكەمی ٢٠١٤ دا، كوردانی باكوری كوردستان دژی هێرشەكانی داعش بۆ سەر كۆبانێ خۆپیشاندانیان ئەنجامدا، بەڵام بەپاساوی چالاكییەكانی ٦ – ٨ی تشرینی یەكەم سكاڵا لەدژی هاوسەرۆكانی پارتی دیموكراتیكی گەلان (هەدەپە) فیگەن یوكسەكداغ و سەڵاحەدین دەمیرتاش، ئەندامانی دەستەی بەڕێوەبەری ناوەندیی هەدەپەو بەگشتی سكاڵا لە دژی ١٠٨ كەس تۆمار كرا كە ١٧ كەسیان لەئیستادا لەزینداندان. لەم هەفتەیەدا دوو جار دانیشتنی دادگاییكردنی سیاسەتمەدارانی كورد لەلایەن دادگای ئەنقەرەوە بەڕێوەچوو، ٢٣هەمین دانیشتنی دادگاییكردنی كەیسی كۆبانی لههۆڵی دانیشتنی كامپی زیندانی سینجانی ئەنقەرە و لەلایەن لیژنەی لقی ٢٢ی دادگای سزا قورسەكانی ئەنقەرەوە بەڕێوەچوو. لەدانیشتنی دادگادا، سەرەتا سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپە قسەی كرد كە لەساڵی ٢٠١٦ەوە لە زینداندایە، وتی: « ئێوە وەك لیژنەی دادگا فەرمانەكانی ئاكەپەو مەهەپە جێبەجێ دەكەن، هەوڵدەدەن خزمەت بەئەوان بكەن، لەیەكەم رۆژی بومەلەرزەكەی شەشی شوباتدا داوام كرد موڵەتم پێبدرێت كەسوكارم ببینم، لەكاتێكدا كەكەسەكانمان لەژێر داروپەردوی باڵەخانەكاندا بوون، داواكەتان رەت كردەوە. وتیشی:» ئێوە وەك گروپێك كار بۆ ئاكەپە دەكەن لەهەڵبژاردنەكاندا، ئێمە بڕیارەكانتان ناناسین، ئێوە لەژێر فەرمانی رەجەب تەیب ئەردۆغاندان، كودەتا بەسەر هەڵبژاردندا دەكەن، ئێوە ناتوانن ئێمە تاوانبار بكەن، لەبەرئەوەی ئێوە تاوانبارن». دوای دەمیرتاش فیگەن یوكسەكداغ هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپە قسەی كرد كەئەویش لەساڵی ٢٠١٦ەوە لەزینداندایەو بەشێوەیەكی توند رەخنەی لەدەسەڵات گرت و وتی: « كەمتر لەمانگێك ماوە بۆ هەڵبژاردنەكان، ئێوە كار بۆ دەسەڵات دەكەن و یاسا جێبەجێ ناكەن، بەڵام ئێمە و گەلەكەمان هەرمێ كۆناكەینەوە، چۆن پێشتر سیاسەتی دیموكراسیمان بەڕێوەبردووە ئێستاش هەمان سیاسەت بەڕێوە دەبەین». دوای قسەكانی یوكسەكداغ، لیژنەی دادگا دانیشتنەكەی بۆ ١٥ی مانگ دواخست. لە ١٥ی مانگدا، ٢٤هەمین دانیشتنی دادگاییكردنی كەیسی كۆبانی لەهۆڵی دانیشتنی كامپی زیندانی سینجان بەڕێوەچوو، لە دانیشتنەكەدا پارێزەران داوایان كرد كۆتایی بەدۆسیەی كۆبانێ بهێندرێت كە دۆسیەیەكی سیاسیە، بەڵام داواكارییەكانی سیاسەتمەداران و پارێزەران رەتكرایەوەو هێشتا بەرگری لەخۆكردنی سیاسەتمەداران وەرنەگیرابوو، كە دەستكرا بە هەڵسەنگاندنەكان و خستنەڕووی بۆچوونەكانی لیژنەی دادوەران، زیندانییە سیاسییەكان و پارێزەرەكانیان و بەشداربووانی دانیشتنەكەش بەچەپڵە لێدان دژی ئەو رەفتارو بڕیارە ناڕەزایەتیان نیشاندا و هۆڵەكەیان جێهێشت. دواتر داواكاری كۆماری لەدانیشتنەكەدا، داوای كرد، دەمیرتاش و هاوڕێكانی دیكەی، بەقورسترین شێوە سزا بدرێن، بەتۆمەتی دژایەتیكردنی دەوڵەت و هاندانی هاووڵاتیان بۆ پشێوی كە هۆكاری كوشتنی دەیان كەسە، داوای كرد حەوت جار سزای زیندانی هەتاهەتایی بەسەر سەڵاحەدین دەمیرتاشدا بسەپێندرێت. ئەندامانی دادگاكە دوای پشوویەك، بڕیاری خۆی لەهۆڵێكی چۆڵدا خوێندەوە، بڕیاریدا بۆ ئەوەی وتەو لێدوانی سەرەكی لەبارەی كەیسەكەوە وەربگیرێن، دانیشتنی داهاتووی دادگای بۆ سێی تەمموز دواخست.  

سەركۆ جەمال كێشەی كەمی و نەمانی هەندێك دەرمانی سەرەكی تەنها لەسلێمانی و بەتایبەت لەنەخۆشخانەی هیوا چەند ساڵێكە بووەتە دیاردەو چارەسەر نەكراوە، وەزارەتی دارایی هەرێم ئەوە ئاشكرا دەكات» دەستكاریكردنی پارەی نەختینە لەبانكەكانی سلێمانی كێشەی كەمی دەرمانی دروستكردووە». دكتۆر سیڤەر رزگار لێپرسراوی هۆبەی دەرمان لەنەخۆشخانەی هیوا لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كەمبوونەوەی دەرمان كاریگەری خراپی لەسەر نەخۆش هەیەو ئەو كۆمپانیایانەی گرێبەستیان هەبووە لەگەڵ تەندروستی سلێمانی پارەی دەرمانیان بۆ خەرج نەكراوە. هەروەها باسی لەو دەرمانانە كرد كە لەنەخۆشخانەی هیوا نەماوە وەك (دەرزی ئاڤاستین) كە مانگانە 300 دەرزیان پێویستە، وتیشی:»لەعێراقەوە ئەم هەفتەیە 40 دەرزیمان پێگەیشتووە، ئەو دەرزییە ئەگەر نەخۆش خۆی بیكڕێت لەبازاڕدا قاچاغەو گرانیشە، هەر دەرزییەك بە 300 بۆ 400 دۆلارە، ئەو دەرمانانە ئەگەر كوالێتییەكەی زۆر باش بێت بە ملیۆنێك دینارە». «ئێمە زیاتر كێشەمان لەگەڵ دەرمانە بایۆلۆجیەكاندا هەیە، چونكە زۆر گرانن و ژمارەشیان كەمە و زۆربەی نەخۆشەكانیش بەكاریدەهێنن بۆ نموونە كیترودا و پێجێتا، كیترودا بەشی یەكجار بۆ نەخۆش 10 ملیۆن دینارەو نەخۆشێكی زۆری لەسەرە، بەهۆی كەمیی ئەو دەرمانەوە كەمتر بۆ نەخۆشەكان بەكاریدەهێنین ئەمەش كاریگەری نەرێنی لەسەر نەخۆشەكان هەیە» لێپرسراوی هۆبەی دەرمان لەنەخۆشخانەی هیوا وادەڵێت. هێرش سەید سەلیم جێگری بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی دەڵێت كێشەی نەمانی دەرمان لەنەخۆشخانەكانی سلێمانی بەردەوامەو پەیوەندی بەنەبوونی پارەوە هەیە لەبانكەكاندا، چەندین جار وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم بەڵێنی چارەسەركردنیان داوە، بەڵام چارەسەریان نەكردووە. هاوكات ئاسۆ حەوێزی، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی هەرێم دەڵێت لەسەر هێڵین بۆ بابەتی دەرمان و داواكارییەكانیش بەرزكراوەتەوە بۆ شوێنی خۆی. ئاسۆ حەوێزی، وتیشی:» ئێمە لەگەڵ كۆمپانیاكان هەوڵمانداوە ئەو بەشە دەرمانانەی دابینی دەكەن بەپێی گرێبەستەكانی هەیە بەردەوام بێت، كێشەی دابینكردنی دەرمان تەنها لەپارێزگای سلێمانی نییە، بەڵكو لە شارەكانی دیكەی هەرێمی كوردستان ئەو كێشەیە روودەدات». وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم ئەوە ئاشكرا دەكات كێشەی دەرمان لەسلێمانی پەیوەندی بەدەستكاریكردنی پارەی نەختینەوە هەیە لەبانكەكاندا. هونەر جەمال بەڕێوەبەری راگەیاندنی وەزارەتی دارایی بەهاوڵاتی وت:» كێشەی نەمانی دەرمان لەنەخۆشخانەكانی سلێمانی بەهۆی كەمبوونەوەی داهات سەریهەڵداوەو دابینكردنی لەسەر داهاتی ناوخۆیە، لەسلێمانیش بەتایبەت دەستكاری پارەی نەختینە دەكرێت و ئەوەش هۆكاری سەرەكییە». بەرپرسەكەی وەزارەتی دارایی پێیوابوو ئەو رێككەوتنە نوێیەی لەنێوان هەرێم و عێراق كراوە كێشەی كەمبوونەوەی دەرمان لەسەرتاسەری هەرێمی كوردستان چارەسەر دەكات كەبەغداد مانگانە بەشە بودجە بۆ هەرێم بنێرێت». هاوڵاتی بەدواداچوونی بۆ كێشەكە كردو سەردانی نەخۆشخانەی هیوای كرد، بەشێكی زۆری نەخۆشەكان بەهۆی نەبوونی دەرمان ناچارن لەدەرەوە دەرمان بكڕن، ئازاد محەمەد، تەمەن 42 ساڵ یەكێك لەتووشبوەكانی شێرپەنجە  بەهاوڵاتی وت:»شەش ساڵە تووشی شێرپەنجەی سییەكان بووم، پزیشك پێم دەڵێت هەفتەی جارێك دەرمان وەربگرم، بەڵام لەڕێگەی قاچاخچییەوە دەستمدەكەوێت». پێندرۆ لیزۆماپ و پێترۆزوماپ، ئەو دوو جۆرە دەرمانەیە كە مانگانە 160 نەخۆش زیاتر پێویستیانە لەنەخۆشخانەی هیوا، تێچووەكەیان یەك ملیارو 40 ملیۆن دینارە، بەڵام ئێستا لەنەخۆشخانەكە نەماوە، نەخۆش دەبێت خۆی بیكڕێت كەتێچووی 200 ملیمی زیاترە لەدوو ملیۆن دینار. ساڵانە نەخۆشخانەی هیوا پێویستی بەزیاتر لە 40 ملیار دینارە بۆ دابینكردنی دەرمان و پێداویستییە پزیشكییەكان، بەڵام وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێم سەرەڕای ئەوەی لیژنەیەكی ناردە سلێمانی بۆ لێكۆڵینەوە لەنەمانی دەرمان لەنەخۆشخانە، بەڵام دەرمانی دابین نەكرد. د.یاد نەقشبەندی بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی هیوا لەسلێمانی ئاماژەی بەوەكردووە كەزۆر لەقەیراندان و زۆربەی كۆمپانیاكانی دەرمان بەفەرمی پێیان وتوون كەناتوانن دەرمان دابین بكەن، چونكە شایستە داراییەكانیان بۆ دابین ناكرێت. ئامارەكانی نەخۆشخانەی هیوا دەریدەخەن رۆژانە زیاتر لە 15 تووشبوی نوێی شێرپەنجە تۆمار دەكرێت و تەنیا لەیەك رۆژدا نزیكەی هەزار نەخۆش سەردانیان دەكات. نەخۆشخانەی هیوا لەگەڕەكی قڕگەی شاری سلێمانییە، لەساڵی 2007 ەوە كراوەتەوەو سەنتەرێكی تایبەتە بەچارەسەركردنی هەموو جۆرەكانی شێرپەنجە، نەخۆشخانەكە سەر بەوەزارەتی تەندروستییەو 180 تەخت لەخۆدەگرێت.

هاوڵاتی چین لەڕێگەی پێدانی قەرزێكی زۆرەوە بە یوانی چینی كەبڕەكەی دەگاتە پێنج ترلیۆن دۆلار مامەڵە بازرگانییەكانی لەگەڵ وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاو وڵاتانی ئەمریكای لاتین و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست زیاد كردووەو هەژموونی بەكارهێنانی دۆلاری ئەمریكی بەڕێژەی لەسەدا 8% كەمكردووەتەوە، ئەوەش واشنتۆنی نیگەران كردووە. چین هەوڵی خنكاندنی ئەمریكا دەدات لەڕووی ئابوورییەوە لەڕێگەی پەیوەندییە بازرگانییەكانی لەگەڵ كۆمەڵێك لەهاوپەیمانەكانی واشنتۆن، یەكەم سەدانی شی چیپینگ سەرۆكی چین لەدوو مانگی رابردوودا بۆ سعودیەو كۆبوونەوەی لەگەڵ بەشێك لەسەركردەكانی وڵاتانی عەرەبی هەنگاوی دیكەی بەدوای خۆیدا هێناوە. یەكەم وڵاتی عەرەبی كە سعودیەیە لەڕێگەی كۆمپانیای ئارامكۆ تایبەت بەوزە گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیاكانی چین بكات بەبەهای 12 ملیار دۆلارو بڕیارە گرێبەستەكە لە 2025 فراوان بكرێت و تاساڵی 2030 بگاتە 28 ملیار دۆلار. هەروەها لەگەڵ وڵاتانی كیشوەری ئەفریقا كۆمپانیا چینییەكان دەیان گرێبەستی گەورەیان ئەنجامداوەو حكومەتی پەكینیش سەدان ملیار دۆلار قەرزیان پێدەدات بەدراوی نیشتمانی یوانی چینی. سەردانی ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەرەنسا لەهەفتەی رابردووداو لێدوانەكانی لەگەڵ گەیشتنەوەی بۆ پاریس پەیامێكی توندی بۆ ئەمریكا ناردو رایگەیاند» وڵاتانی  ئەوروپا پەرە بەپەیوەندییە بازرگانییەكانیان لەگەڵ چین دەدەن، ناتوانین خۆمان بەیەك جەمسەرەوە لەجیهاندا ببەستینەوە»، مەبەستی لێدوانەكەی ماكرۆن بۆ ئەمریكا بوو، ئەوەش واشنتۆنی نیگەران كرد. لەیەكەم كاردانەوەدا لەڕاپۆرتێكی رۆژنامەی نیویۆرك تایمز ئەوە خراوەتەڕوو كە ئەوروپییەكان ئامادەنین مامەڵە بازرگانییەكانیان لەگەڵ چین كەمبكەنەوە، ئەوەش مەترسی لەسەر بەكارهێنانی دۆلاری ئەمریكی دروستدەكات، چونكە چین لەزۆربەی مامەڵەكانیدا یوانی چینی دەدات بەو وڵاتانەو ئەوەش بەكارهێنانی دراوی دۆلاری بەڕێژەی 8% كەمكردووەتەوە لەدوو ساڵی رابردوودا. پسپۆڕانی ئابووری ئەمریكا ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە واشنتۆن ناتوانێت ئەوروپا لەچین داببڕێت لەڕووی ئابوورییەوە، چونكە كۆمپانیا ئەوروپییەكان لەبازاڕی چیندا بوونیان هەیەو چینییەكانیش لەوڵاتانی ئەڵمانیاو بەپلەی دووەم لەوڵاتی فەرەنسا پڕۆژەی گەورە بەڕێوە دەبەن. بەپێی ئامارەكانی یۆرۆستات قەبارەی بازرگانی چین و  وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا   لە 2022 دا  گەیشتووەتە ترلیۆنێك و 25 ملیار دۆلار. كۆمپانیاكانی ئەڵمانی لەبازاڕە زەبەلاحەكەی چین هەوڵدەدەن چالاكییە ئابووریەكانیان فراوانتر بكەن، بۆ نموونە كۆمپانیای ڤۆلكسواگن و كۆمپانیای كیمیایی (BASF)  وەبەرهێنانەكانیان لەچین فراوانتر كردووە، بەشێوەیەك كۆمپانیای ڤۆڵكسواگن كەزیاتر لە 45 كارگەی لەپەكین هەیە دەستیكردووە بەپەرەپێدانی كارەكانی و وەبەرهێنان بەملیارەها دۆلار لەهاوبەشییە ناوخۆییەكان و شوێنەكانی بەرهەمهێناندا. هەروەها كۆمپانیای كیمیایی (BASF)  لەگەڵ 25 دامەزراوەی بەرهەمهێنان لەچین بەردەوامن لەپلانەكانیان بۆ خەرجكردنی 18 ملیار دۆلار بۆ كۆمەڵگەیەكی نوێی بەرهەمهێنانی ماددە كیمیاییەكان. لەساڵی رابردوودا ئاڵوگۆڕی بازرگانی ئەڵمانیاو چین گەیشتووەتە 300 ملیار دۆلارو بەڕێژەی 24% زیادی كردووە، واتا ئەڵمانییەكان پێویستیان بەبازاڕەكانی چینە بۆ بەهێزكردنی ئابووری وڵاتەكەیان. ئەمریكا كاریگەرییەكی گەورەی سیاسی و ئەخلاقی و سەربازیی و ئابووری لەئەوروپادا هەیە، بەڵام ناتوانێت رێگری لەئەوروپییەكان بكات تا مامەڵە بازرگانییەكانیان لەگەڵ چین سنوردار بكەن. لەدیارترین رێوشوێنەكانی ئەم دواییەی چین، كە لەڕێگەیەوە پەكین ئامانجی بەستنەوەی بازاڕەكانی بەسیستەمی دارایی جیهانییەوەیە، پەسەندكردنی دەسەڵاتە داراییەكانە بۆ ئاڵوگۆڕی زەمانەتەكانی قەرز بەدراوی یوانی چینی، كە بەهاكەی دەگاتە زیاتر لەپێنج ترلیۆن و 200 ملیار دۆلار، كە ئامرازی وەبەرهێنان بۆ ئەو كەسانە دابین دەكات كە بەركەوتەی زەمانەتنامەی قەرزن بە یوان، بەپێی راپۆرتێك كە لەلایەن فاینانشیاڵ تایمزەوە بڵاوكراوەتەوە. بێجگە لەوڵاتانی ئەوروپاو خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و كیشوەری ئەفریقا، چین پەلی هاویشتووە بۆ وڵاتانی ئەمریكای لاتین كەوەك حەوشەی پشتەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەسف دەكرێت، بەتایبەتی لەگەڵ وڵاتانی تازەپێگەیشتووی ئابووری وەك بەڕازیل و مەكسیك و ئەرجەنتین و فەنزوێلا. چین ئامادەیی دەربڕیوە ترلیۆنێك و 300 ملیار دۆلار بە یوانی چینی بداتە ئەو چوار وڵاتەی ئەمریكای لاتین، پەلهاویشتنی چین بۆ ئەمریكای لاتین كۆنگرێسی ئەمریكای هێناوەتە دەنگ و چەند سیناتۆرێك بەنیازن راپۆرتێك ئامادە بكەن و بیدەنە جۆ بایدن، چونكە هەژموونی ئابووری هەژموونی سیاسی بۆ چین مسۆگەر دەكات.  لەكاتێكدا ئەمریكا هەوڵی دەدا قسەكانی پاشخانی خۆی سەبارەت بەپەكین بێهیوا بكات، بەڵام كاریگەری چین پێگەیەكی گەورەو فراوانی لەوێ لەناو كۆمەڵێك میحوەردا دۆزیەوە كەپەكین توانی كاریگەری خۆی لە سەرانسەری جیهاندا بسەپێنێت، وەك ئەفریقا و ئەمریكای لاتین، لەڕێگەیەك كەهەوڵەكانی ئەمریكا بۆ گۆشەگیركردنی چین پووچەڵدەكاتەوە. لەژێر رۆشنایی كۆمەڵێك رێوشوێن و پێشهات كەهەڕەشە لەهەژموونی دۆلار دەكەن و لەگەڵ فراوانكردنی پەیوەندییەكانی دەرەوەی چین سەرەڕای هەوڵەكانی ئەمریكا بۆ گەمارۆدانی لەڕووی ئابوورییەوە، بەڵام چین بووەتە هێزێكی سەرەكی كەزاڵە بەسەر بازاڕە نێودەوڵەتییەكاندا لەگەڵ كاریگەرییەكەی لەناوچە جیاوازەكانی جیهان لەسەر ئاستی ئابووری هاوكات، چین لەڕێگەی وڵاتانی ئۆراسیاوە كە لە(چین، بەرازیل، هندستان، ئەفریقیای باشور، روسیا) پێكهاتووە دەیانەوێت هەژموونی بەكارهێنانی دۆلار لەمامەڵە بازرگانییەكاندا كەمبكەنەوە، روسیاو چین پێكەوە لەو هەوڵەدان كە ئەم پێنج وڵاتە مامەڵە بازرگانییەكانیان بەدراوی نیشتمانی خۆیان بێت. ئەو پێنج وڵاتە دانیشتوانەكەیان لەسەدا 40% دانیشتوانی جیهان پێكدەهێنێت، واتا لەسەدا 40% دانیشتوان دوور دەكەونەوە لەبەكارهێنانی دۆلاری ئەمریكی لەمامەڵە بازرگانییەكانیاندا. هەروەها زیاتر لەهەشت وڵات لەخۆرهەڵاتی ناوەراست و ئەفریقیاو ئەمریكای لاتین ئامادەییان دەربڕیوە بچنە ناو چوارچێوەی وڵاتانی (ئۆراسیا)وە، ئەوەش مەترسییەكی دیكە لەسەر بەكارهێنانی دۆلاری ئەمریكی لەمامەڵە بازرگانییەكان لەسەر ئاستی جیهان دروستكردووە. بەپێی تووێژینەوەیەكی نێودەوڵەتی ئابووری چین تا 2030 پێش ئەمریكا دەكەوێت، ئەمەش بەواتای زیادبوونی هەژموونی سیاسی چین لەجیهاندا دێت كەئەمریكییەكان دەترسن لەوەی بەكارهێنانی دۆلار زیاتر كەمببێتەوە لەمامەڵە بازرگانییەكاندا كە لەئێستادا بۆ لەسەدا 50% دابەزیوە.  شارەزایانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە چینییەكان هێواش هێواش پەل دەهاون بۆ وڵاتان لەڕێگەی سێكتەرە ئابورییەكانەوە هەژموونی سیاسی خۆیان بەهێز دەكەن كەڕەنگە 2035 تا 2040 چین هەژموونی سیاسی خۆی بەسەرجیهاندا زاڵ بكات و شتێك نامێنێت بەناوی تاك جەمسەری ئەمریكاوە.