ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

سەركۆ جەمال لایەنە كوردستانیەكان لەكەركوك و ناوچەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق دوورن لەوەی بەیەك لیست بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك بكەن و تا ئێستا چوار لیست بوونی هەیە. هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق بڕیارە لە 18ی كانونی یەكەمی ئەمساڵدا ئەنجام بدرێت و كورد كێبڕكێی زۆرترین كورسی دەكات بۆ ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك كە 16 كورسیە و ئەگەر كورد نۆ كورسیی كەمتر بەدەستبێنێت ناتوانێت پۆستی پارێزگار لەبەرژەوەندی خۆی یەكلایبكاتەوە. خەلیل ئیبراهیم، وتەبێژی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: « یەكێتی و پارتی ململانێكانی هەرێمیان بردووەتە كەركوك، بەڵام زۆر گرنگە كورد یەك لیست بێت، هەرچەندە پارتی و یەكێتی هەڵەی زۆریان كردووە». وتەبێژی یەكگرتوو پێشیوابوو سەرەڕای هەڵەكان دەبێت پارتی و یەكێتی وانە وەربگرن و ببنە یەك لیست، وتیشی:» وا دەردەكەوێت یەك لیست نەبن هەرچەندە هەوڵەكان بەردەوامە، لەنێوان یەكگرتوو ولایەنەكانی دیكە گفتوگۆ هەیە بەتایبەتیش لەگەڵ ئیسلامیەكان». خەلیل ئیبراهیم باسی لەوەشكرد ئەگەر لەگەڵ پارتی و یەكێتی و لایەنەكانی دیكەش نەگەنە ڕێككەوتن ئەگەری ئەوەی لەگەڵ لایەنە ئیسلامیەكان و چەند لایەنێكی دیكە بگەنە ڕێككەوتن دوور نییە». پارتی پێشتر ڕایگەیاندبوو كە لەگەڵ یەكێتی بە یەك لیست لەكەركوك و ناوچەكانی دەرەوەی هەرێم بە یەك لیست دانابەزن، بەڵام بەرپرسی پەیوەندییەكانی پارتی دەڵێت گفتوگۆ بۆ یەك لیستی بەردەوامە. مەسعود مەلا پەروێز، بەرپرسی پەیوەندیەكانی پارتی لەكەركوك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «لەگەڵ هەموو لایەنەكان گفتوگۆ بەردەوامە بۆ ئەوەی بەیەك لیست دابەزین، بەڵام ئەوە قورسە لەبەر ئەوەی ئامادە نین لەگەڵ یەكێتی یەك لیست بین». كۆمەڵی دادگەری پێیوایە بۆ ئەوەی پێگەی كورد پارێزراو بێت دەبێت كورد بەیەك لیست دابەزێت رێباز سابیر بەرپرسی مەڵبەندی كۆمەڵی دادگەری لەكەركوك لەلێدوانێكدا بۆ ئاماژەی بەوەكرد پڕۆژەیەكیان ڕاگەیاندووە كە هەموو حزبەكان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەعێراق لەكەركوك بە یەك لیست دابەزن و هەندێك كۆبوونەوەشیان ئەنجامداوە. بەرپرسی مەڵبەندی كەركوكی كۆمەڵی دادگەری دەشڵێت:» تائێستا كورد بەداخەوە پێناچێت یەك لیست بێت لەكەركوك و بگرە نزیك دەبێتەوە لەچوار لیست و زیاتریش». بەپێی بەدواداچونەكانی هاوڵاتی، پارتی لەگەڵ هەندێك لایەن و یەكێتی لەگەڵ هەندێكی دیكە لە گفتوگۆدان و ئیسلامییەكانیش پێكەوە لەگەڵ لایەنی دیكە خەریكن بۆ ئەوەی لیستێكیان هەبێت، بێجگە لە چەند لیستێكی دیكە. لەسەر پرسی یەك لیستی لایەنە كوردیەكان لەكەركوك، هاوڵاتی پەیوەندیكرد بە ڕزگار حاجی حەمە بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی یەكێتی ڕەتیكردەوە تا یەكلابوونەوەی گفتوگۆكان لەوبارەیەوە هیچ لێدوانێك بدەن. پێشتر ڕزگار حاجی حەمە بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی یەكێتی بەهاوڵاتی وتبوو: «جارێ چاوەڕێی وەڵامی لایەنە سیاسیەكانین، یەكێتی پێی باشە هەموو لایەنە كوردستانیەكان بەیەك لیست بەشداری بكەن لەو ناوچانە و ڤیتۆشمان لەسەر هیچ لایەنێك نیە». « لەگەڵ هەموو لایەنەكان گفتوگۆ كراوە تا یەك لیست بین، بەڵام تائێستا قسەی كۆتایی لەسەر نەكراوە، ئەگەر یەك لیست بین كوردستانی دەبێت و هەر لایەنە و بانگەشە بۆ كاندیدی خۆی دەكات»، ڕزگارحاجی حەمە وای وت. كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق تا كۆتایی مانگی تەموزی دیاریكردووە تا لیست و قەوارەكان ناوی خۆیان تۆماربكەن. بەپێی یاسای ژمارە چواری ساڵی 2023ی هەمواری سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاكانی ژمارە (12)ی ساڵی 2018، ژمارەی كورسی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق كە ژمارەیان (15) پارێزگایە جگە لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان. هیچ پارێزگایەك نابێت كورسییەكانی لە (12) كورسی كەمتربێت و هەر پارێزگایەك ژمارەی دانیشتوانی بۆ هەر كورسییەك زیاتر بوو لە (200 هەزار) كەس ئەوا بەپێی یاساكە كورسییەكانی بۆ زیاد دەكرێت لەسەر بنەمای ئاماری وەزارەتی پلاندانی عێراق لە ساڵی (2019).

هاوڵاتی رۆژی دووشەممە ١٠ی حەوت، شەش وڵاتی عەرەبی و رووسیا لە مۆسکۆ دەربارەی پرسی خاوەندارێتی سێ دوورگەی "تونبی گەورە، تونبی بچووک و ئەبوومووسا" هەڵکەوتوو لە کەنداو کۆبوونەوە. لە راگەیاندراوی کۆتایی ئەو کۆبوونەوەیەدا وڵاتانی کەندوا و رووسیا  جارێکیتر پشتیوانی خۆیان دەربڕی بەرامبەر هەوڵەکانی ئیمارات دەربڕی بۆ گفتوگۆ کردن لەگەڵ ئێران بۆ ئەوەی کێشەی خاوەندارێتی ئەو سێ دوورگەیە یەکلایی بێتەوە و چارەسەر بکرێت. بڵاوبوونەوەی ئەو راگەیاندراوە ناڕەزایەتی بەشێکی زۆر لە بەرپرسانی ئێستا و پێشتری کۆماری ئیسلامی لێکەوتۆتەوە. زۆربەی بەرپرسان واژۆکردنی ئەو راگەیاندنە بە پشتتێکردنی رووسیا لە ئێران لێک ئەدەنەوە. لەم پەیوەندەدا، ناسر کەنعانی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئیران،  رۆژی سێ شەممە ١١ی حەوت دژ بە رایگەیاندنی کۆتایی کۆبوونەوەی وەزیرانی دەرەوەی شۆرای هاوکاری کەنداو و رووسیا ، کە لە مۆسکۆ بەڕێوەچوو ڕایگەیاند :" ئەم دوورگانە تا هەتایە سەر بە ئێرانن  و بەشێکن لە ئێران و دەرکردن و بڵاوکردنەوەی ئەم جۆرە راگەیاندنانە لەگەڵ پەیوەندی دۆستانەی ئێران و دراوسێکاندا ناگونجێت". لەم پەیوەندەدا ئەحمەد زەید ئابادی، رۆژنامەنووسی ئێرانی  لە تویتەری خۆی نووسیویەتی :" رووسەکانیش وەک چینییەکان لە پرسی تایبەت بە دوورگەکانی کەنداوی (فارس) لەگەڵ شۆرای هاوکاری کەنداو هاودەنگن و باس لە پێویستی گفتوگۆی نێوان ئێران و ئیمارات ئەکەن بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشەیە." پێشتریش شی جین پینگ، سەرۆک کۆماری چین، راگەیاندنێکی هاوشێوەی لەگەڵ بەرپرسانی وڵاتانی کەنداو واژۆ کردبوو کە ناڕەزایەتی بەشێک لە بەرپرسانی ئێستا و رابردووی ئێرانی لێکەوتەوە. ئێران خاوەندارێتی ٣ دوورگەی "تونبی گەورە، تونبی بچووک و ئەبوومووسا" بە مافی خۆی ئەزانێت و ئامادە نیە بە هیچ شێوەیەک گفتوگۆ بکات لەو بارەیەوە. لە لایەکیترەوە ئیمارات ئەو سێ دوورگە عەرەب نشینە بە بەشێک لە خاکی خۆی ئەزانێت کە ئێران دەستی بەسەردا گرتووە. ناسر کەنعانی  لە بەشێکیتر لە قسەکانیدا دەربارەی کۆبوونەوەی رۆژی دووشەممە ١٠ی حەوت لە مۆسکۆ دەڵیت :" کۆماری ئیسلامی وێڕای ئەوەی جەخت لەسەر بەردەوامی سیاسەتی هەڵکردن لەگەڵ دراوسێکانی دەکاتەوەو رێزگرتن لە یەکتر بە پێویست ئەزانیت، پاراستنی سەقامگیری ناوچەکە بە ئەرکی هەموو وڵاتانی ناوچەکە ئەزانێت ". بەشداری رووسیا لەو کۆبوونەوەیە و واژۆکردنی ئەو راگەیاندنە ناڕەزایەتی زۆر لە ناوخۆی ئێران لێکەوتۆتەوە. ژمارەیەکی زۆر لە چالاکانی سیاسی ئێران لایان وایە رووسیا بە هەمانشێوەی چین، لەم پرسە تایبەتەدا پشتی ئێرانی بەرداوەو چاوی بڕیوەتە سەرمایە سروشتی و دەوڵەمەندەکەی وڵاتانی کەنداو. مەحموود سادقی، مامۆستای زانکۆی تاران و نوێنەری پێشتری خەڵکی تاران لە پەرلمانی ئێران لەم بارەوە  لە تویتەری خۆی نووسیویەتی :" بێشەرمی رووسیا لە واژۆکردنی راگەیاندنی هاوبەش لەگەڵ شۆرای هاوکاری کەنداوی فارس، دەربارەی سێ دوورگەکە، درێژەو هاوشێوەی هەمان هەنگاوی چینە و ئەمە مەترسییەکی گەورەیە بۆ سەر پاراستنی خاکی ئێران". مەحموود ئەحمەدینژاد سەرۆک کۆماری پێشتری ئێران لە تویتەری خۆی نووسیویەتی :" رووسیاش وەک چینییەکان پشتیان لە ئێران کردووە، سیاسەتی هەڵەی جۆری پەیوەندی یەکلایەنەی ١٠ ساڵی رابردوو لەگەڵ رووسیا و چین ئەنجامەکەی ئەمە ئەبێت کە ئەوان پشت لە ئێمە ئەکەن لە پێناو بەرژوەندییەکانیان لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی". حەمید ئەبووتالبی راوێژکاری حەسەن رووحانی سەرۆک کۆماری پێشتری ئێران لەم بارەوە لە تویتەری خۆی نووسیویەتی :" دوای ئەوەی ساڵی رابردوو چین لێدانێکی بە بڕستی لە دەسەڵاتی نەتەوەیی ئیران دا و پاداشی ئەو کارەشی بوو بەوەی نێوانگیری ئێران و عەرەبستانی کرد و پەیوەندی خۆی لەگەڵ هەردوولا گەرەنتی کرد، چ چاوەڕوانییەک لە رووسیا هەیە کە زیاتر لە ١٠٠ ساڵە خیانەتی نەبەخشراو ئەکات دژ بە ئیران و  رووسیایەک کە بەشێکی گەورە لە خاكی ئێرانی دابڕیوە وەها شتێکی لێ چاوەڕوان ئەکرێت." ئەبووتالبی لە تویتەکەی خۆیدا وێڕای ئاماژەکردن بە واژۆکردنی ئەم راگەیاندنە و راگەیاندنی هاوشێوەی لە لایەن چینەوە، باس لە مێژووی پڕ لە ململانێی نێوان ئێران و رووسیا دەکات و مەبەستی نووسەر لە خیانەتی ١٠٠ ساڵە و دابڕینی بەشێک لە خاکی ئێران، دوو پەیماننامەی "گولستان" و "تورکەمانچای"ە کە بە پێی ئەو دوو پەیماننامە بەشێکی زۆر لە خاکی ئێران دابڕا و گرێدرایەوە بە رووسیای تێزارییەوە. راگەیاندنی هاوبەشی شەش وڵاتی عەرەبی و رووسیا، نیگەرانییەکانی ئێران و کۆماری ئیسلامی پەیوەند لەگەڵ خاوەندارێتی ئەم سێ دوورگەیە قووڵتر کردۆتەوەو لە هەمانکاتدا بووە بە هۆی قووڵتربوونەوەی کێشەکانی نێوان ئێران و ئیمارات. هەر لەم پەیوەندەدا، بە پێی هەواڵی راگەیاندنەکانی ناوخۆی ئێران، باڵیۆزی رووسیا لە تاران بانگکراوەتە وەزارەتی دەرەوەی ئێران و نارەزایەتی ئێران بە راگەیاندنی کۆتایی کۆبوونەوەی هاوبەشی وەزیرەکانی دەرەوەی وڵاتانی هاوکاری کەنداو و رووسیای دەربارەی سێ دوورگەکە پێ راگەیەندراوە. ئاژانسی هەواڵی خوێندکارانی ئێران (ایسنا)، لەمبارەوە نووسیویەتی :" باڵیۆزی رووسیا لە تاران لە لایەن عەلیرەزا عینایەتی، یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئێیران و بەرپرسی گشتی کەنداو بانگکراوەو پێی راگەیەندراوە:" سێ دوورگەی تونبی گەورەو تونبی بچووک و ئەبوومووسا، تا هەتایە بەشێکن لە خاکی ئێران و خوازیاری ئەوە بوون رووسیا هەڵوێستی خۆی لەو بارەوە بگۆڕدرێت."  

سەركۆ جەمال چوار ساڵ بەسەر پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا تێدەپەڕێت، كابینەی نۆیەم بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی قەرزەكانی لە 28 بۆ 31 ملیار دۆلار زیاد كرد و لەجیاتی جێبەجێكردنی شەفافییەت باجی لەسەر هاوڵاتیان زیاد كرد. كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم مەسرور بارزانی سەرۆك و قوباد تاڵەبانی جێگیری سەرۆكی حكومەت بووەو زۆرینەی دەسەڵاتەكان لەلایەن پارتییەوە قۆرغ كرا.  مەسرور بارزانی لەگەڵ دەستبەكاربوونی رایگەیاند:»هاووڵاتییان میحوەری كارەكانی كابینەی نۆیەم دەبن، خزمەتگوزارییەكان بە ئاستێكی باشتر پێشكەش بە هاووڵاتییان دەكرێت»، بەڵام لەراستیدا لەم چوارساڵەدا پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان پەكیان كەوت و حكومەت بەبێ بوونی یاسای بودجە چوار ساڵەكەی تەواو كردو پرسی داهاتەكان و خەرجییەكان بە ناشەفافی مایەوە كە سەرۆكی حكومەت لەپەرلەمان بەڵێنی جێبەجێكردنی شەفافییەتی دابوو. مەسرور بارزانی لەگەڵ دەستبەكاربوونی رایگەیاند، بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگەكان دیدگایەكی جیاوازی هەیە، دەركەوت ئەو دیدگایە بۆ بەرتەسككردنەوەی ئازادییەكان بوو كە چەندین رۆژنامەنوسیان بە»سیخوری» تۆمەتبار كردو راپێچی زیندان كران و حكوم دران كە تا ئێستاش شێروان شێروانی ئازاد نەكراوە.  میدیاو زانیاری حكومەتی هەرێم دەڵێن 80% بەرنامەی حكومەت جێبەجێ كراوە و داهاتەكان زیاد كراوەو خەرجییەكان كەمكراوەتەوە، بەڵام پاش ساڵێك لە حكومرانی كابینەی نۆیەم، لە 10/7/2020 دا قەرزەكانی سەر حكومەتی هەرێم لە 28 ملیارو 476 ملیۆن دۆلارەوە گەیاندووەتە 31 ملیارو زیاتر لە 500 ملیۆن دۆلار، واتا قەرزەكانی سەر حكومەت لەم چوارساڵەی كابینەی نۆیەم زیاتر لە سێ ملیار دۆلار بووە. حكومەتی هەرێم بەردەوام بووە لە فرۆشتنی نەوتی خاو كە رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوتی لەرێگەی بەندەری جەیهان لە توركیاوە رەوانەی بازاڕەكان دەكرد تا 25ی ئازاری ئەمساڵ كە بەبڕیاری دادگای نێوبژیوانی پاریس رێگری لە هەناردەی نەوت كراو، مەسرور بارزانی بە ناچاری لە چواری نیسانی ئەمساڵدا رێككەوتنی لەگەڵ حكومەتی عێراق بۆ تەسلیم كردنی نەوت راگەیاند كە سودانی و بارزانی واژۆیان كرد. كابینەی نۆیەم دەڵێت 100 هەزار هەلی كاریان ڕەخساندووە، واتا بۆ هەر ساڵێك 25 هەزار هەلی كار دەكات،  نازانرێت ئەو ژمارەیە لە كوێوە هێناویانە، چونكە بە پێی داتای فەرمی وەزارەتی پلاندانانی عێراق بێكاری لە ساڵی 2019 بۆ 2023 لە سێ پارێزگاكەی هەرێم بەڕێژەی 5% زیادی كردووە. هەروەها سەدان پڕۆژە لەهەرێمی كوردستاندا راگیراون و نزیكەی 700 ملیار دیناری بەڵێندەران قەرزارن و ئامادە نیین بیاندەنەوە تا پڕۆژەی دیكە ئەنجام بدەن. هەروەها كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بۆ سنوری هەولێرو دهۆك رێگاوشەقامی نوێی دروست كردووە و شەقامی 100 مەتری سلێمانی كارەكانی وەك «كیسەڵ» دەروات، چونكە حكومەتی هەرێم ئامادە نەبوو بودجەی پڕۆژەكە خەرج بكات و سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانی لەرێگەی  فرۆشتنی چەند زەوییەكی نایابەوە هەندێك پارەی بۆ شەقامی 100 مەتری تەرخان كرد، ئەمەش شكستی كابینەكەی مەسرور بارزانییە. حكومەتی هەرێم دەڵێت 757 پڕۆژەی تەنها لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەدا ئەنجامداوەو هەزارو 104 پرۆژە لەهەولێرو 617 پڕۆژەی لە دهۆك ئەنجامداوە، ئەگەر ئەم داتایانەتان دروست بێت جیاوازییەكی گەورە لە دابینكردنی بودجە بۆ پڕۆژەكان لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە بەرامبەر هەولێرو دهۆك دەردەخات كە مەسرور بارزانی بودجەی بۆ هەولێرو دهۆك زیاتر تەرخان كردووە. هەروەها ئەگەر 757 پڕۆژە لەم چوارساڵەدا لە سلێمانی و هەڵەبجە ئەنجامدرابێت جوڵەی بازاڕو دۆخی ئابووری و دارایی خەڵك گۆرانكاری ئەرێنی بەدوادا دەهات، بەهەمان شێوە بۆ پارێزگاكانی هەولێرو دهۆكیش. حكومەتی هەرێم رەنگە مۆڵەتدانی یەكەیەكی نیشتەجێبوون و پرۆژەكانی كشتوكاڵی و پیشەسازی و بازرگانی و گەشتیاری بە پڕۆژەی خۆیان وەسف كردبێت بۆیە ئەو ئامارانە بەو شێوەیە خراوەتەروو. لەكاتێكدا مەسرور بارزانی دەڵێت مووچەیان بەتەواوی داوە، بەڵام تەنیا لەكابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا هەشت ترلیۆن دیناری موچە نەدراوە كە شەش ترلیۆن و 300 ملیار دیناری حەوت مووچەی تەواو و یەك ترلیۆن و 701 ملیار دیناری نۆ مووچە لێبڕینی 21% بووەو 162 ملیار دیناری یەك مووچە بەلێبڕی 18% بووە. سەرەرای بەڵێنەكانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بە كردنەوەی هەژماری بانكی بۆ سەرجەم فەرمانبەران و مووچەخۆران، بەڵام كابینەی نۆیەم كە ئەوەشی جێبەجێ نەكرد. حكومەتی هەرێم خۆیان رایانگەیاندوووە كە خەرجییەكانیان كەمكردووەتەوەو داهاتیان زیاد كردووە، پلە بەرزكردنەوەی پێشمەرگەو هێزەكانی ناوخۆیان لەكاتی خۆیدا ئەنجامدا كە مافێكی یاسایی خۆیانە، بەڵام بۆ پاراستنی خۆیان ئەم كارەیان ئەنجامداو دڵنیابوون هێزە ئەمنییەكان ئەمەیان لێ قبوڵ ناكەن، بەڵام 365 هەزار فەرمانبەری مەدەنی لە مامۆستایان و تەندروستكاران و فەرمانبەرانی بەرێوەبەرایەتییەكانی سەر بەوەزارەتە خزمەتگوزاری و مەدەنییەكان بۆیان جێبەجێ نەكراوەو بیانووەكەیان ئەوەیە كە دەڵێن «بارگرانی دارایی لەسەر حكومەت زیاد دەكات» لەكاتێكدا خەرجی پلە بەرزكردنەوەی فەرمانبەرانی مەدەنی 40% ئەو خەرجییەیە كە بۆ پلە بەرزكردنەوەی هێزە ئەمنییەكان كردوویانە. كابینەی نۆیەم دەڵێن 407 خزمەتگوزاری پێشكەش بە هاوڵاتیان دەكەن، لەكاتێكدا لیستی ئەو خزمەتگوزاریانە بڵاوناكەنەوە تا خەڵك متمانە بەو ژمارە گەورەیەی خزمەتگوزاری حكومەت بكات، رەنگە هەڵمژینی هەواو ژن هێنان و منداڵ خستنەوەشیان خستبێتە چوار چێوەی ئەو ژمارە خزمەتگوزارییەوە. لەكاتێكدا كابینەی نۆیەم بەڵێنی باشتركردنی كارەبای نیشتمانی داو سەدان ملیار دینار بۆ پڕۆژەی پێوەری زیرەك تەرخانكرا، بەڵام كارەبای مۆلیدەی ئەهلی گەرەك و ناوچەكان نەبێت لە شەوانیشدا كوردستان دەبێتە تاریكستان. هەرچەندە پەرلەمانی كوردستان یاسای چاكسازی پەسەندكردو حكومەتی هەرێم دەستی بەكاركردن كرد تێیدا تەنها چەند هەزار بندیوارو دوو مووچەیی و سێ مووچەییەك، مووچەكانیان راگیرا، بەڵام دۆسیەی گەندەڵی و بردنی سامانی نیشتمانی میللەت بەردەوام بووەو حكومەت نەیتوانیوە كۆنترۆڵی بكات و ئەو دەستانە ئاشكرا بكات كە بەرۆژی روناك گەندەڵی دەكەن و سامانی خەڵك بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆیان بەكاردەهێنن. كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بە»خراپترین» كابینە دادەنرێت لە هەرێمی كوردستاندا، چونكە بە ئێستاشەوە یەكێتی نیشتمانی كوردستان گللەییان لە دەسەڵات و ئەدای كاركردنیان هەیە لە حكومەتداو بەو هۆیەشەوە ماوەی حەوت مانگ جێگری سەرۆكی حكومەت و وەزیرەكان ئامادە نەبوون لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا. پارێزگای هەڵەبجە كە لە 2014 حكومەتی هەرێم بە فەرمی بە پارێزگابوونی راگەیاند، لە چوارساڵی كابینەی نۆیەمدا كەمتر لە 10 ملیار دیناری بۆ خەرج كراوە بۆ پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان و لەكاتێكدا پێویستی هەڵەبجە لە چوارساڵدا زیاتر لە 60 ملیار دینار بووە، بەڵام حكومەتی هەرێم ئامادە نەبوو شایستەی دارایی تەواو بۆ هەڵەبجە دابین بكات، بەڵام لەیادی 16ی ئازاری هەموو ساڵێكدا بە دروشم لەگەڵ كەسوكاری قوربانیانی كیمیابارانی هەڵەبجەدا خەمباری دەردەبڕن. لەم كابینەیەدا لە بواری‌ رووبەڕووبوونەوەی‌ گەندەڵی‌ داراییشدا دوو پڕۆژەیاسای‌ پێشنیاز كراوە كە ئەوانیش یاسای‌ رێگریكردن لە بە قاچاغبردنی‌ نەوت و غاز و یاسای‌ گرتنی‌ كاڵای‌ قاچاغ و قەدەغە كراوەكان و مامەڵە پێكردنیان لە هەرێمی‌ كوردستان، بەڵام بەقاچاغبردنی نەوت لە سنوری هەولێر و لە كێڵگە نەوتییەكانی عەین زالەو دەوروبەری بەردەوامەو بە تانكەر رەوانەی توركیا دەكرێتو هاوردەكردنی كاڵای قاچاغیش بۆ ناوخۆی هەرێم بەردەوامە. مەسرور بارزانی لە كۆی‌ هەزار و 539 پرسیار وەڵامی‌ 676 پرسیاری‌ پەرلەمانی نەداوەتەوە كە پەرلەمانتاران نوێنەری خەڵكن و وەڵامی ئەو پرسیارانەش جێی متمانەی بەشێكی زۆر لە پەرلەمانتاران نەبوون و ئەوەشیان لە راگەیاندنەكان خستۆ‌وتەڕوو. یەكخستنی هێزی پێشمەرگەی كوردستان كە دەبوو ئێستا یەكلابكرایەتەوەو هێزی پێشمەرگە لەژێر چەتری وەزارەتی پێشمەرگەو حكومەتی هەرێمدا بوویایە، بەڵام پارتی و یەكێتی لەژێر ناوی هێزەكانی (70،80) هێزی تایبەت بەخۆیان هەیەو تەنها ژمارەی لیوا یەكگرتووەكان لە 14 بۆ 21 لیوا زیاد كراوە، ئەوەش یەكگرتنەوەی شكڵی بووە، ئامر لیوا پارتی، جێگری ئامر لیوا یەكێتی، ئامر فەوج یەكێتی، جێگری ئامر فەوج پارتی. سەرەرای ئەوەی كە یاسای چەك هەڵگرتن بوونی هەیە، بەڵام لە كابینەی نۆیەمدا بەراورد بەكابینەی هەشتەم زۆرترین تاوان كوشتن بەتایبەت لە هەولێر روویانداوەو هێزە ئەمنییەكان نەیانتوانیوە كۆنتڕۆڵی دۆخەكە بكەن، ئەو چەكانەی تاوانی پێ ئەنجام دەدرێت بەشێكی زۆری لەرێگەی حیزبیەوە هاوكاری كراون بۆ مۆڵەت پێدان. حكومەتی هەرێم دەڵێت لە كەرتی تەندروستی 83 پڕۆژە جێبەجێ كراوە، بەڵام نەخۆشخانەیەكی حكومی  200 قەرەوێڵەیی لەم چوارساڵەدا دروست نەكراوە، زۆرینەی پڕۆژەكان لەلایەن كۆمپانیاو كەرتی تایبەت ئەنجام دراون و هاوڵاتیان هان دەدرێن بۆ چارەسەر رووبكەنە كەرتە تەندروستییە ئەهلی و تایبەتییەكان تا بارگرانی لەسەر حكومەت كەمبێتەوە. تەنانەت لە شاری رانییە و سۆران و زاخۆ و كەلار پرۆژەیەكی نەخۆشخانەی100 یان200 قەرەوێڵەیی هەبووە، بەڵام حكومەتی هەرێم جێبەجێی نەكردووە. لەكاتێكدا ئێران گلدانەوەی ئاوی بۆ هەرێمی كوردستان كەمكردووەتەوەو حكومەتی هەرێمیش دەڵێن چوار بەنداو بە گوژمەی‌ 243 ملیار دینار دروست دەكرێت، واتا هێشتا دروست نەكراوەو لەپرسی پاراستنی سامانی ئاودا هیچ هەنگاوێكیان نەناوە رێژەی هەژاری و بێكاری لە چوار ساڵی كابینەی نۆیەمدا زیادی كردووەو كەمنەبووەتەوە كە رێژەی بێكاری لە دهۆك 24%  بووە كە ئەمە مەترسییەكی گەورەیە لە پارێزگایەكی هاوسنوری توركیا كە دەروازەی ئیبراهیم خەلیل بوونی هەیە و مانگانە زیاتر لە 150 ملیار دینار داهاتی هەیە رێژەی بێكاری لەو ئاستەدا بێت، ئیتر چۆن دەڵێن هەلی كارمان بۆ سەد هەزار كەس رەخساندووە. مەسرور بارزانی لەدوای ساڵێكی كابینەكەی وەڵامی 98 پرسیاری پەرلەمانتارانی خولی پێنجەمی پەرلەمانی داوەتەوە،  بەڵام وەڵامەكان مەتاتی بوون و روونكردنەوەی تەواوی تێدا نەبووە. مەسرور بارزانی لە پێنجی تەموزی 2020 لە پەرلەمانی كوردستان بەم شێوەیە وەڵامی هەندێك پەرلەمانتارانی دایەوە، گرنگ بوو بەبیر هاوڵاتیانی بهێنینەوە كە خۆتان هەڵسەندگاندن بۆ قسەكانی بكەن كە بزانن چەندی جێبەجێنەكردووە. حکومەتی هەرێم لە چوار ساڵدا لە جیاتی شەفافیەتی داهات و خەرجییەکان باجی لەسەر هاوڵاتییان زیاد کرد دۆخی ئابووری بەرەو كوێ دەچێت؟ پرسیارێكی گشتگیرە و بەستراوەتەوە بە پەتای كۆرۆنا و نرخی نەوت و پەیوەندییەكانی هەولێر و بەغدا، بەڵام ئێمە گەشبینین، ئابووری هەرێمی كوردستان بەرەو دۆخێكی باشتر دەچێت و هەنگاوی باشتر دەنێت. ئەگەر ئێمە لەگەڵ بەغدا بتوانین، لانیكەم شایستەی دارایی مووچەخۆران وەك مافێكی دەستووری دابین بكەین، ئەو داهاتانەی دیكە كە هەن لە بوژاندنەوەی ئابووری بەكاری بهێنین و دەشتوانین زۆر سەركەوتوو بین لەوەدا.   هەشت ملیار دۆلار دەوترێت بۆری نەوت فرۆشراوە بە كۆمپانیایەك و باسی هەشت ملیار دۆلار كرا، شتی وا نییە و نازانم ئەو ژمارەیە لە كوێ هاتووە. ئەو بۆرییە نەوتە، پێشتر بڕیاری درووستكردنی داوە، ئەمە لەم كابینەیە نەبووە، تا ئەم پرسیارە ئاراستەی من بكەن، بەڵام بۆ ئەوەی روونبكرێتەوە، حكومەتی هەرێم پارەی هەبوایە خۆی درووستی بكات، دەیكرد، بۆیە پەنای بردووەتە بەر كەرتی تایبەت، جا بیانی بێت یان ناوخۆیی، ئەوان تێچوویان گرتووەتە ئەستۆ، ئەمەش چۆن كراوە؟ پێویستە سەیری گرێبەستەكان بكەم و بزانم بە چ شێوەیەك كراوە، ئەوەی شایستەی وەبەرهێنەران و خاوەن پرۆژەكەیە، بێگومان داوای گەڕانەوەی سەرمایەی خۆیان دەكەن، نە لێخۆشبوونە و نە بەخشینە، بەڵكو مافی ئەو كەسەیە كە وەبەرهێنانی كردووە و ئێستا داوای پارەكەی دەكات.   چاكسازی و مەرەكەبی سەر كاغەز بە راستی چاكسازی پرۆسەیەك نییە، بە شەو و رۆژێك كۆتایی بێت. ئێمە كە دەڵێن، كەی دەست بە چاكسازی دەكەن، درووست نییە، چوونكە دەستمان پێكردووە، كەی تەواو دەبێت، شتێكی دیكەیە، پرۆسەیەكە هەرگیز تەواو ناوبێت. دەست بە پرۆسەكە كراوە، هەندێك شتیش كراوە، ئایا بەو خێراییەیە كە ئێمە دەمانەوێت، نەخێر، هۆكارەكەی چی بووە، قەیرانی دارایی و كۆرۆنا و گرفتەكانی نێوان هەولێر و بەغدا و نەبوونی بودجەی پێویست بووە بۆ بەشێك لەو چاكسازیانەی دەبوایە بیكەین. ئەمە كراوە. حەز دەكەم هەڵسەنگاندنتان بە ئینسافەوە بێت، چەندی كراوە، ئایا لە ئاستی خواستی ئێوەدایە یان نا شتێكی دیكەیە، بەڵام بە قەتعی بووترێت نەكراوە راست نییە.   خانەنشین و بندیوار بەڕێزان ئێمە لە حكومەت لەسەر بنەمای داتا و زانیاری درووست مامەڵە دەكەین. تیمی تایبەتمان داناوە بۆ پێداچوونەوە. لە وەزارەتی دارایی و وەزارەتە پەیوەندیدارەكان بۆ هەموو ئەو فەرمانبەرانەی بە نایاسایی خانەنشین كراوون و بندیوارن، پێداچوونەوەیان بۆ دەكرێت، ئەوەی نایاسایی هەیە دڵنیا بن بە هیچ شێوەیەك لێیان قبوڵ ناكەین و لاشیان دەبەین. بەڵام دەبێت لەسەر بنەمای بەڵگە و زانیاری بێت. كۆی گشتی ئەو داتایانەمان كۆكردەوە، دەست بە جێبەجێكردنی ئەو بڕیارە پێویستانە دەدەین.   قەرزارانی حكومەت هەموو ئەو كەسانەی حكومەت قەرزی لایانە، ئەو كەسانە نین، كە قەرزیان لای حكومەتە. هەندێكجار لەوانە هەمان كەس بێت و قەرزی لای حكومەت بێت و قەرزی حكومەتی لە لای بێت، بۆ ئەوانە دەكرێت مقایسەی ئەو قەرزانە بكرێت. بەڵام ئەوانەی قەرزی لای حكومەتە و كەسێكیش قەرزی حكومەتی لایە، ناكرێت بەیەك یاسا كاری لەسەر بكرێت. نوێنەرایەتی پارتی و یەكێتی و گۆڕان بەڕێزێك باسی لەوە كرد، ئێمە نوێنەرایەتی لایەنەكانمان دەكەین، حەز دەكەم ئەوەتان پێ بڵێم لەو رۆژەی لێرە سوێندم خواردووە وەك بەرپرسێكی خزمەتگوزار لە حكومەت كار دەكەم، وەك فەرمانبەر یان بەرپرسێكی پارتی كارناكەم. شانازی بە پارتیبوونی خۆمەوە دەكەم، بەڵام ئێستا من وەك بەرپرسێكی حكومەت كار دەكەم. بە هەمان شێوە لەم كابینەیە لەگەڵ كاك قوباد و كاك شێخ ئاوات و هەموو كابینەكە وەك فەرمانبەر و خزمەتگوزاری خەڵك كار دەكەین لە حكومەتدا. داوا دەكەم چیدیكە ئێمە بە نوێنەری حزبەكان پێناسە نەكەن، ئێمە نوێنەری خەڵكین. ئێوە متمانەتان پێداین و خزمەتگوزاری ئەو خەڵكەین.   كۆمپانیای كار باسی ئەوە دەكرێت بە حساب پارەیەكی زۆر بە كۆمپانیای كار و پاسەوانانی نەوت دەدرێت، یانیش كەسێكی دیكەی پاكستانی سوودمەندبووە، بۆ زانیاری بەڕێزتان، كۆمپانیای كار، كوردستانییە. لە جیاتی ئەوەی پشتیوانی لە كۆمپانیای ناوخۆیی و كوردستانیی بكەن، پێم خۆش نییە، بێ هۆكار پەلاماری كۆمپانیا كوردستانییەكان بدەن. هەرچەند لە زۆر شوێن ئەو تۆمەتانە دراوەتە پاڵ ئەو كۆمپانیایە، گوایە حزبییە، بەڵام لە ئێستاوە پێتان دەڵێم، هیچ بەرژەوەندییەكی حزبی ئێمە لەگەڵ كۆمپانیای كار نییە. مستەفا لاغانی، پێشتر گرێبەستی هەبووە لەگەڵ وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان بۆ فرۆشتنی نەوت و بەڕێكردنی نەوت لە بەندەری جەیهان، بەڵام بۆ زانیاری ئێوەی بەڕێز، ئێمە پێداچوونەوەمان لە گرێبەستەكە كردووە. داواشمان كردووە تیمێكی دیكەی پسپۆڕ لە وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان و تیمێكی پسپۆڕی بیانی بێت بۆ ئەوەی ئاڵوگۆڕی لە تیمی بەڕێوبردنی ئەم دۆسیەیە بكات، ئەمەش كاتی دەوێت، پێویستە رێز لە گرێبەستەكە بگرین، بەڵام لە كۆتاییدا بێگومان گۆڕانكاری بەسەردا دێت و خەڵكی دیكە كە جێی متمانەی ئێمە بن ئەو دۆسیەیە بەڕێوە دەبەن. تەنها کابینەی نۆیەم هەشت ترلیۆن دیناری مووچەی فەرمانبەرانی نەداوە یان لێیانی بڕیوە %90ی خەڵكی هەرێم بەرەو ئیفلاس دەڕۆن راستی من وا تێنەگەیشتووم و بڕواش ناكەم وابێت، ئەگەر بەراوردی خۆمان بكەین بە باقی ناوچەكانی عێراق و وڵاتانی دراوسێ، ئەوا خەڵكی هەرێمی كوردستان سەرەڕای هەموو نەهامەتییەكان، رەوشی ژیان لە هەرێمی كوردستان زۆر زۆر باشترە، بەڵام لە ئاستی خواستی ئێمە نییە، بەڵام بە بەراوردكردن لەگەڵ ناوچەكانی دیكە دەبێت ئەم واقیعە لەبەر چاو بگرین، لە هەر شوێنێكی كوردستان، نموونە وەربگرن و بەراوردی بكەن بە بەغدا و بزانن لە پاكوخاوێنی و خزمەتگوزاری و گەیاندنی پڕۆژەكان چ جۆرە جیاوازییەك دەبینن.   یاسای خانەنشینی ئێمە تیمی یاساییمان هەیە، پێداچوونەوە با بكەن، ئێمە بە هیچ شێوەیەك لەگەڵ ئەوە نین ماف و شایستەی پێشمەرگە و ئاسایش لەبەرچاو نەگیرێن، ئەگەر بزانین لە شوێنێك دەتوانین شتی باشتر بكەین، ئەوا تاپۆ نییە و دەتوانین پێداچوونەوە بكەین. بەڵام دەبێت هەموو شتەكان لەبەر چاو بگرین، توانای حكومەت و كاتەكە و شێوازی جێبەجێكردنی لەبەرچاو بگرین.   بازگەكان جێی داخە پێنج بازگە لە نێوان هەولێر وسلێمانی هەن، خۆزگە نەبووان، حەزیش دەكەین هەموومان بەیەكەوە هەوڵی ئەوە بدەین ئەو بازگانە نەمێنن، ئەو شوێنەوارەی ئێوە باسی دەكەن، نەمێنێت. با شتێكی وا بكەین، كوردستان بە هەموو شێوەیەك ببێت بە كوردستانێكی یەكپارچە. ئەوەی لەسەرمانە دەیكەین. بیرتان نەچێت، ئەمە ماوەیەكی درێژە و كاریگەرییەكانی ماونەتەوە. ئێوە چاوەڕوانییەكی زۆرتان هەیە لە ماوەی یەك ساڵ هەموو شتێك بكەین، تۆزێك بوارمان بدەن، لە ماوەی چوار ساڵ بتوانین زۆر شت بكەین. لە دوای تەواوبوونی وادەكەمان خەڵكیش هەڵسەنگاندنمان بۆ بكات و بزانێت تا چەند لە جێبەجێكردنی بەڵێنەكان سەركەوتوو بووین.   بۆچی قەرز زیادی كردووە ئێمە هیچمان قەرز نەكردووە، لەم ماوەیە داوامان لە توركەكان و رووزنەفتیش كرد، ئەو بڕە پارەیەی دەبوایە پێیان بدرێت، چونكە تووشی قەیرانی دارایی و كۆرۆنا بووین، كەمێك ئارام بگرن، ئەم بڕە پارەیە ماوەتەوە لەسەر مان و لێمان خۆش نەبوون و چاوەڕێن لە كاتێكی دیكە بتوانین ئەو قەرزەیان پێ بدەینەوە. ئەمە یەك. دووەم: ئەمە قەرز نییە و بەشێكی پابەندییە. ئەو سێ مانگەی حكومەتی عێراق، مانگەكانی (5، 6، 7) كە پارەی نەنارد، ئەمەش دەخرێتە سەر ئەو پابەندییە داراییە و كۆی گشتیی پابەندیی دارایی حكومەتی هەرێم بووەتە (28) ملیار دۆلار.  

هاوڵاتی لەگەڵ نزیکبوونەوە لە ساڵڕۆژی کوشتنی ژینا ئەمینی و دەستپێکی شۆڕشی ژینا لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران، گوشار بۆ سەر چالاکانی مەدەنی و کۆمەڵایەتی و سیاسی زیاتر بووەو لەم پەیوەندەدا ژمارەیەکی زۆر لە چالاکانی شارە جیاوازەکان قۆڵبەستکراون. لەم پەیوەندەدا (م.ن) چالاکی مەدەنی و کۆمەڵایەتی نیشتەجێی یەكێک لە شارەکان ئەڵێت:" گوشار بۆ سەر چالاکانی سیاسی و کۆمەڵایەتی و خوێندکاری تا دێت زیاتر ئەبێت و هۆکارەکەش بەوەیە دەسەڵات دەیهەوێت بەر بە هەرچەشنە ناڕەزایەتییەک بگرێت لە ساڵڕۆژی کوشتنی ژینا ئەمینی دا. " ئەم چالاکە لە وتەکانیدا جەخت لە سەر ئەوە ئەکاتەوە:" شۆڕشی ژینا سەرەڕای هەموو گوشارەکان، سەرەڕای هەموو چەشنە سەرکوتکارییەکان هەر درێژەی هەیە و خەریکی گۆڕینی فۆڕمی خۆیەتی و بە دڵنیاییەوە لە داهاتوویەکی نەزۆر دووردا دەستپێدەکاتەوە. " لە پەیوەند لەگەڵ قۆڵبەستکردن و زیندانی کردنی چالاکانی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئایینی شارەکان، بە پێی زانیارییەکانی ماڵپەڕەکانی "هەنگاو" ، "هرانا" ، "ئاسۆی رۆژ" ، "کوردپا" لە چەن رۆژی رابردوودا دەیان هاوڵاتی کورد لە شارە جیاوازەکان قۆڵبەست کراون بەشی زۆریان هۆکاری قۆڵبەستکردنیان دیار نیە و بنەماڵەکەیان لێیان بێ ئاگان. سەقز لە چەن رۆژی رابردوودا زۆرترین ژمارەی قۆڵبەستکردن و رەش بگیری لە شاری سەقز روویداوە. (ر.م) چالاکی کۆمەڵایەتی و ژینگەیی شاری سەقز، هۆکاری دەستگیرکردنی ئەو ژمارە زۆر کەسە لە شاری سەقز دەگەڕێنێتەوە بۆ ئەوەی شۆڕشی ژینا لە شاری سەقزەوە دەستی پێکردوەو رژیم زۆرترین مەترسی لەم شارە هەیە. قۆڵبەستکردنی ٤ کەس نادیاربوونی چارەنووسیان رۆژی ١٨ی جوون٤ کەس لە شاری سەقز بە ناوەکانی ، "ئەفخەم مورادیان" ، "ئازاد مورادیان"، "کامیاب ئەسڵی" و "شاهۆ ساڵەحی" قۆڵبەست کران و گوێزرانەوە بۆ گرتووخانەی شاری سنە و تا ئێستە بیانووی گرتنیان روون نەبۆتەوەو بنەماڵەکەشیان نەیانتوانیوە پەیوەندییان پێوە بکەن. دەستگیرکردنی کاوە حیجازی بە پێی هەواڵی ماڵپەڕی "هەنگاو" کاوە حیجازی تەمەن ٣٨ ساڵ، رۆژی ٢٠ی جوون لە ماڵەکەی خۆی بە بێ هیچ بەڵگەیەکی یاسایی قۆڵبەستکرا و لەو کاتەوە تا ئێستە بنەماڵەکەی لێی بێ ئاگان و چارەنووسی نادیارە.   دەستگیرکردنی شەهلا چووپانی رۆژی ٢٧ی جوون (٦ی پووشپەڕ) شەهلا چووپانی تەمەن ٣٥ ساڵ و کچی محەممەد،  دانیشتووی گەڕەکی قەوخ بە بێ هیچ بەڵگەیەک لە لایەن هێزە ئەمنییەتییەکانەوە دەستگیرکرا. بە پێی زانیارییەکانی ماڵپەڕی کوردپا، ئەم ژنە چالاکە کۆمەڵایەتییە گوێزراوەتەوە بۆ زیندانی سنە و تا ئێستە هۆکاری دەستگیرکردنی بە بنەماڵەکەی رانەگەیەنراوە. دەستبەسەرکردنی سامان پاشایی رۆژی ١ی جوولای ، سامان پاشایی مامۆستای زانکۆ و خاوەنی مەدالیای زیوی زۆرانبازی لاوانی دونیا، لە رێگای گەڕانەوەی لە سنەوە بۆ سەقز لە لایەن هێزە ئەمنییەتییەکانەوە دەستبەسەرکرا و گوێزرایەوە بۆ زیندانی سنە. سالار پاشایی برای ناوبراو کە دانیشتووی وڵاتی ئەڵمانیایە لەم پەیوەندەدا بە هاوڵاتی راگەیاند :" تا ئێستە هۆکاری دەستگیرکردنی سامان بۆ ئێمە وەک بنەماڵە روون نەبۆتەوە، هیچکام لە ئەندامانی بنەماڵە نەیانتوانیوە پەیوەندی پێوە بکەن و نەیتوانیوە پەیوەندی بە بنەماڵەوە بکات." هەر لەم پەیوەندەدا سالار پاشایی بە هاوڵاتی وت :" وەک بنەماڵە نیگەرانی باری تەندروستی سامانین. سامان باری تەندروستی ناجێگیرە و پێویستە دەستی بە دەرمانەکانی بگات، بەڵام بنەماڵە نەمانتوانیوە دەرمانەکانی بگەیەنینە دەستی و نازانین لە کام بنکە دەستبەسەرە". جێگەی ئاماژەیە لە مانگەکانی یەکەمی دەستپێکی شۆڕشی ژینادا، لەیلا پاشایی، خوشکی سامان ماوەیەک دەستبەسەر بوو، پاشان بە دانانی بارمتە ئازاد کرا. نادیاری چارەنووسی هادی مەحموودی و ئاکۆ حەمیدی هادی مەحموودی و ئاکۆ حەمیدی ، لە کۆتاییەکانی مانگی جوونی ئەمساڵەوە دەستبەسەر کراون و چارەنووسیان نادیارە. ماڵپەڕی ئاسۆی رۆژ لەم پەیوەندەدا باس لەوە دەکات تا ئێستە بنەماڵەکەیان نەیانتوانیوە هیچ زانیارییەک لە شوێنی دەستبەسەر بوونیان وەربگرن و ناوەندە ئەمنییەتییەکانیش ئامادە نین وەڵامیان بدەنەوە. بێ ئاگایی لە چارەنووسی ئەیووب جەوانپوور رۆژی ٧ی جولای ماڵپەڕی هەنگاو، لە راپۆرتێکدا باسی لەوە کرد ئەیووب جەوانپوور، چالاکی سیاسی و مەدەنی شاری سەقز، کە نزیک بە ١ مانگە دەستبەسەر کراوە، چارەنووسی نادیارە. ئەیووب جەوانپوور رۆژی ١٠ی جوون، لە ماڵەکەی خۆی دەستگیرکراو و تا ئێستە چارەنووسی نادیارە و نازانرێت لە کوێ دەستبەسەرە. جێگەی ئاماژەیە لە گەرمەی خۆپیشاندانەکانی کوردستانی رۆژهەڵات، ئەم هاوڵاتییە سەقزییە ماوەیەک دەستبەسەر و زیندانی بوو و بە کەفالەت ئازاد کرا.     زیندانی کردنی نازیلا مەعرووفیان رۆژی شەممە ٨ی جوولای ، نازیلا مەعرووفیان، رۆژنامەنووس و چالاکی خوێندکاری و خوێندکاری زانکۆی عەلامە تەباتەبایی تاران، دوای بانگکردنی لە لایەن دادسەرای زیندانی ئێڤین، دەستبەسەر کرا و زیندانی کرا. ئەم کچە رۆژنامەنووسە کوردەی خەڵکی سەقز، بە هۆی ئەوەی لەگەڵ "ئەمجەد ئەمینی" باوکی " ژینا ئەمینی" وتووێژی کردبوو، تۆمەتی پڕووپاگەندە دژی دەسەڵاتی  خرایە پاڵ و رۆژی ٢٨ی جێنیڤەری ٢٠٢٣،پاش دادگایی کردنی لە لایەن  دادوەر "ئەفشاری"ەوە سزای ٢ ساڵ زیندان و پێبژاردنی ١٥ میلیۆن تمەنی ئێرانی و ٥ ساڵ قەدەغەبوونی چوونە دەرەوە لە خاکی ئێرانی بەسەردا داسەپا. جێگەی ئاماژەیە ماوەیەک لەوە پێش و لە مانگی جوونی ٢٠٢٣ دا ، نازیلا مەعرووفیان لە تویتەری خۆی رایگەیاند لەبەر ئەوەی باسی لە سووکایەتی و جنێوی سێکسی، هێزە ئەمنییەکان کردووە لە شوێنی کارەکەی دەرکراوە. نازیلا مەعرووفیان رۆژی ١٩ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٢، وتووێژێکی خۆی لەگەڵ ئەمجەد ئەمینی باوکی ژینا ئەمینی، بڵاوکردەوە. پاش بڵاوبوونەوەی ئەو وتووێژە لە لایەن هێزە ئەمنییەتییەکانەوە دەستبەسەرکرا و تۆمەتی " پڕووپاگەندە دژی دەسەڵات" و "بڵاوکردنەوەی درۆ و تێکدانی بیڕوڕای گشتی" درایە پاڵ.   پیرانشار  سادق مەحموود نژاد دەستبەسەر کرا رۆژی ٣ی جولای سادق مەحموود نژاد، خەڵکی شاری پیرانشار کە لە گەرمەی شۆڕشی ژینادا ساچمە بەرچاوی کەوتبوو و بریندار ببوو، لە لایەن هێزە ئەمنییەکانەوە دەستبەسەر کرا. ماڵپەڕی هەنگاو لەم بارەوە نووسیویەتی :"مەحموود نژاد چەن جار لە نەخۆشخانەکانی خومەینیی ئورمیە، فارابیی تاران و ئیمام سەجادی ڕامسەر نەشتەرگەری بۆ چاوی ئەنجامدراوە، بینایی چاوی چەپی بەنزیکەی ٢٠ لەسەد لاوازبووە."   دەستگیرکردنی موحسین عەزیزی رۆژی سێ شەممە ٤ی جوولای، موحسین عەزیزی تەمەن ٢٥ ساڵ، لە لایەن هێزەکانی ئیتلاعاتەوە دەستگیرکرا و تا ئامادەکردنی ئەم ڕاپۆرتە چارەنووسی نادیارە.   کوژرانی زیندانییەکی سیاسی لە ژێر ئەشکەنجەدا   رۆژی شەممە ٨ی جوولای ٢٠٢٣، لاوێکی کورد بە ناوی مووسا ئیسماعیلی خەڵکی گوندی "پەسوێ"ی سەر بە شاری پیرانشار، لە گرتووخانەی ورمێ لە ژێر ئەشکەنجەدا گیانی لە دەستداوە. بە پێی زانیارییەکانی هەنگاو، رۆژی شەممە لە لایەن بەڕێوەبەرایەتی ئیتلاعاتی ورمێ وە پەیوەندی بە بنەماڵەی ئەم زیندانییە سیاسییەوە کراوە بێن و تەرمی کوڕەکەیان وەربگرنەوەو لە هەمانکاتدا پێیان راگەیاندوون بۆیان نییە پرسەی بۆ دابنێن و پێویستە لە بێدەنگیدا بینێژن. مووسا ئێسماعیلی ٣٥ ساڵ تەمەن، رۆژی ٧ی ئەیار لە رێگای چوون بۆ پیرانشار، دەستبەسەرکراو ماوەی زیاتر لە ٢ مانگ، بنەماڵەکەی سەرەڕای هەموو هەوڵەکانیان لێی بێخەبەر بوون و ناوبراو مافی گرتنی پارێزەری نەبووە.   شنۆ   دەستگیرکردنی دوو برا بە پێی هەواڵێکی ماڵپەڕی هەنگاو، رۆژی سێ شەممە ٤ی جوولای هاوڵاتییەکی خەڵکی شاری شنۆ بە ناوی شوانە بابەکری خەڵکی گوندی "کانی رەش" سەر بە شاری شنۆ دەستگیرکرا. دوو رۆژ دواتر برای بچووکتری ئەم هاوڵاتییە بە ناوی شەفیع بابەکری لە لایەن هێزەکانی سەر بە ئیتلاعاتەوە دەستگیرکرا و هەردوو براکە بۆ شوێنی نادیار گوێزراونەتەوە.   دەستگیرکردنی٦ هاوڵاتی رۆژی  یەکشەممە ٩ی جوولای، پێنج کەس بە ناوەکانی ئارام شەعبان، خزر عەبدوڵڵاهی ئەمیرئاباد، فەخرەدین پوودات و عوسمان حەمزەزادە، عەبدولکەریم کاکول، سولەیمان گەڵوانی لە لایەن هێزە ئەمنییەتییەکانەوە دەستگیرکراون و بۆ شوێنی نادیار گوێزراونەتەوە. لەم پەیوەندەدا ماڵپەڕی کوردپا باسی لەوە کردووە کە هۆکاری دەستگیرکردنی ئەم ٦هاوڵاتییە روون نییە و نازانرێت بە چ هۆکارێک دەستگیرکراون.   نەغەدە دەستگیرکردنی لاوێکی ١٨ ساڵە رۆژی دووشەممە ٣ی جولای، ماردین چێودار، تەمەن ١٨ ساڵ، خەڵکی ناوچەی سندووسی سەر بە شاری نەغەدە لە لایەن هێزە ئەمنییەتییەکانەوە دەستبەسەر کرا. هەواڵنێری (هرانا)  لە زاری سەرچاوەیەکی نزیک بەم لاوە تەمەن ١٨ ساڵەوە نووسیویەتی :" بە بێ هیچ بەڵگەیەکی یاسایی رژاونەتە ماڵەوەو ماردینیان لەگەڵ خۆیان بردوە" ماڵپەڕی کوردپا لەم بارەوە باس لەوە دەکات کە دوای هەفتەیەک لە دەستبەسەر بوونی بنەماڵەکەی لێی بێخەبەرن و سەردانی هەرکام لە دامەزراوە ئەمنییەتییەکانیش ئەکەن وەڵامیان نادەنەوەو پێیان ئەڵێن کوڕەکەتان لە لای ئێمە نیە". هەر لەم رۆژەدا ئاسۆ قەلەندەری تەمەن ٣٤ ساڵ لە شاری نەغەدە قۆڵبەستکرا و بۆ شوێنێکی نادیار گوێزرایەوە.   دەستبەسەر کردنی فەرهاد ئیسماعیلی رۆژی سێ شەممە ٤ی جوولای فەرهاد ئیسماعیلی خەڵکی نەغەدە و دانیشتووی شاری ورمێ، لە لایەن هێزە ئەمنییەتی و ئیتلاعاتییەکانەوە قۆڵبەستکرا و بۆ شوێنێکی نادیار گوێزرایەوە. ماڵپەڕی هەنگاو لەم بارەوە ئاماژەی بەوە داوە کە ناوبراو بە رۆژی رووناک و لە شەقامێکی سەرەکی شارەکە و بە بێ هیچ بەڵگەیەکی یاسایی دەستگیر کراوە.   ئیلام  دەستگیرکردنی مناڵێکی ١٥ ساڵان رۆژی ٢٨ی جوون، مناڵێکی ١٥ ساڵ تەمەن بە ناوی "ئەرەشک قەیسەربەیگی" خەڵکی سەرئاوڵەی سەر بە ئیلام، لە لایەن هێزە ئەمنییەتییەکانەوە بۆ جاری دووهەم دەستبەسەر کراوەو خراوەتە ژێر گوشارەوە بۆ ئەوەی دان بە  کۆمەڵێک شتدا بنیت. ماڵپەڕی هەنگاو لەم پەیوەندەدا نووسیویەتی :" ئەم مناڵە ١٥ ساڵ تەمەنە، پێشتر و لە گەرمەی ناڕەزاییەتییەکاندا دەستگیرکرابوو ". بە پێی ئامارەکانی ماڵپەڕی " ایران وایر" لە سەردەمی ناڕەزایەتییەکاندا لانیکەم ٧٠ مناڵی ژێر ١٨ ساڵ بە تەقەی هێزە ئەمنییەتییەکان گیانیان لە دەستدا و سەدان کەسیش دەستبەسەر کران". عەلی خامنەیی رێبەری کۆماری ئیسلامی لەم پەیوەندەدا وتبووی :" ژمارەیەک لە لاوەکان بە هاندانی بەرنامەیەکی ئەنتەرنێتی دێنە سەر شەقامەکان کە دوای تەمبێ کردن دەدرێنەوە بە دەست بنەماڵەکانیان".   بابەک کەرەمی سزای ٩ ساڵ زیندانی بە سەردا داسەپا   رۆژی دووشەممە ٣ی جولای، بابەک کەرەمی تەمەن ٣٢ ساڵ، خەڵکی ئەیوانی سەر بە پارێزگای ئیلام، کە لە خۆپیشاندانەکاندا دەستگیر کرابوو، بە تۆمەتی "کۆبوونەوە و پیلانگێڕی بەمەبەستی ئەنجامدانی تاوان لە دژی ئاسایشی وڵات"سزای پێنج ساڵ بەندکردن و بە تۆمەتی "بێ ڕێزیکردن بە ڕێبەری کۆماری ئیسلامی" سزای دوو ساڵ بەندکردن و بە تۆمەتی "بێ ڕێزیکردن بە دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامی" سزای دوو ساڵ بەندکردنی لەلایەن لقی دووی دادگای شۆڕشی ئیلامەوە بەسەردا سەپێندرا.   پاوە مامۆستایەکی ئایینی لە شاری پاوە بانگ کرایە بەردەم دادگا بە پێی هەواڵی ماڵپەڕی ئاسۆی رۆژ، چەند رۆژ لەوە پێش مامۆستایەکی ئایینی بە ناوی "هادی ئەحمەدی" خەڵکی شاری پاوە، لە لایەن هێزە ئەمنییەکانی بانگکراوەو دەبێ رۆژی ١٢ جولای لە دادگای کرماشان ئامادە بێت.     جێگەی ئاماژەیە هەر لەم پەیوەندەدا ژمارەیەک چالاکی سیاسی و مەدەنی لە شارەکانی "ورمێ"، "سنە" ، "مەریوان"، "دیواندەرە"، "بۆکان" دەستگیر کراون و تا ئێستە بە تەواوەتی ژمارەی دەستگیرکراوەکانی ئەم دواییانەی شارەکانی کوردستانی رۆژهەڵات دیار نییە. بەشی زۆری دەستگیرکراوان لە پەیوەند لەگەڵ ناڕەزایەتییەکانی چەند مانگی پێشتری کوردستان و ئێران دەستگیر کراون و مەبەست لە دەستگیرکردنیان بەرگرتنە بە هەرچەشنە ناڕەزاییەتییەک لە ساڵڕۆژی کوشتنی ژینا ئەمینی دا. جێگەی ئاماژەیە ژینا ئەمینی ، کچی ئەمجەد، رۆژی ١٣ی ئەیلوولی ٢٠٢٢ لە تاران بە بیانووی نەگونجاوبوونی حیجاب لە لایەن پۆلیسی ئەخلاقەوە دەستبەسەر کراو بە هۆی ئەشکەنجە و لێدانەوە کەوتە کۆماوەو رۆژی ١٦ی ئەیلوول لە نەخۆشخانەی "کەسرا" گیانی لەدەستدا. مەرگی ژینا ئەمینی ناڕەزایەتییەکی گەورەی جەماوەری لێکەوتەوە. ژمارەی کوژراوانی ئەم خۆپیشاندانانە دیار نییە، بەڵام بە پێی هەندێ راپۆرتی نافەرمی زیاتر لە ١٥٠٠ کەس کوژراون.     بۆ ئەم ڕاپۆرتە کەڵک لەم سەرچاوانە وەرگیراوە هەنگاو کوردپا ئاسۆی رۆژ هرانا ایران وایر  

هاوڵاتی ئێران كە بە وڵاتێكی ئیسلامی ئەژمار دەكرێت رێژەی بەكارهێنانی مەی  و خواردنەوە كحولییەكان لەو وڵاتانە زیاترە كە خواردنەوە كحولییەكان كە تێیاندا قەدەغە نەكراوە. گومرگی ئێران ئاشكرای كردووە زۆربەی براندە بیانییەكانی مەی و خواردنەوە كحولییەكان لە هەرێمی كوردستانەوە رەوانەی رۆژهەڵاتی كوردستان و لەوێشەوە بۆ شارەكانی ئێران دەنێردرێن. لە ئامارەكانی گومرگی ئێراندا ئاماژە بەوە كراوە ساڵانە لانیكەم بە بەهای یەك ملیار و 100 ملیۆن دۆلار مەی و خواردنەوە كحولییەكان بە قاچاخ هاوردەی ئەو وڵاتە دەكرێت كە بەشی هەرەزۆری لە هەرێمی كوردستانەوەیە. دەركەوتووە بەهۆی یاسا توندەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ قەدەغەكردنی خواردنەوە كحولییەكان نزیكەی نیوەی ئەو خواردنەوانەی لە وڵاتەكەدا بەكاردەهێنرێن لە ناوخۆ دروست دەكرێن كە زۆربەی بە شێوەی ساختە و ماددەی كحولی پیشەسازیی یان مێتانۆڵ تێیاندا بەكاردەهێنرێت كە دەبێتە هۆی ژەهراویبون و مەرگ و نابینابونی ئەو كەسانەی كە ئەو جۆرە خواردنەوە ساختانە دەخۆنەوە. خواردنەوەی كحولی ساختە قوربانیی زۆری لێكەوتوەتەوە و لە ئێستادا كە بەهای تمەن بەرامبەر دۆلار زۆر دابەزیوە ئەو كەسانەی مەی دەخۆنەوە پەنا بۆ خواردنەوە دەستكردەكانی ناوخۆی ئێران دەبەن بەوەش ژیانیان دەكەوێتە مەترسییەوە چونكە بە پێی ئامارەكان نزیكەی 700 بۆ هەزار كەس بەو خواردنەوانە گیانیان لەدەست دەدەن.   ئێران مێژویی زیاتر لە پێنج هەزار ساڵ دروستكردنی مەی هەیە مێژوی دروستكردنی خواردنەوە كحولییەكان لە ئێران دەگەڕێتەوە بۆ پێنج هەزار و 500 ساڵ پێش ئێستا و بەوەش دوای چین بە مێژوی نۆ هەزار ساڵ، دووەم وڵات بوە لە دروستكردنی خواردنەوە كحولییەكان. هومایون نەجەف ئابادی، ئەندامی دەستەی تەندروستی لە پەرلەمانی ئێران رایگەیاند؛ بەكارهێنانی خواردنەوە كحولییەكان سەرەڕای قەدەغەبونیان لە ئێران زیادی كردوە و دەبێت حكومەت یاسای نوێی بۆ مامەڵە لەگەڵ ئەو خواردنەوانە دەربكات چونكە بەهۆی قەدەغەكردنی هاوردە یان دروستكردنی خواردنەوە كحولییەكان ساختەكاریی و مەی ژەهراویی لە وڵاتەكەدا زۆر بوە. بە وتەی نەجەف ئابادی، خواردنەوەی مەی و بەكارهێنانی خواردنەوە كحولییەكان سەرەڕای قەدەغە و ئەو سزایانەی كە هەیەتی بەڵام لە ناو ئێراندا خواستی زۆری لەسەرە و لە هەندێك حاڵەتیشدا بڕی بەكارهێنانی مەی لە ئێران لەو وڵاتانە زیاترە كە هیچ قەدەغەیەكیان بۆ مەی و خواردنەوە كحولییەكان نییە. بە پێی هەندێك ئامار لە ئێران هەر كەسێكی سەروی تەمەن 15 ساڵ لە ماوەی یەك ساڵدا لانیكەم 25 لیتر ماددەی كحول بۆ خواردنەوە بەكاردەهێنێت لە كاتێكدا لە راپۆرتی ساڵی 2018ی رێكخراوی تەندروستیی جیهانی ئاماژەی بەوە كراوە 96%ی دانیشتوانی ئێران مەی و خواردنەوە كحولییەكانیان بەكارنەهێناوە. ئەنیستیوتی پێوانەیی تەندروستی لە ئێران ساڵی 2019 بڵاوی كردوەتەوە ساڵانە نزیكەی سێ هەزار كەس لەو وڵاتە بەهۆی بەكارهێنانی مەی و خواردنەوە كحولییەكان مردوون كە ئەوەش راپۆرتی ساڵی 2018ی رێكخراوی تەندروستیی جیهانی بەدرۆ دەخاتەوە. بە گشتی ساڵانە بە بەهای نزیكەی یەك ملیار و 800 ملیۆن دۆلار مەی و خواردنەوە كحولییەكان لە ئێران بەكاردەهێنرێت و دەخورێتەوە كە ئەوەش دژبەیەكبونێكی رون و ئاشكرایە بۆ وڵاتێك كە یاساكانەی دەسەڵاتەكەی لە چوارچێوەی ئیسلام (شیعە)دا بێت. گومرگی ئێران: ساڵانە لانیکەم بەبەهای یەک ملیارو ١٠٠ ملیۆن دۆلار مەی و خواردنەوە کحولییەکان بە قاچاخ هاوردەی ئەو وڵاتە دەکرێت یاساكانی كۆماری ئیسلامی خواردنەوە كحولییەكانی پێ كۆنتڕۆڵ ناكرێت لە سێ ماددەی (701) و (704) و (22) یاساكانی كۆماری ئیسلامی هاوردەكردن، دروستكردن و بەكارهێنانی خواردنەوە كحولییەكان بە تاوان لەقەڵەم دراوە كە سزای زیندانیی و ماددی دەیان گرێتەوە. لەو یاسایانەدا ئاماژە بەوە كراوە كە هەر كەسێك بازرگانیی بە خواردنەوە كحولییەكان بكات یان بەكاریان بهێنێت و كۆگایان بكات سزای 74 تازیانە و پێنج هێندەی قەبارەی ئەو خواردنەوانەی كە دەستیان بەسەردا دەگیرێت سزای ماددی دەدرێت بۆ نمونە ئەگەر بە بەهای هەزار دۆلار لە خواردنەوە كحولییەكان بە كەسێكەوە بگیرێت ئەوا جگە لە 74 تازیانەكە بە بەهای پێنج هەزار دۆلار سزا(غەرامە) و زیندانی دەكرێت. ئەگەر بەهای هەر بارێكی مەی و خواردنەوە كحولییەكان لە 10 ملیۆن تمەن (200) دۆلار زیاتر بێت ئەوا سزای شەش مانگ بۆ دوو ساڵ زیندانی هەیە و ئەگەر بەهاكەی  100 ملیۆن تمەن بێت لە دوو ساڵەوە تا پێنج ساڵ زیندانی بەسەر خاوەنەكەیدا دەسەپێنرێت. بەهۆی ئەو گۆڕانكاریانەی لە یاساكانی سزای تایبەت بە خواردنەوە كحولییەكان لە ئێران كراوە هەموو ئەو كەسانەی زیندانیان بەسەردا سەپێنراوە دەتوانن بە رادەستكردنی سزای ماددی و لە بەرامبەر پێدانی پێنج بۆ حەوت هێندەی پارەی ئەو بڕە لە خواردنەوە كحولیانەی كە دەستیان بەسەردا گیراوە سزای زیندانییەكەیان بكڕنەوە، بەڵام ئەگەر خواردنەوە و بازرگانیكردن بە مەی چەند بارە ببێتەوە دادگاكانی كۆماری ئیسلامی دەتوانن بڕیاری لە سێدارەدانی ئەو كەسانە بدەن. سەرەڕای ئەو سزا قورسانە بازگانیی بە خواردنەوە كحولییەكان لە ئێران بە بەردەوامیی زیادی كردوە و ژمارەیەك لە رۆژنامە و میدیاكانی ئەو وڵاتە بڵاویان كردوەتەوە لە ئێستا خانو و بینای گەشتیاریی بە خواردنەوە كحولییەكانەوە بە كرێ دەدرێت. لە ساڵی ڕابردودا لانیکەم ٦٤٤ کەس بەهۆی ژەهراویبوون بە خواردنەوە کحولییەکان یان مەی ساختە گیانیان لەدەستداوە، بەبەراورد بە ٢٠٢١ بە ڕێژەی ٪٣٠ بەرز بووەتەوە و زۆربەشیان بەهۆی ماددەی میتانۆڵەوە بووە مەی ساختە مەرگ لە جیاتی سەرخۆشی پزیشكی دادی ئێران ئاشكرای كردوە تەنها لە ساڵی رابردودا لانیكەم 644 كەس بەهۆی ژەهراویبون بە خواردنەوە كحولییەكان یان مەی ساختە گیانیان لەدەستداوە، ژمارەی قوربانییانی خواردنەوە كحولییەكان لەچاو ساڵانی رابردودا 30% بەرز بوەتەوە و زۆربەشیان بەهۆی ماددەی مێتانۆڵەوە بووە. تەنها لە یەك هەفتەدا نزیكەی 400كەس لە چەند شارێكی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بە مەی ساختە ژەهراویبون و لەو ژمارەیەش زیاتر لە 17 كەسیان گیانیان لەدەستدا و ژمارەیەكیشیان نابینا بون. بەرپرسانی تەندروستیی ئێران هۆشداراییان داوە لە بەكارهێنانی ماددەی مێتانۆڵ لە زۆربەی خواردنەوە كحولییە دەستكردەكانی ناوخۆی وڵاتەكە و ژەهراویبون بەو ماددەیان بە هۆكاری سەرەكیی بەرزبونەوەی ژمارەی قوربانییانی خواردنەوەی مەی لەقەڵەم داوە. سەرۆكی زانكۆی پزیشكی پارێزگای ئەلبورز رایگەیاندوە؛ لە دوو رۆژدا 95 كەس بەهۆی خواردنەوە كحولیی ساختەوە رەوانەی نەخۆشخانەكانی شاری كەرەج و پارێزگاكە كراون كە 40 كەسیان چارەسەریی شۆردنەوەی گورچیلە و گەدەیان بۆ كراوە. بە پێی زانیارییەكانی شەرق خواردنەوەی كحولی ساختە لە ناوچەی ئیسلام ئاباد و حەسارەك لە شاری كەرەجی ناوەندی پارێزگای ئەلبورز بوەتە هۆی مەرگی 14 كەس و 88 كەسیش رەوانەی نەخۆشخانە كراون كە دۆخی تەندروستیی ژمارەیەكیان ناجێگیرە. پۆلیسی پارێزگای كەرەج رایگەیاند؛ دوای ژەهراویبون بە مەی ساختە چوار كەسی بە تۆمەتی دروستكردنی مەی و خواردنەوەی كحولیی ساختە دەستگیركردوە.    

عەمار عەزیز ساڵێك لەمەوبەر توركیا سەیرانگای گوندی پەرەخی لەپارێزگای دهۆك لەهەرێمی كوردستان بۆردومان كرد، بەهۆیەوە چەند گەشتیارێك شەهید و برینداربوون، دوای ساڵێك لەڕووداوەكە سەیرانگەكە بەڕووی گەشتیاراندا كراوەتەوەو پاسەوانی سنووری عێراق دەیپارێزێت. دوو هەفتەیە سەیرانگای پەرەخ كەدەكەوێتە سنوری ناحیەی دەركار لەپارێزگای دهۆك، دووبارە بەڕووی گەشتیاراندا كراوەتەوە، داخستنەكەی لەبەر ڕووداوەكەی رۆژی 22ی تەموزی 2022 بوو، كە بە چەند موشەكێك سەیرانگاكە لەلایەن توركیاوە كرایە ئامانج، بەوهۆیەوە نۆ گەشتیار شەهید و22 گەشتیاریی دیكەش برینداربوون كە لەناوەڕاست و باشوری عێراقەوە ڕوویان لەناوچەكە كردبوو. دوای ڕووداوەكەش رۆژی26ی حوزەیرانی 2023خاڵێكی سەربازی پاسەوانی سنور بە دووری تەنها كێلومەترێك لەگوندی پەرەخ جێگیركراوە، ئەوەش بۆ پاراستنی ئەمنیەتی ناوچەكە هەروەها ئەو گەشتیارانەی روولە گوندەكە دەكەن. جەمیل عەبدوڵا، موختاری گوندی پەرەخ  لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» نزیكەی دوو هەفتەیە هاوینە هەواری پەرەخ بەرووی گەشتیاراندا كراوەتەوە، بەڵام هاتنی گەشتیاران بۆ گوندەكەمان زۆر كەمە. 26ی مانگی رابردوو پاسەوانی سنوری عێراق خاڵێكی سەربازییان داناوە كەتەنها كێلۆمەترێك لەسەیرانگای پەرخەوە دوورە. موختاری گوندی پەرەخ  پێیوابوو هێشتا كاریگەری ڕووداوەكەی 22ی تەموزی ساڵی رابردوو هەر ماوە بۆیە گەشتیاران هێشتا زۆر ڕوو لەناوچەكەیان ناكەن. گەشتوگوزاری زاخۆ دڵنیایی دەداتە گەشتیاران كە دەتوانن كاتەكانیان لە گوندی پەرخ بەسەر بەرن. بێوار سندی، بەرپرسی ڕاگەیاندنی گەشتوگوزاری زاخۆ لەلێدوانێدا بە هاوڵاتی وت: زیاتر لە 15 رۆژە سەیرانگای گوندی پەرەخ بەفەرمی كراوەتەوە، ئەوەش دوای نزیكەی ساڵێك لەداخستنی بەهۆی ڕووداوەكەی 22ی تەموزی 2023 كە ژمارەیەك گەشتیار شەهیدو برینداربوون. هاوكات دڵنیایدا لەوەی كە بۆ پاراستنی زیاتری ناوچەكەو گیانی گەشتیاران هێزی پاسەوانی سنوری عێراق خاڵێكی سەربازی لە دەوروبەری گوندەكە جێگیركردوە. بێوار سندی وتیشی:» حەزدەكەین گەشتیاران عەرەب روو لە سەیرانگای پەرەخ بكەن و ریكلامیش بۆ ئەو شوێنە دەكەین، پێشتر حەزمان نەدەكرد گەشتیار ڕوو لەگوندەكە بكەن، بەڵام بەدانانی ئەو خاڵە سەربازییە  تەواو دڵنیا بووین شتێكیش رووبدات زیانەكانی زۆر كەمتر دەبن لەجاران. هاوكات هێزی پاسەوانی سنوری عێراق لە دەوروبەری چەند هاوینەهەوارێكی تر لەسنوری ناحیەی دەركار جێگیركراوە لەوانە شەرانش و ئەشكەوتی بێهیرێ. لەسنوری ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ زیاتر لە25شوێنی گەشتیاری هەیە، لەرۆژانی جەژندا 54هەزار 233گەشتیار هاتوونەتە ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ، هەروەها  لەسەرەتای ئەم ساڵەوە تا ئێستا نزیكەی 150هەزار گەشتیار ڕوویان لەسنوری ئیدارەكە كردووە.  لەسنوری ناحیەی دەركار سێ هاوینەهەواری بوونیان هەیە كە» گوندی پەرەخ، شەرانش، ئەشكەوتی بیهێری» تەنها لەم مانگەدا زیاتر لە30هەزار گەشتیار سەردانی ئەو سێ شوێنەیان كردووە. خاوەنی یەكێك لە شوێنە گەشتیاریەكان لەڕێگەی هاوڵاتیەوە داواكاری هەیە مەسعود عەلی، خاوەن شوێنێكی گەشتیاریە لەگوندی پەرەخ، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی  وت: لەناوەراستی مانگی رابردوودا جارێكی تر هاوینە هەواری گوندی پەرەخ بەفەرمی كرایەوە، بەڵام هاتنی گەشتیاران بۆگوندەكە یەكجار كەمە، ناوچەكە لەرووی ئەمنییەوە هیچ كێشەیەكی نیە، داواكاریمان ئەوەیە گەشتوگوزاری زاخۆ زیاتر هاوكاریمان بكات و دڵنیایی بداتە گەشتیاران كە هیچ كێشەیەكی ئەمنیی لەسنورەكە. «ئەوانەی لەدوو هەفتەی رابردوو سەردانی پەرەخیان كردووە زیاتر گەشتیارانی هەرێمی كوردستان و ناوەڕاست و خوارووی عێراق بوون،  رۆژانە دوو تا سێ پاس روولە پەرەخ دەكەن، لەكاتێكدا پێش روداوەكە رۆژانە بەلایەنی كەمی 10پاس دەهاتن»،  مەسعود عەلی وای وت. یەكەم جار نییە توركیا بۆردوومانی هەرێمی كوردستان بكات و قوربانی لێبكەوێتەوە، بەڵام یەكەمجار بوو بۆردومانێكی توركیا لەعێراق و ناوچەكە و جیهان ببێتە جێی باس و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بهێنێتە دەنگ. ڕووداوەكە كاردانەوەی توندی عێراق و هاوڵاتیانی لێكەوتەوە، لەسەر ئاستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەنجومەنی ئاسایش داوای لێكۆڵینەوەی لەڕووداوەكە كرد، بەڵام تائێستا ئەنجومەنی ئاسایش و عێراقیش لەبارەی ڕووداوەكە بێدەنگییان هەڵبژاردووە، لەكاتێكدا لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا سەرووی 100 هاووڵاتیی مەدەنی هەرێمی كوردستان بەهۆی بۆردوومانە بەردەوامەكانەوە شەهید بوون، بەڵام هاتنی ژمارەیەك گەشتیاری عەرەب لە گەرمای تەممووزی بەغدا و باشوورەوە بۆ هاوینە هەوارە فێنكەكانی پارێزگای دهۆك لە هەرێمی كوردستان بووە ڕووداوێكی تراژیدی و كاریگەر و بەشێكیان تەرمەكانیان گەڕایەوە و بەشێكیشیان برینداربوون. هەرچەندە لەكاتی ڕووداوەكەدا سەرۆك كۆماری عێراق و سەرۆكوەزیران و یۆنامی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەڵوێستی توندیان نیشاندا بەڵام تائێستا توركیا خۆی بە ئەنجامدەری ڕووداوەكە نازانێت و ئامادەش نەبوو قەرەبووی كەسوكاری قوربانیەكان بكاتەوە، لەكاتێكدا بەپێی لێكۆڵینەوەكان بۆردومانەكەی گوندی پەرەخ كە دەیان قوربانی لێكەوتەوە، ساغبوەتەوە كە سوپای توركیا بەرپرسیارە لەو رووداوە. هەر بەماوەیەكی كەم لەدوای ڕووداوەكە میدیاكانی عێراق ئاشكرایانكرد ئەنجامی لێكۆڵینەوەی فەرماندەیی ئۆپراسیۆنە هاوبەشەكان دەریخستووە كە هێرشەكە لەرێگەی تۆپهاوێژەكانی سوپای توركیاوە ئەنجامدراوە . ئاماژە بەوەشكرابوو دوای كۆكردنەوەی پاشماوەی موشەكە هاوێژراوەكان و گواستنەوەیان بۆ بارەگای بەرێوەبەرایەتی تۆپخانەی سوپای عیراق لەبەغدا، دەركەوتووە موشەكە بەكارهاتووەكان لەو پەلامارەدا بۆ سەر گەشتیارە عیراقییەكان لەجۆری 155 ملم بوەو هەروەها لەدووری حەوت بۆ هەشت كیلۆمەترەوە لەپشت چیای خانتێرەوە هاوێژراون كە بەپێی زانیاری هەواڵگری مۆڵگەی سوپای توركیایە، هاوكات تەئكید لەوەكراوەتەوە كە پەكەكە خاوەنی تۆپی قورسی لەو جۆرە نییە و پەلامارەكە لەلایەن سوپای توركیاوە ئەنجامدراوە، هەرزوو پارتی كرێكارانی كوردستان( پەكەكە) بێبەری بوونی خۆی لەڕووداوەكە ڕاگەیاند و توركیای بە بەرپرسیار زانی.

هاوڵاتی بەپێی نوێترین ئامار لە شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا 185 خەڵكی مەدەنی كورد كوژراون یان دەستگیركراون و بەشێك لەوانەش قەدەغەی هاتوچۆیان لەلایەن میلیشیاكانی توركیاوە بەسەردا سەپێندراوە. سەرەرای كوشتن و رفاندن و دەستگیركردنی كوردانی عەفرین، توركیا لەرێگەی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامییەوە شەش كۆمەڵگای نیشتەجێبوونی بۆ عەرەبە هاوردەكان دروست كردووە لەسەرەتای دەستپێكردنی هێرشی دەوڵەتی توركیا لەدژی هەرێمی عەفرینی رۆژئاوای كوردستان، لە 20ی كانونی دووەمی ساڵی 2018ەوە، كوشتن، رفاندن، بەزۆر ئاوارەكردنی هاوڵاتیانی كورد دەستی پێكردو تاوەكو ئێستا بەردەوامە. لەشەش مانگی رابردوودا، 185 هاوڵاتی كورد كوژراون و دەستگیركراون كەتا ئێستاش چارەنووسی زۆربەی زۆریان نادیارەو ژمارەیەكی كەمیان لەبەرامبەر بڕە پارەیەك كە وەك فیدیە دەناسرێت، ئازاد كراون، بەڵام هەموو جۆرە هاتوچۆو جووڵەیەكیان لێ قەدەغەكراوە. ژمارەیەك لەرێكخراو و دەزگاكانی رۆژئاوای كوردستان بەتایبەتی هەرێمی عەفرین پێشێلكاریەكان كە لەلایەن گروپە چەكدارە توندڕەوەكانی سەر بە توركیاو حكومەتی توركیا ئەنجام دەدرێن، تۆمار دەكەن. یەكێك لەو رێكخراوانەش، رێكخراوی مافەكانی مرۆڤی عەفرین – سوریایە. رێكخراوەكە ئاماری پێشێلكاریەكانی شەش مانگی رابردووی، لەدژی كوردانی عەفرین بڵاوكردەوە. لە شەش مانگی ڕابردودا ١٨٥ هاوڵاتی کورد کوژراون و دەستگیرکراون کە تا ئێستاش چارەنوسی زۆربەی زۆریان نادیارە   كوشتن و ڕفاندن تاوانی كوشتن و رفاندنی هاوڵاتیانی مەدەنی لەلایەن چەكدارەكانی سەر بەتوركیا و بەتایبەتی هێزێك بەناوی (پۆلیسی مەدەنی) رۆژانە بەردەوامن. بەپێی رێكخراوی مافەكانی مرۆڤی عەفرین – سوریا، لەشەش مانگی رابردوودا، 12 هاوڵاتی كورد كەچوار كەسیان لە یەك خانەوادەن، كوژراون. هەروەها لەو شەش مانگەدا، 173 بەبیانووی پەیوەندیكردن بەخۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا دەستگیركراون. بەگوێرەی زانیاریەكان ئەو كەسانەی كەدەتوانن پارە بدەن، ئازاد دەكرێن، بەڵام زۆر كەسیش كەتوانایان نییە پارە بدەنە گروپە چەكدارەكان تاوەكو ئێستاش لەزیندانەكاندان و چارەنووسیان نادیارە.   سروشتی عەفرین تاڵان دەكرێت بەپێی رێكخراوەكە، دەوڵەتی توركیا بۆ ئەوەی كۆمەڵگای نیشتەجێبوون دروست بكات، دەستی بە بڕینی دارستان و تێكدانی باخ و باخچەی هاوڵاتیان كردووەو  لەلایەكی دیكەوە چەكدارەكان دارو درەختەكان دەگوازنەوە بۆ باكوری كوردستان و توركیاو دەیفرۆشن. تاوەكو ئێستاش بۆ دروستكردنی كۆمەڵگاكان كە وەك ‹كۆمەڵگاكانی كۆلۆنیالیزم› لەلایەن كوردانی رۆژئاواوە بەناودەكرێن، 15 هەزار و 500 داری بەرهەمداری وەك، زەیتون، گوێز، بادەم و  دارستانەكانی بەڕوو و درەختی خۆڕسك لەناوبراون و زیاتر لە 70 هێكتار زەوی گەنم و جۆ سووتێنراون.   تا ئێستا شەش كۆمەڵگای نیشتەجێبوون بۆ عەرەبە هاوردەكان دروست كراون رێكخراوی مافەكانی مرۆڤی عەفرین – سوریا باسی ئەوە دەكات كەدەوڵەتی توركیا بەهاوكاری هەندێك رێكخراوی ناوخۆیی و كوەیتی و وڵاتانی عەرەبی، لەماوەی شەش مانگی رابردوودا دەستی بەدروستكردنی شەش كۆمەڵگای نوێی نیشتەجێبوون بۆ عەرەبە هاوردەكان كردووە كەئەمانەن: كۆمەڵگای «ئەجنادین فەڵەستین»: دەوڵەتی توركیا لەچواری كانونی یەكەمی ئەمساڵدا لەناوچەی جندرێسی عەفرین دەستی بە دروستكردنی ئەو كۆمەڵگایە كردووە. رێكخراوی «ئەجناد ئیسلام»ی فەڵەستینی تەندەرەكەی وەرگرتبوو و بەپێی زانیاریەكان جگە لەهەندیك عەرەبی هاوردە، 40 خانەوادەی چەكدارانی «ئەحرار ئەلشام» لەوێ جێگیركراون. ئەو زەویەی كە كۆمەڵگاكەی لەسەر دروستكراوە، موڵكی دوو هاوڵاتی كوردن بەناوەكانی (حەسەن مەجید و موراد مەنان) كە خەڵكی گوندی شیتكای ناوچەی مابەتان. هەر دوو هاوڵاتیە كوردەكە بەزۆر لەناوچەكە دەركراون و لەئێستادا لە كەمپێكی ناوچەی شەهبا لەژێر دەسەڵاتی خۆبەڕێوبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا دەژین. كۆمەڵگای «ئەلكەرامە»ی قەتەری: رێكخراوی خێرخوازی قەتەری، لە 12ی مانگی شوباتی ئەمساڵ رایگەیاند، لەناوچەی جندرێس، دەستی بەدروستكردنی كۆمەڵگای «شاری ئەلكەرامە» كردووە. رێكخراوەكە بەبیانووی ئەوەی لەبوومەلەرزەكەی شەشی شوباتدا زیان بەخانووی هاوڵاتیان گەیشتووە، دەستی بەدروستكردنی ئەو كۆمەڵگایە كرد. بەڵام دوای تەواوكردنی خانووەكان، خانەوادەی چەكدارەكانی سەر بەتوركیا لەو كۆمەڵگایە جێگیر كران و لەئێستادا ئەو كەسانەی بەهۆی بوومەلەرزەوە زیانیان بەركەوتووە لە خانووە رووخاوەكاندا دەژین. گوندی «قەتەری 2»: ئەم كۆمەڵگایە لەلایەن ئەنجومەنی خۆجێی عەفرین و دەستەی گشتی هاوكاری و پیشخستنی ئەنسارەوە لە چواری ئایاردا تەواوكرا. كۆمەڵگاكە دەكەوێتە گوندی شادێرێی ناوچەی شێراوا. كۆمەڵگای نیشتەجێبوونی «مابەتا»: چەكدارەكانی گروپی «سوڵتان سلێمان شاهـ» لەناوچەی مابەتای عەفرین كۆمەڵگاكەیان دروست كردووەو تایبەتە بەخانەوادەی چەكدارەكانی. كۆمەڵگای ‹ئەلئەیەدی ئەلبەیدا»: ئەم كۆمەڵگایەش تایبەتە بەگروپێكی دیكە لە گوندی شادێریێ ناوچەی شێراوا، بەڵام زانیاری لەسەر كۆمەڵگاكە نییەو نازانرێت چۆن و لەلایەن كام گروپەوە دروستكراوە. لەچەند رۆژی رابردوودا دەوڵەتی توركیاو چەكدارەكانی كۆمەڵگایەكی دیكەی نیشتەجیبوونیان بۆ عەرەبە هاوردەكان لەچیای لێلون دروست كردووە. لە عەفرین تا ئێستا شەش کۆمەڵگای نیشتەجێبوون بۆ عەرەبە هاوردەکان دروست کراون حكومەتی توركیا دەستی بە ناردنی ئاوارە سوریەكان بۆ ناوچە داگیركراوەكان كردووە لەلایەكی دیكەوە روانگەی سوری بۆ مافەكانی مرۆڤ رایگەیاند، حكومەتی توركیا ئاوارە سوریەكان لەكەمپەكانی توركیاو باكوری كوردستان دەگەڕێنێتەوە و لە كۆمەڵگاكان نیشتەجێ دەكات و بەم شێوەیە دیموگرافیای عەفرین و ناوچە داگیركراوەكانی دیكە دەگۆڕێت. روانگەی سوری ئاشكرای كرد كە لەماوەی حەفتەیەكدا نزیكەی 300 كەس گەڕێندراونەتەوەو لە عەفرین نیشتەجێكراون و پرۆسەی گەڕاندنەوەی ئاوارە سوریەكان بۆ ئەو هەرێمە بەردەوامە. ئاژانسی هاوار نیوزیش لەزاری چەند سەرچاوەیەكەوە باسی ئەوەی كرد كە لەماوەی كەمتر لەحەفتەیەكدا چەكدارانی سەر بە توركیا، لە عەفرین دەستدرێژیان كردووەتە سەر دوو منداڵی 10 و 14 ساڵ. بەم شێوەیە هاوڵاتیانی كوردی عەفرین كە ئامادە نین ماڵ و موڵكیان جێبهێڵن، رووبەرووی هەموو جۆرە پێشێلكاریەك دەبنەوە و كوشتن، تاڵان، ئەشكەنجە و دەستدرێژی لە سایەی توركیا و گروپە چەكدارەكانەوە بووەتە ناسنامەی عەفرین كە پێشتر وەك بووكی كوردستان دەناسرا.

هاوڵاتی سزا بانكییەكانی ئەمریكا بۆ سەر ئێران دەسەڵاتی ئەو وڵاتەی بێهیوا كردووە تەنانەت لەو پارە بلۆككراوانەشی كە ئازاد دەكرێن چونكە تەنها لە كڕینی خۆراك و دەرمان بەكاردەهێنرێت ئەوەش وای كردوە ئێران پەنابەرێتە بەر ئاڵوگوڕی راستەوخۆی نەوتەكەی بەرامبەر بە خۆراك. لە ماوەی رابردوودا ئەمریكا رەزامەندیی دەربڕی بۆ ئەوەی عێراق بڕێك لە قەرزەكانی غاز و كارەبای بە ئێران رادەست بكات، بەڵام تەنها دوای چەند رۆژێك بەرپرسانی بەغداد رایانگەیاند كۆماری ئیسلامی ناتوانێت پارەكانی لە بانكی بازرگانیی وڵاتەكە بە دۆلار رابكێشت و داواتریش ئەمریكا وردەكاریی مەرجەكانی بۆ ئازادكردنی ئەو قەرزانە راگەیاند. ئەمریكا رایگەیاند؛ قەرزەكانی غاز و كارەبای ئێران تەنها دەبێت بە مەبەستی مرۆیی و كڕینی خۆراك و دەرمان و ئەو شتانە بەكاربهێنرێت كە سزاكانی واشنتۆن نەیگرتونەتەوە. ئێران بەهۆی ئەو جۆرە لە سزایانەی واشنتۆنەوە پەنای بۆ ئاڵوگۆڕی نەوتەكەی بردوە لەگەڵ هەندێك وڵاتی وەك پاكستان و سریلانكا و چەند وڵاتێكی ئەمریكای لاتین. رۆژنامەی (ئیعتیماد) سەر بە باڵی ریفۆرمخوازی كۆماری ئیسلامی ئاماژەی بەوە كردوە هەنگاوی نەوت لە بەرامبەر خۆراك داوێكی دوژمنكارانەیە كە رەنگە بەرپرسانی ئێران بە هەڵە بكەونە ئەو داوەوە هاوشێوەی ئەوەی بەرامبەر بە رژێمی سەددام حسێن لە عێراق كرا و هەر ئەوەش روخانی رژێمی بەعس و سەدام حسێنی لێكەوتەوە. تەنانەت قەرزەكانی عێراقیش چونكە كراوە بە دینار تەنها دەتوانێت لەو وڵاتەد   نەوت لەبەرامبەر ئامێری بیناسازیی و چا ئێران كە بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەكانەوە ناتوانێت قەرزەكانی بە شێوەیەكی «كاش و نەختینەیی» وەرگرێتەوە و بیخاتە سەر ئەژمارە بانكییەكانی بە ناچاری نەوتەكەی بە چایی ئاڵوگۆڕ پێكردوە  و وڵاتی سریلانكا كە 250 ملیۆن دۆلاری پاڕەی كڕینی نەوتی ئێران قەرزارە بڕیاری داوە بە رێككەوتنێكی دوولایەنە مانگانە بە بەهای پێنج ملیۆن دۆلار چایی رەوانەی ئێران بكات. بڕیارە سریلانكا لە ماوەی 48 مانگدا و لە بەرامبەر 250 ملیۆن دۆلاردا مانگانە بە بەهای پێنج ملیۆن دۆلار چا رەوانە دەكات، بەڵام لە ئێستادا ئەو بڕە چایە بۆ كەمتر لە دوو ملیۆن دۆلار لە مانگێكدا كەمی كردوە. ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) ئاشكرای كردوە؛ بەهۆی بەرنامە موشەكی و ئەتۆمییەكەی كۆماری ئیسلامی ژمارەیەك سزای نێودەوڵەتیی دژی ئێران سەپێنراوە كە رەوانەكردنی پارەی بۆ سەر ئەژمارە بانكییەكانی ئەو وڵاتە راگرتوە و ئێران بە ناچاریی داهاتی فرۆشی نەوتەكەی بە كاڵا ئاڵوگۆڕ پێدەكات و لە ساڵی 2021 سریلانكا و ئێران رێككەوتون لەسەر ئاڵوگۆڕی نەوت بەرامبەر چایی. لە دوای سریلانكا، كۆماری ئیسلامی سەرقاڵی رێككەوتنێكە بۆ ئاڵوگۆڕی نەوتەكەی لەگەڵ وڵاتی پاكستان و بڕیارە لە بەرامبەر نەوتدا، ماددە وشكە خۆراكییەكان و ئامێر و كەرەستەی بیناسازیی لە پاكستان وەرگرێت. جواد ئەوجی، وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاندوە؛ لەگەڵ ژمارەیەك وڵاتی جیهان رێككەوتنیان كردوە بۆ ئەوەی نەوتیان بۆ رەوانە بكرێت و لە بەرامبەردا شتومەك و كاڵای خۆراكیی بۆ ئێران رەوانە بكرێتەوە. ئێران پێش سزا نێودەوڵەتییەكانی ساڵی 2018، رۆژانە زیاتر لە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل نەوتی بە شێوەی فەرمی رەوانەی بازاڕەكان كردوە بەڵام لە ئێستادا بە شێوازی نهێنی و بە ناوی وڵاتانی دیكەوە بڕێك لە نەوتەكەی لە بازاڕەكانی جیهاندا ساخ دەكاتەوە.   ئێران پارەكانی بە دۆلار دەست ناكەوێتەوە بە پێی ئەو سزایانەی ئەمریكا دژی ئێران سەپاندویەتی تەنانەت ئەگەر واشنتۆن رەزامەندیی بۆ ئازادكردنی پارەكانی لە وڵاتان دەربڕێت ئەوا تەنها دەتوانرێت بە دراوی فەرمیی ئەو وڵاتەی كە پارەكانی تێدا ئازاد كراوە تەنها خۆراك و دەرمان بكڕێ. لە ماوەی رابردودا ئەمریكا رایگەیاند بڕی نزیكەی سێ ملیار دۆلار لە پارەی قەرزەكانی غاز و كارەبای عێراقی بۆ ئێران بە مەرج ئازاد كراوە و ئەو پارانە دەبێت تەنها بۆ بوارە مرۆییەكان و ئەو بوارانەی سزا نەیگرتونەتەوە بەكار بهێنرێت. دوای چەند رۆژێك ئەحمەد موسەوی، وتەبێژی وەزارەتی كارەبای عێراق رایگەیاند؛ وەزارەتەكەیان سەرجەم قەرزەكانی كڕینی غاز لە ئێرانی رادەستی بانكی بازگانیی عێران (TBI) كردوە، بەڵام بەهۆی سزاكانی ئەمریكا ناتوانرێت ئەو بڕە پارەیە بچێتە سەر ئەژمارە بانكییەكانی ئێران. بەرپرسانی ئێران ئاماژەیان بەوە كردبوو كە لەو قەرزانە تەنها دوو ملیار و 700 ملیۆن دۆلاری فرۆشتنی غاز بە عێراق ئازاد كراوە، چونكە بە پێی لێدوانی ئەو بەرپرسانە، عێراق زیاتر لە 11 ملیار دۆلار قەرزاری كارەبا و غازی لایە و ئەگەر ئەو قەرزە رادەست نەكرێت ئەوا گرێبەستی فرۆشتنی رۆژانە 50 ملیۆن مەتر سیجا غاز بە عێراق نوێ ناكرێتەوە. میتو میلەر، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند؛ نزیكەی سێ ملیار دۆلاری بلۆككراوی ئێران لە عێراق ئازاد كراوە و سیاسەتی واشنتۆن لە ئاست بەغداد و تاران گۆڕانكاریی بەسەردا نەهاتووە و ئیدارەی ئەمریكا بە سەرۆكایەتی جۆ بایدن بەردەوام دەبێت لە جێبەجێكردنی سزاكان دژی ئێران و لەو چوارچێوەیەشدا ئەو پارانەی لە عێراق ئازاد كراون تەنها دەبێت بۆ بوارە مرۆییەكان بەكاربهێنرێت. بەوتەی میلەر: لە ساڵی 2018 وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا ژمارەیەك لێخۆشبون لە سزاكانی بە راوێژ لەگەڵ ئەنجومەنی نوێنەرانی وڵاتەكە (كۆنگرێس) بۆ عێراق دەركردووە بۆ ئەوەی ئەو وڵاتە بتوانێت تێچووی كڕین یان دابینكردنی كارەبا لە ئێران بخاتە سەر ئەژمارێكی بانكیی.

شەنای فاتیح لەهەرێمی كوردستان ئارایشتگای تایبەت بەخانمانی باڵاپۆش بوونی هەیەو  سەرۆكی لیژنەی فەتوای سلێمانیش دەڵێت» ئیسلام ڕێگەی بەجوانكاری و خۆڕازاندنەوە داوەو سنووریشی بۆ داناو». كچان و ژنان بۆ جوانكاری و خۆڕازاندنەوە حەزو خولیایان هەیەو هەمیشە خوازیاری ئەوەن كە بەجوانترین شێوە دەربكەون. لەهەرێمی كوردستاندا سێ ئارایشتگای تایبەت بەخانمانی باڵاپۆش هەیە كە دوانیان لەشاری هەولێرو ئارایشتگایەكیشیان لەشاری سلێمانییە، كاری جوانكاری و خۆڕازاندنەوە بۆ خانمان ئەنجامدەدەن بەتایبەت ئەو خانمانەی ڕۆژی هاوسەرگیریانە. خەرمان ئەنوەر، خاوەنی یەكەمین ئارایشتگای تایبەت بەخانمانی باڵاپۆش لەشاری هەولێر لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كە لە ساڵی ٢٠١٢ یەكەمین ئارایشتگای باڵاپۆشانیان لەكوردستاندا كردووەتەوە بەئامانجی گرنگیدان بەخانمانی باڵاپۆش و نیشاندانی جوانییەكانیان. هەروەها وتیشی: »خۆم كچێكی باڵاپۆش بووم و بەردەوام گرنگیم بەدیزاینی لەچك و جلوبەرگ دەدا و زۆرجار كەسانی دەوروبەرم پرسیاری شێوازی دیزایەنەكانیان لێدەكردم، پاشان بیرم كردەوە بۆشاییەكی زۆر هەیە لەئارایشتگاكاندا و گرنگییەكی ئەوتۆ بەخانمانی باڵاپۆش نادرێت، بۆیە بڕیارمدا خزمەتەكەم بگوازمەوەو تەنها بۆ خۆم نەبێت». خەرمان ئەنوەر باسی لەوەشكرد خانمانی باڵاپۆش بۆ هەموو بۆنەیەك دەڕازێننەوە، كە ئەو میكیاجەی لەئارایشتگاكەیاندا بەكاردەهێندرێت كوالێتی بەرزەو بەشێكیان لەدەرەوە دەهێنن و بەشێكیشیان ئەو میكیاجانە كە لەبازاڕەكانی هەرێمی كوردستاندا بەردەستن بەكاریاندەهێنن. بەپێی ئاماری قایمقامییەتی پارێزگاكانی هەرێم هەزارو ٧٦٢ ئارایشتگا لەسەنتەری هەرسێ پارێزگاكەی هەرێمدا هەیە كە ٤٨٧ ئارایشتگا لەهەولێرو  هەزارو ١٦١ ئارایشتگا لەسلێمانی و ١١٤ ئارایشتگاش لەدهۆك بوونیان هەیە. بێریڤان ئەنوەر خاوەنی كۆمەڵگایەكی تایبەت بەخانمانی باڵاپۆشە، كە پێكدێت لەبەشی هۆڵ تایبەت بەبۆنەو ئاهەنگەكان و ئارایشتگا و وێنەگرتن وجلوبەرگ كەچەندین مۆدێل و ستایلی پۆشاكی خانمانی باڵاپۆش لەخۆدەگرێت و لە 11 ساڵی رابردوودا دەستی بەكارەكەی كردووە. بێریڤان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: »پێشتر شوێنێكی تایبەت بەخانمانی باڵاپۆش نەبوو و لەڕۆژی هاوسەرگیریاندا گرنگییەكی وایان پێنەدەدراو لەئارایشتگاكاندا شارەزایی لەستایل و مۆدێلی لەچك بەستنی خانماندا نەبوو، بەڵام لەئێستادا بابەتەكە گۆڕاوەو لەئارایشتگاكانی دیكەدا گرنگی بەخانمانی باڵاپۆش دەدرێت. «ئامانجمان ئەوەبوو كۆمەڵگایەك یان شوێنێكی تایبەت بەخانمانی باڵاپۆش هەبێت بۆ جوانكاری و گرنگیپێدانیان و هەمیشە نوێگەری دەكەین بەتایبەت لەستایلی لەچك بەستندا.»، بێریڤان ئەنوەر وای وت. لەئارایشتگاكەیاندا بەشی میكیاج و لەچك بەستن، بەشی قژ كە ئۆمبرێ و مێش و هەموو كارێكی تایبەت بەقژی تێدا ئەنجام دەدرێت، بەشی هایدرۆفیشنەڵ و بەشی لیتینگی برژانگ و برۆیان هەیە و هەموو ئەو كارانەی ڕیگەپێدراون بۆ خانمانی ئەنجامدەدەن. سەبارەت بەو میكیاجانەی لەئارایشتگاكەیاندا بەكاری دێنن بێریڤان ئەنوەر ئەوەی روونكردەوە كە زۆربەی ئەو میكیاجانەی بەكاریان دێن لەوڵاتی توركیاوە دەیهێنێت و ساڵانە زیاتر لەدووجار سەردانی توركیا دەكات بەمەبەستی هێنانی ماددەكانی مكیاج، وتیشی:» سەرجەمیان كوالێتیان بەرزەو لەماركە بەناوبانگەكانن، بەشێكیش لەبازاڕەكانی هەرێم دەكڕین». هاوكات لەشاری سلێمانی ئارایشتگایەكی تایبەت بەخانمانی باڵاپۆش كراوەتەوەو لەلایەن دوو خوشكەوە سەرپەرشتی دەكرێت. سەرۆكی لیژنەی فەتوا پێیوابوو كە شوێنی تایبەت بەجوانكاری ئافرەتان لەئیسلامدا موباحەو لەبازنەی حەڵاڵەكاندایە. دكتۆر محەمەد پێنجوێنی، سەرۆكی لیژنەی فەتوای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەسڵی كارەكە حەڵاڵ و ڕەوایە، بەڵام لەگەڵ ئەمانەشدا شەریعەتی ئیسلام سنووریشی بۆ داناوەو بەڕەهایی بەدروستی دانەناوە. هەروەها وتیشی: نابێت ڕوكەشی مرۆیی خۆی بگۆڕێت واتە شێوەی دەموچاوی ئەسڵی خۆی بگۆڕێت و سەرنجڕاكێشانێكی زیاد لەپێویست ئەنجامبدرێت. «بەكارنەهێنانی ماددەیەك كەزیانی بۆ پێست و قژ یان هەر بەشێكی دیكەی جەستە نەبێت, دەشبێت  ئەو كەسەی جوانكاری ئەنجامدەدات هاوڕەگەزی خۆی بۆی ئەنجامبدات، واتە پیاو بۆ پیاو و ئافرەتیش بۆ ئافرەت لەگەڵ پاراستی نهێنییەكانی»، محەمەد پێنجوێنی وای وت. سەرۆكی لیژنەی فەتوای سلێمانی  وتیشی:  ئافرەت لەسەردەمی پێغەمبەردا لەڕۆژی هاوسەرگیریدا ڕازێنراوەتەوەو جوانی تایبەتی خۆی هەبووە, تەنانەت لەو ڕۆژەشدا جلوبەرگی تایبەتیان لەبەردا بووە. دكتۆر محەمەد پێنجوێنی باسی لەوەشكرد  ئەو شتانەی لەسەردەمی پێغەمبەردا بۆ ئافرەتان ئەنجامدەدرا خەنەكردن بووە بۆ دەست و چاو ڕەشكردن بووە، هەروەها سوفرەو سەك و خەلوق بەكارهاتووە كە جۆرێكن لەبۆن، هەروەها غومرە هەبووە كە بۆ سەر كوڵم بەكارهاتووە بۆ ئەوەی ڕەنگێكی جوان بداتە ڕوخسار، هەروەها وسمە كە بۆ ڕەنگی قژ بەكارهاتووە لەگەڵ ئێكسسواراتدا.

هاوڵاتی حزبەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بەهۆی لەبەرچاوگرتنی دۆخی هەرێم چالاكی چەكدارییان دژ بە ئێران ڕاگرتووە و نایانەوێت كێشە بۆ باشوور دروست ببێت. لەمانگی شوباتی ئەمساڵەوە، كۆماری ئیسلامی ئێران لەڕێگەی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە داوای لەحزبەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان كردووە چەك دابنێن یاخود بارەگاكانیان لەهەرێم چۆڵ بكەن و بچنە چەند كەمپێكەوە كە نەتەوەیەكگرتوەكان سەرپەرشتی بكات. لەكۆتایی مانگی شوباتی 2023 وەفدێكی باڵای ئێران سەردانی بەغدای كرد و لەگەڵ بەرپرسانی باڵای عێراق كۆبوەوە، پرسی سەرەكیش بوونی بارەگای حزبەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بوو كە نەیاری كۆماری ئیسلامی ئێرانن. بەرپرسانی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان دەڵێن نایانەوێت كێشە بۆ هەرێمی كوردستان دروست ببێت و خەباتی چەكداریان راگرتووە. ئارام مودەڕیسی، ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «تائێستا بەفەرمی داواكاری چۆڵكردنی كەمپەكانمان لێنەكراوە ، بەڵام لەكۆنەوە پابەندی هەندێك ڕێوشوێن بووین كە هەرێمی كوردستان دژی ئێران بەكاری نەهێنین زۆرجاریش پابەندی خۆمان بەبەڵێنەكانمان دووپاتكردووەتەوە». وتیشی:» لەدیداری دۆستانەماندا زۆرجار ئەوە باسكراوە كە پابەندی بەڵێنەكانمان بین و ئاساییە كۆماری ئیسلامی ئێران ئێمە وەك فشار بۆسەر هەرێم بەكاردەهێنێت و داواكاری یەكێتی و پارتیش ئەوەبووە كە هەرێمی كوردستان بۆ هێرشكردنە سەر ئێران بەكارنەهێنین». بەوتەی ئەو ئەندامەی كۆمیتەی ناوەندی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران، «چالاكیەكانیان لەناو كەمپەكاندا كەمكردووەتەوە و مانۆڕی سەربازیش ئەنجام نادەن، جگە لەوەی هێزەكانیشیان لەبەشێك لەناوچە سنوریەكان جێگۆڕكێ پێكردووە». «كەمپەكان زیاتر خێزانی ئەندامانی حزبەكانمانی تێدان و لەژێر چاودێری نەتەوەیەكگرتووەكاندایە و كەمپەكانیشمان بۆ لایەنی سەربازی بەكارنەهێناوە، لەچەند ساڵی ڕابردووشدا دوای بۆردومانەكان و فشارەكان كە خراوەتە سەر یەكێتی و پارتی هەستیاریەكانمان كەمكردووەتەوە و چالاكی سەربازیمان كەمكردووەتەوە». ئارام مودەڕیسی وای وت. مودەریسی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە حزبەكانیان لەناو جەماوەردان و پێویست بە شەڕی چەكداری ناكات لەمكاتەدا و زیان بە خەباتی جەماوەری دەگەیەنێت. هەروەها ڕەزا كەعبی  سكرتێری كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران بەهاوڵاتی وت:»  تائێستا هیچ شتێكی نوێمان پێنەوتراوە و لەشوێنی خۆمانین، ئەگەر داوای چۆڵكردنی كەمپەكانیشمان لێبكرێت ئەوا تاوتوێی دەكەین». پێشتر بەرپرسێكی سەربازی كۆمەڵەی شۆڕشگێری ئێران كەنەیویست ناوی ئاشكرا بكرێت بەهاوڵاتی وت:»حكومەتی هەرێم مۆڵەتی شەش مانگیان پێمان داوە كەبچینە دوو كەمپی سلێمانی و هەولێر یاخود هەرێمی كوردستان جێبهێڵین، وتیان ئێمە دەسەڵاتمان نییەو یەك ساڵە خەریكین لەبەر ئێوە تاران و بەغدا دەكەین». وتیشی:»»پێیان وتین دەبێت خۆتان رادەستی نەتەوەیەكگرتووەكان بكەن و سەركردەكانی رۆژهەڵات و هەرێم تائێستا لەوبارەیەوە خۆیان بێدەنگ كردووە، بەڵام بەرپرسانی سەربازی هەردوو كۆمەڵەو دیموكرات ئەوە رەتدەكەنەوە، لەكاتێكدا یەكێتی هەردوو كۆمەڵەكەی بانگ كردووە بۆ سلێمانی و پارتیش دیموكرات و پاكی بانگ كردووە بۆ هەولێر». سوپای پاسدارانی ئێران لەچەندین ناوچەی سەر سنوری هەرێمی كوردستان و رۆژهەڵاتی كوردستان هێزێكی زۆری كۆكردووەتەوە و چەندین جۆری چەك و سەكۆی موشەكی جێگیركردووە. حسێن ئەمیر عەبدوڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ كەناڵی ئەلعالەم، بەشێك لە ناوەڕۆكی كۆبوونەوەكانی لەگەڵ بەرپرسانی عێراق ئاشكرا كرد كە بەشێكی پەیوەندی بە بوونی حزبەكانی ڕۆژهەڵات لە هەرێمی كوردستانەوە هەبوو. لە چاوپێكەوتنەكەدا ئەمیرعەبدوڵاهیان ڕایگەیاند:»لەگەڵ پێكهێنانی كۆمیتەیەكی باڵای هاوكاری ئەمنیی، بە ئامادەبوونی بەرپرسانی پەیوەندیداری هەرێم، دوو گەڕی گفتوگۆ لە تاران و بەغدا ئەنجام دراوە و هەر یەك لە فوئاد حسێن، وەزیری دەرەوە و قاسم ئەعرەجی، ڕاوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق، ڕۆڵێكی گرنگیان لەوبارەیەوە بینیوە. ئەمیرعەبدوڵاهیان هەروەها ئاماژەی بۆ پڕۆژەیەك كرد، كە لە نێوان ئێران و عێراق پەیوەندیدار بە حزبەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان ئامادەكراوە و وتی:  ئەو پرۆژەیە لە داهاتوویەكی نزیكدا واژۆ دەكرێت. سەبارەت بە بوونی حزبەكانی ڕۆژهەڵات لە هەرێمی كوردستان، وەزیری دەرەوەی ئێران جەختیكردووەتەوە، بوونی ئەو حزبانە “هەڕەشەن بۆسەر ئاسایشی عێراق، ئێران و تەنانەت هەرێمی كوردستانیش، دەبێت ئەم بابەتە بە یەكجاری و بۆ هەمیشە كۆتایی بێت». وەزیر دەرەوەی ئێران دووپاتیشیكردەوە  كە دەبێت هەموو بارەگاكانی بەرهەڵستكارانی دەوڵەتی ئێران لە هەرێمی كوردستان و ئەو بنكانەی مەشق و ڕاهێنانیان تێدا دەكەن، بۆ هەمیشە دابخرێن، وتیشی «بەهیچ جۆرێك پشوودرێژیمان نابێت بەرامبەر هەر چەشنە جموجۆڵێكی گروپە جودا خوازەكان، كە لە هەرێمی كوردستانەوە لە دژی كۆماری ئیسلامی ئەنجامی بدەن». وەزیری دەروەی ئێران هەروەها هەڕەشەی ئەوەشی كردووە، لە ئەگەری بەردەوامی جوڵەی حزبەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە ناو خاكی هەرێم، كاردانەوە و بەرگرییەكی بەهێز و كاریگەریان دەبێت. دوای دەستپێكردنی ناڕەزایەتیەكانی سەرهەڵدانی “ژن، ژیان، ئازادیی” لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران، لە ناوەڕاستی مانگی ئەیلوولی ساڵی ڕابردوو، بە پاساوی ئەوەی هۆكاری بەرفراوانبوونی خۆپیشاندانەكانن، فشارەكانی دەوڵەتی ئێران بۆ سەر حزبەكانی ڕۆژهەڵات لە هەرێمی كوردستان زیاتر بوون و چەند جارێك بنكە و بارەگاكانی ئەو حزبانەی بۆردومان و توپباران كرد و لە ئەنجامیشدا ژمارەیەك لە ئەندامانی ئەو حزبانە و هاوڵاتیانی مەدەنی بوونە قوربانی. هاوڵاتی پەیوەندی بەچەندین بەرپرسی وەزارەتی ناوخۆو دەزگای ئاسایشی هەرێمەوە كرد، بەڵام ڕەتیانكردەوە هیچ لێدوانێك لەوبارەیەوە بدەن. بەپێی ئەو ئامارانەی لەبەردەستدان لەساڵی 2015وە تائێستا نزیكەی 160 هاووڵاتی هەرێمی كوردستان بەبۆردوومانەكانی توركیاو ئێران بەتایبەت لەگوندەكانی ناوچە سنورییەكان شەهیدبوون و زیاتر لە 220 هاووڵاتیش برینداربوون.

کاکەلاو عەبدوڵا لەکاتێکدا حکومەتی سوید بەپەلەیە و هەڵوەدانیەتی بۆ چوونە نێو رێکخراوی ناتۆ، بەڵام سوتاندنی قورئان لەنێو وڵاتەکەیدا بووەتە هۆی ئەوەی تورکیا رێگری زیاتری لێبکات و نەهێڵێت بەئاسانی ببێت بە بەشێک لە رێکخراوەکە. سوتاندنی قورئان لەلایەن سەلوان مۆمیکای تەمەن 37 ساڵ لە یەکەم رۆژی جەژنی قوربان لە ستۆکهۆڵمی پایتەختی سوید کاردانەوەیەکی جیهانی لێکەوتەوە و موسوڵمانان بێزاری خۆیان لەو کارە دەربڕی، بەڵام ئەو کارەی پەنابەرە بە رەگەز عێراقییەکە کێشەیەکی گەورەی بۆ سوید دروست کردووە بۆ بە ئەندام بوون لە رێکخراوی ناتۆ. ئەنقەرە توڕەیە و دەڵێت، ئەوانەی دەیانەوێت ببن بە بەشێك لە ناتۆ، نابێت چاوپۆشی لە ئیسلامۆفۆبیا بکەن، بەڵام ستۆکهۆڵم جەخت دەکاتەوە لەوەی کارەکەی سەلوان «یاسایی» بووە هەرچەندە بە «نەگونجاوی»شی وەسف دەکات. سوتاندنی قورئان و پەیوەندی بە بەشداربونی سوید لە رێکخراوی ناتۆ لەدوای هێرشی روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا لە شوباتی ساڵی رابردوو، فینلەندا و سوید لە هەوڵدان بۆ چوونە نێو رێکخراوی ناتۆ تا وەک قەڵغانێک بەکاریبهێنن و روسیا نەتوانێت هەڕەشەی داگیرکارییان لێ بکات. هەرچەندە فینلەندا بە فەرمی بووە بە ئەندام لە رێکخراوەکە، بەڵام سوید نەیتوانییوە ئەو ئامانجەی بەدیبهێنێت، ئەویش بەهۆی ئەوەی تورکیا رێگری دەکات ببێتە ئەندامێک لە رێکخراوەکە، ئەمەش بەهۆی ئەوەی ئەنقەرە دەڵێت، خۆپیشاندانی هاوسۆزی بۆ کورد ئەنجام دەدرێت لە وڵاتەکەدا و سوید شوێنی «تیرۆرستانە» کە مەبەست لێی ئەندامانی پەکەکەیە. ئێستا کە سەلوان مۆمیکا قورئانی سووتاندووە، تورکیا زیاتر سوورە لەسەر ئەوەی سوید نەبێتە ئەندام لە ناتۆ. بڕیارە لە هەفتەی داهاتوو رێکخراوی ناتۆ کۆبونەوەی ساڵانەی خۆی لە پایتەختی لیتوانیا ئەنجام بدات و بە فەرمی سوید بکاتە بەشێک لە رێکخراوەکەی، بەڵام پێدەچێت کۆبونەوەکە ئامانجەکەی نەپێکێت، ئەمەش دەبێتە شەەرمەزارییەک بۆ رێکخراوەکە کە نەتوانێت ئەو ئامانجەی دایناوە بۆ خۆی جێبەجێی بکات. بەرپرسانی ناتۆ ترسی ئەوەیا هەیە سەرنەگرتنی ئەو کارە پەیامێکی شەرمەزارکەر و ترسناک بنێرێت بۆ نەیارانی، هەربۆیە پەلەیانە لە ئەنجامدانی کارەکە. یانس ستۆڵتنبێرگ، سەرۆکی ناتۆ لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا لەسەر ئەندامبوونی سوید وتی، «ئێستا کاتی ئەوەیە پێشوازی لە سوید بکەین وەک ئەندامێکی تەواوەتی ناتۆ.» لەدوای روداوی سوتاندنی قورئان لەلایەن سەلوان مۆمیکا لەبەردەم مزگەوتی گەورەی ستۆکهۆڵم، پۆلیسی سوید رایگەیاند، لەسەر بنەمای پاراستنی ئازادیی رادەربڕین، رێگەی بەو کارە داوە. ئۆلف کرستەرسن، سەرۆکوەزیرانی سویدیش لەسەر روداوەکە وتی، کارەکە «یاساییە بەڵام نەگونجاوە.» رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا، هەرزوو لەسەر بابەتەکە قسەی خۆی کرد و بە تووندی هێرشی کردەسەر بەرپرسانی رۆژائاوا کە رێگە دەدەن «بە سوکایەتیکردن» بە ئیسلام. «رۆژئاواییەکان فێردەکەین کە سوکایەتیکردن بە موسوڵمانان ئازادی رادەربڕین نییە،» ئەردۆغان وای وت. دوای چەند رۆژێک و لەدوای دروستبوونی کاردانەوەیەکی گەورە، لە یەکشەممەی رابردوو وەزارەتی دەرەوەی سوید بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە و رایگەیاند، «حکومەتی سوید بە تەواوەتی تێگەیشتووە ئەو کردەوەیە کردەوەیەکی ئیسلامۆفۆبیایە... ئەمەش بێڕێزییە بە موسڵمانان، بۆیە بە توندی سەرکۆنەی ئەو کردەوەیە دەکەین و بە هیچ شێوەیەک رەنگدانەوەی بۆچوونی حکومەتی سوید نییە.»   سەلوان مۆمیکا کێیە؟ سەلوان گەنجێکی پەنابەری بە رەگەز عێراقییە کە ماوەی پێنج ساڵە لە سوید دەژی. لە 20ی شوباتی 2022 رەگەزنامەی سویدی وەرگرتووە. پێشتر لەکاتی شەڕی داعشدا چووەتە نێو ریزەکانی حەشدی شەعبی و پارتێکی دامەزراندووە بەناوی یەکیەتی سریانی دیموکراتی و بووەتە سەرکردەی باڵی سەربازی پارتەکەی. مۆمیکا لە هەژماری فەرمی خۆی لە تۆڕی ئینستاگرام، خۆی وەک کەسێکی «بێ باوەڕی لیبڕاڵی سیکیولار» دەناسێنێت. هەرچەندە دەڵێت کە بێباوەڕە، بەڵام لەسەر دەستی راستی تاتۆیەک هەیە کە خاچی مەسیحییە. لەدوای سوتاندنی قورئان و سڕینی پێڵاوەکانی بە هەندێک لە لاپەڕەی قورئان، سەلوان قسەی بۆ سی ئێن ئێنی ئەمریکی کرد و لەسەر هەڵوێستەکەی وتی، «پێویستە ئەم پەرتوکە لە جیهاندا قەدەغە بکرێت بەهۆی ئەو مەترسییەی دروستی دەکات بۆ سەر دیموکراسی، رەوشت، بەهاکانی مرۆڤ، مافەکانی مرۆڤ و مافەکانی ژنان. ئەم پەرتوکە بۆ ئەم کات و سەردەمە نابێت.» تورکیا کوردو بێرێزیکردن بەئیسلامی کردووەتە بیانوو لەبەرامبەر سوید بۆ ئەوەی سوید ببێتە ئەندام لە ناتۆ، پێویستە سەرجەم ئەندامی رێکخراوەکە رەزامەندی لەسەر دەرببڕن بەڵام تورکیا و هەنگاریا دژی ئەو هەنگاوەن. تورکیا دەڵێت هەتا سوید بەرگری لە «بێڕێزیکردن و سوکایەتیکردن» بە ئیسلام و موسوڵمانان بکات و پەناگەیەک بێت بۆ «تیرۆرستان»، ناهێڵێت سوید ببێتە ئەندام لە رێکخراوەکە. هاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا، لەوبارەیە دەڵێت، «قبوڵکراو نییە لەژێر ناوی ئازادی رادەربڕین، ئەم کارانە دژ بە ئیسلام بکرێت.» هاوکات فەخرەدین ئاڵتون، بەرێوبەری پەیوەندییەکانی حکومەتی تورکیا هۆشداری ئەوەیدا کە، «ئەوانەی دەیانەوێت ببنە بەشێک لەناتۆ نابێت چاوپۆشی لە ئیسلامۆفۆبیا بکەن.» ئەم لێدوانانە ترسی دروستکردووە و میدیا جیهانییەکان باس لەوە دەکەن کە ئەنقەرە رێگر دەبێت لە سوید بۆ بوون بە ئەندام لە ناتۆ. بەرپرسێکی ئەوروپی کە ناوی نەهاتووە، بە سی ئێن ئێنی راگەیاندووە، «هەر دواخستنێکی سوید لە بوون بە ئەندامی ناتۆ ئەو هەستە دروست دەکات کە ئەردۆغان دەسەڵاتی هەیە بەسەر رێکخراوەکەوە.» «ئەردۆغان ئەم ساتە بەرکاردەهێنێت تا بەتەواوی سوید بگوشێت،» بەرپرسە ئەوروپییەکە وادەڵێت. بیانوی ئەنقەرە تەنها سوتاندنی قورئان نییە و دەڵێت هێشتا سوید بەپێی پێویست کاری نەکردووە بۆ رووبەرووبونەی «تیرۆریزم» لە وڵاتەکەی. لە کۆتایی مانگی رابردوو، سەرۆکایەتی تورکیا رایگەیاند رەجەب تەیب ئەردۆغان بە تەلەفون قسەی لەگەڵ یانس ستۆڵتنبێرگ کردووە و پێی راگەیاندووە، گۆڕینی یاساکانی سوید سەربارەت بە «تیرۆرزیم» قایلکەر نییە و «بێمانایە.» ئەنقەرە پێیوایە کە هێشتا لە سوید خۆپیشاندان بۆ پشتیوانی پەکەکە دەکرێت و وڵاتەکە هێشتا پەناگەیەکی ئارامە بۆ ئەندامانی پەکەکە. لە چەند هەفتەی رابردوودا سوید چەند یاسایەکی نوێی چەسپاند کە مەبەست لێیان راگرتنی پاڵپشتیییە لە وڵاتەکەدا بۆ ئەندامانی پەکەکە. لە هەفتەی رابردوودا، تۆبیاس بیلیستۆم، وەزیری دەرەوەی سوید، رایگەیاند پێویستە تورکیا بە ئەندامبونیان لە ناتۆ رازی ببێت چونکە پابەندی هەموو خاڵەکانی رێککەوتنەکەیان بوون لەگەڵ ئەنقەرە.

هاوڵاتی پارتی و یەكێتی بەجیا لەگەڵ لایەنەكان لەگفتوگۆدان بۆ ئەوەی لیستێكی هاوبەش دروستبكەن لەكاتێكدا هێشتا یەك لیستی بوونی نییە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان و پارتیش ڤیتۆی لەسەر یەكێتی هەیە. هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق بەكەركوكیشەوە لەڕۆژی 18-12-2023 بەڕێوەدەچێت، كورد تائێستا لەكەركوك و ناوچەكانی كوردستانیەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بڕیاری یەك لیستی نەداوە و وەك هەڵبژاردنەكەی ڕابردوو بە لیستی جیاواز بەشداری دەكات. ڕزگار حاجی حەمە بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی یەكێتی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «جارێ چاوەڕێی وەڵامی لایەنە سیاسیەكانین، یەكێتی پێی باشە هەموو لایەنە كوردستانیەكان بەیەك لیست بەشداری بكەن لەو ناوچانە و ڤیتۆشمان لەسەر هیچ لایەنێك نیە». بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەمجارە هەموو كاندیدێك دەنگی خۆی دەهێنێت، بەڵام نەبوونی یەك لیستی دەنگەكان دەفەوتێنێت ئەگەر ئەو كاندیدە دەنگی پێویست بەدەست نەهێنێت، رزگار حەمە پێیوابوو ناكرێت حزبێك دەنگی لەكەركوك نەبێت و تەنها دەنگەكان بفەوتێت، ئەگەر یەك لیست بین ئەوە ڕوونادات و هیچ دەنگێكی كورد نافەوتێ». «قسە لەگەڵ هەموو لایەنەكان كراوە تا یەك لیست بین لەناوچە كێشە لەسەرەكان و پەیاممان ناردووە بەڵام تائێستا قسەی كۆتایی لەسەر نەكراوە، ئەگەر یەك لیستیش بین كوردستانی دەبێت و هەر لایەنە و بانگەشە بۆ كاندیدی خۆی دەكات». ڕزگارحاجی حەمە وای وت.   پارتی ئامادەیە لەگەڵ ئەو لایەنانەی كوردیش نین هاوپەیمانی بكات بەڵام لەگەڵ یەكێتی نا مەسعود مەلا پەروێز، بەرپرسی پەیوەندییەكانی پارتی لەكەركوك، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» لەگەڵ هەموو لایەنە كوردستانیەكان لەكەركوك قسەمان كردووە و هەفتەی داهاتووش پرسی بەشداریكردنی لایەنەكان بەیەك لیست یەكلایی دەكەینەوە». وتیشی:»بەڵام لەگەڵ یەكێتی لەو ناوچانە ناچینە یەك لیستەوە و بۆ لایەنەكانی دیكەش كە كورد نین دەرگامان كراوەیە». بەرپرسی پەیوەندیەكانی پارتی لەكەركوك دەشڵێت: «دەمانەوێت بەبێ یەكێتی لیستێكی كوردستانی دروست بكەین، سەردانی ئەو لایەنانەش دەكەین كە كورد نین و بڕوایان بە كوردستانی بوونی كەركوك هەیە، تا ئەوانیش بەشداربن لە لیستەكەدا.»   یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان پێی باشە كورد بە یەك لیست بەشداری بكات خەلیل ئیبراهیم، وتەبێژی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»هێشتا بڕیارمان نەداوە چۆن بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بكەین بەتایبەتیش لەكەركوك، بەڵام كورد یەك لیست بێت باشترە و ئێستاش لەگفتوگۆداین لەگەڵ لایەنەكان».   كۆمەڵی دادگەری: ئەگەرێكی بەهێزە لەگەڵ یەكگرتوو و بزوتنەوە و حزبێكی توركمانی ببینە یەك لیست رێباز سابر، بەرپرسی مەڵبەندی كۆمەڵی دادگەری لەكەركوك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «وەكو كۆمەڵی دادگەری پڕۆژەیەكمان ڕاگەیاندووە كە هەموو حزبەكان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەعێراق لەكەركوك بە یەك لیست دابەزن و هەندێك كۆبوونەوەشمان ئەنجامداوە». وتیشی: «ئەگەر توانیمان ئەو یەك لیستییە دروست بكەین ئەوە بڕوامان وایە لەگەڵ ئەوپەڕی تێبینیمان لەسەر ئەدای بەڕێوەبردنی حزبەكانی دەسەڵات لەكەركوك لەڕابردوودا، پێویستە كورد بەیەك لیست دابەزێ تا پارێزگاری لەپێگەی كورد بكەین». بەرپرسی مەڵبەندی كەركوكی كۆمەڵی دادگەری دەشڵێت:» ئەگەر بكرێت هەموومان پێكەوە بین باشترە تا دەنگی كورد پەرتەوازە نەبێت». «ئەگەر نیەت هەبێ بۆ یەكڕیزی ئەوا دەكرێت كورد یەك لیست بێ بەتایبەت ئەگەر لایەنەكان سازش لەسەر هەندێك داواكارییان بكەن، بۆیە هەموو ئەگەرێك كراوەیە بەتایبەت لەگەڵ لایەنە ئیسلامیەكان ببینە یەك لیست لەوانەش یەكگرتوو و بزوتنەوە و حزبی عەدالەی توركمانی كە ئەمە ئەگەرێكی لەپێشترە» رێباز سابیر وای وت. چوارشەممەی ڕابردوو لەسەر بانگهێشتی ئەنجومەنی سەركردایەتی كەركوك_گەرمیانی پارتی، چەند لایەنێكی سیاسی  بەبێ یەكێتی و گۆڕان و كۆمەڵ و یەكگرتوو لە شاری هەولێر كۆبوونەوە. ئامانج لە كۆبوونەوەكە پێكهێنانی لیستێكی هاوبەش بوو بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك.   زەحمەتكێشان: كۆتایی بەبیرۆكەی یەك لیستی لەكەركوك هاتووە شوان محەمەد ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان، كە حزبەكەی بەشداری كۆبوونەوەكەی لەگەڵ پارتیدا كردووە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» كۆبوونەوەكە راوێژكاری بوو، پارتی داوایكرد لەگەڵ ئەوان بەیەك لیست بەشداری هەڵبژاردن بكەین، چونكە كۆتایی بە بیرۆكەی یەك لیستی هێنراو یەكێتی و پارتی بە جیا بەشداری هەڵبژاردن دەكەن.» بڕیارە لە 18ی كانونی یەكەمی 2023 بۆ چوارەم جار هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە (15) پارێزگای عێراق بە كەركوكیشەوە بەڕێوەبچێت،كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق تا كۆتایی مانگی تەموزی دیاریكردووە تا لیست و قەوارەكان ناوی خۆیان تۆماربكەن. لە (24ی 6ی 2018)ەوە كۆتایی بە ماوەی یاسایی كاری ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان هاتووە،بەڵام هیچ لایەنێكی پەیوەندیدار باس لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم ناكات. بەپێی یاسای ژمارە چواری ساڵی 2023ی هەمواری سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاكانی ژمارە (12)ی ساڵی 2018، ژمارەی كورسی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق كە ژمارەیان (15) پارێزگایە جگە لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان، هیچ پارێزگایەك نابێت كورسییەكانی لە (12) كورسی كەمتربێت و هەر پارێزگایەك ژمارەی دانیشتوانی بۆ هەر كوردسییەك زیاتر بوو لە (200 هەزار) كەس ئەوا كورسییەكانی بۆ زیاد دەكرێت لەسەر بنەمای ئاماری وەزارەتی پلاندانی عێراق لە ساڵی (2019)، كۆی ژمارەی ئەندامانیش (275) ئەندامە، وەك پابەندبوون بە دەستوری هەمیشەیی عێراق ڕێژەی (25%)ی كورسییەكان بۆ كۆتای ئافرەتان دەستەبەركراوە، سەرەڕای دیاریكردنی كورسی كۆتای پێكهاتەكان بۆ هەر ئەنجومەنی پارێزگایەك.

سەركۆ جەمال راوێژكارێكی یاسایی پەرلەمانی كوردستان ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە ئەو پەرلەمانتارانەی لەدوای 6-11-2022 مووچەی پەرلەمانتارییان وەرگرتووە بەچەند ڕێكارێك لێیان وەردەگیرێتەوە لەرێگەی ئیكرامیەو مووچەی خانەنشینییەوە. خولی پێنجەمی پەرلەمان وادەكەی لە 6ی تشرینی دووەمی 2022 كۆتایی هات و دوای بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی عێراق درێژكردنەوەی پەرلەمان بە نایاسایی وەسف كرا. خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان ڕۆژی 2-7-2023 خۆی خانەنشینكرد، بەپێی یاسا ئەو پەرلەمانتارانەی كە مەرجی خانەنشینییان تێدا نییە مانگانە لانیكەم بە (ملیۆنێك‌و 700 هەزار) دینار خانەنشین دەكرێن، لە خولی پێنجەمدا تەنیا حەوت پەرلەمانتار موچەی خانەنشینییان رەتكردوەتەوە، ئەو شەش پەرلەمانتارەی كە لەدوای درێژكردنەوەكەوە سوێندیان خوارد موچەی خانەنشینی نایانگرێتەوە، بەڵام لە پەرلەمانی داهاتووی كوردستانەوە ئەوانەی مەرجی یاساییان تێدا نەبێت خانەنشین ناكرێن. راوێژكاری یاسایی پەرلەمانی كوردستان دەڵێت لەرووی یاساییەوە حكومەتی هەرێم دەتوانێت مووچە لە پەرلەمانتارەكان وەربگرێتەوە. دانا دارا، راوێژكاری یاسایی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»لەرووی یاساییەوە بەپێی یاسای چاكسازی مووچەكانیان لێ وەردەگیرێتەوە، بەڵام راستەوخۆ ئەنجام نادرێت، بەڵكو لەرێگەی ئیكرامیەو مووچەی خانەنشینیەوە لێیان دەبڕدرێت». هەروەها وتیشی:»لە خولی چوارەمی پەرلەمان، پەرلەمانتار هەبووە 25 ملیۆنی لە مووچەی خانەنشینییەكەی بڕاوە بۆ گەرانەوەی ئەو شایستە داراییەی كە لەلای بووەو پێویست بووە بیگەرێنێتەوە بۆ حكومەت». دانا دارا ئەوەشی دووپاتكردەوە ئەو پەرلەمانتارانەی لەدوای 6ی 11ی 2022 وەك پەرلەمانتار سویندیان خواردووە دەبێت رێكاری دیكە بەرامبەریان بگیرێتەبەر، بۆ وەرگرتنەوەی مووچەكانیان، چونكە»وەرگرتنی مووچەكان بەپێی یاسا باتڵە».  دیوانی پەرلەمان بەپێچەوانەی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراقەوە لە 30 حوزەیرانەوە پەرلەمانتارانی رەوانەی خانەنشینی كردووە، لەكاتێكدا دەبێت لە شەشی تشرینی دووەمی 2022ەوە پەرلەمانتاران خانەنشین بكرێن‌و موچەی هەشت مانگی رابردووشیان لێوەربگیرێتەوەو بە موچەی خانەنشینیەكەیان مەقاسەیان بۆ دەكرێت. دیوانی پەرلەمانی كوردستان لەكۆی (111) پەرلەمانتار، نوسراوی خانەنشینبوونی بۆ (104) پەرلەمانتار كردووە، نوسراوەكەی ئاڕاستەی بەڕێوەبەرایەتی گشتی خانەنشینی كردووە لە وەزارەتی دارایی. هیوا نەسرەدین، جێگری سەرۆكی دیوانی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» دیوانی پەرلەمان نوسراوی 104 پەرلەمانتاری ئاڕاستەی خانەنشینی كردووە،  ئەوانەی خزمەتیان لە 15 ساڵ زیاترە و تەمەنیان سەروو 45 ساڵە هەتا %50 ی موچەكانیان وەردەگرن، بەڵام لەخوار 45 ساڵ و كەمتر لە 15 ساڵ خزمەت هەتا %25 ی موچەكانیان وەردەگرن». بەوتەی هیوا نەسرەدین، فراكسیۆنەكان نەسریەیان هەیە و لەدوای بڕیارەكەشەوە هیچ نەسریەیەك بۆ فراكسیۆنەكان خەرج ناكرێت. دیوانی پەرلەمانی كوردستان رۆژی 30 حوزەیرانی ئەمساڵی وەكو دواین رۆژی كاری پەرلەمان دیاریكردووە، ئەم رۆژەی كردووە بە بنەما بۆ خانەنشینبوونی پەرلەمانتاران، ئەمە بەواتای ئەوە دێت پەرلەمانتاران بۆ مانگی حوزەیرانیش كە هێشتا مووچە دابەش نەكراوە، هەمان موچەی خۆیان وەكو پەرلەمانتار وەردەگرن نەك موچەی خانەنشینی. سەرچاوەیەك لەوەزارەتی دارایی و ئابوری حكومەتی هەرێمی كوردستان بەهاوڵاتی وت: لەبەرئەوەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كتوپڕ بووە جارێ هیچ بەرچاو ڕوونییەك نیە بۆ ئەوەی چۆن پارەی ئەو ماوەیەیان لێوەربگیرێتەوە. هەروەها وتیشی:» ئاسان نییە تا ڕێكارێك دەگیرێتەبەر بۆ چۆنیەتی وەرگرتنەوەی پارە لێیان و قورسیشە مووچە لەكەسێك وەربگریتەوە، بەڵام دەكرێت لەڕێگەی ئەو سلفانەی پەرلەمانتاران دەگرێتەوە»ئیكرامی» ئەو پارانەیان لێوەربگیرێتەوە یاخود دوای خانەنشین بوونیان پارەیان لێوەربگیرێتەوە». سەرچاوەكەی وەزارەتی دارایی پێشیوابوو جارێ پرۆسەكە لەسەرەتادایە و ڕەنگە هەفتەی داهاتوو بڕیار بدرێت و ڕێكارەكان بۆ وەرگرتنەوەیان دەستپێبكات. یاسای چاكسازی كە رۆژی 16ی كانونی دووەمی 2020 لە پەرلەمانی كوردستان پەسەندكرا، بڕگەیەكی تێیدا جێگیر كراوە كە دەڵێت: ئەندام پەرلەمان بە ئارەزوومەندانە مافی دەستبەرداربوونی لە ماف‌و شایستە خانەنشینییەكانی وەك راسپێردراو هەیە، بەمەرجێك لە ماوەیەك كە لە (30)رۆژ تێپەڕ نەكات لە رێكەوتی بەكاربوونی ئەم یاسایە، داواكاری پێشكەش بە دیوانی پەرلەمان بكات بەمەبەستی وەرگرتنی رێكاری یاسایی پێویست، بەڵام لەكۆی (111) ئەندامەكەی پەرلەمانی كوردستان، تەنیا حەوت  پەرلەمانتار فۆرمی رەتكردنەوەی وەرگرتنی موچەی خانەنشینییان پڕكردوەتەوە‌و موچەی خانەنشینی وەرناگرن. لە خولی چوارەمی پەرلەمان، پەرلەمانتار هەبووە ٢٥ ملیۆن دینار لە مووچەی خانەنشینییەکەی بڕاوە بۆ گەرانەوەی ئەو شایستە داراییەی کە لە لای بووە و پێویست بووە بیگەڕێنێتەوە بۆ حکومەت رۆژی 30ی ئایاری ئەمساڵ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق حوكمی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە راگەیاند كە دژی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان تۆماركرابوون، دادگا بڕیاریدا درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان لە رۆژی درێژكردنەوەكەیەوە واتا لە رۆژی شەشی تشرینی دووەمی 2022ەوە نادەستورییە. لەدوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵیەوە دەبێت  پەرلەمانتاران موچەی  هەشت مانگ بگەڕێننەوە كە بۆ هەر پەرلەمانتارێك بڕەكەی (هەشت ملیۆن‌و 85 هەزار) دیناری مانگانەیە بە تێكڕا بڕی ئەو پارەیە دەكاتە (64 ملیۆن‌و 680 هەزار) دینار. هەروەها بۆ ئەو 104 پەرلەمانتارەی كە لە دوای 6ی تشرینی دووەمەوە مووچەیان وەرگرتووە بڕەكەی دەگاتە نزیكەی حەوت ملیاردینار. بەوتەی سەرچاوە یاساییەكەی پەرلەمانی كوردستان، ئەگەر بڕیار بدرێت لەسەر ئەوەی پەرلەمانتاران موچەی هەشت مانگی رابردوویان بگەڕێننەوە، ئەوا دەبێت بۆ ئەو هەشت مانگە موچەی خانەنشینیان بۆ هەژمار بكرێت، ئیتر لەم رێگەیەوە دەتوانرێت پاكتاوی ئەو پارانە بكرێت كە وەكو پەرلەمانتار وەریانگرتووە، ئەمەش بەشێوەی لێبڕینی مانگانە لە موچەی خانەنشینییەكەیان. 16ی كانونی دووەمی 2020 پەرلەمانی كوردستان یاسای (چاكسازی لە موچە‌و دەرماڵەو بەخشین‌و ئیمتیازاتەكان‌و خانەنشینی) پەسەند كرد، بەپێی ئەم یاسایە هەندێك موچەی خانەنشینی پەرلەمانتارانی خولەكانی پێشوو رێكخرایەوە‌و بۆ داهاتووش رێگری كراوە.  یاساكە هەندێك بواردنی بۆ پەرلەمانتارانی كردووە، ئەو ئەندامانەی خولی پێنجەم كە تەمەن‌و مەرجی خانەنشینبوونیان تێدا نییە، بە رێژەیەك كە لە 25%ی تێكڕای خەرجی دوا موچەو دەرماڵەكەی زیاتر نەبێت، خانەنشین بكرێن. تێكڕای مووچەو دەرماڵەی پەرلەمانتار بریتییە لە (هەشت ملیۆن‌و 85 هەزار) دینار، واتا ئەو پەرلەمانتارانەی خولی پێنجەم كە مەرجی خانەنشینبوونیان تێدا نییە، بە بڕی 25%ی تێكڕای موچەكەیان خانەنشین دەكرێن‌و موچەی خانەنشینییان دەبێت نزیكەی (دوو ملیۆن) دیناری مانگانە. تەنیا لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا، ئەوانەی ئەم بڕگەیە دەیانگرێتەوەو مەرجی یاساییان تێدا نییە، (77) پەرلەمانتارە ، واتای 69%ی ئەندامانی خولی پێنجەم مەرجی یاسایی خانەنشینبوونیان تێدا نییە، ئەمە هۆكارەكەیە كە لە یاساكەدا بواردنیان بۆ خۆیان كردووە‌و بەرێژەی 25%ی موچەكەیان خانەنشین دەبن. پەرلەمانتارانی خولەكانی پێشوو كە بەرێژەی 80%ی تێكڕای موچەكانیان خانەنشین بوون‌و مانگانە بڕی (شەش ملیۆن‌و 464 هەزار) دیناریان وەردەگرت، بەپێی یاسای چاكسازی موچەكەیان كەمكرایەوە. بەپێی راپۆرتی سێیەمی جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی، لە  هەرێمی كوردستان (394) پەرلەمانتاری خانەنشین هەیە، ئەگەر لیستی خانەنشینی خولی پێنجەمیشی بۆ زیاد بكرێت كە (104) پەرلەمانتارە، ئەوا بە تێكڕا ژمارەی پەرلەمانتاری خانەنشین لە هەرێم بۆ (498) كەس بەرزدەبێتەوە.  

هاوڵاتی یاسای پاشناو: یەکەم هەنگاوی بە تورککردن گەلان لە رێگەی یاسای پاشناوەوە کە دوای دامەزراندنی کۆماریپەسەند کرا، سیاسەتی تواندنەوەی کولتوری لە دژی گەلانی دیکەی تورکیا پەیڕەوکرا. یاسای پاشناو یەک لە کۆدەکانی دامەزراندنی دەوڵەتی تورکە، لە ٢١ی حوزەیرانی ١٩٣٤ پەسەند کرا، ٢ی تەمووزی ١٩٣٤ لە رۆژنامەی فەرمی بڵاوکرایەوە و ٢ی کانونی دووەمی ١٩٣٥ کەوتەبواری جێبەجێ کردنەوە. بە گوێرەی یاساکە هەموو ئەو کەسانەی لە ناو سنوورەکانی دەوڵەتی تورکدا دەژیان پاشناویان هەبێت. کاتێک یاساکە دەرچوو رۆژنامەکانی ئەو سەردەمە بڵاویان کردەوە، 'چیتر کەس بە جیاوازی چینایەتی پێناسە ناکرێت، هەمووان دەتوانن پاشناوی دڵخوازی خۆیان هەبێت" بەڵام لە راستیدا بەو جۆرە نەبوو. دەوڵەتی تورک هەموو پێناسەکانی کوردان و گەلانی دیکەی لەناو دەبرد، لە رێگەی پاشناوەوە دەیبەستنەوە بە تورکبوونەوە. خۆی لە خۆیدا ئەو پاشناوانەشی لەسەر کوردان داندران هەر بە گوێرەی ئەو بیرۆکەیە دیاریکرابوون. تەنیا یەک کوردیش نەیتوانی پاشناوێک بە دڵی خۆی هەڵبژێرێت. بەهۆی ئەوەی لەیاساکەدا هاتبوو کە ئەو پاشناوانەی کەسەکان هەڵیدەبژێرن بە تورکیەکی پەتی بێت، هیچ کوردێک نەیدەتوانی بە زمانی خۆی پاشناوێک هەڵبژێرێت. بە پێچەوانەوە ئەو پاشناوەی کە دەوڵەت دیاریکردبوو لەسەر کوردەکان داندرا. نەک هەر ئەوە کاتێک دەوڵەت پاشناوی بۆ کوردەکان دانا ئەوانی لە سەرژمێریدا لە سەر تورکەکان هەژمار کرد، رۆژی لەدایکبوونیشیانی بە گوێرەی ویستی خۆی دیاریکرد. هەوڵدان بۆ سڕینەوەی رابردووی کوردان بە گۆڕینی پاشناو بەڵکوو بە رۆژی لەدایکبوون درێژەی پێدرا. دوای ئەوەی یاسای پاشناو کەوتەبواری جێبەجێ کردنەوە رۆژی لەدایکبوونی هەموو کوردەکان لە رەگەزنامەی تورکدا وەک یەکی کانونی دوەم دیاریکرا. لە گۆڕینی کۆمەڵگاوە بەرەو گۆڕینی پێکهاتە نەتەوەییەکان کۆمەڵەی ئیتحاد و تەرەقی کە لە پرۆسەی رووخانی عوسمانیدا بەهێزبوو و بەرامبەر بە عوسمانی وەستایەوە، وەک یەکەم کار دەستی بە گۆڕینی کۆمەڵگا کرد. بۆ ئەوەی گەلانی جیاجیا و گروپە ئایینەکانی ناو عوسمانی بکات بە تورک هەوڵەکانی خستەگەڕ و گەورەترین هێرشەکانیشی بەو ئاراستەیەدا کۆمەڵکوژی ئەرمەنیەکان بوو لە ساڵی ١٩١٥. لەدوای ١٩١٥ەوە تا دروستبوونی کۆمار، کۆمەڵەی ئیتحاد و تەرەقی بۆ دەرکردنی ئەرمەن و رومانەکان لە خاکی خۆیان و جێگیرکردنی کەسانی دڵخوازی خۆیان لە سەر خاکی ئەوان چەندین هێرش و کۆمەڵکوژی دیکەی ئەنجامدا. گۆرینی کۆمەڵگا لەسەر دەستی ئیتحاد و تەرەقی لەدوای دامەزراندنی کۆمار گۆڕدرا بۆ گۆرینی نەتەوەیی. یەک لە سەرکێشەکانی ئیتحاد و تەرەقی بە ناوی د.نازم لە کۆبوونەوەیەکدا سەبارەت بە ئامانجەکانیان وتی، "بۆچی ئەم شۆڕشەمان کرد؟ ئامانجی ئێمە چی بوو؟ بۆ ئەوەی سوڵتان حەمید و هاوڕێکانی لە شوێنەکانیان لاببەین و لە شوێنی ئەوان دابنیشین؟ پێموانەبێت وابێت. بۆ ژیاندنەوەی تورکیا لەگەڵ ئەوان بوومە هاوڕێ و برا. من دەمەوێت کە تورک، تەنیا تورکبوون لێرە باڵادەست بێت. جگە لە تورک باهەموو پێکهاتەکانی دیکە لەناو بچن. لە چ ئایین و ئایینزایەک دەبن با ببن دەبێت ئەم خاکە لە کەسانی ناتورک پاکبکڕێتەوە. ئایین بەلای منەوە بەهای نییە. ئایینمان نییە. ئەگەر سڕینەوە و پاکتاوێک، لەناوبردنێکی تەواوەتی نەکرێت، بەداخەوەم بۆخۆمان! ئێمە ناتوانین لەو شوێنەی ئەمڕۆ تیایداین، دابنیشین. سبەینێ دوامان دەکەون و دەرمان دەکەن، نەک هەر دەرمان دەکەن، دەمانکوژن. شۆڕش بەزەیی نییە. دەبێت بەربەستەکانی بەردەم ئامانجەکەمان هەڵبگرین". کادرەکانی کۆمار کە هەوڵەکانی گۆرینی کۆمەڵگای ئیتحاد و تەرەقییان هەنگاوێک بەرەو پێش برد، دەستیان بە گۆرینی هەمەلایەنەی پێکهاتە نەتەوەییەکان کرد. ئەو قۆناغەش بە هێرش و کۆمەڵکوژی لە دژی کورد و گەلانی دیکە دەستیپێکرد. لەلایەکەوە هێرشی سەربازی ئەنجامدرا، لەلایەکی دیکەشەوە بە یاساکانی وەک یاسای پاشناو ، هەوڵیاندا گەلان بتوێننەوە. سەرژمێری و یاسای پاشناو لە تورکیا لەگەڵ ئەوەی یاسای پاشناو کەوتبووە بواری جێبەجێکردنەوە کوردەکان بۆ ماوەیەکی زۆر پاشناویان بۆ خۆیان دانەنا، بۆیەش بە بێ ئەوەی بچنە فەرمانگەکانی دەوڵەت درێژەیان بە ژیانی خۆیاندا. بەڵام دەوڵەتی تورک سەدان کارمەندی ئەرکدارکرد و رەوانەی ناوچەی کوردستانی کرد، هەم دەستی بە دانانی پاشناو لە سەر کوردان کرد و هەمیش ژمارەی دانیشتوانی کوردی بۆ دەرکەوت. ئامانجی ئەو کارمەندانە ئەوەنەبوو کە ئەو پاشناوانە تۆمار بکەن کە کوردەکان دەیانەوێت یاخود بۆ ئەوە نەبوو کە گوێ لە دەردەدڵەکانیان بگرن، ئامانجیان ئەوەبوو کە کوردەکان تۆمار بکەن و رێگە و شێوازی لەو جۆرە بدۆزنەوە بۆ ئەوەی وەک کۆیلەی تورکەکانیان لێبکەن. بەو جۆرەش بوو. ئەو کارمەندانەی چوونە کوردستان کاری یەکەمیان گەڕان بە گوندەکان، تۆمارکردنی کوردەکان، هەوڵدان بۆ سڕینەوەی رابردوویان بوو. رۆژی لەدایکبوونی کوردەکانیان کردە رۆژێکی وەک بۆ نمونەی ٠١.٠١.١٩١٩ بەم جۆرەش ئەوانیان لە رابردووی خۆیان دابڕی. دووەم کاریشیان ئەوەبوو کە پاشناو بدەن بە کوردەکان و بە تەواوتی بیانخەنە ناسنامەی تورکبوونەوە. کاتێک ئەوەیان کرد بە گوێرەی تێگەیشتنی نەتەوەپەرستیان کرد کە وەزیری دادی ئەو کات محەمەد ئەسەد بۆزکورت بەم جۆرە پێناسەی کردبوو: "لە تورکیا نەژادەکانی جگە لە تورک تەنیا یەک مافیان هەیە. ئەوەش مافی کۆیلایەتیە بۆ تورکەکان". پاشناوی تورکییان لە سەر کوردەکان دانا: تورکەکول، تورکئۆغڵو و.. کوردەکان هەرگیز بە گوێرەی دڵی خۆیان پاشناویان بۆ خۆیان هەڵنەبژارد. نەک هەر پاشناو هەروەها نەیانتوانی ناوێک بە زمانی خۆیان بۆ خۆیان هەڵبژێرن. لە رێگەی یاسای پاشناوەوە لە دژی کورد سیاسەتی قەدەغەش دەستیپێکرد. لە تورکیا مرۆڤەکان بە گوێرەی خواستی خۆیان پاشناویان هەڵبژارد، بەڵام لە کوردستان کارمەندەکانی دەوڵەت بە گوێرەی لیستی بەردەمیان بە بێ ئەوەی پرسیار لەگەل بکەن راستەوخۆ پاشناویان بۆ دانان. ئەو کۆمارەی لەسەر لەناوبردن و سڕینەوەی رابردوو کوردان سیستمی دامەزران، گرنگترین هەنگاوی خۆی بەم جۆرە هەڵگرت. ئەو پاشناوانەی کە کوردەکان بچوک بکاتەوە، سوکایەتیان پێبکات، هەندێک جاریش بۆ ئەوەی وا نیشانی بدات کە تورکن، لەسەر ئەوان داندران. نمونەی بەشێک لەو پاشناوانەی ئەو کاتە لەسەر کوردەکان دانران بەم جۆرەی: "تورک، ئۆزتورک، تورکمان، ئۆغڵتورک، ئۆگزتورک، تورکۆغز، تورکئۆغڵو، کانتورک، کانتورک، شەنتورک، تورکۆز، تورکسۆی، تورکۆس، تورکیلماز، کۆرکمازتورک، ئۆلمەزتورک، تورکۆلمەز، ئۆز." تورکسلان، ئەسلانتورک، دۆغانتورک، تورکدۆغان، تورکێلی، تورکیری، یگیتورک، تورکۆغز ، داغتورک، تومتورک، گۆکتورک، سۆیتورک، پاکتورک، گۆچتورک، سۆیلو، ئاکسۆی، پاکسۆی، تورکسۆی، ئاکمانسۆی، ئاکارسۆی، ئولوسۆی، یوجەسۆی، یڵمازسۆی، کۆرکمازسۆی، تورکمەنسۆی، تەکینسۆی، چەتینسۆی، مێتینسۆی، ئاتاسۆی ، ئەسلانسۆی، گۆکسۆی، گورسۆی، دەرمانسۆی، تیموچین، گۆکەر، ئۆغوز، سۆیدەمیر، تۆیدەمیر، تەمیزسۆی، سۆیپاک، تەکینسۆی، شەتینسۆی، تەمورتاش، ئیلدان، ئیلدەنیز، گۆکدەنیز، گۆکالپ، تورانی، تورهان، ئەفشار، ئاڤشارۆغلو، یوکسێل، یڵماز، کۆرماز ئۆزکان، ئۆرهون، سۆیدان، سۆلماز، ئۆزجان، ئاتیلا، هون، مێتین، تەکین، چەتین، تامێرلان و هتد". سەرچاوە: فورات

ڤانە باهیر لیژنەکانی قایمقامیەتی سلێمانی لە سەرەتای ئەمساڵدا دەستیانگرتووە بەسەر "دووسەد و هەشت هەزار و ٧٠٨ تەن" کەلوپەلی بەسەرچوو، پشکی شێریش بەر بازیان و بەکرەجۆ و عەربەت کەوتووە. بەپێی دواین ئاماری لیژنە هاوبەشەکانی قائیمقامیەتی پارێزگای سلێمانی کە دەست هاوڵاتی کەوتووە تەنها لە ماوەی چوار مانگی ساڵی ٢٠٢٣دا دەستیان بەسەر "دووسەد و بیست وهەشت هەزار و حەوت سەد" تەن کەلوپەل و بەرهەمی ماوەبەسەرچوودا گرتووە، سەرۆکی لیژنە هاوبەشەکانی قایمقامیەتی سلێمانی دەڵێت پێویستە هاوڵاتیان خۆیان هۆشیاریان هەبێت چونکە ئەوان یەک رۆژیشی مابێت ناتوانین دەستی بەسەردا بگرین بەپێی یاسا. هەر بەپێی ئامارەکە لەکۆی ئەو کەلوپەلە خۆراکیانەی دەستی بەسەردا گیراوە، بەشێکی زۆریان خۆراکی خراپ وماوە بەسەرچوو بووە کە نزیکەی ١٧١ هەزار و ٥٣١ تەن خۆراک بووە کە لەناویاندا توتنی جگەرە و نێرگەلەش هەبووە، ئەمەش دەکاتە نزیکەی سێ یەکی بڕی ئەو کەلوپەلە بەسەرچوانەی دەستی بەسەرداگیراوە. ڕێکان جەمال سەرۆكی لیژنە هاوبەشەكانی قایمقامیەتی سلێمانی بەهاوڵاتی وت: دواین بەرنامەی لیژنە هاوبەشەکانمان بۆ چاودێریکردنی کەلوپەلی ماوەبەسەرچوو بەدواداچوونە بۆ کەرەستە بیناسازیەکانی وەک شیش و چیمەنتۆ و کەرەستەکانی دیکە، باسیشی لەوەکرد ئەم لیژنانە زیاتر لەدوای ڕوودانی بومەلەرزە بەهێزەکەی تورکیا و سوریاوە چالاک بوون، وتیشی لیژنەکانمان لە ڕۆژانی پشوشدا چاودێری شوینە گشتیەکان و بازاڕ دەکەن. ڕێکان جەمال، دەشڵێت: هەموو خواردنەکان مەرج نیە کە ماوەیان بەسەرچووش بێت، بەڵکو هەندێکیان لەبەرئەوەی بەخراپی هەڵدەگیرێن و بەپێی مەرجە تەندروستیەکان مامەڵەیان لەگەڵ نەکردووە. سەرۆكی لیژنە هاوبەشەكانی قایمقامیەتی سلێمانی ئەوەشی خستەڕوو: دوابەدوای دەست بەسەرداگرتنی کەلوپەلە بەسەرچووەکان ئەو شوێنە دادەخرێت بۆ ماوەی حەوت ڕۆژ، ئەو خواردن وکەلوپەلانەشی کە ساختەکاری لە بەروارەکانیاندا دەکرێت لەلایەن بازرگانەکانەوە دێتە ناوەوە دەدرێن بە دادگا بۆ لیکۆڵینەوە و بەدواداچوون.