چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

هاوڵاتی هەوڵەكانی توركیا بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندیەكانی لەگەڵ رژێمی بەشار ئەسەد بەردەوامە، چەندین كۆبوونەوە لەنێوان بەرپرسە باڵاكانی هەردوو وڵات ئەنجامدراوە و ئێستا پرۆسەكە بۆ كۆبوونەوەی چوارقۆڵی سوریا، توركیا، روسیاو ئێران گۆڕدراون و ساڵح موسلیم دەڵێت:» ئامانجیان هەڵوەشاندنەوەی خۆبەڕێوەبەری رۆژاڤایە». هەرچەندە توركیا لەم ناوەندەدا نەگەیشتووەتە ئامانجەكەی، بەڵام لەهەوڵدان نەكەوتووە و مەولود چاوشئۆغلۆ وەزیری دەرەوەی توركیا رایگەیاند:ماوەیەك لەمەوبەر جێگرەكەم و بەرپرسانی سوریا كۆبوونەوەیەكیان بەبەشداری سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی روسیا ئەنجامدابوو و چاوەڕێ دەكرێت، كۆبوونەوەیەكی چوارقۆڵی نێوان دیمەشق، ئەنقەرە، تاران و مۆسكۆ لەسەرەتای مانگی ئایاردا لەمۆسكۆ ئەنجامبدرێت. وتیشی: لەكۆبوونەوەكەدا هەوڵدەدرێت، زەمینی كۆبوونەوەی نێوان بەشار ئەسەد سەرۆكی سوریا و رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری توركیا دروستبكرێت. هەوڵەكانی توركیا لەكاتێكدایە كە رژێمی سوریا چاوی لەوەیە، پەیوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتە عەرەبیەكان ئاسایی بكاتەوە كە  ١١ ساڵە هیچ پەیوەندییەكی لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی عەرەبی نەماوە. بۆ ئەم مەبەستەش سعودیە سەرۆكایەتی كۆبونەوەیەكی لەشاری جەددە بەبەشداری چەند وڵاتێكی عەرەبی كرد، بەڵام لە كۆبوونەوەكەدا بەپێچەوانەی چاوەڕوانییەكانی دیمەشق، گەڕانەوەیان بۆ ناو كۆمكاری عەرەبی گفتوگۆی لەسەر نەكرا. سوریاو توركیا پلانیان بۆ دروستكردنی هێزێكی هاوبەش لەدژی خۆبەڕێوەبەری رۆژاڤا داناوە رژێمی سوریا لەماوەی ١١ ساڵی شەڕی سوریادا هەڵوێستی بەرامبەر كورد نەگۆڕاوە، چەندین جار خۆبەڕێوەبەری رۆژاڤای كوردستان داوای دانوستانی كردووە، بەڵام تاوەكو ئێستا ئامادە نەبووە. هەرچەندە هەڵوێستی رژێمی ئەسەد لەبەرامبەر توركیا توندەو بەشار ئەسەد توركیای لەناو خاكی سوریا بەداگیركەر پێناسە كردووە و رایگەیاندووە تاوەكو توركیا خاكی سوریا جێنەهێڵێت، پەیوەندییەكانیان ئاسایی نابێتەوە، بەڵام مۆسكۆ و ئێران هەموو هەوڵەكانیان خستووەتەگەڕ بۆ ئەوەی بەشار ئەسەد هەڵوێستی نەرمتر بنوێنێت. ساڵح موسلیم هاوسەرۆكی پارتی یەكێتی دیموكراتی (پەیەدە) بە ئاژانسی فوراتی راگەیاندووە: پێویستە كورد لەبەرامبەر كۆبوونەوی نێوان روسیا، ئێران، ئەنقەرەو دیمەشق وریابێت، روسیا دەیەوێت ئەم لایەنانە بۆ بەرژەوەندی خۆی كۆبكاتەوە، ئامانجیان هەڵوەشاندنەوەی ئەو بەڕێوەبەرایەتییەیە، كەخۆبەڕێوەبەری رۆژاڤایە كە پارێزگاری لەمافەكانی هەموو گەلان دەكات. موسلیم دەشڵێت:» دیمەشق هیچ مەرجێكی دیاریكراوو روونی بۆ كشانەوەی توركیا لەناوچە داگیركراوەكان دانەناوەو دەسەڵاتی توركیاش لەو بوارەدا پابەندی بەڵێنەكانی خۆی نابێت، بەڵام ئەوەی كە دەبینرێت ئەوەیە، رژێمی دیمەشق و دەسەڵاتی توركیا پلانیان بۆ دروستكردنی هێزێكی هاوبەش لەدژی خۆبەڕێوەبەری رۆژاڤا داناوە.» ئەم پێشهاتانەش لەكاتێكدایە كە هەفتەیەكە هێزەكانی رژێمی سوریا لەدەوروبەری پارێزگای دێرەزۆر، پەلاماری هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) دەدەن كە هاوپەیمانی سەرەكی ئەمریكان لەشەڕی دژی داعش، لەم چەند رۆژەی دواییدا، چەند شەڕڤانێك بەوهۆیەوە بریندار بوون و چەند سەربازێكی سوریا كوژراون و برینداربوون و لەلایەكی دیكەوە، میلیشیاكانی نزیك لەئێران هێزەكانی ئەمریكا دەكەنە ئامانج لەو ناوچەیە و هەسەدەش بەشێوەیەكی ناراستەوخۆ لەناو شەڕی لایەنگرانی ئێران و ئەمریكادایە.

هاوڵاتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان تادوای یەكلابوونەوەی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان و سەرۆكایەتی توركیا لەبارەی گەمارۆی پارتەكەی ئەردۆغان بۆ سەر فرۆكەخانەی سلێمانی بێدەنگی هەڵدەبژێرێت، چونكە سەرۆكی هەواڵگری توركیا داوایان كردووە لەنزیكەوە چاودێری گەشتیاران بكەن. لەسەرەتای مانگی نیساندا توركیا راگرتنی سەرجەم گەشتەكانی بۆ فڕۆكەخانەی سلێمانی راگرت و پاش دوو رۆژ لەڕێگەی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی درۆنەوە هێرشیكردەسەر فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی، ئەوەش كاردانەوەی لێكەوتەوە. هێرشەكەی رۆژی هەینی حەوتی نیسانی 2023 كە بەدرۆن كرایەسەر فڕۆكەخانەی سلێمانی، تائێستا لێكۆڵینەوەی لەبارەوە دەكرێت، رووداوەكەش ناكۆكی ناوخۆیی نێوان پارتی و یەكێتی زیاتركرد. قوباد تاڵەبانی چووە بەغدادو كۆبوونەوەی لەگەڵ باڵیۆزی توركیا كۆبووەوەو لەوێوە سەردانی ئەنقەرەی كردو گفتوگۆی لەگەڵ هاكان فیدان، سەرۆكی دەزگای میتی توركیا كردووە. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، داوا لەقوباد تاڵەبانی كراوە سەرجەم پەیوەندییەكانیان لەگەڵ (پە.كە.كە)و كوردانی رۆژئاوا بپچڕێنن و هەروەها میت دەستی واڵا بێت لەچاودێری كردنی فڕۆكەخانەی سلێمانی، بەڵام قوباد تاڵەبانی جەختی لەوەكردووەتەوە كەهیچ پەیوەندییەکی فەرمی لەنێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پەكەكەدا نییە. هەروەها ئەوەشی رەتكردووەتەوە كەدەزگای هەواڵگری میت لەنزیكەوە چاودێری فڕۆكەخانەی سلێمانی بكات، چونكە پێی راگەیاندوون فڕۆكەخانەیەكی مەدەنییەو هیچ كەسێك كەجێگەی گومان بێت لەم فڕۆكەخانەیەوە سەردانی دەرەوەی نەكردووە. قوباد تاڵەبانی دوای هاتنەوەی گفتوگۆی لەبارەی داواكارییەكانی توركیاوە لەگەڵ چەند بەرپرسێكی یەكێتی ئەنجامداوەو دوو بۆچوون خراوەتەڕوو كە بۆچوونی زۆرینەیان ئەوە بووە كە پەیوەندییەكانی یەكێتی لەگەڵ كوردانی رۆژئاوا ئاشکرایەو نهێنی نییە، بەڵام ئەوە دووپاتكراوەتەوە كەپەیوەندی فەرمی لەنێوان پەكەكەو یەكێتی نییە، هەروەها بۆچوونی زاڵ لەنێو یەكێتی ئەوەیە كەچاوەڕێی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی كۆمارو پەرلەمانی توركیا دەكەن كە بڕیارە لە 14ی ئایار ئەنجامبدرێت» ئەگەر پارتەكەی ئەردۆغان سەركەوتوو نەبوو ئەوا لەگەڵ پارتی براوە گفتوگۆی چڕ دەستپێدەكەن، ئەگەر ئەردۆغان بردیەوە ئەوە گفتوگۆیان لەگەڵ دەكەن لەڕێگەی كەناڵە دبلۆماسییەكانەوە، بەڵام قوباد تاڵەبانی ئەوەی دووپاتكردووەتەوە كە» فڕۆكەخانەی سلێمانی مەدەنییەو رێگە نادەین دەزگای هەواڵگری میت بوونی هەبێت تێیدا». هاوكات، بەشێك لەهاووڵاتیانی سلێمانی ئەوە دووپاتدەكەنەوە كەفڕۆكەخانەی سلێمانی بەم شێوەیەی ئێستا گەمارۆی لەسەر بێت باشترە لەوەی دەزگا هەواڵگرییەكان بوونیان هەبێت تێیدا. محەمەد ئەیوب تەمەن 22 ساڵ, خوێندكاری زانكۆی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: فڕۆكەخانەی سلێمانی بەداخراوی بمێنیتەوە باشترە چونكە توركیا وڵاتێكە هیچ مافێكی بەسەر ئێمەوە نییە تا چاودێری فڕۆكەخانەكانمان بكات. وتیشی:راستە توركیا وڵاتێكی دراوسێیە بەڵام دەزگای هەوڵگری هیچ شوێنێك مافی ئەوەی نییە چاودێری گەشتیاران و گەشتەكانی فڕۆكەخانە بكات و دەست وەربداتە كارو چالاكی وڵاتێكی دیكە، جا لەفڕۆكەخانە یان شوێنەكانی دیكە بێت. گەشبین عوسمان تەمەن 22ساڵ, خوێندكاری زانكۆی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» چاودێریكردنی فڕۆكەخانەی سلێمانی لەلایەن توركیاوە بڕیارێكی هەڵەیەو پێویستە كوردستان خۆی چاودێری فڕۆكەخانەكان و گەشتیاران بكات, دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان هەڵوێستی هەبێت و رێگری لەو دەستتێوەردانانە بكات». گەشبین عوسمان وتیشی:» گرنگ نییە فڕۆكەخانەی سلێمانی بەداخراوی دەمێنێتەوە یان نا گرنگ ئەوەیە توركیا چاودێری فڕۆكەخانەكە نەكات و زیان بەر ئابوورییەكەی بكەوێت». شاهۆ سیروان كەخاوەن كافێیەكە لەشاری سلێمانی لەلێدوانێندا بەهاوڵاتی وت: توركیا لەڕێككەوتننامەی سایكس بیكۆوە هەوڵی داگیركردنی كوردستانی باشوور دەدات, لەهەولێر دەسەڵاتی هەیە بەڵام لەسلێمانی نیەتی جا بەم كارانە یان بڕیاری لەو جۆرە دەیەوێت لەسلێمانیش دەسەڵات پەیدا بكات. شاهۆ وتیشی: فڕۆكەخانەی سلێمانی دابخرێت زۆر باشترە لەوەی چاودێری بكرێت لەلایەن توركیاوە. سەبارەت بەم پرسە رۆژنامەی هاوڵاتی پەیوەندیكرد بەفڕۆكەخانەی سلێمانییەوە بەڵام ئامادەنەبوون هیچ جۆرە لێدوانێك بدەن.

راپۆرتی – بێدار محەمەد ساڵێك لەمەوبەر وەزیری ئاوەدانكردنەوەی حكومەتی هەرێم رایگەیاند بەهێڵی شەمەندەفەر مەرزەكانی پەروێزخان و ئیبراهیم خەلیل پێكەوە دەبەستنەوە، بەڵام نەك ئەو هەنگاوە نەنرا، بەڵكو زیاتر لەدوو مانگە بەهۆی خەرجنەكردنی پارەوە نۆژەنكردنەوەو چاكسازی نێوان گوندەكانی ئیدارەی گەرمیان و مەرزی نێودەوڵەتی پەروێزخان و پشتە راگیراوە. سالار محەمەد، بەڵێندەری پرۆژەكانی رێگەوبانی بەشی زۆری گوندەكانی نێوان ئیدارەی گەرمیان و كێڵگەی نەوتی چیا سورخ و مەرزی نێودەڵەتی پەروێزخانە، بەهاوڵاتی وت: «بەهۆی خەرجنەكردنی پارەوە كاركردنمان لەپرۆژەكە لە 25ی مانگی یەكی ئەمساڵەوە راگرتووە». وتیشی:» كەدەستمانكرد بەپرۆژەكە پێیان وتین پارەتان بۆ خەرجدەكەین، 75 ملیۆن دینارمان لەگیرفانی خۆمان خەرجكرد، لەكاتێكدا دەبوو بۆ ئەو پرۆژەیەو چەند پرۆژەیەكی تری ئەو سنورە لەسەر داهاتی مەرزی نێودەوڵەتی پەروێزخان بڕی 500 ملیۆن دینار خەرجبكرێت». «لەسەردانێکدا بۆ لای بەڕێوەبەری گومركی مەرزی پەروێزخان، وتی پارە هەیە بەڵام فەرمانی خەرجكردنی لەدەسەڵاتی ئێمەدا نیە، دواتر پەیوەندیمان بەوەزارەتی داراییەوە كردو ئەوانیش وتیان رێكارەكانی خەرجكردنی پارەكە تەواو بووە بەڵام بۆ خەرج ناكرێت ئەوە نازانین» . ئەو بەڵێندەرەی گەرمیان وادەڵێت. ستار عەزیز، هاووڵاتیەكی گوندی جەبراوەیە لەسنوری پەروێزخان، بەهاوڵاتی وت:» دەبوو حكومەت بایەخی بەڕێگاوبانەكانی گوندەكانی نێوان ئیدارەی گەرمیان و مەرزی پەروێزخان بدایە، چونكە سەرچاوەیەكی گرنگە بۆ كۆكردنەوەی داهات بۆ حكومەت، كەچی بەبیانووی خەرجنەكردنی پارە ئەوە زیاتر لەدوو مانگە ئەو هەنگاوە راگیراوەو چاڵ و چۆڵی رێگاوبانەكان هەروەك خۆیەتی». وەك وەڵامێك بۆ گلەیی دانیشتوانی ناوچەكە، عەدنان خەلیل بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی رێگاوبانی گەرمیان بەهاوڵاتی وت:» چاوەڕوانی سەرووی خۆمانین بۆ خەرجكردنی پارەكە، بەدەر لەوە شەپۆلی باران بارینی ئەمدواییە كاریگەری هەبوو لەسەر راگرتنی پرۆژەكە». وتیشی:»بودجەی پرۆژەكە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی گومرگی گەرمیانەوە تەرخان دەكرێت، بەگوژمەی نزیكەی 500 ملیۆن دینارو ماوەی پرۆژەكەش 200 رۆژە، تائێستاش 80 ملیۆن دینار لەپرۆژەكە خەرجكراوە». جەمال كەریم, ئەنجومەنی گوندی رەزوار لەنێوان ئیدارەی گەرمیان و مەرزی نێودەوڵەتی پەروێزخان، بەهاوڵاتی وت:»ئەو رێگاوبانەی گوندەكەی ئێمەو گوندەكانی  نێوان ئیدارەی گەرمیان و مەرزی نێودەوڵەتی پەروێزخان رێگەی گەیشتنە بەگوندی چیا سورخ، ماوەی نزیكەی 100 ساڵە نەوتی لێدەردەهێنرێت، كەچی  رێگاوبانەكان زۆر خراپن و ئۆتۆمبیلەكانمان هەمووی تێكشكاوە». وەستانی كاركردن لەپرۆژەكانی چاكسازی و نۆژەنكردنەوەی رێگاوبانەكانی نێوان ئیدارەی گەرمیان و مەرزی نێودەوڵەتی پەروێزخان، لەكاتێكدایە لەكۆتایی مانگی سێی ساڵی رابردوو، وەزیری ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان  رایگەیاند: گرێبەستێكمان لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئیسپانی واژۆكردووە بۆ دروستكردنی هێڵی شەمەندەفەر لەهەرێمی كوردستان و درێژییەكەی 910 كیلۆمەترە و لەقۆناغی یەكەمدا مەرزەكانی پەروێزخان و ئیبراهیم خەلیل پێكەوە ببەستێتەوە.  

هاوڵاتی تەنها لەنۆ مانگدا زیاتر لە 20 هەزار كچ كەتەمەنیان لە 15 ساڵ كەمتر بووە هاوسەرگیرییان كردووە  كۆمەڵگەی ئێران سەرەڕای زۆربەی قەیرانە ئابوریی و سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان گیرۆدەی پیریی خێرا بووەتەوە، دەسەڵاتیش بەناوی پلانی گەنجكردنی وڵاتەكەوە رێگە بەهاوسەرگیریی كچانی كەم تەمەن دەدات. لەئامارەكانی ئێران دەركەوتووە تەنها لەنۆ مانگدا زیاتر لە 20 هەزار كچ كەتەمەنیان لە 15 ساڵ كەمتر بووە هاوسەرگیریان كردووەو زیاتر لەهەزار كەسیشیان منداڵیان بووە لەكاتێكدا لەو ماوەیەدا تەنها هەشت كوڕ كەتەمەنیان كەمبووە هاوسەرگیرییان كردووە. ژمارەی دانیشتوانی ئێران دەگاتە نزیكەی (85) ملیۆن كەس كە لەو ژمارەیە نزیكەی 42 ملیۆنیان لەڕەگەزی (مێینە)و نزیكەی 43 ملیۆن لەڕەگەزی نێرینەن و لەو كەسانەشەی كەهاوسەرگیریان كردووە نزیكەی سێ بۆ چوار ملیۆن كەسیان كەدەكاتە نزیكەی 20% خێزانەكان توانای وەچەخستنەوەیان نییە. كەمبوونەوەی هاوسەرگیریی و لەباربردنی منداڵ و قەیرانە ئابورییەكان وایكردووە كەگەشەی كۆمەڵگەی ئێران بۆ نزیكەی 1% كەمبكاتەوەو ئەوەش وایكردووە دەسەڵاتی ئەو وڵاتە بەناوی پلانی گەنجكردنی وڵاتەكە رێگریی لەهاوسەرگیریی كەسانی كەم تەمەن نەكات و بەپێی ئامارەكانیش شكستی ئەو پلانەش بۆ زیادكردنی گەشەی كۆمەڵگەی ئێران شكستیهێناوە چونكە جگە لەكەمبوونەوەی هاوسەرگیریی ئامارەكانی جیابوونەوە بەرزن و ژمارەی وەچەخستنەوە بۆ هەر خێزانێك لەنێوان یەك بۆ دوو منداڵدایە كەئەوەش رێژەیەكی زۆر كەمە. دەركەوتووە ساڵانە نزیكەی 370 هەزار بۆ 530 هەزار كۆرپە بەشێوازی جیاوازو بەنایاسایی لەئێران لەبار دەبرێن كەئەوەش بەهۆكارێكی سەرەكیی پیربوونی كۆمەڵگەی ئەو وڵاتە هەژمار دەكرێت. پێشبینی كراوە ئەگەر ئامارەكانی هاوسەرگیری و جیابوونەوە و وەچەخستنەوە لەئێران بەشێوازی ئێستا بەردەوام بێت ئەوا ئەو وڵاتە دوای 30 ساڵی دیكە زیاتر لە 33%ی دانیشتوانی تەمەنیان لە 60 ساڵ بەرزدەبێتەوە لەكاتێكدا ئەو رێژەیە لەئێستا 11.2%یە. لەنۆ مانگی ساڵی 2022 زۆرترین ئەو پیاوانەی هاوسەرگیرییان كردووە تەمەنیان لەنێوان 27 تا 39 ساڵ بووەو تەنها هەشت كوڕ هاوسەرگیرییان كردووە كەتەمەنیان لە 15 ساڵ كەمتر بووە كەئەوەش بەراورد ناكرێت بەژمارەی هاوسەرگیریی ئەو كچانەی كەتەمەنیان لەو ژمارەیە كەمتر بووە. جگە لەو 20 هەزار كچەی تەمەنیان لە 15 ساڵ كەمتر بووە ناوەنجی تەمەنی هاوسەرگیریی كچان و ژنان لەو نۆ مانگەدا لەنێوان 23 بۆ 27 ساڵ بووە. ئامارەكان دەریدەخەن كە لەماوەی 15 ساڵدا زیاتر لە 131 هەزار كچی تەمەن كەمتر لە 15 ساڵ هاوسەرگیریان تۆمار كراوە لەكاتێكدا پێدەچێت زیاتر لەسەدان هاوسەرگیریی كچانی كەم تەمەن تۆمار نەكرابێت، چونكە بەپێی یاساكانی كۆماری ئیسلامی ئێران هاوسەرگریی كچانی تەمەن كەمتر لە 13 ساڵ و كوڕانی كەمتر لە 15 رێگەپێدراو نییە. ناوەندی ئاماری ئێران بڵاویكردووەتەوە: لەبەهاری ساڵی 2021 تا پاییزی ئەو ساڵە زیاتر لە 20 هەزار هاوسەرگیریی كچانی كەمتر لە 15 ساڵ تۆماركراوەو هەزار و 85 كەسیشیان منداڵیان بووە و هەر لەو ساڵەدا جیابوونەوەی 551 ژن تۆمار كراوە كەتەمەنیان لە 15 ساڵ كەمتر بووە. لەئێران دوای 12 ساڵ پڕۆژەیاسای پشتیوانیی لەئاسایشی ژنان تەنها چەند رۆژێكە پەسەند كراوە كە بەپێی ئەو یاسایە ژنان دەتوانن بەوەرگرتنی مۆڵەت  لەدادگا گەشتی دەرەوە ئەنجامبدەن و ئەگەر هاوسەرەكانیان رێگریی گەڕانەوە بۆ ماڵیان لێبكەن بەتاوان هەژمار بكرێت و نابێت هیچ كچ و ژنێك بەزۆرەملێ و بەبڕیاری باوك و براو كەسوكاری هاوسەرگیریی بكات. لەئامارەكانی بەهاری ساڵی 2022 تا پاییزی ئەو ساڵە 390 هەزار هاوسەرگیریی لەو سێ مانگەدا تۆمار كراوەو لەبەرامبەرداو هەر لەو ماوەیەدا 145 هەزارو 138 جیابوونەوە تۆمار كراوەو بەپێی وردەكارییەكان لەوەزی بەهاردا  142181 هاوسەرگیریی لەو 43800 جیابوونەوە و لەوەرزی هاویندا 112610 هاوسەرگیریی و 49648 جیابوونەوەو لەوەرزی پاییزدا 136064 هاوسەرگیریی و 51690 جیابوونەوە تۆمار كراوە. لەئامارەكانی شەش مانگی وەزری بەهارو هاوینی ساڵی 2021 نزیكەی 300 هەزار هاوسەرگیریی تۆمار كراوە، بەڵام لەئامارەكانی ئەو شەش مانگەی ساڵی 2022 نزیكەی 255 هەزار هاوسەرگیریی تۆمار كراوە كەبەراورد بەڕابردوو 45 هەزار كەمیكردووە لەبەرامبەردا ژمارەی جیابوونەوەكانی ئەو شەش مانگەی ساڵی رابردوو 94 هەزارو 280 حاڵەت بووە كە لەئەمساڵدا بۆ 93 هەزارو 448 كەمیكردووە.   پایتەخت لەهاوسەرگیری و جیابوونەوە پێشەنگە بەپێی ئامارەكانی دوو وەرزی بەهارو هاوین 32 هەزارو 745 هاوسەرگیریی لەتارانی پایتەختی ئێران تۆمار كراوە كەزیاترین ئاستی 31 پارێزگای ناو جوگرافیای وڵاتەكە بووەو هاوكات لەو دوو وەرزەدا تەنها هەزارو 767 هاوسەرگیریی لەپارێزگای ئیلام لەڕۆژهەڵاتی كوردستان تۆمار كراوە كە بەدووەم پارێزگا هەژمار دەكرێت، كەكەمترین هاوسەرگیریی لێ تۆماركراوە. تاران وەك چۆن لەهاوسەرگیریدا زیاترین ژمارەی تۆمار كردووە بەجیابوونەوەش بێ ركابەر بووەو بەتۆماركردنی 17 هەزارو 650 جیابوونەوە لەشەش مانگدا زۆرترین جیابوونەوەی لەئێران تۆمار كردووەو هاوكات پارێزگای ئیلام بەتۆماركردنی 522 جیابوونەوە كەمترین ئاماری جیابوونەوەی لەوڵاتەكەدا تۆمار كردووە.

هاوڵاتی بەپێی نوێترین داتای شارەزایانی نەوت، هەرێمی كوردستان لەئێستادا تەنها خاوەنی چوار ملیار بەرمیل یەدەگی نەوتە نەك 45 ملیار بەرمیل و ئەو راستییەش بەیەكێك لەهۆكارەكانی رازیبوونی حكومەتی هەرێم دادەنرێت بۆ رێككەوتنی لەگەڵ حكومەتی عێراقدا. داتای نوێی پشكنینی نەوتی خاو لەسەرتاسەری عێراقدا ئەنجامدراوە، عێراق بەبێ هەرێمی كوردستان خاوەنی 151 ملیار بەرمیل یەدەگی نەوتی خاوەو هەرێمی كوردستانیش خاوەنی چوار ملیار بەرمیل نەوتە كە هەرێم خاوەنی 6%ی یەدەگە. هەرێمی كوردستان لەو كاتەوەی نەوتی بەسەربەخۆ هەناردەی دەرەوە كردووە تا 25ی ئازاری ئەمساڵ كە بەبڕیاری حكومەتی عێراق هەناردەی نەوت بەبۆری بۆ بەندەری جەیهان راگیرا ملیارێك و 150 ملیۆن بەرمیلی هەناردە كردووە لەماوەی زیاتر لە نۆ ساڵدا. ئەوكاتەی كەحكومەتی هەرێم دەستیكردووە بە بەرهەمهێنانی نەوت و هێنانی كۆمپانیا بیانییەكان بۆ دۆزینەوەی نەوت، كۆمپانیا بیانییەكان لەپێناو بەرزكردنەوەی نرخی پشكەكانیان لە بۆرسەی جیهانیدا ژمارەی گەورە و خەیاڵیان بۆ یەدەگی نەوتی هەرێم خستووەتە بەردەست ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكان لەكابینەكانی پێشتری حكومەتدا. بەو پێیەی حكومەتی هەرێم بۆ خۆی لەساڵانی 2012 بۆ 2105 هیچ ئامێرێكی پێشكەوتووی خۆماڵی و ستافی شارەزای وردی جیولۆجی پێویستی نەبووە، لەڕێگەی كۆمپانیا نەوتییەكانەوە ئەو ژمارانەی پێی دراوە هەمووی كۆكردووەتەوەو ئەوەیان راگەیاندووە كەهەرێمی كوردستان خاوەنی 57 بلۆكی نەوتی و 45 ملیار بەرمیل یەدەگی نەوتە، ئەم ژمارانەش حكومەتی هەرێم لەو كاتەدا وەك ئامارێكی ورد تایبەت بە نەوتی خاو لە هەرێمی كوردستاندا وەریگرتووە. لەدوای پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم و بەتایبەت لەكۆتایی ساڵی 2022دا ئامارێك تایبەت بەیەدەگی  نەوتی خاو دەگاتە ئەنجومەنی نەوت و گازو راستەوخۆ دەدرێتە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت كەهەرێمی كوردستان خاوەنی تەنها چوار ملیار بەرمیل یەدەگی نەوتە نەك 45 ملیار بەرمیل، متمانەكردن بەو ژمارەیەش بەتەواوی یەكلابووەوە بەهۆی ئەوەی لە 43 بلۆكی نەوتی كە پێشتر راگەیەندرابوو نەوتیان تێدا نەبووە، یان كەمێكیان نەوتیان تێدابووە، بەڵام بەشی ئەوەی نەكردووە كۆمپانیایەكی بیانی بێت و دەیان ملیۆن دۆلاری تێدا خەرج بكات كە رۆژانە توانای 500 بەرمیل بۆ هەزار بەرمیلی هەبووە، بۆیە زۆربەی كۆمپانیاكان لێی كشانەوە. لەئێستادا هەرێمی كوردستان خاوەنی 14 بلۆكی نەوتییەو 12 گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكاندا هەیە، لەپاش راگرتنی هەناردەی نەوت بەشێكی زۆر لە كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوتیان بۆ رێژەی لەسەدا 10 كەمكردووەتەوە تا ئەو كاتەی عێراق بەفەرمی نووسراو دەداتە توركیا بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، لەعەمبارەكانی بەندەری جەیهان نزیكەی ملیۆنێك و 500 هەزار بەرمیل نەوتی خاوی هەرێم ماوەتەوەو ئامادەیە بۆ هەناردەكردن. تاحكومەتی عێراق، بەفەرمی نووسراو ئاراستەی حكومەتی توركیا نەكات، هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ بەندەری جەیهان دەستپێناكاتەوەو توركیا چاوەڕێی نووسراوێكی فەرمی حكومەتی عێراق دەكات. حەیان عەبدولغەنی، وەزیری نەوتی عێراق و جێگری سەرۆك وەزیرانی عێراق بۆ كاروباری وزە ئەوەی دووپاتكردووەتەوە كە تێكڕای نەوتی هەرێم لەژێر چاودێری و ئیدارەدانی كۆمپانیای سۆمۆ هەناردە دەكرێ و  بەنرخی فەرمی دەوڵەتی عێراقی دەفرۆشرێت هەروەها ئەوەشی روونكردووەتەوە كەبڕیاری دادگای پاریس  پەیوەندی بەڕێگری لەهەناردەی نەوتی هەرێم نەبووە تەنیا بۆ ئەوە بوو كەتوركیا نەتوانێت نەوتی عێراقی هەناردەكات بێ سەرپەرشتی و ئیدارەدان و رەزامەندی وەزارەتی نەوتی عێراقی و كۆمپانیای سۆمۆ. هاوكات، وەزیری نەوتی عێراق جەختی لەوەشكردووەتەوە كە دادگای پاریس بڕی یەك ملیارو 710 ملیۆن دۆلاری وەك غەرامە دیاری كردووە كەتوركیا بیداتە عێراق تەنها لەبەرئەوەی بەشێك لەقەرەبووی جیاوازی نرخی نەوتی هەناردەكراوی هەرێم بكرێتەوە. بەپێی رێككەوتنی حكومەتی هەرێم و عێراق، داهاتی نەوتی هەرێم  لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان خەرج دەكرێت، بەڵام لەژێر چاودێری و سەرپەرشتی دیوانی چاودێری دارایی عێراقی و دەخرێتە  چوار چێوەی بودجەی گشتی عێراقەوە،ئەگەر داهاتی رۆژانەی 400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێم زیاتر بێ لەپشكی هەرێم لەبودجە ئەوە راستەوخۆ بۆ بەغداد دەگەڕێتەوەو  كەمتریش بێ ئەوە بەغداد بۆی تەواو دەكات ئەمەش بەندە بەنرخی نەوت لەجیهاندا. هەر بەپێی رێككەوتنەكە داهاتی نەوتی هەرێم  دەخرێتە سەر هەژمارێكی بانكی سەر بەبانكی ناوەندی عێراقی یان هەر بانكێكی تر كەبانكی ناوەندی دەستنیشانی بكات. هەرێمی كوردستان بەهۆی راگرتنی نەوتەوە رۆژانە 25 ملیۆن دۆلار زیانی بەردەكەوێت كە لە 25ی ئادار تائەمڕۆ 12ی نیسان دەكاتە 19 رۆژ و زیانە داراییەكەی 475 ملیۆن دۆلارە، هەرچەندە حكومەتی هەرێم بەفەرمی ئەوەیان راگەیاندووە كە لەماوەی 10 رۆژی یەكەمی راگرتنی نەوتی هەرێم 300 ملیۆن دۆلار زیانیان بەركەوتووە واتا رۆژانە 30 ملیۆن دۆلار. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، كە لەوەزارەتی سامانە سروشتییەكانی حكومەتی هەرێم دەستی كەوتووە، هەناردەی نەوتی هەرێم لەڕێگەی بەندەری جیهان پێش كۆتایی مانگی نیسان دەستپێدەكاتەوەو هۆكاری دواكەوتنەكەشی تائێستا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە حكومەتی عێراق دەیەوێت لەگەڵ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم كێشەی لەگەڵ رێكخراوی ئۆپیك بۆ دروست نەبێت كە رۆژانە 211 هەزار بەرمیل بەرهەمهێنانی نەوتی دیكەی كەمكردووەتەوە بەهۆی بڕیارەكانی رێكخراوەكە.  

ئیمان زەندی بەپێی بڕیارێكی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان، لەبەرواری ٤/١/٢٠٢٣، ئەوانەی لەخانەی بێسەرپەرشتان ١٨ ساڵ تەواودەكەن دادەمەزرێن و یەكەی نیشتەجێبونیان پێدەدرێت، بەڵام چاودیری كۆمەڵایەتی سلێمانی كێشەی نەسریەو ستاف و تووێژەریان هەیە، تاوەكو ئێستاش پەرلەمانی كوردستان یاسای پاراستنی منداڵی دەرنەكردووە. ئاریان ئەحمەد، وتەبێژی وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەهاوڵاتی راگەیاند: «ئەو منداڵانەی تەمەنیان سەروو ١٨ ساڵە بڕیاری دامەزراندنیان بۆ دەرچووە، ئەو لیستانەی ناردومانە بۆ ئەنجومەنی وەزیران رەزامەندی لەسەر دراوە». وتیشی: «هەروەها ئەو یەكە نیشتەجێبوونانەی دەستەی وەبەرهێنان دەیكات هەركە تەواوبوو و رادەستی وەزارەتی كار كرا، ئەو گەنجانە دەبرێنە ئەو شوێنانەو بەپێی پێویست هاوكارییان دەكرێت». «ئەو كەسانەی ناویان هاتووەتەوە لەهەر شارێك  نۆ بۆ ١٠ كەسەو بەپێی شارەكان دەگۆڕێت، هەر شارەو یەكەیەكی نیشتەجێبونیان دەدرێتێ، بەپێی بڕوانامە دادەمەزرێن، چونكە هەندێكیان دەخوێنن ئەوانەشی بێ بڕوانامەن بەپێی كارامەییانە». وتەبێژی وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی وادەڵێت. سەبارەت بەبوونی منداڵانی پاشماوەی چەكدارانی داعش لەخانەكانی بێسەرپەرشتان ئاریان ئەحمەد دەڵێت:»منداڵی داعش هیچ كەسێكمان لەلا نیەو ئەو بڕیارە بێسەرپەرشتانی رابردوو ناگرێتەوە كەخانەكانیان جێهێشتووە». ژیار جەلال، بەڕێوەبەری چاودێری كۆمەڵایەتی سلێمانی لەبارەی جێبەجێكردنی بڕیاری وەزارەتی كاروباری كۆمەڵایەتی بەهاوڵاتی وت: «لەخانەكانی بێسەرپەرشتان زۆرێك لەكچەكان تووشی توندوتیژی دەبوونەوەو كوڕەكانیش تووشی نەخۆشی دەروونی و هەندێكیان دەكوژران یاخود خۆكوشتن و كەیسەكانی ناو شێڵتەر درێژخایەن دەبوون، ئەم بڕیارە بەدەمەوە هاتن بوو بۆ بێلانەكان». وتیشی:» داوامان لێكراوە ناوی ئەو كەسانە بنێرین كە لەسێ ساڵی رابردوودا بوون بە ١٨ ساڵ  بەشێوەی گرێبەست لەسەر میلاكی وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی موچەكانیان خەرج دەكرێت، بەڵام ئەوانەی چوونەتەوە ناو خێزان نایانگرێتەوە». بەڕێوەبەری چاودێری كۆمەڵایەتی سلێمانی لەبارەی ئەوەی تاچەند راستە منداڵی تەمەن ١٥ ساڵ دەركراوە لەخانەكە دەڵێت: «لەم سێ ساڵەی دەستبەكاربوونم منداڵێك گەشتبێتە ١٥ ساڵ دەرنەكراوە، بەڵام هەندێك كەیس هەن بێسەرپەرشت نین و منداڵەكە نایەوێت بچێتەوە ناو خێزانەكەی، بەو هۆیەوە تووێژەرەكانمان ماوەیەك دەیهێڵنەوە، پاشان بەڵێن لەدایك و باوكەكە وەردەگرن ئازاری منداڵەكە نەدەن و دەیگەڕێننەوە». « مووچەی پڕۆژەی (گەڕانەوەی خێزان)مان هەیە كەمانگانەیە بەبڕی ١٠٠ هەزار هەتاوەكو منداڵ بخوێنێت، منداڵ بەسێ هۆكار لەخانەكانن، منداڵی جێهێڵدراو لەسەر شەقامەكان یان لەپۆلیس یاخود لەنەخۆشخانەكان، لەگەڵ جیابوونەوەی هاوسەران یاخود بەهۆی كوشتنی یەكێك لەدایك و باوكەكە»، ژیار جەلال وادەڵێت. بەوتەی بەڕێوەبەری چاودێری كۆمەڵایەتی سلێمانی «كێشەی كەمی نەسریەیان هەیە كەشەش ملیۆن و نیوە، بەڵام وەزارەت كاری لەسەر زیادكردنی كردووە كە بكرێت بە١٠ ملیۆن دینار». ژیار جەلال دەشڵێت:» گرفتی ستاف و تووێژەرمان هەبوو ناچاربووین نزیكەی ٣٥ خۆبەخش دابمەزرێنین لەبەرامبەر بڕێك هاوكاری كەم لەسەر سندوقی خێرخوازی، بەوهۆیەوە بڕیارە لەمساڵدا ٢٢ كەس دابمەزرێنن كە ١٢یان تووێژەری كۆمەڵایەتی و دەروونیە». توێژەرێك كەنەیویست ناوی ئاشكرا بكرێت و ماوەی ٢٦ ساڵە لەچاودێری كۆمەڵایەتی سلێمانیە سەبارەت بەدۆخی منداڵانی خانەكان بۆ هاوڵاتی دواو وتی: «خانە دەزگایەكە وەكو خێزان نابێ، هەندێكیان باری دەروونیان زۆر ناجێگیرە چونكە كێشەی زۆری بینیوەو كەدێتە خانە جیهانێكی پڕ غوربەتە، چونكە خانە دەزگایەكی بێ رۆحەو وەكو خێزان نیە، لەڕاستیدا دەبێت منداڵان بۆ كاتێكی كەم لەخانە بمێننەوە، هەتاوەكو خزم و كەسوكار دەیانگرنەخۆ نەوەكو هەموو تەمەنی لەخانە بەسەربەرێ». ئەو تووێژەرە وتیشی: «كەمی كارمەند زۆر كێشەی بۆ دروستكردوین زۆرێك لەكارمەندانی خانەكان بەتەمەنن یان نەخۆشن یاخود خانەنشین دەبن، پێویستە بەڕۆژ دوو تووێژەری لێبێ و بەشەویش یەكێك، زۆریش لەم نەوجەوانانە قەناعەتیان نیە هەموو كارێك بكەن، ئەو گروپە گەنجە هەندێكیان خراونەتە سەركارو دوای ماوەیەك وازئەهێنن، دەستبەتاڵی هۆكارە بۆ لادانیان». دەشڵێت: «كۆمەڵێك منداڵی خاوەنپێداویستی تایبەت لەم خانانە هەن كە هەریەكێكیان پێویستی بەچاودێری تایبەتە». بەپێی ئامارێكی فەرمی كە هاوڵاتی لەوەزارەتی كاروباری كۆمەڵایەتی هەرێمی كوردستان دەستیكەوتووە، لەخانەكانی بیسەرپەرشتانی كوردستان بۆ تەمەنی سفر تا ١٨ساڵ ٣٤٨ سودمەند هەیە، لەو ژمارەیەش لەپارێزگاكان ١٩٨یان رەگەزی نێرەو ١٤٢شیان رەگەزی مێ، هەر بەپێی ئەو ئامارە ژمارەی بەساڵاچوان و پەككەوتەكان لەپارێزگاكان ١٥١ سودمەندە كە ١٠٣یان لەڕەگەزی نێرەو ٦٧یان لەڕەگەزی مێ، بەمەش كۆی گشتی سودمەندان لەخانەكانی كوردستان ٥١١ سودمەندە كە ٣٠٢یان نێرەو ٢٠٩شیان مێ. خانەكانی بێسەرپەرشتان لەهەرێمی كوردستان كێشەی ئەو یاسایەشیان هەیە كەدەیانگرێتەوەو دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1986 كە بەشێك لەچالاكوانانی مافەكانی منداڵ و مرۆڤ دەڵێن بەهۆی ئەوەی لەپەرلەمان دەرنەچووە نایاساییە. ناسك ئیسماعیل، بەڕێوەبەری پڕۆگرامی پاراستنی منداڵ لەمنداڵپارێزی كوردستان بەهاوڵاتی وت:»لەساڵانی نەوەدەكانەوە پەیوەندیەكی باشمان هەبوو بەخانەكانەوە، لەگەڵ وەزارەتی كاروباری كۆمەڵایەتی و بەڕێوەبەرایەتیە گشتییەكانی كوردستان هەماهەنگ بووین، لەكاتی قەیراندا پاڵپشتی مادیمان كردوون بە ١٥٠ بۆ ٢٥٠ هەزار لەگەڵ دابینكردنی چەندین ستاف و چاودێر، لەساڵانی كۆتاییدا لەبری تووێژەر هاوكاری گیرفانی منداڵانمان كرد بەبڕی ١٠٠ هەزار، هەروەها توانیومانە چەندین منداڵ بگەڕێنینەوە بۆ خێزان یان خانوو و شوێنمان بۆ دابینكردون».  وتیشی: «لەزووەوە لەگەڵ وەزارەتەكان قسەمانكردووە كاتێك منداڵێك ١٨ ساڵ تێدەپەڕێنێ بیربكرێتەوە ێكخراو ئەو توانایەی نیە كار بۆ ھەمووی بكات، گەر حكومەت پشتگیری نەكا كێ یتر بەرپرسە؟.

نیگار عومەر لەئەمساڵدا یادی 35 ساڵەی شاڵاوی ئەنفال لەهەولێر ئەنجامدەدرێت و كەسوكاری قوربانیانی ئەنفال ئەوە دووپاتدەكەنەوە كەحكومەت جاش و موستەشارەكان و كەسوكاریان دادەمەزرێنن و دەیانكەنە بەرپرس. شاڵاوی ئەنفال 35 ساڵ و لە 14ی نیسانی 1987 دەستیپێكردو لەگەرمیان و چەندین ناوچەی دیكەدا سەدان هەزار كەس لەژن و منداڵ و پیاوو گەنج بەزیندوویی خرانە ژێر گڵەوە. بەپێی ئاماری فەرمی وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراوانی حكومەتی هەرێم 182 هەزار كەس لەهەرێمی كوردستاندا ئەنفالكراون.  لەگەرمیان و لەقەزای چەمچەماڵ و ناحیەی رزگاری مەزاری ئەنفالكراوان بوونی هەیە. لەناحیەی رزگاری لەگوندی دێبنە بڕیارە بەڕێوەبەرایەتی شەهیدان و ئەنفالكراوان یادەكە بەشێوەیەكی ئاسایی بكرێتەوەو وەزیری شەهیدان و ئەنفالكراوان تێیدا بەشدار نابن. جەبار عومەر بەڕێوەبەری گشتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوانی گەرمیان، بەهاوڵاتی وت:» بڕیارمان داوە یادەكە لەسنوری گەرمیاندا بكرێتەوە بەشێوەی هەفتە یاد بێت و تائێستا هیچ لایەنێكی دیكە چ لایەنی پەیوەندیدار بێت یان لایەنی دیكە بڕیار نیە كە لەیادەكەدا بەشداربن». هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد چەندین جار داوایان كردووە ئەو رووفاتانە كارەكانیان تەواو بكرێت و بهێنرێتەوە كە لەبەغداد پشكنینیان تەواوكراوە، وتیشی:» چەندین جار لەسەر هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان لەگەڵ لایەنی پەیوەندیداری عێراق كۆبوونەوەمان كردووە بۆ ئەوەی ئەو گۆڕانە هەڵدەینەوە كەدۆزراونەتەوە لەسەماوەو ناوچەكانی دیكە». دەربارەی مووچەی زیندانیانی سیاسی و تاپۆكردنی زەوی كەسوكاری ئەنفالكراون، بەڕێوەبەری گشتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوانی گەرمیان وتی:» بەشێك لەوانەی لەزیندانەكانی نوگرە سەلمان و سەماوە زیندانی كراون هێشتا مووچەیان بۆ نەبڕاوەتەوەو هەقی خۆیانە، بۆ تاپۆكردنی پارچە زەوی بۆ كەسوكاری ئەنفال و زیندانیانی سیاسی لەسەر خەتین بۆ ئەوەی كەكێشەكەیان چارەسەر بكەین». جەبار عومەر داوای لەكەسوكاری ئەنفالكراوان كرد لەڕۆژی 14ی نیساندا گرژی دروستنەكەن تا تابتوانن یادەكە بەشێوەیەكی جوان بكەنەوە. كەسوكاری ئەنفالكراوان پێیانوایە جاش و موستەشارەكان رادەستی دادگا ناكرێت و داڵدە دراون تائێستاش، بۆیە نیگەرانن و دەڵێن بایكۆتی یادەكە دەكەن و هەڕەشە لەوەزیری شەهیدان و ئەنفالكراوان دەكەن و دەڵێن»مەگەر نەیەت بۆ سەر گۆڕستانی ئەنفالەكان». ئەنوەر حەمەلاو كەسوكاری ئەنفالكراو بەهاوڵاتی وت:» بەرپرسانی حكومەت هیچ روویەكیان نیە بێن بەشداری یادەكە بكەن، چونكە هیچ ئیشێكیان بەكەسوكاری ئەنفال نەماوە». «وەزارەتی شەهیدان خۆی بەخاوەن یادەكە نازانێت و گەر وابوایە رووفاتی كەسوكارەكانمانی دەهێنایەوە كە سێ ساڵە ئێسك و پروسكەكەیان لەبەغداد كەوتووە، ئەوە شەرمەزاریە بەناوچەوانی حكومەتی هەرێمەوە روویان نیە بەشداری بكەن»، ئەنوەر حەمەلاو وای وت. هەروەها ئەنوەر حەمەلاو پێشیوابوو حكومەتی هەرێم وەك جاش و موستەشارەكانی نەداوەتە دادگا سەرباری ئەوەش دێن كەسوكاریان دادەمەزرێنن و دەیانكەنە بەرپرس، وتیشی:» تاكوڕێكی ئێمە دادەمەزرێت ١٠ كوڕی كەسوكاری جاش و موستەشارەكان دەبنە بەرپرس لەناوچەكەدا». هەروەها سەباح حسێن، كەسوكاری ئەنفال لەگەرمیان بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد كە نامەی تایبەت بۆ وەزیری شەهیدان و ئەنفالكراون ناردووەو پێی راگەیاندووە «مەگەر نەیەیت بۆ سەر گۆڕستانی ئەنفالەكان»، چونكە هیچی بۆ نەكردووین خۆی هیچمان بۆ ناكات گەر دەسەڵاتی نیە بۆ دەست لەكارناكێشێتەوە». سەباح روو لەوەزیری شەهیدانی حكومەتی هەرێم دەكات و دەشڵێت:» نە رووفاتەكانی بۆ هێناینەوە، نە مووچەی زیندانی سیاسی بۆ كردووین، پارچە زەویەكیشمان وەرگرتووە سێ ساڵە وەرەقەی هەوایمان وەرگرتووە بۆمان نەكراوە بەتاپۆو  ناتوانن كێشەیەكمان بۆ چارەسەربكەن». ئەوەشی وت:» لەبەڕێوەبەرایەتی سنوری گەرمیان كوڕی جاش و موستشارەكانن ئێ تەبعەن بۆ هەرچی بڕۆین ئیشمان بۆ ناكەن، چۆن لەڕابردوودا جاشەكان ئێمەیان ئەنفال كردو حكومەت ئەوانی داڵدە داو كردیانی بەدەسەڵاتدار، سەدان كوڕی شەهید لەسەر زبڵدانەكان شت كۆدەكەنەوەو كوڕی جاشەكانیش بەڕێوبەرو بەرپرسن». وەزارەتی شەهیدان پلانی یادكردنەوەی یادی 35 ساڵەی شاڵاوی ئەنفال دەخاتەڕوو كە لەهەولێر ئەنجامدەدەرێت بەئامادەبوونی نوێنەرو كونسوڵی وڵاتان. بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكان لەوەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراون ئەوە دووپاتدەكاتەوە كەوەزیری شەهیدان ناچێتە گەرمیان. عادل مەلا ساڵح، بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكان لەوەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراون بەهاوڵاتی وت» كۆنفرانسێكی گەورەو ئەكادیمی دەربارەی جینۆسایدی گەلی كورد دەبەسترێت لەشاری هەولێر لەڕۆژی 14ی چوارداو بەئامادەبونی نوێنەری وڵاتان و كونسوڵخانەكان و وەزیری شەهیدان و ئەنفالكراون  بەوهۆیەوە لەگەرمیان نابێت». ناوبراو وتیشی:» ئێمە 30 ساڵە لەگەرمیانین، بەڵام بۆ ئەمساڵ ویستومانە شتێكی جیاوازبكەین  كەچۆن بتوانین جینوسایدی گەلی كوردو ئەنفال بەخەڵكی دەرەوە بناسێنین». هاوكات، ئەوەشی روونكردەوە كەدەیانەوێت لەڕێگەی وڵاتانی دەرەوە قەرەبوو بۆ كەسوكاری ئەنفالكراون وەربگرن. بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندیەكان لەوەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراون، پێشیوابوو «گەر كەسوكاری ئەنفالكراون باس لەوەبكەن ئەگەر وەزیری شەهیدان ئامادە نەبێت گرنگی نەدراوە بەو یادە خۆ هەرچیەك ئەوان(كەسوكاری ئەنفالكراوان) بیڵێن راست نیە». عادل مەلا ساڵح، وتیشی:» لە 14/4 مژدەی چارەسەركردنی كێشەی موچەی زیندانیانی سیاسی ئەنفال دەدرێت».  

شەنای فاتح مانگی رەمەزان خواستی هاووڵاتیانی  لەسەر خۆراک زیاد كردو بەو هۆیەشەوە هەڵمەتی لیژنەکانی قایمقامیەت بۆ دەستبەسەرداگرتنی کاڵاو خۆراکی ساختەو ماوەبەسەرچوو لەشارەكانی هەرێمی كوردستان چڕتر بووەتەوەو لەمانگی رابردوودا ٥٧ شوێن لەسلێمانی داخراوەو لەهەولێریش 100 تۆن خۆراكی ساختەو ماوەبەسەرچوو دەستیان بەسەرداگیراوە.  سۆران عەبدولغەفور، بەڕێوەبەری چاودێری بازرگانی سلێمانی لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: « رۆژانە دەست دەگیرێت بەسەر مەوادو کاڵای ماوەبەسەرچووداو لیژنەکان راپۆرتی خۆیان ئامادە دەکەن و رۆژی داهاتوو دێتەوە بەردەستی ئێمە.» وتیشی:» ئەو شوێنانەی کەگرانفرۆشی دەکەن بەتایبەتی لەمانگی رەمەزاندا بڕیاری تایبەتمان هەیەو شوێنەكە دادەخەین، ئەو مەوادانەشی دەستیان بەسەرداگیراوە هەمەچەشنن وەکو برنج و زەیت و شیرو ماست و مەوادی بۆندار وەک تایت و سابوون و چەندەها بابەتی دیکە:. هیوا ساڵح، نوێنه‌ری به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی ته‌ندروستی له‌لیژنه‌ هاوبه‌شه‌كانی قایمقامیه‌تی سلێمانی لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: «چەند کۆگایەک کۆمەڵیک خۆراکیان خستووەتە بازاڕەوەو دەستمان بەسەرداگرتووە کەجۆرەها خواردنی ساختەو ماوە بەسەرچوو بوون  لەشەربەت و ماست وخورماو گۆشتی حەیوانی بێ مۆرو چەندین بابەتی دیکە. « نەبەز عەبدولحەمید، قایمقامی قەزای ناوەندی هەولێر لەلێدوانێکدا بەهاوڵاتی وت: «لەسەرەتای مانگی رەمەزانەوە تائێستا زیاتر لە١٠٠ تۆن خۆراک کەپێکهاتبوون لەخورماو گۆشت و جەرگی قەدەغەکراوو تەمەرهیندی دەستی بەسەرداگیراوە  لەبازگەکان و کۆگاکانی ناوشاردا  کەهەوڵدەدرا بهێندرێتە ناوشار، هەروەها لەماوەی بیست رۆژی رەمەزاندا نۆ کەس دراونەتە دادگاو زیاتر لە ٢٠ شوێن داخراون بەهۆی پابەندنەبوونیان بەڕێنماییە تەندروستی و کارگێڕییەکان».

هاوڵاتی مانگێك بۆ هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی و سەرۆكایەتی توركیا ماوە، پارتە سیاسییەكانی ئەو وڵاتەو باكوری كوردستان بەرەكانیان یەكلایی كردەوەو ناوی كاندیدەكانیان رادەستی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان كرد. بەپێی فۆرمی دەنگدانی پەرلەمانی كە لەلایەن كۆمسیۆنەوە بەفەرمی ئاشكراكرا، ٢٦ پارتی سیاسی بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا دەكەن كەبەشێك لەپارتەكان بەشێوەی هاوپەیمانی و ١٣ پارتیش بەسەربەخۆ بەشدار دەبن. بەگشتی پێنج هاوپەیمانی پێكهێنراون كەئەوانیش، « هاوپەیمانی كۆمار ئاكپارتی و مەهەپە، هاوپەیمانی گەل، هاوپەیمانی رەنج و ئازادی (هەدەپە و پێنج پارتی چەپ)، هاوپەیمانی هێزە یەكگرتووەكانی سۆسیالیستی، هاوپەیمانی ئاتا». هاوپەیمانی رەنج و ئازادی لەفۆرمی دەنگداندا بەشێوەیەكی هاوپەیمانی و لەڕێگەی دوو پارتەوە بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا دەكات، كەپارتێكیان پارتی كرێكارانی توركیایەو ئەوەی دیكەیان پارتی چەپی سەوزە كەهەدەپەو چوار پارتی چەپی دیكە لەڕێگەی ئەو پارتەوە بەشداری دەكەن. لە ٥٦ پەرلەمانتاری خولی پێشووی پەرلەماندا، ٢٣ پەرلەمانتاری هەدەپە جارێكی دیكە لەسەر لیستی پارتی چەپی سەوز خۆیان كاندید كردووەتەوەو ناوی نوێش لەلیستەكەدا دەبینرێن كەگرنگترینیان جەنگیز چاندار نووسەر، رۆژنامەنووس و ئەكادیمی توركیاو حەسەن جەمال نووسەرو رۆژنامەنووسی بەناوبانگی ئەو وڵاتەن، هەروەها سری سورەیا ئوندەر و سری ساكیك كەپێشووتر پەرلەمانتار بوون، خۆیان كاندید كردووەتەوە. پەروین بوڵدان هاوسەرۆكی هەدەپە لەشاری وان و میدحەت سانجار هاوسەرۆكی هەدەپەش لەشاری روحا لەسەر لیستی پارتی چەپی سەوز خۆیان كاندید كردووە، هەروەها دوو كاندیدی بەناوبانگی دیكەی پارتی چەپ نەورۆز ئۆیسال یەكێك لەپارێزەرانی عەبدوڵلا ئۆجالان رێبەری پەكەكەو زانا فارقینی زمانزانی بەناوبانگی باكوری كوردستانن. پارتی چەپی سەوز لەئێستادا لەهەموو شارەكانی باكوری كوردستان و زۆربەی شارەكانی توركیا ناوەندی هەڵبژاردنی كردووەتەوەو چاودێری داناوەو بەرپرسانی پارتەكە رایدەگەیەنن كەئامانجیانە لەم هەڵبژاردنەدا زیاتر لە ١٠٠ كورسی پەرلەمان بەدەستبهێنن، بەڵام لەسەر سكاڵای پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە)، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان رێگەی نەداوە، چاودێری لەناوەندەكانی دەنگدان لەدەرەوەی وڵات هەبێت كەئەوەش بەپێچەوانەی یاسای هەڵبژاردنەكان و پارتە سیاسییەكانی توركیایە.   پێویستە ئەردۆغان بڕوات پەروین بوڵدان، هاوسەرۆكی هەدەپە لەدوایین سەردانی جەماوەریدا لەئیستانبوڵ بۆ لایەنگرانی قسەی كردو وتی: « لەم وڵاتەدا دان بەناسنامەی كورددا نانرێت، ٢١ ساڵە دەسەڵات بەهەمان عەقڵیەتەوە دەجووڵێتەوە، بینیمان كە لەهەڵبژاردنەكاندا گەلەكەمانیان رووبەڕووی كارەسات كردەوە، بەڵام ئەم وڵاتە ئەو كەسانە لەبیر ناكات كەوڵات و گەلیان پشتگوێخستووەو لە ١٤ی ئایاردا گەورەترین وانەیان فێر دەكەن». بوڵدان باسی ئەوەشی كرد كەدەتوانن هەدەپە دابخەن، بەڵام دواتر بەشێوەیەكی بەهێزتر دێنەوە بۆ گۆڕەپانەكەو وتیشی:» پێویستە ئەردۆغان بڕوات، لەئیستانبوڵ كۆبوونەوەیەكی گەورەی جەماوەری ئەنجامدەدەین، لەوێ ناوێك ئاشكردەكەین كە بۆ پۆستی سەرۆكایەتی دەنگی پێدەدەین». سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) كەنزیكەی حەوت ساڵە لەزینداندایەو بەشێوەیەكی زۆر كاریگەر بەشداری لەبانگەشەی هەڵبژاردندا كردووەو لەزیندانەوە بەتویتەكانی لەمیدیاكاندا باس دەكرێت، لەدوایین پەیامیدا رایگەیاند: « هاوڕێ گەنجەكەم كەهیوات بەژیان نەماوەو پارەی چوونە كافێت پێنییە، كلیلی گۆڕانكاری لای تۆیەو لە ١٤ی ئایاردا كلیلەكەی بەكاربهێنەو تكایە دەست بەگۆڕانكاری بكە، ئەم هەڵبژاردنە دەبێتە هەڵبژاردنی تۆ». پارتی باش بەتەنیاو جەهەپەو پێنج پارتی دیكە لەچوارچێوەی هاوپەیمانی گەلدا بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا دەكەن. شەش لایەنی ئۆپۆزسیۆن كە لەچوارچێوەی هاوپەیمانی گەلدا لەهەڵبژاردنەكاندا پێشبڕكێ دەكەن بەدوو پارت بەشدار دەبن كەئەوانیش پارتی باش و پارتی گەلی كۆمارییە. بەپێی رێككەوتنی هەڵبژاردنەكان، پارتی پێشكەوتن و ئازادی (دەڤا) بەسەرۆكایەتی عەلی باباجان، پارتی سەعادەت بەسەرۆكایەتی تەمەل كارامولائۆغلۆ، پارتی ئاییندە بەسەرۆكایەتی ئەحمەد داودئۆغلۆ، پارتی دیموكرات بەسەرۆكایەتی گولتەكین ئویسال بەناوی پارتی گەلی كۆماریەوە بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا دەكەن و جەهەپە نزیكەی ٢٠ پەرلەمانتاری بەو چوار پارتە داوە. لەلایەكی دیكەوە پارتی باش بەسەرۆكایەتی مەراڵ ئاكشەنەر كەدەنگێكی بەرچاوی هەیە بەناوی پارتەكەی خۆیەوە بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا دەكات، جگە لە ١٣ پارێزگا كە لەو پارێزگایانەدا لەگەڵ جەهەپە هاوكاری كاندیدەكانی یەكدی دەكەن. پارتەكانی ناو هاوپەیمانی گەل بانگەشەیەكی چڕیان لەدژی هاوپەیمانی كۆمار بەسەرۆكایەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان دەستپێكردووەو ئاماژە بەوەدەكەن كەئاكەپەو مەهەپە ناتوانن زۆرینەی كورسیەكانی پەرلەمان بەدەستبهێنن و كۆتایی بەسەرۆكایەتی ئەردۆغانیش دەهێنن. كەمال كلچدارئۆغلۆ سەرۆكی جەهەپەو كاندیدی هاوبەشی بەرەی ئۆپۆزسیۆن كە لەبانگەشەكانیدا وتی: «هەموومان تینوی دادپەروەرین،  لایەنگری سكاڵاكردن نیم، بەڵكو لایەنگری چارەسەریم، ئێستا كێشە هەیە یان نا؟ بەڵێ هەیە. پێویستە چارەسەربكرێت! باشە بەچی چارەسەر دەكرێت؟ بەزانستو عەقڵ چارەسەر دەكرێت كەخوداوەند پێی بەخشیوین، واتە پێكەوە چارەسەریان دەكەین پێكەوە دەبین، بەجوانی كۆدەبینەوەو كێشەكان چارەسەر دەكەین. كلچدارئۆغلۆ دەشڵێت: «پێویستە هەوڵی ئارامی جیهانی ئیسلامی بدەین، ئامانجێكمان هەیە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست قەدەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەموو كاتێك خوێن و ئێش و ئازار بووە. بۆچی؟ چونكە سامانێكی زۆری هەیە، بەڵام سامانەكە بووەتە كارەسات، پێویستە ئەمە چارەسەر بكرێت.، كاتێك ئاشتی سەروەر ببێت، زۆر كێشە هەیە كەچارەسەر دەبێت». پارتی سەربەخۆی توركیا كە بەتەنیا بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا كردووە، رایگەیاند كە لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانیدا پشتگیری لە كەمال كلچدارئۆغلۆ دەكات.   ئاكەپە ٦٥٪ گۆڕانكاری لەپێكهاتەی پەرلەماندا كردووە پارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە) و هاوپەیمانەكانیشی لەچوارچێوەی هاوپەیمانی كۆماردا بەشداری لەهەڵبژاردندا دەكەن، بەڵام جگە لە هۆدا پار كەپارتێكی ئیسلامی كوردیەو لەگەڵ هەدەپەدا ناكۆكیەكی زۆری هەیە، هەموو پارتەكانی ناو هاوپەیمانێتیەكە بە لۆگۆی خۆیان بەشدارییان لەهەڵبژاردندا كردووە. ئاكەپە كە ٦٥٪ی پێكهاتەی فراكسیۆنی خۆی لەپەرلەماندا گۆڕیوە بەڵێنی داوە چوار پەرلەمانتار بە هۆدا پار بدات، لایەنەكانی ناو هاوپەیمانی كۆمار بەتایبەتی ئەردۆغان و ئاكەپە، لەبانگەشەی هەڵبژاردنەكاندا، پرسی پەكەكە لەدژی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بەكاردەهێنن و جەهەپەو هاوپەیمانەكانی بەوە تۆمەتباردەكەن كە بەپشتگیری هەدەپە كەفەرمان لەقەندیل وەردەگرێت ركابەرایەتی توركیا دەكەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نزیكەی ٩٠٪ی راپرسییەكان باس لەشكستی ئەردۆغان و بەرەی دەسەڵات دەكەن لەهەڵبژاردندا. لەچەند رۆژی رابردوودا، ژمارەیەك راپرسی لەبارەی ژمارەی دەنگدەران و دەنگی پارتە سیاسییەكان و كاندیدەكانی سەرۆكایەتی ئەنجامدراون. لەم چوارچێوەیەدا كۆمپانیای میترۆپۆل كە تایبەتە بەڕاپرسی و لێكۆڵینەوە لەڕاپرسیەكدا ئاماژەی بەوەكردووە كە ٩٥٪ی دەنگدەرانی توركیا ئامادەن بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا بكەن و نوێنەرانی خۆیان هەڵبژێرن. كۆمپانیای یۆنەیلەم كە لەهەمان بواردا كاردەكات راپرسیەكی ئەنجامداوەو لەڕاپرسیەكەدا دەردەكەوێت كە لەخولی یەكەمی هەڵبژاردنەكاندا هیچ كام لەكاندیدەكانی سەرۆكایەتی ناتوانن ٥١٪ی دەنگەكان بەدەستبهێنن و ئەنجامی راپرسیەكە بەم شێوەیەیە: كەمال كلچدارئۆغلۆ (ئۆپۆزسیۆن) ٤٦.١٪، رەجەب تەیب ئەردۆغان (دەسەڵات) ٤١.٦٪، موحەڕەم ئینجە (پارتی مەملەكەت) ٩.١٪ و سینان ئۆغان (هاوپەیمانی ئاتا) ٢٠٩٪. بەپێی راپرسی كۆمپانیای یۆنەیلەم لەخولی دووەمی هەڵبژاردنەكاندا كە بەتەنیا كلچدارئۆغلۆو ئەردۆغان دەمێننەوە، كلچدارئۆغلۆ بەبەدەستهێنانی ٥٥.١٪ی دەنگەكان، بەرامبەر ٤١.٩٪ی دەنگەكان شكست بەئەردۆغان دەهێنێت. بەڵام وەك پارتی سیاسی پارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە) بەبەدەستهێنانی نزیكەی ٣٥٪ی دەنگەكان پارتی یەكەم دەبێت لەتوركیا، بەڵام هاوپەیمانە سەرەكیەكەی كەپارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرستە ناتوانێت بەندی ٧٪ی هەڵبژاردنەكان تێپەڕێنێت. هەرچی جەهەپەیە دەنگەكانی زیاترە لە ٢٧٪و پارتی چەپی سەوزیش (هەدەپە) زیاتر لە ٩٪ی دەنگەكان بەدەستدەهێنێت.  

هاوڵاتی ئەمریكییەكان بەهانای مەزڵوم عەبدی، فەرماندەی گشتیی هێزەكانی سووریای دیموكرات كەوتوون لە سلێمانی كە توركیا بەنیاز بووە لەرێگەی درۆنەوە تیرۆری بكات. هێرشەكەی ڕۆژی هەینی حەوتی نیسانی 2023 كە بەدرۆن كرایە سەر فڕۆكەخانەی سلێمانی، تائێستا لێكۆڵینەوەی لەبارەوە دەكرێت، بەتایبەت كە پەنجەی گومان بۆ توركیا درێژكراوە و ڕووداوەكەش ناكۆكی ناوخۆیی نێوان پارتی و یەكێتی زیاتركرد. ڕووداوەكە هیچ زیانێكی بە هەسەدە و ئەمریكیەكان نەگەیاند، سەرەتا هەسەدە ڕەتیكردەوە مەزڵوم كۆبانی فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات لەسلێمانی بووبێت، بەڵام دواتر لەڕاگەیەندراوێكدا فەرهاد شامی وتەبێژی هێزەكانی سوریای دیموكرات ڕایگەیاند فەرماندە مەزڵوم كۆبانی لەوكاتەدا لەسلێمانی بووە و تا بەسەلامەتی نەگەیشتووەتەوە ڕۆژئاوای كوردستان نەیانویستووە ئاشكرای بكەن. ڕووداوەكە لەمیدیای ناوخۆیی و جیهانی كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا، زانیاری جیاوازی لەسەر بڵاوكرایەوە، بەتایبەت كە هەفتەیەك پێش ئەو ڕووداوە توركیا گەشتەكانی بەڕووی فڕۆكەخانەی سلێمانیدا بەپاساوی چالاكبوونی پەكەكە لەناوچەكە داخست. هێشتا لایەنە فەرمیییە ئەمنییەكانی هەرێم توركیا بە ئەنجامدانی هێرشەكە تۆمەتبار ناكات، هێرشەكە لەلایەن توركیاوە ئەنجامدراوە و پێش وەختە توركیا ئاگاداری چوونە دەرەوەی مەزڵوم عەبدی بووە لەفڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی و بەوردی چاودێرییان كردووە، بەپێی زانیاریەكان بەهۆی گەورەیی ئۆپەراسیۆنەكە لەلایەن دەزگای هەواڵگری توركیا(میت) ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا ئاگاداركراوەتەوە و لەنزیكەوە چاودێری دۆخەكەی كردووە. بەپێی بەدواداچوونی هاوڵاتی، توركیا سەرەتا دڵنیا نەبووە لەو وەفدەی كە هاوڕێیەتی مەزڵوم عەبدییان كردووە، بەڵام دڵنیا بووە كە مەزڵوم عەبدی تێدایە و بڕیاری تیرۆركردنیان داوە، بەڵام پاش ئەوەی زانیویانە وەفدێكی سەربازی ئەمریكی لەگەڵیدان ئامانجەكەیان گۆڕیوە و لەبری بەئامانج گرتنی وەفدەكە و فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات، لەشوێنێكی چۆڵەوانی فڕۆكەخانەی سلێمانییان داوە. ئەو وەفدەی عێراق كە دوای هێرشەكە هاتنە سلێمانی و قاسم ئەعرەجی ڕاوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانی عێراق سەرپەرشتی دەكرد دڵنیابوونەتەوە لەوەی هێرشەكە توركیا ئەنجامیداوە، بەڵام هێشتا هیچ بەڵگەیەكیان دەست نەكەوتووە، هەرچەندە میدیاكانی توركیا وا باسی هێرشەكە دەكەن كە هەواڵگری وڵاتەكە ئەنجامیداوە. دوای ڕووداوەكە ڕۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵی ئەمریكی لەزاری وتەبێژی فەرماندەی هێزەكانی هاوپەیمانان ئەوەی ئاشكراكرد كە سێ بەرپرسی ئەمریكی هاوڕێیەتی مەزڵوم عەبدییان كردووە. هەر دوای هێرشەكە جوتیار عادل وتەبێژی حكومەتی هەرێم ڕایگەیاند» ئەم دۆخە ترسناكە لە ئەنجامی داگیركردنی دامودەزگاكانی حكومەت و بەكارهێنانیان بوو بۆ كاری نایاسایی هاتۆتە ئاراوە و رەفتاری دەسەڵاتێكی خۆسەپێنی حزبی لە سنووری سلێمانی كاری گەیاندە ئەوەی ئاسمانی توركیا بەڕووی فڕوكەخانەی نێودەوڵەتیی سلێمانی دابخرێت و دواتر پەلامار بدرێت». ئەم لێدوانە بەرپرسانی یەكێتی لەحكومەت و حزب نیگەران كرد، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەپەیامێكدا ڕایگەیاند:» بە توندی ئیدانەی هێرشكردنە سەر فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی دەكەین، بە ئامانج گرتنی فرۆكەخانەیەكی مەدەنی نەك تەنها بەزاندنی سیادەی عیراقە، بەڵكو تەسعیدێكی مەترسیدارە بۆ سەر گیانی هاوڵاتیانی كوردستان». هەروەها راشیگەیاند:» جوتیار عادل ووتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان نییە و تەنها نوێنەرایەتی حزبێك دەكات لە ناو حكومەتدا و بە هیچ شێوەیەك بۆی نیە بە ناوی هەموو حكومەتەوە قسە بكات». دوای یەكەم سەردانی وەفدێكی باڵای عێراق بەسەرۆكایەتی قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانی عێراق، ڕۆژی 10-4-2023 وەفدێكی لیژنەی ئاسایش و بەرگری پەرلەمانی عێراق هاتنە سلێمانی. عەباس زاملی، سەرۆكی لیژنەی ئاسایش و بەرگری لە پەرلەمانی عیراق لەسلێمانییەوە رایگەیاند: سەردانی سلێمانیان كردوە بۆ لێكۆڵینەوە لە هێرشەكەی سەر فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی و بەشێوەیەكی مەیدانی چوینەتە شوێنی بۆردومانەكە و راپۆرتی خۆمان لە رێگەی سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە ئاڕاستەی ئەنجومەنی وەزیران دەكەین. هەرێم كەمال ئاغا، سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق و ئەندامی لیژنەی ئاسایش و بەرگری لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: « ئەو هێرشانەی ڕوویانداوە جێگای قبوڵكردن نیە، هەموو ئەو ڕێگایانە دەگرینە بەر بۆ ئەوەی ئەم هێرشانە كە لەسەر هەولێرو دهۆك و سلێمانی هەیە ڕابگیرێن، بەدڵنیاییەوە حكومەتی عێراقیش هەندێ ڕێكاری خۆی هەیە بۆ ئەوەی بەرامبەر ئەو وڵاتە بیگرێتە بەر». پێشتر فیلیپ ڤێنتورا، وتەبێژی وەزارەتی بەرگری ئەمریكا بە ئاژانسی نۆڕس پرێسی ڕاگەیاندووە: پێنتاگۆن دژی هەر رێوشوێنێكە كە هەڕەشە لە ئاسایش و سەلامەتی هێزەكانی ئەمریكا بكات، هاوكات پشتیوانی واشنتنی بۆ هێزەكانی سووریای دیموكرات (هەسەدە) دووپاتكردەوە. پێشتر فەرماندەیی ناوەندیی ئەمریكا لەبارەی هێرشەكەی سلێمانی ڕایگەیاندبوو، ئەو كاروانەی بەئامانجگیرا ئەمریكاییەكانی تێدا بووە، بەڵام هیچ زیانێكیان پێنەگەیشتووە. هەر لەبارەی هێرشەكەوە مەزڵووم كۆبانێ فەرماندەی گشتیی هێزەكانی سووریای دیموكرات هەسەدە بەئاژانسەكەی ڕاگەیاندووە:»لەگەڵ وەفدێكی سەربازی هێزەكانی سووریای دیموكرات و هێزێكی ئەمریكایی و دژەتیرۆری سلێمانی لە فڕۆكەخانەی سلێمانی بوون، كاتێك هێرشكراوەتەسەر فڕۆكەخانەكە». ئاماژەی بەئەوەشكردووە:»ژووری ئۆپەراسیۆنی هاوبەشمان لەگەڵ دەزگاكانی دژە تیرۆر لە عێراق و هەرێمی كوردستان هەیە، بە ئاگاداری هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش، كە هەمیشە ئەنجامێكی باش بەدەستهاتووە لە بەرژەوەندی سەقامگیری هەردوو لایەنی عێراق و سووریا». ئاژانسی ڕۆیتەرز لەزاری سەرچاوەیەكی باڵای وەزارەتی بەرگری توركیا ئەوەی ئاشكراكردووە كە وڵاتەكەی هیچ ئۆپەراسیۆنێكی سەربازییان لەو ڕۆژەدا لەسلێمانی ئەنجام نەداوە، ئەویش بەو واتایەی توركیا نایەوێت بەرپرسیارێتی ئەو هێرشە لەئەستۆ بگرێت، لەكاتێكدا پێش 24 كاتژمێر لەهێرشەكە ئیبراهیم كاڵن وتەبێژی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا ڕایگەیاند داخستنی ئاسمان بەڕووی فڕۆكەخانەی سلێمانی هەنگاوی دیكەی بەدوادادێت.  

سەركۆ جەمال تادێت بەهای دینار بەرامبەر دۆلاری ئەمریكی بەرزدەبێتەوەو وتەبێژی بازاڕی دۆلارەكەی سلێمانی ئەوە دووپاتدەكاتەوە  كەپاش پەسەندكردنی پڕۆژە بودجەی عێراق بەهای 100 دۆلار دەبێتە 138 هەزار دینار دوای ئەوەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەمانگی كانونی دووەمی 2023 بڕیاریدا بەهای دینار بەرزبكاتەوە بەرامبەر دۆلار كە بۆ هەر 100 دۆلارێك 130 هەزار دینار دیاریكراو بانكی ناوەندی بە 131 هەزار دینار دۆلار بفرۆشێتەوە. بانكی ناوەندی عێراق زیاتر لەمانگێكە خستنەڕووی دۆلاری زیادكردووە كەڕۆژانە 200 ملیۆن دۆلاری دەخاتەڕوو، ئەمەش هۆكاری سەرەكی بووە بۆ بەرزبوونەوەی بەهای دینار. بانكی ناوەندی لەمانگی كانونی دووەمدا دوو ملیارو 25 ملیۆن دۆلاری خستەڕوو كە تێكڕای رۆژانە 92 ملیۆن دۆلار بووەو تێكڕای نرخی دۆلار بەرامبەر دینار بۆ هەر 100 دۆلارێك 162 هەزار دینار بووە.  هەروەها لەمانگی شوباتدا كۆی خستنەڕووی دۆلار لەلایەن بانكی ناوەندییەوە دوو ملیارو 550 ملیۆن دۆلار بووەو تێكڕای خستنەڕوو  رۆژانە 135 ملیۆن دۆلار بووەو بەهای 100 دۆلار بەرامبەر دینار لەو مانگەدا 154 هەزار دینار بووە. هەر بەپێی داتا فەرمییەكانی بانكی ناوەندی عێراق لەمانگی ئازاردا بانكی ناوەندی عێراق سێ ملیارو 910 ملیۆن دۆلاری خستووەتەڕوو كەتێكڕای رۆژانە 195 ملیۆن دۆلار بووەو بەهای 100 دۆلار بەرامبەر 151 هەزار دینار بووە. هاوكات، لە یانزە رۆژی مانگی نیساندا كۆی خستنەڕووی بانكی ناوەندی یەك ملیارو 795 ملیۆن دۆلار بووەو تێكڕای خستنەڕووی رۆژانە 225  ملیۆن دۆلار بووەو بەهای 100 دۆلار بەرامبەر 145 هەزار دینار بووە. بەرزترین بەهای دۆلار لەكۆتایی مانگی كانونی یەكەمی 2022 تۆمار كرا كە هەر سەد دۆلارێك گەیشتە 176 هەزار دینار. وتەبێژی بازاڕی ئاڵوگۆڕی دراو لەسلێمانی ئاماژە بەوە دەدات كە دوو هۆكار وایكردووە بەهای 100 دۆلار بۆ 132 هەزار دانەبەزێت جەبار گۆران، وتەبێژی بازاڕی ئاڵوگۆڕی دراو لەسلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»بەپێی پرەنسیپی بانكی ناوەندی بێت 100 دۆلار نایەتە سەر 132 هەزار دینار، چونكە خۆی نرخی خستنە بازاڕ 131 هەزارەو ئەوان بە 132 دەیدەنە بانكەكان، بۆجێگیربوونیش لە 132 هەزار دینار كەمێك زەحمەتە ئەویش لەبەر دوو هۆكار». وتیشی:»یەكەم خزمەتگوزاری بانكی كە ماستەر كاردو بانك كارد دەدەنە هاووڵاتیان كە بەنرخی بانكی ناوەندییە ئەمەش عمولەی دەچێتە سەرو بەشێك لەخەڵك ئەو كارت بانكیانە بۆ بازرگانی بەكاردەهێنن، بۆیە پێشبینی دەكەم تا ماوەیەكی دیكە لە 140 تا 145 بەهای دینار بەرامبەر دۆلار یاری بكات». « پرۆژەیاسای بودجەش هۆكارێكی ترە كەقەبارەكەی گەورەیەو نزیكەی 200 ترلیۆن دینارەو بەشێكی زۆری بۆ بودجەی بەكاربردنە، بەڵام رەنگە ئەم كورتهێنانە كەمبكرێتەوە ئەمەش وادەكات نرخی دۆلار بەرامبەر دینار كەمبكاتەوە». وتەبێژی بازاڕی ئاڵوگۆڕی دراوی سلێمانی وادەڵێت. جەبار گۆران، جەختی لەوەشكردەوە كە لەگەڵ پەسەندكردنی پڕۆژەی بودجەی 2023 زیاتر دادەبەزێت و ئەوكات سێ بۆ چوار هەزار دیناری دیكە بەهای دینار بەرامبەر دۆلار بەرزدەبێتەوە.

هاوڵاتی هەژاریی لەئێران گەیشتووەتە 37% و هەڵاوسانی ئابوریش بەرزترین رێژەی 50 ساڵی میژووی وڵاتەكەی تۆماركردووەو سەرجەم چینی كرێكارو خانەنشینانی وڵاتەكەش لەهێڵی هەژاریدا دەژین و حكومەتی وڵاتەكەش بڵاوكردنەوەی ئامارە فەرمییەكانی هەڵاوسانی بۆ مانگەكانی داهاتوی راگرتووە. لەئامارەكانی مانگی رابردووی بانكی ناوەندیی دەركەوتوە تاڕێژەی هەڵاوسانی ئابوریی بەراورد بەهەمان مانگ لەساڵی 2022 63.9% بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوەو لەمانگی ئازاری ئەمساڵدا زۆرترین بەرزبوونەوەی نرخی كاڵاو شتومەك لەبازاڕەكانی ئێران تۆماركراوەو ئەوەش بەرزترین هەڵاوسانی یەك مانگی، 50 ساڵی مێژووی وڵاتەكەی لێكەوتووەتەوە. هەڵاوسانی ئابوریی ئێران لەكاتێكدا لەئەمساڵدا بەهای تومەن نزمترین ئاستی بەرامبەر دۆلارو زۆربەی دراوەكانی جیهان تۆمار كردو لەیەكشەممە (26/2/2023) بۆ یەكەمجار لەمێژوودا بەهای یەك دۆلار لەئێران گەیشتە 60 هەزارو 50 تومەن و ئەوەش بەژمارەیەكی پێوانەیی دۆلار لەقەڵەمدرا. دراوی تومەن تەنها لەئەمساڵدا زیاتر لە 70%ی بەهاكەی لەدەستداوەو بەگشتی ئەو دراوە لەمێژووی خۆیدا 96%ی بەهاكەی لەبەرامبەر دراوی دۆلاردا لەدستداوە . دۆخی خراپی ئابوریی وایكردووە تەنانەت خواردنی گۆشتی سورو مریشك لەئێران بەشێوەیەكی بەرچاو كەمدەكات و زۆربەی ماسیی ئەو وڵاتە رەوانەی دەرەوە بكرێت. مەسعود رەسوڵی، سەرۆكی ئەنجومەنی بەرهەمهێنانی گۆشت و ماددە پڕۆتینییەكانی ئێران ئاشكرایكرد؛ لەیەك ساڵی رابردودا خواست لەسەر گۆشتی سور بەڕێژەی 50% كەمیكردووەو هاوكات خواست بۆ گۆشتی مریشك بەڕێژەی 30% كەمیكردووە. بەپێی ئەو نرخانەی بڵاوكراونەتەوە یەك كیلۆ گۆشتی سور لەئێران لە 180 هەزار تومەنەوە گەیشتووەتە 500 هەزار تومەن و نرخی گۆشتی بەرخ 870 هەزار تومەن، بەڵام دەسەڵاتی وڵاتەكە نرخی رەسمی گۆشتی بە 277 هەزار تومەن راگەیاندووە. هەر كرێكارێك لەئێران رەنگە لەمانگێكدا شەش ملیۆن تەمەن داهاتی هەبێ كەدەتوانێت 12 كیلۆ گۆشتی پێبكرێت لەكاتێكدا بەپێی راپۆرتی تەندورستیی خوراكی ئەو وڵاتە زۆرینەی دانیشتوانی وڵاتەكە لەساڵێكدا توانای كڕین و بەكارهێنانی 12 كیلۆ گۆشتیان نییە. حەسەن سادقی سەرۆكی سەندیكای كرێكاران لەئێران رایگەیاندووە؛ لەیەك ساڵ و نیودا رێژەی هەژاریی لە 27% بۆ 37% بەرزبووەتەوەو چینی خانەنشین و كرێكاری سەرجەم وڵاتەكە لەهەژاریدا دەژین. ئەو ئاماژەی بەوەكردوە كەداهاتی یەك مانگی كرێكارێك لەساڵی رابردودا 253 دۆلار بووە، بەڵام بەهای ئەو موچەیە لەئەمساڵدا بۆ 122 دۆلار كەمیكردووە چونكە بەهای تومەن بەرامبەر دۆلار دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە.

هاوڵاتی لەكاتێكدا عێراق یەكێكە لەوڵاتە نەوتییە گەورەكانی جیهان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەڵام بەدەست هاوردەكردنی غازو سوتان و بەفیڕۆچوونی غازەوە دەناڵێنێت و ساڵانە 12 ملیار دۆلار زیان دەكات، بەرپرسانی عێراقیش دەڵێن لە دوو ساڵی ئایندەدا سوتان و بەفێڕۆدانی غازی پەیوەندیدار لەكێڵگە نەوتیەكان بگەیەننە سفر، سەرۆك وەزیرانی عێراقیش رایدەگەیەنێت هەرچەندە وڵاتەكەی رۆژانە زیاتر لە چوار ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردە دەكات بەڵام كێشەی بەرهەمە نەوتییەكانی هەیە، لەكەربەلاش گەورەترین پاڵاوگەی بەرهەمە نەوتییەكان كرایەوە كە توانای دابینكردنی لەسەدا 70ی پێداویستی بەرهەمە نەوتییەكانی عێراقی هەیە، لەپارێزگای ئەنباریش بۆ یەكەمجار پرۆسەی بەرهەمهێنانی گازی سرووشتی لەكێڵگەی عەكاز دەستیپێكرد كەزیاتر لە40 ساڵ لەمەوپێش دۆزراوەتەوە. بەوتەی مەزهەر محەممەد ساڵح راوێژكاری دارایی سەرۆك وەزیرانی عێراق ئەو زیانانەی عێراق لەئەنجامی هاوردەكردنی غاز بۆ كارپێكردنی وێستگەكانی كارەبا، یان سووتاندنی غازی پەیوەندیدار لە كێڵگەكانی ناوەڕاست و باشوورەوە دروستدەبن، ساڵانە بە نزیكەی 12 ملیار دۆلار مەزەندە دەكرێت، تێچووشی گەورەیە لەسەر سەرچاوە نەوتییەكان، سەرچاوە داراییەكانی وڵات. ئەو راوێژكارە بڕواشی وایە لەماوەی دوو ساڵی داهاتوودا سووتانی غازی پەیوەندیدار بگاتە سفرو بەكارهێنانی دەگاتە 100%. لەمانگی شوباتی رابووردووش، محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاندبوو كە لەماوەی سێ ساڵی داهاتوودا عێراق پێویستی بەهاوردەكردنی غاز نابێت و خۆی پێداویستی خۆی دابین دەكات. یەكێكیش لەو بوارانەی عێراق دەبێت غازەكە بخاتە خزمەتییەوە بواری كارەبایە، كە لەئێستادا عێراق گەورەترین گرفتی كارەبای هەیە بەجۆرێك لەهاویندا پێویستی بە 30 هەزار مێگاوات كارەبا هەیە كەچی ئێستا 16 هەزار مێگاوات بەرهەمدەهێنێت و چاوەڕوانیش دەكرێت لەساڵی 2050 بەهۆی زۆربوونی ژمارەی دانیشتوانییەوە پێداویستییەكانی زیاتر بێت. سودنەبینی عێراق لەغازەكەی لەساڵانی رابووردوودا گرفتێكی گەورەبووەو باسكراوە، بەڵام لەساڵی 2010ەوە عێراق رێككەوتنی لەگەڵ بانكی نێودەوڵەتی كردووە بۆ ئەوەی لەساڵی 2030 رێژەی سوتانی غازی پەیوەندیدار بەدەرهێنانی نەوتەوە بگاتە سفر، هەروەها لەساڵانی 2009 بۆ 2014 چەندین رێككەوتننامەی لەگەڵ كۆمپانیاكاندا كردووە بۆ ئەوەی سود لەغازی كێڵگەكانی ناسریەو بەسرە بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا ببینێت، بەڵام سەركەوتوو نەبووە، بەبڕوای شارەزایانیش ئەگەربێت كاربكرێت بۆ بەدەستهێنانی ئەو ئامانجە ئەوا تاوەكو ساڵی 2030 رێژەی غازی سووتاو دەگاتە سفر. بەپێی ئامارە نێودەوڵەتییەكانیش عێراق لەناو ئەو نۆ دەوڵەتەدایە كە بەرپرسن لەزۆرینەی سوتاندنەكانی غازو بەپێی داتاكانی بانكی نێودەوڵەتیش لەساڵی 2020 قەبارەی غازی سوتاو لەعێراقدا 17.374 ملیۆن مەترسێجا بووە. هاوكات لەئێستادا عێراق پشت بەهاوردەكردنی غاز لەئێرانەوە دەبەستێت بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا، بەجۆرێك عێراق 14 هەزار مێگاوات بەرهەمدەهێنێت لەناوخۆداو چوار هەزار مێگاوات لەڕێگای هاوردەكردنی غازەوە لەئێران بەرهەمدەهێنێت كە لەسەدا 80ی هەناردەی كارەبای ئێران بۆ دەرەوە ئەژماردەكرێت، ئەمەش بەبڕوای چاودێرانی سیاسی وەك كارتێكی فشاری ئێران بۆ سەر عێراق وەسفدەكرێـت بەوەی زۆرجار ئێران غازەكە دەگرنەوەو كەمی كارەبا سەرهەڵدەدات. لەمیانی بەڕێوەچوونی ئاهەنگی كردنەوەی پاڵاوگەی كەربەلا، محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاند هەرچەندە وڵاتەكەی رۆژانە زیاتر لە چوار ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردە دەكات بەڵام كێشەی بەرهەمە نەوتییەكانی هەیە، سوودانی ئاماژەشی بەوەكرد پێویستە عێراق وەبەرهێنان لەسامانە سرووشتییەكانیدا بكات بۆ ئەوەی پێداویستییەكانی دابین بكات و جەختیشی لەوەكردەوە پاڵاوگەی كەربەلا لەسەدا 60 بۆ 70ی پێداویستی عێراق لەبەرهەمە نەوتییەكان دابیندەكات كە ساڵانە سێ ملیار دۆلاری بۆ هاوردەكردنی خەرج دەكات. -پاڵاوگەی كەربەلا رۆژانە توانای پاڵاوتنی 140 هەزار بەرمیل نەوتی بەنوێترین تایبەتمەندییە ئەوروپییەكان هەیە، یەكەم پااوگەیە لەعێراقدا بەو تایبەتمەندیانە.  -لەئێستادا لەسەدا 60 ی پاڵاوگەكە كەوتۆتە كارو لەمانگی تەمموزی داهاتوو بەتەواوەتی دەكەوێتە كار. -رێژەی ئۆكتانی بەنزینەكەی 95 -توانای بەرهەمهێنانی 200 مێگاوات كارەبای هەیەو 60 مێگا دەداتە كارەبای نیشتیمانی -رۆژانە توانای بەرهەمهێنانی (9 ملیۆن لیتر بەنزین، 4 ملیۆن لیتر گاز، غازی شل 750 تۆن، سوتەمەنی قورس 8 ملیۆن لیتر، كیرۆسین 3 ملیۆن لیتر، كیبریت 360 تۆن)ی هەیە. -پەیڕەوی لەڕێنماییە ژینگەییە جیهانییەكان دەكات -33 یەكەی تەشغیلی و خزمەتگوزاری و گەنجینەیی بەتوانای گەورەوە -كۆگای گەورەو كارگەیەكی پڕكردنی غاز - 100 یەكەی نیشتەجێبوون و كۆمەڵگای نیشتەجێبوون هەر لەدرێژەی هەوڵەكانی عێراق بۆ پەرەپێدانی غاز لەچەند رۆژی رابووردوودا بۆ یەكەمجار پرۆسەی بەرهەمهێنانی غازی سرووشتی لەكێڵگەی عەكاز بەبڕی 60 ملیۆن پێ سێجا لەڕۆژێكدا، كەدەكاتە نزیكەی یەك ملیۆن و 700 هەزار مەترسێجا. لەپارێزگای ئەنبار دەستیپێكرد كە كێڵگەكە 42 ساڵ لەمەوبەر دۆزراوەتەوەو یەدەگەكەی بەپێنج ترلیۆن مەترسێجا دەخەمڵێندرێت. كێڵگەی عەكاز كە لەساڵی 1981 دۆزراوەتەوە، یەدەگەكەی بەپێنج ترلیۆن مەترسێجا دەخەمڵێندرێت، لەساڵی 2011دا گرێبەستی بەرهەمهێنانی گازی سرووشتیی ئەو كێڵگەیە درایە كۆمپانیایەكی كۆریای باشوور، بەڵام لەپاش تەواوكردنی 60%ـی كارەكانی بەهۆی شەڕی داعش كێڵگەكەی بەجێهێشت و وەزارەتی نەوت ئەركی بەرهەمهێنانی گرتەئەستۆ. بەپێی وتەی وەزیری نەوتی عێراق ئەو بڕە گازە سرووشتییەی لەكێڵگەی عەكاز بەرهەمدەهێندرێت بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا لەوێستگەی كارەبای عەكاز بەكاردەهێندرێت بۆ بەدەستخستنی 90 بۆ 95 مێگاوات كارەبا.

هاوڵاتی ئێران دوای ساڵی 2019 نزیكەی 36 ملیار دۆلاری لەعێراق بلۆك كراوەو بەرپرسانی بەغداد 18 ملیار دۆلاریان پشتڕاست كردووەتەوەو دەنگۆیەكیش هەیە كەئەو بڕە لە 10 ملیار دۆلار كەمترەو لەماوەی رابردوودا بەئاگاداریی ئەمریكا تەنها 500 ملیۆن دۆلار لەو پارانە ئازاد كراوە، هاوكات هەڵوێستەكانی ئەمریكاو پەیوەستبوونی عێراق بەسیستمی بەسویفت (SWIFT) و بەهۆكاری سەرەكیی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تومەن دەزانرێت سەرەڕای ئەو پارە بلۆككراوانە ئێران پێویستیی بەدۆلار هەیەو دوای ئەوەی كەتاڵیبان گەڕایەوە ئەفغانستان بازاڕی گەورە لەو وڵاتە بۆ بەدەستهێنان دۆلاری لەدەستداوەو ئەوەش وایكرد راكێشانی دۆلار لەڕێگەی دەڵاڵ و تەنانەت بەرپرسانیشەوە لەعێراق بەهای دۆلار لەبەرامبەر دینار بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبكاتەوەو تائێستا بازاڕەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان گیرۆدەی ئەو كەف و كوڵەن كەئێران لەبازاڕی دراوەكاندا دروستیكردووە. بەرپرسێكی كۆماری ئیسلامی ئێران ئاشكرایكردووە بانكی ناوەندیی وڵاتەكە بەپشتبەستن بەو پارەو قەرزانەی ئێران لەعێراق هەیەتی بڕیاری داوە چاپكردنی دراوی تومەن بەرزبكاتەوەو ئەوەش زیانی گەورەی لێدەكەوێتەوە چونكە چارەنووسی ئەو پارانە ناڕوونە. محەمەد كازم ئال سادق، باڵیۆزی كۆماری ئیسلامی ئێران لەعێراق وتوویەتی قەرزەكانی كارەباو غازی ئێستای عێراق زیاترە لە 11 ملیار دۆلارو پێویستە بەڕێوشوێنی تایبەت رادەستبكرێتەوە ئەو لێدوانەش لەكاتێكدایە ئێران تائێستاش یەك لەسەر سێی كارەباو غازی عێراق دابین دەكات و بەبەردەوامی قەرزی كارەباو غاز لەسەر عێراق زیاددەكەن. ئێران ساڵانە چوار هەزار مێگاوات كارەبا بەعێراق دەفرۆشێت كەناتوانێت ئەو پارانەش راستەوخۆ وەربگرێت چونكە دەبێت ئەمریكا بڕیار لەڕادەستكردنی ئەو پارانە بدات. ئاستی هەناردەی رۆژانەی غازی ئێران بۆ عێراق دەگاتە نزیكەی 50 ملیۆن مەترسێجا بەڵام هەندێكجار ئەو بڕە بەبیانووی جیاوازە تاهەشت ملیۆن مەترسێجا كەمدەكرێتەوە، كەئەوەش دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی زیاتر لەپێنج هەزار مێگاوات كارەبای عێراق. پێشترو لەساڵی 2022،  ئێران بڕی یەك ملیارو 600 ملیۆن دۆلاری بۆ فرۆشتنی غاز لەعێراق وەرگرتووەتەوە كەئەوەش راستەوخۆ رادەست نەكراوە چونكە یەحیا ئال ئیسحاق، سەرۆكی ژوری هاوبەشی بازرگانیی ئێران و عێراق روونیكردووەتەوە كەئەو قەرزانە بەدوو رێگە رادەستی ئێران دەكرێنەوە، كەیەكێكیان لەڕێگەی كاش و حەواڵەكردنەوەیەو رێگەیەكی دیكەش كڕینی ئەو كاڵاو پێداویستیانەی ئێرانە لەڕێگای عێراقەوە واتە ئێران ئەو كاڵاو پێدوایستییانەی وڵاتەكەی لەدەرەوە بەپارەی عێراق هاوردە دەكات لەجیاتی پێدانەوەی قەرزی غازو كارەبا.   ئێران چاپكردنی تومەن بەپشتیوانیی عێراق بەرزدەكاتەوە بانكی ناوەندیی ئێران لەناوەڕاستی مانگی رابردوودا دراوی 200 هەزار تومەنی خستووەتەوە بازاڕەوەو تەنها لەتاران بڕی 900 ملیار تومەن لەو دراوەی خستە بازاڕەوەو لەپارێزگاكانی دیكەش بری 700 ملیار دۆلار لەو دراوە بەسەر بانكەكاندا دابەشدەكرێت بۆ ئەوەی لەلایەن خەڵكەوە بەكاربهێنرێت. پێشتر لەئێران دراوی چەكی 50 هەزار تومەنی و 100 هەزار تومەنی وەك دراوی قورس بەكاردەهێنران و لەئەمڕۆ دووشەممەوە ئەو دراوە نوێیەش بەكاردەهێنرێت. ئاشكراكردنی ئەو دراوە 200 هەزار تومەنییە لەلایەن بانكی ناوەندییەوە ئاماژەیە بەبەرزبوونەوەی رێژەی چاپكردنی دراوی تومەن لەو وڵاتە كەئەوەش بەرزبوونەوەی هەڵاوسانی ئابوری لێدەكەوێتەوە. لەئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران دەركەوتووە پارەی چاپكراوی ساڵی 2022 بڕی نەختینەی ئێران شەش ترلیۆن و 36 ملیار تومەن بووەو تەنها لەمانگێكدا واتە لەمانگی كۆتایی ئەو ساڵەدا بەڕێژەی 2.2% بەرزبووەتەوە كەدەكاتە 130 ملیارو 700 ملیۆن تومەن و بەگشتی لەساڵێكدا چاپكردنی دراوی تومەن 34.1% بەرزبووەتەوە كەدەكاتە یەك ترلیۆن و 535 ملیار تومەن. راوێژكاری محەمەد موخبێر، جێگری سەرۆك كۆماری ئێران لەنامەیەكی نهێنیدا بۆ جێگری سەرۆك كۆماری ئێران ئاماژەی بەوەكردووە كەنزیكەی هەشت ملیارو 500 ملیۆن دۆلار لەپارەی وڵاتەكە لەبانكەكانی عێراقدان بەبێ ئەوەی هیچ قازانجێكی هەبێت یان بتوانرێت مامەڵەی پێوەبكرێت، بەڵام بانكی ناوەندیی بەپشتبەستن بەو پارانە دەستیكردووە بەچاپكردنی دراوی تومەن و ئەوەش زیان بەئابوریی وڵاتەكە دەگەیەنێت. پێگەی (ئیقتیساد 24) لەئێران بڵاویكردەوە؛ هەواڵەكان سەبارەت بەچالاك نەكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی و هەڵوێستەكانی ئەمریكا بەرامبەر تاران و پەیوەستبوونی عێراق بەسیستمی پەیوەندیی نێودەوڵەتیی ئابوریی جیهان ناسراو بەسویفت (SWIFT) هۆكاری سەرەكیی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر تومەنە. شارەزایانی ئابوریی ئاماژەیان بەوەكردووە ئاشكراكردنی دراوێكی قورسی لەشێوەی 200 هەزار تومەن ئاماژەی دابەزینی زیاتری دراوی تومەن لەئاستی جیهانداو تومەن تەنها لەبەرامبەر دۆلاردا نزیكەی 96%ی بەهاكەی لەدەستداوە كە 75%ی پەیوەندیی بەیەك ساڵی رابردووەوە هەیە. پلانی 20 ملیار دۆلاریی ئێران بۆ عێراق سەرناگرێت حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری پێشووی ئێران لەدیدارێكیدا ساڵی 2020 لەگەڵ فواد حسێن، وەزیری دەرەوەی عێراق جەختی لەوەكردەوە كەئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان ئەو دوو وڵاتە دەبێت بگاتە 20 ملیار دۆلار لەكاتێكدا ئەو ساڵە بەبڕی 22 ملیۆن و 300 هەزار تۆن كاڵا بەبەهای شەش ملیارو 300 ملیۆن دۆلار كاڵای ئێرانیی رەوانەی عێراق كرا سەرەڕای ئەوەی سزا ئابورییەكانی ئەمریكا دژی تاران تووندتر ببووەوە. لەنوێترین ئاماری گومرگی ئێران ئاماژە بەوەكراوە ساڵی 2022 ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی وڵاتەكە لەگەڵ عێراق 20% بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە، بۆیە دوای زیاتر لەدوو ساڵ پلانی تاران بۆ ئاڵوگۆڕی 20 ملیار دۆلاری لەگەڵ عێراق پێكەوتنی ئەوتۆی بەخۆیەوە نەببینیوە. بەپێی ئامارەكان ئەمساڵ روحەڵا لەتیفی، وتەبێژی دەستەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و گەشەی بازرگانیی لەوەزارەتی پیشەسازی و بازرگانیی ئێران بە میدیای وڵاتەكەی راگەیاندووە؛ ئاستی بازرگانیی ئێران لەماوەی 11 مانگدا لەگەڵ 15 وڵاتی دراوسێ بە رێژەی 20% بەرزبووەتەوە كە بەراورد بە 11 مانگی ساڵی رابردو واتە 2021 بەڕێژەی 16% بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. لەسەرەتای مانگی ئازاری ساڵی رابردوو تا (19/2/2023) بڕی 53 ملیارو 364 ملیۆن دۆلار كاڵاو شتومەك لەنێوان ئێران و 15 وڵاتی دراوسێدا ئاڵوگۆڕكراوە. لەتیفی ئاماژەی بەوە كردووە؛ ئێران 57% كاڵاو شتومەكی نانەوتیی بۆ ئەو وڵاتە دراوسێیانە هەناردە كردووەو لەبەرامبەریشدا 43%یش كاڵاو شتومەك لەو وڵاتانەوە بۆ ئێران هاوردە كراوە، بەڵام دەركەوتووە لەماوەی ئەو 11 مانگەدا زیاترین كاڵاو شتومەكی نانەوتیی بەبەهای نۆ ملیارو 305 ملیۆن دۆلار هەناردەی عێراق كراوەو لەبەرامبەردا تەنها بەبەهای 208 ملیۆن دۆلار كاڵا لەعێراقەوە هەناردەی ئێران كراوە. لەلایەكی دیكەشەوە بەهۆی ئەو سزایانەی لەلایەن ئەمەریكاوە بەسەر ئێراندا سەپێنراوە عێراق ناتوانێت بەخواستی خۆی پارە یان قەرزەكانی رەوانەی ئێران بكاتەوە، بۆیە عێراق دەبێت لەڕێگەی بانكەكانی چەند وڵاتێكی وەك (قەتەر، كوەیت، توركیا، ئیمارات، ئوردن) هەوڵبدات پارەكانی ئێران بگەڕێننەوە.   ئەمریكا دۆلاری عێراق لەئێران دەگرێتەوە ئەگەرچی لەماوەی یەك ساڵی رابردوودا ئێران زیاترین هەوڵی بۆ بەدەستهێنانی دۆلار لە بازاڕەكانی عێراق داوە، بەڵام ئەمریكا بەشێوازی جیاواز رێگربووە لەبەردەم ئەو هەنگاوانەداو تەنانەت وای لەئێران كردووە كەئەو وڵاتە پەنا بۆ بەقاچاخبردنی دۆلار لەسنورەكان بەرێت. رۆژنامەی (وۆڵستریت جۆرناڵ) بڵاویكردووەتەوە پلانەكانی ئەمریكا لەعێراق دژی كۆماری ئیسلامی وایكردووە ئاستی حەواڵەكردن و بەقاچاخبردنی دۆلار لەعێراقەوە بۆ ئێران 80% كەم ببێتەوە، چونكە لانیكەم 14 بانكی عێراق بەگومانی ئەوەی دۆلاریان رەوانەی ئێران كردووە لەلایەن ئەمریكاوە سزایان بەسەردا سەپێنراوەو ئەو بانكانە ناتوانن لەچوارچێوەی سیستمی پەیوەندیی نێودەوڵەتیی ئابوریی جیهان ناسراو بە سویفت (SWIFT) كاربكەن. پێشتر ناوی گروپێكی شەش كەسی لەعێراق بڵاوكرایەوە كە دوو كەسیان بازرگانی عێراق بوون و سێ كەسیشیان ئەندامانی سوپای قودس و یەكێك لەو سێ كەسەش كارمەندی باڵیۆزخانەی كۆماری ئیسلامی ئێران لەبەغداد بووەو لە رێگەی دوو بازرگانە عێراقییەكە دەیان ملیۆن دۆلار لەبازاڕەكانی عێراق كڕدراوەو رەوانەی ئەژماری بانكێكی سەر بەسوپای پاسداران لەئێران كراوەو هەر ئەوەش هۆكاری سزاكانی ئەمریكا دژی ژمارەیەك بانكی عێراق بووە. بەرپرسێكی عێراقی كە نەیویستووە ناوی ئاشكرابكرێت بەئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز)ی راگەیاندووە؛ ئێران مانگانە زیاتر لە 100 ملیۆن دۆلار لەژمارەیەك بازرگانی عێراق وەردەگرێت بۆ قەرەبووكردنەوەی كەمبوونەوەی دۆلار لەئێران. سەرەڕای ئەوەی ئێران لەساڵی 2018و دوای كشانەوەی ئەمریكا هەوڵیداوە لەبازرگانییە نێودەوڵەتییەكانیدا دراوی یۆرۆ بەكاربهێنێت، بەڵام تائێستا دراوی دۆلار بەسەرەكیترین دراوی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی ئەو وڵاتە ئەژماردەكرێت، بۆیە بەبەردەوامی پێویستی بەو دراوە هەیەو پێدەچێت لەئێستادا عێراق تەنها تروسكایی دەستكەوتنی دۆلار بێت بۆ ئێران. بڕی پارەی بلۆككراوی ئێران لەجیهاندا لەنێوان 100 بۆ 120 ملیار دۆلارە كەدوای چین زیاترین پارەی لەعێراق بلۆككراوە كەئەو ژمارەیەش بەپێی لێدوانی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی گۆڕانكاریی بەسەردا هاتووەو بۆ یەكەمجار لەساڵی 2019 سەرۆك كۆماری ئەوكاتی ئێران لەلێدوانێكدا بەبێ ناوهێنانی عێراق داوای رادەستكردنەوەی 36 ملیار دۆلار پارەی بلۆككراوی وڵاتەكەی لەیەكێك لەوڵاتانی دراوسێ كردەوە. بڕی قەرزی نێودەوڵەتیی ئێران لەساڵی 2022 بۆ كەمتر لەشەش ملیارو 500 ملیۆن دۆلار بووەو بانكی ناوەندیی وڵاتەكە رایگەیاندووە ئەو قەرزە بەراورد بەساڵی 2021 زیاتر لە 25% كەمیكردووە، بەڵام دەبێت بەزووترین كات بڕی یەك ملیارو 800 ملیۆن دۆلاری ئەو بڕە قەرزە رادەستبكرێتەوە. ئابوریی ئێران زیاتر لەهەموو كاتێك پێویستی بەعێراقە بەتایبەت رۆڵی عێراق لەدانوستانەكانی ریازو تاران بەرچاوە كەدواجار رێككەوتنی سعودیەو ئێرانی لەچین لێكەوتەوەو بەهای تومەن ئاهێكی بەبەردا هاتەوە. لەلایەكی دیكەوە وەك ئاشكرابووە ئێران بڕێكی بەرچاو لەنەوتی وڵاتەكەی بۆ دەربازكردنی سزا ئابورییەكان بەناوی عێراقەوە لەبازاڕەكاندا ساغدەكاتەوە كەئەوەش هەنگاوێكی دیكەی سودوەرگرتنی ئێرانە لەعێراق و ئەگەرچی ئەمریكا سزای توندی ئابوریی بەسەر ئێراندا سەپاندوە، بەڵام بۆ كڕینی غازو كارەبا هەر شەش مانگ جارێك لێخۆشبوونی سزاكان بۆ عێراق نوێدەكاتەوە بۆ ئەوەی بەبێ كێشە غازو كارەبا لەئێرانەوە دابین بكات. بەپێی ئەو دۆخە ئابورییەی ئێستا رووبەڕووی ئێران بووەتەوە عێراق بووەتە كلیلی چارەسەر بۆ ئێران، بەڵام ئەمریكا مەرجی سەرەكیی بۆ رێگریی نەكردن لەهەنگاوە ئابورییەكانی تاران لەعێراق كەمبوونەوەی دەستوەردانی سیاسیی و سەربازیی كۆماری ئیسلامی ئێرانە لەعێراق.  

هاوڵاتی  لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا كەبڕیارە ١٤ی ئایاری ئەمساڵ بەڕێوەبچێت، پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) لەڕێگەی پارتی چەپی سەوز: كە بەشێكە لەهاوپەیمانی رەنج و ئازادی بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا دەكات، بۆ هەڵبژاردنەكانیش پارتی چەپی سەوز بەیاننامەیەكی ٧٦ لاپەڕەیی وەك پەیڕەوو بەرنامەی خۆیان بڵاوكردەوە. بەیاننامەكەی پارتی چەپی سەوز كە بەناوی ‹لێرەین و پێكەوە دەیگۆڕین› بڵاوكرایەوە، لەدوو بەش پێكدێت. بەشی یەكەم لەژێر ناوی پێكەوە دەیگۆڕین و بەشی دووەمیش لەژێر ناوی ‹بۆ دەستوری بنەڕەتیەكی دیموكرات پێكەوە دەیگۆڕین› خرایە بەردەستی هاووڵاتیانی توركیا. بەیاننامەكە، بەگشتی باسی چارەسەری پرسی كورد، چارەسەری قەیرانی ئابوری، هەژاری و بێكاری، دادپەروەری، ئازادی رادەربڕین، ئازادی میدیا، هاووڵاتی یەكسان، مافی ژن و منداڵ و بەگشتی مافی مرۆڤ و چەندین پرسی دیكە دەكات كە (رۆژنامەی هاوڵاتی) بەشێك لەخاڵە گرنگەكانی بەیاننامەكەی پارتی چەپی سەوز لەم راپۆرتەدا دەخاتەڕوو. لەبەیاننامەكەدا هاتووە: لەجیهاندا قەیرانی ئابوری و جەنگی زلهێزەكان لەئارادایە. لەتوركیاش بەهۆی ئەوەی كێشەی كوردو كێشەكانی كۆمەڵگا و سیاسەتی چارەسەر نەكراون، قەیرانەكان قوڵتر دەبنەوە. لەقۆناغێكی بەم شێوەیەدا، توركیا بەرەو هەڵبژاردنێكی مێژوویی و هەستیار هەنگاو دەنێت. ئەم هەڵبژاردنە خاڵێكی وەرچەرخان دەبێت. لە ١٤ی ئایاردا، دەنگ بەئاییندەی توركیا دەدرێت. لەبەردەمماندا تەنیا دوو رێگە هەیە. یان رێگە لەفاشیزم دەگرین، یاخود فاشیزم زیاتر بڵاودەبێتەوە. لەدووڕیانێكداین. ئێمەش هەم رێگری لەفاشیزم دەكەین، هەم بۆ ئاییندەیەكی یەكسان و ئازاد، لەپەرلەماندا بە بەهێزی جێی خۆمان دەگرینەوە. لەبومەلەرزەكەی ٦ی شوباتدا كە ناوەندەكەی مەرەش بوو، شارەكانمان وێران بوون، گەلەكەمان گیانی لەدەستدا. ئازارەكەمان زۆر گەورەیەو پرسەكەمان بەردەوامە. بومەلەرزەكە تەنیا شارەكانی ئێمەی وێران نەكرد، بەتەنیا ئازیزانی ئێمەی نەبرد، بەڵكو سیاسەتی ئاكەپە – مەهەپە لەبومەلەرزەكەدا ئاشكرا بوو. وێرانەیەكی زۆر دروستبوو، ئازارەكە گەورەیە، بەڵام بینیمان كە بەتایبەتی لە ٧٢ كاتژمێری سەرەتای كارەساتەكەدا دەسەڵات هیچ دەستوەردانی نەكردو كۆمەڵگا خۆی دەستی بەكار كردو تاوەكو ئێستاش لەخەبات بەردەوامەو ئێستاش دەتوانین هاوكارییەكان زیاتر بكەین. ئەم بومەلەرزەیە جارێكی دیكە ئاشكرایكرد، خۆبەڕێوەبەری خۆجێی رۆڵێكی زۆر كاریگەری هەیەو ناوەندیپارێزیش لەگەڵ كۆمەڵگادا ناگونجێت. دەست بەڕەوانەكردنی ئەم دەسەڵاتەو لەدژی ‹كارەساتی سەدە› دەست بەبنیاتنانی كۆمارێكی دیموكرات دەكەین. پێكەوەبوونی هەموو پێكهاتە، ئایین و كولتورەكان كە لەدەستوورێكی بنەڕەتیدا بپارێزرێن، نیشانەی دیموكراسی كۆمەڵگایە. ئەم كۆمارەی توركیا سەد ساڵە لەسەر ترس لەئیرادەی هاوبەشی گەلان و هەڵهاتن لەم راستیە دامەزرێنراوە. سیاسەتی رەتكردنەوە، كێشەی كوردی لەتوركیا زیاتر قوڵكردەوە، مێژووی كۆمار پڕە لەنموونەی كودەتای سەربازی و مەدەنی، فشار، قەدەغە، پێشێلكاریكردنی مافەكانی مرۆڤ، دەستبەسەرداگرتنی ئیرادەی مرۆڤ و رەتكردنەوەی داواكاری كۆمەڵگایە. ئەمڕۆ ئابووری كەخزمەت بەسەرۆكەكان و هاوكارەكانیان دەكات، لەگەشەكردن كەوتووەو بۆ وێرانەیەكی سیاسی گۆڕاوە. رەنجدەران و بەشێكی زۆر لەكۆمەڵگا حسابیان بۆ نەكراوە، بۆ ئەوەی ئەم زەمینەیە كە شێفەكان دەوڵەمەند دەكات، پێكەوە تێكۆشان دەكەین. لەبەرامبەر سیستمێك كە دەست بەسەر رەنجدا دەگرێت، كۆمارێك دادەمەزرێنین كە هەر كەسێك خاوەن بەرهەمی ئازادی خۆی بێت. ئێمە دێین كە لەدووەمین سەدەی كۆماری توركیادا، كۆتایی بەنادادپەروەری، گۆڕینی دەوڵەت بۆ چەتەگەری و مافیاگەری، دروستكردنی میكانیزمەكان كە لەم رێگەیەوە زوڵمی خۆیان دەشارنەوە بهێنین. لەدژی قەیرانەكانی سیاسی، ئابوری و ژینگە، ئێمە وەك گەلان، ژنان، گەنجان، لایەنە دیموكرات و ئازادیخوازەكان و هەموو ژێردەستەكان هەوڵی كۆمارێكی دیموكرات دەدەین. رێگەی چارەسەری بۆ دیموكراسی و ئەو قەیرانانەی كە ئاكەپەو مەهەپە قوڵیان كردووەتەوە، دیموكراسیەكی رادیكاڵە. چارەسەری ئەم ئۆپۆزسیۆنەی نێو سیستمی توركیا نییە، بەڵكو چارەسەری رێگەی سێیەم و كۆماری دیموكراتە. لەڕێگەی سیستمی سیاسی گشتگیری خۆبەڕێوەبەری خۆجێی، كۆمەڵگایەكی دیموكرات و ژینگەدۆست، یەكسانی رەگەزی، ئازادو مافەكانی مرۆڤ، كۆمارێكی دیموكرات بنیات دەنێین. كێشەكانی توركیا زۆر گەورەن. كێشەكانمان بناغەیین. بۆیە ئێمە بانگەشە بۆ چارەسەری بنەڕەتی بۆ كێشە بنەڕەتیەكان دەكەین. نۆژەنكردنەوە كە بەماكیاژكردن چارەسەری ریشەیی پێكنایەت. رێگەی چارەسەركردنی كێشەكان پێویستە لە بناغەوە و سیستماتیك بێت. لەلایەك هاوپەیمانی ئاكەپە-مەهەپە هەیە، واتە هێزی دەسەڵاتداری ئێستا. لەلایەكی دیكەوە ئۆپۆزسیۆنێك هەیە كەدەیەوێت بەرگێكی نوێی بەبەر كێشەكاندا بكات، بەڵێنی سنووردار لەچوارچێوەی سیستمدا دەدەن، بەڵام چارەسەرەكە لەگۆڕانی راستەقینەدایە. چارەسەری لەگۆڕانی دیموكراسیدایە. بۆیە رێگای ئێمە رێگای سێیەمە. حزبەكەمان هەروەها سەركێشی رێگەی سێیەمە.   پرسی كورد بەدیموكرات و ئاشتیانە چارەسەر دەبێت لەقۆناغێكداین كەسەدەی یەكەمی كۆمار تەواو دەبێت و دەكەوینە سەدەی دووەمەوە. سەدەی دووەمی كۆمار لەبری رەتكردنەوە و فشارەكان، سەدەی دیالۆگی دیموكراتی و ئاشتیانە دەبێت بۆ چارەسەری پرسی كورد. پەرلەمان زەمینەی دیالۆگ و چارەسەری ئامادە دەكات و لەڕێگەی دانوستانی دیموكراسیەوە قازانج بەهەموو كۆمەڵگا دەگەیەنێت. لەم چوارچێوەیەدا رێگە بۆ چارەسەری هەموو كێشەكان و ناسینی هەموو مافەكان بەمافی زمانی دایكیشەوە دەكرێتەوە.  بۆ ئەوەی كێشەی كورد لەڕێگەی دیموكراسی و ئاشتییەوە چارەسەر بكرێت، پێویستە گۆشەگیری هەڵبگیرێت كە لەدەقی یاسا نیودەوڵەتیەكان و مافەكانی مرۆڤدایە. لەبەرئەوەی چارەسەر بەشەڕو سیاسەتی ئەمنی نابێت، بەڵكو بە دیالۆگ و دانوستان دەبێت. ئێمە بۆ ئەوە دێین كەبەرپرسیاری چارەسەری پرسی كورد لەڕێگەی ئاشتی، دیالۆگ و دانوستانەوە بگرینە ئەستۆ كەپرسێكە زۆر ئاڵۆز بووە. پێوانەكانی ئێمە، دانوستان و دیالۆگ دەبێت و بەم شێوەیە هەموو كۆمەڵگا سوود بەدەستدەهێنێت، واتە سوود بەهەموومان دەگەیەنێت.   دەستووری بنەڕەتی سەدەی دووەم پارتی چەپی سەوز ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە: ئێمە ئامادەین پێكەوە دەستوورێكی بنەڕەتی نوێ ئامادە بكەین كە لەگەڵ هەموو ناسنامە، كەلتوور، ئایین و زمانەكانی توركیا بگونجێت و دەستوورێكی دیموكرات و ئازاد پێشكەش بەكۆمەڵگا بكەین. پێویستە دەستووری دیموكرات، مافی هەموو لایەن و پێكهاتەكان لەنێو خۆیدا مسۆگەر بكات. ئێمە بەرگری لەدەستوورێك دەكەین كە مافی هەموو گەلانی تێدا مسۆگەر كرابێت. پێویستە لەدەستووردا مافی سەندیكاكان، ئاسایشی كۆمەڵایەتی، مافی ئابوری تاك، نیشتەجێبوون، خاوەن پێداویستی تایبەت، مافی بەدەستهێنانی خۆراك و ئاو، هەڵگرتنی ئەركی زۆرەملێی سەربازی، پەروەردە و فێركردن، دادگای سەربەخۆ، مافی ژنان و منداڵان، ئازادی میدیا جێگیر بكرێن و ئەم بەرنامەیەش بەرنامەی رێگەی سێیەمە كەئێمە نوێنەرایەتی دەكەین.   بەهێزكردنی سیستمی پەرلەمانی گۆڕانكاری لە سیستمی پەرلەمانی دەكەین و هەوڵ بۆ سیستمێكی پەرلەمانی بەهێز دەدەین كەهاوسەنگیەكان بپارێزرێت و لەگەڵ سیستمی دیموكراسیدا بگونجێت و سیستمێكی بەهێزی خۆبەڕێوەبەری خۆجێیی بنیات دەنێین. كۆمارێكی دیموكرات دادەمەزرێنین  و لەدژی سیستمی قەیوم دەوەستینەوە كە ئاكەپەو مەهەپە لەو رێگەیەوە دەست بەسەر ئیرادەی گەلەوە دەگرن و دەست بەسەر پێگەی نوێنەرانی گەل لەپەرلەمان و شارەوانییەكاندا دەگرن. ئەنجومەنەكان، دەستەی شارەكان، پلاتفۆرمەكان و رێكخراوە دیموكرات و سەندیكا پیشەییەكان بەهێز دەكەین. بەكورتی كۆتایی بەڕژێمی قەیوم دەهێنین كە لەدژی ئیرادەی گەل و هەڵبژاردنە.   دادوەریەكی بێلایەن لەڕابردوودا، دەسەڵاتی ئاكەپە و مەهەپە هەموو هەوڵێكیانداوە كە دەست بەسەر دەسەڵاتی دادوەریدا بگرن و لەو رێگەیەوە ئۆپۆزسیۆن لەناوببەن و كۆمەڵگا كۆنتڕۆڵ بكەن، ئێمە لەدژی ئەو هەوڵانە بۆ ئەوە هاتووین كە دادوەریەكی بێلایەن مسۆگەر بكەین كە بەرگری لەهەموو بەشەكانی كۆمەڵگا بكات و لەژێر دەسەڵاتی ئاكەپە و مەهەپە دەربهێنرێت.   سیاسەتێكی نێودەوڵەتی ئاشتیانە لەبەرامبەر هەوڵەكانی ئەم دەسەڵاتە كە سیاسەتی نێودەوڵەتی، بەعەقڵیەتی شەڕ، توندوتیژی و سەربازی بەڕێوەدەبات و لەدژی ئەو لایەنانەی كە پەرە بەسیاسەتی شەڕ دەدەن لێرەین. بەئامانجی پاراستنی مافی گەلان، نەهێشتنی توندوتیژی دژی ژنان، تێكدانی ژینگەو سروشت لەلایەن سەرمایەدارەكانەوە كەسوودی ماددی بەدەستدەهێنن، سیاسەتی نێودەوڵەتی ئاشتیانە پەیڕەو دەكەین. بەمەبەستی چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەموو جیهان بەشێوەیەكی ئاشتیانەو دیموكراسی، دیپلۆماسی و دانوستانی ئاشتیانە بەبناغە وەردەگرین. لەدووەمین سەدەی كۆماری توركیادا، بۆ ئاشتی ناوخۆیی، هەرێمی و نێودەوڵەتی كۆمارێكی دیموكرات بنیات دەنێین.   ئازادیی حزبی سیاسی كۆتایی بەبەندی هەڵبژاردن دەهێنین و سەرجەم پارتە سیاسییەكان دەتوانن بەئەندازەی دەنگی خۆیان لەپەرلەماندا جێگیر ببن و نوێنەرایەتی دەنگدەرەكانیان بكەن. پێویستە لەسیاسەتدا ژنان و پیاوان یەكسان بن و ئەمەش لەدەستووردا مسۆگەر دەكرێت. یاسایەك دەردەكرێت كەسیستمی هاوسەرۆكایەتی لەهەموو كایەكانی سیاسەتدا جێگیربكرێت. یاسایەك دەردەكەین كەكارمەندانی حكومی بتوانن بەئازادانە رای خۆیان و لایەنگری خۆیان بۆ پارتی دڵخوازی خۆیان دەرببڕن. بەگوێرەی مافی پارتەكان، هاوكاریەكانی گەنجینە بۆ پارتە سیاسییەكان مسۆگەر دەكرێت و بەهیچ شێوەیەك یاسای داخستنی پارتە سیاسییەكان نامێنێت.   پاراستنی مافەكانی مرۆڤ راستەوخۆ هەموو بڕیارێكی دادگای مافەكانی مرۆڤی ئەوروپا جێبەجێ دەكرێت. جگە لەجێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگاكە، پرۆتۆكۆلی نوێی دیكە واژۆ دەكرێت. هەموو بڕیارەكانی دادگای مافەكانی مرۆڤ كەپێشتر دەركراون و جێبەجێ نەكراون، جێبەجێ دەكرێن. هەموو ئەو رووداوانەی كە ئەشكەنجەیان تێیدا كراوە جارێكی دیكە دۆسیەكان هەڵدەدرێنەوە. رێگە دەدرێت كەكارمەندانی حكومەت لەبەرامبەر مامەڵەی خراپ سەردانی دادگاكان بكەن و مافی پشووەكانیشیان پارێزراو بێت. كۆتایی بەهەموو ئەو كردەوانە دەهێنرێت كە بەشێوەیەكی ناشارستانیانە هەڵدەكوترێتە سەر ماڵ و شوێنی كاری هاووڵاتیان و دەستگیردەكرێن. هەموو زیندانیە نەخۆشەكان ئازاد دەكرێن. مافی چارەسەری نەخۆشی بۆ زیندانیان دەستەبەر دەكرێت. كۆتایی بەپشكنین بە رووتی لەزیندانەكاندا دەهێنرێت كە لەدژی مافەكانی مرۆڤایەتیە. مافی تەلەفون و بینین بەشێوەیەكی سیستماتیك و دیموكراسیانە بەزیندانیان دەدرێت. لەكاتی خۆش و ناخۆشی كەسوكاریاندا، زیندانیان دەتوانن سەردانیان بكەن. گۆشەگیری و ئەشكەنجەی نێو زیندانەكان كۆتایی پێدەهێنرێت. زیندانی منداڵان دادەخرێت و بۆ منداڵان سیستمێكی دادپەروەرانە ئامادە دەكرێت.   میدیای ئازاد ئێمە بۆ میدیایەكی راست كە كار لەسەر بڵاوكردنەوەی هەواڵە راستەكان دەكات كاردەكەین. كۆتایی بەفشار، سانسۆرو قەدەغەكانی سەر میدیا دەهێنین. بۆ ئازادی ئەو رۆژنامەنووسانە دێین كە بەهۆی بیروڕای جیاواز و بەهۆی پۆستێك لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا دەستگیركراون. بەرگری لەهەموو ئەو میدیایانە دەكەین كەهەوڵی دادپەروەری و ئازادی و یەكسانی دەدەن. فشاری سەر ئازادی رادەربڕین كۆتایی پێدەهێنین. سانسۆری سەر ئینتەرنێت هەڵدەگیرێت. رێگەنادرێت میدیاو رۆژنامەكان بۆ بڵاوكردنەوەی قین و دژایەتیكردن بەكاربهێندرێت. زەمینێك دروستدەكرێت كە ئۆپۆزسیۆن لەڕێگەی میدیاوە بتوانێت بەشێوەیەكی ئازاد، خۆی دەرببڕێت. میدیاكانی سەر بەدەوڵەت و هەموو راگەیاندنە فەرمییەكان پێویستە بەشێوەیەكی بێلایەن و دوور لەململانێ و فشاری لایەنەكان بێت. پارتی چەپی سەوز لەبەیاننامەكەیدا بەگشتی بۆ مافی ژنان بەهەموو شێوەیەك، مافی پەروەردەو فێركردنی منداڵان، گەنجان، ئابوری سەربەخۆ، تێكۆشان دژی سەرمایەداری، كشتوكاڵ، كۆتاییهێنان بەكاركردنی منداڵان، بێكاری، هەژاری، مافی كرێكاران، دادپەروەری كۆمەڵایەتی، كەلتورو هونەر و پاراستنی كۆمەڵگا لەكارەساتە سروشتییەكان، سیاسەتی ناوخۆو دەرەوەو سیاسەتی كۆچ و كۆچبەران، پرۆژەو بەرنامەی خۆی ئاشراكردووە.