ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

هاوڵاتی ئابووری توركیا گەورەترین مەترسی لەسەرە بەهۆی سیاسەتەكانی حكومەتەكەی دادو گەشەپێدان و ئەردۆغان كە بەدەست كێشەی گەورەوە دەناڵێنێت، لەپێش هەموویان دابەزینی بەردەوامی بەهای لیرەی توركی و بەرزبوونەوەی نرخی پێداویستی و خواردەمەنی رۆژانەیە كەپێویستی بەچارەسەری خێرا هەیە ئەگەر نا دۆخی دارایی وڵاتەكە دەخات. ئەردۆغان لەخولی دووەمی سەرۆكایەتی كۆمار لە 28ی ئایار بەڕێژەی 52% بەرامبەر 47.9% ی كەمال كلیچدار ئۆغلۆ سەركەوتنی بەدەستهێنا، بەڵام سەركەوتنەكەی بەشكستنی ئابووری وڵات هەژمار دەكرێت لەپێنج ساڵی داهاتوودا كە رووبەڕووی قەیرانی ئابووری گەورەتر لەوەی ئێستا تیایەتی دەبێتەوە. نرخی لیرەی توركی بەرامبەر بەدۆلار نزیكە لەئاستە نزمە مێژووییەكان هەر 100 دۆلارێك، بەرامبەر 2040 لیرەی توركیە كەتەنها لەماوەی ئەم مانگەدا بەهای لیرە 6% دابەزیوەو لەماوەی ئەمساڵیشدا بەڕێژەی 38% بەرامبەر دۆلاری ئەمریكی دابەزیوە. هەروەها لەماوەی مانگی نیسانی رابردوو رێژەی بەرزبونەوەی نرخەكان گەیشتە 55%، دوای ئەوەی لەمانگی تشرینی یەكەمی 2022 ئاستێكی پێوانەیی تۆماركرد كە 85.5% بوو، بەپێی پەیمانگای توركیا. راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان پێشبینی ئەوەیان كردووە كەئەو بوومەلەرزەیەی مانگی شوباتی رابردوو توركیای گرتەوە، 34 ملیار دۆلار زیانی لێكەوتووەتەوە، بەڵام حكومەتەكەی ئەردۆغان زیانەكانی بە 102 ملیار دۆلار خەمڵاندووە كەزیانی 80 ملیار دۆلاری لەكەرتی خانوبەرەو پیشەسازی و كشتوكاڵی و گەشتیاری داوە. تائێستا حكومەت نەیتوانیوە ئەو سەقامگیرییە ئابوورییە بەدەستبهێنێت كەبەڵێنی پێدابوو و هێشتا رووبەڕووی چەندین تەحەدا بووەتەوە بۆ باشتركردنی دۆخی ئابووری وڵاتەكە، لەنێویاندا گرتنەبەری رێوشوێنی جددی بۆ... بەرەنگاربوونەوەی بەرزبوونەوەی نرخی شمەك و كاڵاكان. ئابوریناسان ئاسۆی ئایندەی ئابووری توركیا بە «نادیار» وەسف دەكەن، ، بەڵام پێیانوایە ئەگەر حكومەتی توركیا بتوانێت چارەسەری ئەو تەحەددایانە بكات كەڕووبەڕووی دەبێتەوە، ئەوا ئابووری توركیا توانای گەشەكردنی هەیە بەخێراییەكی تەندروست، بەڵام ئەگەر ئەردۆغان لەسەر سیاسەتە نازانستیە ئابووریەكانی بەردەوام بێت توركیا رووبەڕووی قۆناغێكی درێژخایەنی قەیران دەكاتەوەو بەهای لیرە زیاتر دادەبەزێت و 100 دۆلار دەگاتە دوو هەزارو 500 لیرە لەماوەی دووساڵی داهاتوودا. سەرەڕای نیگەرانی و نیگەرانییەكانی پەیوەست بەتێچووی گوزەرانی توركیا، رەجەب تەیب ئەردۆغان توانی خولی نوێی سەرۆكایەتیی توركیا سەربكەوێت و لەهەڵبژاردنەكاندا پشتیوانی لێی دوورنەخرایەوە، سەرەڕای ئەو سیاسەتە ئابوورییە ناتەقلیدیانەی كەدەیگرێتەبەر، نوێنەرایەتی دەكات لەدووركەوتنەوە لەو سیاسەتە لەبەرزكردنەوەی رێژەی سوود كەبەشداری كردووە لەبەرزبوونەوەی رێژەی هەڵاوسان و بەرزبوونەوەی نرخی خۆراك و كاڵا سەرەكییەكانی دیكە زیادی كردووە، كە»پێداگری ئەردۆغان لەسەر دابەزاندنی رێژەی سوود بۆ بەرزكردنەوەی گەشەی ئابووری بووەتەهۆی لاوازبوونی بەهای لیرە ، كە لەماوەی پێنج ساڵی رابردوودا بەرامبەر بەدۆلار نزیكەی لەسەدا ٨٠ دابەزیوە». هەندێك لەوەبەرهێنەران ترسیان هەیە سەركەوتنی ئەردۆغان ببێتە هۆی ناسەقامگیری زیاتری ئابووری لەگەڵ بەرزبوونەوەی رێژەی هەڵاوسان و بەردەوامی دابەزینی بەهای لیرە بۆ نزمترین ئاست، هەروەها ئەو گرژییەی لەقەرزی سەروەری توركیادا هەیە كە»ناوەندەكان و قەرزەكانی بانكەكان، ئەم ترسە دەگەڕێتەوە بۆ پێداگری یاریدەدەرەكانی لەسەر ئابووریناسانی تەكنۆكرات كەڕێژەی سوود بەرز نەكەنەوە بۆ پشتگیریكردنی گەشەی ئابووری». توركیا دوو سیناریۆی لەبەردەستدایە كە بەردەوامبوونی ئەردۆغان لەسیاسەتە ئابورییە ناتەقلیدییەكانی دابەزاندنی رێژەی سوودو هەڵاوسان لەپێناو بەرزكردنەوەی ئابووری توركیا، وەك لەكاتی هەڵبژاردنەكاندا رایگەیاندبوو كەئەو سیاسەتە ناگۆڕێت، چونكە پەیوەندییەكی راستەوخۆ دەبینێت لەنێوان كەمی رێژەی سوودو كەمی هەڵاوسان. هەروەها ئابوری توركیا لەدواخستنی پارەی هاوردەكردنی وزەی روسیا لەلایەن توركیاوە سودمەند بوو، ئەمەش وای لێدەكات بەپێی بەڵێنەكانی بەخشندەیی بۆ گەلی توركیا خەرج بكات. ئەوەی پاڵپشتی ئەم سیناریۆیە دەكات، ئەو چاوەڕوانیەیە كەتوركیا پلەكانی ئاساییبوونەوە لەگەڵ رۆژئاوا زیاد بكات، بەو پێیەی توركیا توندبوو لەپەیوەندی كردنی فینلاندو سوید لەناتۆ، هەرچەندە رەزامەندی خۆی لەفینلاند دەربڕی، بەو پێیەی مەبەستی هەناردەكردنی توركیا ئەوروپایە. لەژێر ئەم سیناریۆیەدا، ئەو وەبەرهێنەرانەی هیوادارن بگەڕێنەوە بۆ سیاسەتە ئابورییە تەقلیدییەكان و پابەندتربن بەچارەسەركردنی كێشەی هەڵاوسان لەتوركیا، نائومێد دەبن و متمانەیان بەبۆندەكانی حكومەت و توانای حكومەتی توركیا بۆ دانەوەی قەرزەكانی لاواز دەبێت. هەروەها سیناریۆی دووەم بریتییە لەئەگەری ئەوەی ئەردۆغان بەسیاسەتە ئابورییەكانیدا بچێتەوە بەجۆرێك كە بانكی ناوەندی توركیا رێژەی سوود بەرزبكاتەوە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كەتاكە بانكی ناوەندییە بەپێچەوانەی نزیكەی باقی بانكە ناوەندییەكان كەهەر پێداگری لەسەر بەرزنەكردنەوەیان ماوەتەوە، بەڵكو رێژەی سوودی لەسەدا ١٩ كەمكردەوە بۆ 8.5%، ئەمەش بووە هۆی بەرزبوونەوەی رێژەكە هەڵاوسان لەماوەی 24 ساڵدا بۆ 84% بەرزبووەتەوە، لەمانگی ئابی ساڵی رابردوودا. رەجەب تەیب ئەردۆغان دوای سەركەوتنی لەهەڵبژاردنەكاندا ئەوەی دووپاتكردەوە كەبەردەوام دەبێت لەو سیاسەتەی لەپێنج ساڵی داهاتوودا، ئەمەش راستەوخۆ بەهای لیرەی دابەزاندو لەسەدا چوار رێژەی هەڵاوسانی بەرزكردەوەو بەو هۆیەوە بەشێكی زۆر لەسەرمایەدارانی توركیا سەرمایەكانیان دەبەنە دەرەوەی توركیا وەك روسیاو ئیمارات و سعودیەو مالیزیا كەوەبەرهێنانی پێوە دەكەن. ئەردۆغان تا ئایاری 2028 لەدەسەڵاتدا دەمێنێتەوە بڕیارە بێجگە لەوەزیری دەرەوەو بەرگری و ناوخۆ سەرجەم وەزیرەكانی دیكەی كابینەی حكومەتەكەی بگۆڕێت كە بۆ وەزیری دارایی محەمەد شیشمەك یەكێكە لەكاریزما ئابووریەكانی توركیاو لەچەندین بانكی نێودەوڵەتی كاری كردووە كاندید بكات بۆ ئەو پۆستە. هەروەها بەهێزبوونی پەیوەندیە ئابووریەكانی نێوان مۆسكۆو ئەنقەرە دەبێتە لێدانێكی دیكەی ئابووری بۆ توركیا كە ئەمریكاو وڵاتانی رۆژئاوای نیگەران كردووەو چاوەڕواندەكرێت سزای ئابووری توركیا بدرێت. ئۆپۆزسیۆنی توركیا كە لەلایەن پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) و (پارتی چەپی سەوز)ی كوردەكانی باكوری كوردستان رابەرایەتی دەكرێت چەندین دۆسیەی گەندەڵی دارایی حكومەتەكەی دادو گەشەپێدانیان لەماوەی بانگەشەی هەڵبژاردنەكان خستەڕوو، بەتایبەت دوای بومەلەرزەكەی 6ی شوباتی توركیا كە 11 پارێزگاو ناوچەی توركیای گرتەوە، بەڵام ئەردۆغان ئامادە نییە دانبنێت بەگەندەڵییەكانداو سوورە لەسەر ئەوەی كەتوركیا دەباتە قۆناغێكی نوێی پێشكەوتنی ئابووری.

شەنای فاتیح پێشبینی دەكرێت گەنمی جووتیارانی هەرێم لەمساڵدا زیاتر لەملیۆنێك تۆن بێت و وەزارەتی كشتوكاڵیش رێككەوتنی لەگەڵ عێراق كردووە كەسەرجەم بەرهەمی گەنمی هەرێم وەربگرن. پاش ئەوەی بۆ ئەمساڵ بڕی ٣٧٥ هەزار تۆن گەنم دیاریكرا كە لەجووتیارانی هەرێم وەربگیرێت، ناڕەزایی بەشێك لەجووتیارانی لێكەوتەوە، لەئەنجامدا وەزارەتی كشتوكاڵی حكومەتی هەرێم لەگەڵ عێراق گەیشتنە رێككەوتن پشكی هەرێمی كوردستان لەوەرگرتنی گەنم زیادبكرێت. پاش رێككەوتنی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵ كێشەی جووتیارانی هەرێم چارەسەركراو بودجەی پێویست بۆ وەرگرتنی گەنم لەبەردەستدایەو بڕیاری ئەوە دراوە سەرجەم گەنمی جووتیارانی هەرێمی كوردستان وەربگیرێت. جووتیاران لەهەر جێیەكدا بن دەتوانن پشتگیری هۆبە كشتوكاڵیەكانی خۆیان وەربگرن و گەنم رادەستی سایلۆكان بكەن. هیوا عەلی، وتەبێژی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «كێشەی وەرگرتنی گەنمی جووتیاران چارەسەر كراوە، رۆژی 31-5-2023  چوارشەممە كۆبوونەوەیەك ئەنجامدەدرێت و پێشنیاركراوە گەنم هاوشێوەی شارەكانی عێراق بەبێ پسوڵە فری بكرێت». وتیشی: «لەهەرێمی كوردستاندا ئەمساڵ گەنم ئاستێكی زۆرباشی بەرهەمهێنانی تۆماركردووە بەهۆی لەباری كەشوهەواوە، نزیكەی چل هەزار جووتیار لەسەر رووبەری زیاتر لەدوو ملیۆن و نیو دۆنم زەوی كەپێشبینی دەكەین بەپێی ئەو ئامارانەی كە لەوەزارەتەوە وەرگیراوە ملیۆنێك و ٨٠٠ هەزار تۆن گەنم بەرهەمیان هەبێت». وەزارەتی کشتوکاڵی هەرێم پاڵپشتی جوتیاران دەکات بۆ زیادکردنی بەرهەمی دانەوێڵە «ئەو داتایانە داتای پێشبینیكراوی فەرمانگەكانی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوی حكومەتی هەرێمی كوردستانە،  مەرج نییە هەموو ئەو پێشبینییە راست بێت، چونكە كۆمەڵیك كورتهێنانی دیكە دروستدەبێت بەهۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و هەندێك لەجووتیارانیش نایانەوێت گەنمەكانیان رادەستی سایلۆكان بكەن و بۆ بابەتی دیكە بەكاریدەهێنن» هیوا عەلی وای وت. جەمیل حسێن تەمەن ٥٠ ساڵ، جووتیارێكی شاری هەڵەبجەیەو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەشێوەیەكی گشتی وەك ساڵی رابردوو گەنممان چاندووە، چونكە لەهەمان زەوییەكانی پاردا گەنم دەچێنین و بەشێك لەگەنمەكان هێشتا دروێنە نەكراوە.»  وتیشی :» حەوت تۆن بنە تۆوم لەنزیكەی ٢٠٠ دۆنم زەویدا چاندووە، ئەگەر بێت و ئەو بڕیارە جێبەجێبكرێت كەسەرجەم گەنمی جووتیاران وەربگیرێت كارێكی باشە هاوكاریەكی باشی جووتیارانە». ماوەی سێ رۆژە زیاتر لە 10 هەزار تۆن گەنمی جووتیاران لەپارێزگاكانی هەرێمی كوردستان وەرگیراوە، كە سێ هەزارو ٥٠٠ تۆن لەهەولێرو سێ هەزارو ٦٠٠ تۆن لەسلێمانی و چوار هەزارو ٩٨١ تۆنیش لەدهۆكە. ساڵی رابردوو لەهەرێمی كوردستاندا ٣٠٦ هەزارو ٤٦٨ تۆن گەنم لەجووتیاران وەرگیراوە، بەجۆرێك لەپارێزگای هەولێر 117 هەزار و 773 تۆن و لەسلێمانی 136 هەزار و 500 تۆن و لەدهۆكیش 52 هەزارو 195 تۆن. بێگەرد تاڵەبانی، وەزیری كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوی حكومەتی هەرێم رێككەوتنی بۆ زیادكردنی پشكی وەرگرتنی گەنمی جووتیاران بە رێككەوتنێكی گرنگ وەسفكرد كەپاڵپشتی جووتیاران دەكات بۆ ئەوەی ئەو بەرهەمەی هەیانە ساغ بكرێتەوە لەڕێگەی حكومەتی عێراقەوە. هەر تۆنێك گەنم لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بە 850 هەزار دینار وەردەگیرێت، ئەگەر هەرێمی كوردستان 500 هەزار تۆن بەرهەم رەوانەی بەغداد بكات، ئەوا پارەكەی دەکاتە 425 ملیار دینار ، بەڵام ئەگەر بڕی بەرهەمی گەنمی جووتیاران بگاتە یەك ملیۆن تۆن ئەوا پارەی گەنمی جووتیاران دەگاتە 850 ملیار دینار كەوەزارەتی كشتوكاڵ چاوەڕێی ئەوەیە سەرجەم بەرهەمی گەنمی جووتیاران وەربگیرێت لەلایەن عێراقەوە. حكومەتی عێراق لەساڵی رابردوودا بڕی 900 هەزار تۆن گەنمی لەدەرەوەی وڵات كڕیوەو لەڕێگەی بەندەری بەسرەوە داخڵی عێراق كراوە. لەسەرتاسەری عێراقدا دوورینەوەی گەنم لەلایەن جووتیارانەوە دەستیپێكردووەو وەزارەتی كشتوكاڵی عێراق ئەوەی ئاشكرا كردووە چاوەڕواندەكرێت بەرهەمی گەنمی ئەمساڵ بگاتە چوار ملیۆن تۆن. لەهەرێمی كوردستاندا هەشت سایلۆ بوونیان هەیە كەچوار سایلۆیان لەپارێزگای سلێمانی و سێ سایلۆیان لەپارێزگای دهۆك و یەك سایلۆیان لەپارێزگای هەولێردایە، بێجگە لەوەی لەچەندین شوێن دیوارو شوێنی كۆكردنەوەی گەنم دروستكراوەو گەنم لەجووتیاران وەردەگیرێت. جووتیاران پێویستە ناویان هەبێت لەهۆبەو بەڕێوەبەرایەتییەكانی كشتوكاڵ تا لەو رێگەیەوە رێكارە كارگێڕییەكان ئەنجامبدەن. نەوزاد شێخ كامیل بەڕێوەبەری بازرگانی هەرێم ئەوەی راگەیاندووە كە 40 ملیار دیناری پارەی گەنمی جووتیاران خراوەتەسەر هەژماری وەزارەتی بازرگانی حكومەتی هەرێم و دوای رادەستكردنی گەنم لەلایەن جووتیارانەوە بەسایلۆكان ئەوا راستەوخۆ پارەی بەرهەمی گەنمەكە كە بۆ هەر تۆنێك 850 هەزار دینارە دەدرێتە جووتیاران.

هاوڵاتی بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، هەموو ئەو یاسا‌و بڕیارانە دەگرێتەوە كە لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون. رۆژی 9ـی تشرینی یەكەمی 2022، پەرلەمانی كوردستان بەزۆرینەی دەنگی پەرلەمانتاران تەمەنی ئەم خولەی پەرلەمانی تاوەكو كۆتایی ساڵی 2023 درێژكردەوە، لەكاتێكدا خولی پێنجەم رۆژی 06-11-2022 كۆتایی هات. 1-   بڕیاری ژمارە (10)ی تایبەت بەكاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی لەهەرێمی كوردستان 2-   یاسای ژمارە (13)ی ساڵی 2022 یاسای پەروەردەو فێركردن لەهەرێمی كوردستان-عێراق 3-   یاسای ژمارە (17)ی ساڵی 2022 یاسای هەمواری یەكەمی یاسای ئەنجومەنی شورای هەرێمی كوردستان-عێراق ژمارە (14)ی ساڵی 2008 4-   یاسای ژمارە (14)ی ساڵی 2022 یاسای رێكخستنی مامەڵەكردن لەگەڵ ئاژەڵە ماڵی‌و بێلانەكان 5-   یاسای ژمارە (15)ی ساڵی 2022 یاسای بەركاركردن‌و هەمواری پیادەكردنی یاسای واژۆی ئەلیكترۆنی‌و مامەڵە ئەلیكترۆنییەكان ژمارە (78)ی ساڵی 2012 لەهەرێمی كوردستان-عێراق 6-      یاسای ژمارە (16)ی ساڵی 2022 یاسای هەمواری پیادەكردنی یاسای بەڕێوەبردنی ئەوقافی عێراقی ژمارە (64)ی ساڵی 1966ی هەمواركراو لەهەرێمی كوردستان-عێراق

هاوڵاتی  گەشەی کۆمەڵگەی ئێران بۆ کەمترین ئاستی زیاتر لە 30 دادەبەزێت و وەزیری تەندروستیی وڵاتەکەش دەڵێت: زەنگی مەترسیی لەسەر کۆمەڵگە لێدراوەو بەرپرسێکیش دەڵێت چارەسەری ئەو قەیرانە پێویستی بە 150 ساڵ زیاترە. ئەمیرحسێن بانکی پور، سەرۆکی دەستەی یاسا لەپەرلەمانی ئێران هۆشدارییداوە کەژمارەی گەنج و لاوی وڵاتەکە زۆر کەمیکردووەو دەبێت بۆ چارەسەری ئەو کێشەیە رێژەی وەچەخستنەوە لەپێنج ساڵدا بۆ هەر خێزانێک بگاتە زیاتر لەدوو منداڵ. سەرەڕای قەیرانە ئابورییەکان، کەمبوونەوەی رێژەی هاوسەرگریی بۆ نزیکەی نیوەو  نەزۆکی و لەباربردنی کۆرپەلەو کێشەی شوێنی نیشتەجێبوون بەهۆکارە سەرەکییەکانی کەمبوونەوەی گەشەی کۆمەڵگەی ئێران لەقەڵەمدەدرێت کەدەوترێت بەرەو هەڵدێر دەڕوات و پیریی بەرۆکی گرتووە. بەوتەی بەهرام عەینوڵڵاهی، وەزیری تەندروستیی ئێران گەورەترین ئاستەنگی سەدە لەئێستادا کەقەیرانی مەترسیداری پیربوونی کۆمەڵگەی وڵاتەکەمانە. ئاستی مەترسییەکانی ئەو قەیرانە وایکرد تەنانەت عەلی خامنەیی رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران سەرجەم دامەزراوەکانی وڵاتەکەی بۆ چارەسەری ئەو قەیرانە راسپاردو داوای هاوسەرگیریی  و وەچەخستنەوەی لەگەنجان و لاوان کرد. لەساڵی 1970 گەشەی کۆمەڵگەی ئێران زیاتر بووە لە 3% و لەساڵی 2016 زیاتر بووە لە 1% ، بەڵام دەرکەوتووە ئەو رێژەیە لەئێستادا بۆ کەمتر لە 07% کەمیکردووە کەئەوەش وایکردووە کۆمەڵگە گیرۆدەی ناهاوسەنگیی نێوان نەوەی گەنج و پیر بووەتەوە.   گەشەی ئێران بەرەو نوقمبوون ژمارەی دانیشتوانی ئێران لەمانگی پێنجی ئەمساڵدا بۆ زیاتر لە 85 ملیۆن کەس زیادیکرد بەڵام ئەوە لەجیاتی ببێتە مایە دڵخۆشیی بووەتە جێگەی مەترسیی، چونکە گەشەی ئەو کۆمەڵگەیە بەردەوامە لە کەمکردن و بەوتەی شارەزایانیش کۆمەڵگە بەرەو نوقمبوون لەپیریدا هەنگاو دەنێت. محەمەد تەباتەبایی، جێگری سەرۆکی زانکۆی زانستە پزیشکییەکانی ئێران رایگەیاند؛ گەشەی ژمارەی دانیشتوانی وڵاتەکە لە 3.9% لەساڵی 1986 بۆ 0.6% لەساڵی 2021 دابەزیوەو خواستی وەچەخستنەوە لەناو خێزانەکاندا کەمبووەتەوە. بەوتەی تەباتەبایی، ژمارەی ئێستای دانیشتوانی وڵاتەکەی  زیاترە لە 85 ملیۆن کەسە و ئەگەر وەچەخستنەوەو گەشەی ژمارەی دانیشتوان لەڕێژەی ئێستادا بمێنێتەوە ئەوا کۆمەڵگەی وڵاتەکە رووبەڕووی پیربوونی خێرا دەبێتەوە. لەئامارەکاندا دەرکەوتووە رێژەی گەشەی ژمارەی دانیشتوانی ئێران لەسەرجەم وڵاتانی رۆژئاوای کیشوەری ئاسیا کەمترەو لە 20 ساڵی داهاتوودا گەشەی وڵاتەکە بۆ ژێر سفر دادەبەزێت کەمەترسیدارە. بەپێی پیشبینییەکانی جێگری سەرۆکی زانکۆی زانستە پزیشکییەکان؛ لەساڵی 2050 رێژەی 30% کۆمەلگەی ئێران دەچێتە قۆناغی پیری و بەساڵاچوونەوەو لەهەرسێ دانیشتوی وڵاتەکە، کەسێک بەساڵاچوو دەبێت. لەتووێژینەوەدا دەرکەوتووە زۆربەی خێزانەکانی دانیشتوی ئێران بەهۆی دڵنیانەبوون لەداهاتووی منداڵەکانیان لەدۆخی ناسەقامگیری ئابورییدا خواستی وەچەخستنەوەیان نییەو هاوکات ژمارەی کەمتری منداڵ بەگونجاوتر دەزانن.   نەزۆکیی هاوژینەکان رێژەی ئەو هاوسەرو هاوژینانەی لەئێران منداڵیان نابێت و نەزۆکن بەرزبووەتەوە کە ئەو بەرزبوونەوەیە زۆرترە لەستانداردو پێوەرە جیهانییەکان. لەبنکۆڵکارییەکان و تووێژینەوەکاندا دەرکەوتووە رێژەی 20.3%ی هاوسەرەکان لەوڵاتەکە توانای منداڵبوون و وەچەخستنەوەیان نییەو لەئێستادا سێ ملیۆن و 260 هەزار کەس لەئێران توانای وەچەخستنەوەیان نییەو نەزۆکن. بەوتەی تەباتەبایی رێژەو ژمارەی کەسانی نەزۆک لەئێران بەراورد بەوڵاتانی دیکەو ستانداردی جیهانی زۆر زیاترە، روونیکردووەتەوە کەساڵانە نزیکەی 88 هەزار کەس بەژمارەی کەسانی نەزۆک لەئێران زیاد دەبێت، ئەو هۆشدارییداوە کەئەگەر وەچەخستنەوە بەشێوەی ئێستا کەم بێت ئەوا کۆمەڵگەی ئەو وڵاتە رووبەڕووی قەیرانی گەشە دەبێتەوە.   لەباربردنی کۆرپەلە کۆڵەکەی کۆمەڵگە سست دەکات فاتیمە محەمەد بەیگی ئەندامی دەستەی تەندروستی و دەرمان لەپەرلەمانی ئێران رایگەیاندووە ساڵانە 250 بۆ 650 هەزار کۆرپەلە لەوڵاتەکە لەباردەبرێت و 85%ی ئەو لەباربردنانە لەڕێگەی خێزان و بەهاندانی دایک و باوک و لەژێر کاریگەریی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەدەرمانی قاچاخ و نایاسایی دەکرێت. لەلایەکی دیکەوە سلێمان حەیدەری بەڕێوەبەڕی گشتی چاودێریی دەرمان سەر بەوەزارەتی تەندروستیی ئێران رایگەیاند؛ بەهۆکاری پزیشکی و تەندروستی، ساڵانە 10 هەزار کۆرپەلە لەوڵاتەکە لەباردەبرێن و ژمارەیەکی زۆریش بەنایاسایی و ناتەندروست لەباردەبرێن. بەوتەی حەیدەری لەباربردنی کۆرپەلە بەشێوەیەکی نایاسایی و ناتەندروست لەماڵەکان و لەشوێنی نهێنی و لەڕێگەی دەرمانی خوێنبەربوونەوە لەئێران ئەنجامدەدرێت  کەنزیکەی 70 بۆ 80% لەباربردنەکانی کۆرپەلەکان بەشێوەی نایاسایی و بەبێ بوونی پزیشکی پسپۆڕو لەدەرەوەی کلینیکە پزیشکییەکان و نەخۆشخانەکان ئەنجامدەدرێت. ئامارە فەرمییەکانی ئێران دەریدەخەن جگە لە لەباربردنی یاسایی و رێگەپێدراو لانیکەم ساڵانە نزیکەی 370 هەزار بۆ 530 هەزار کۆرپە بەشێوازی جیاوازو بەنایاسایی لەباردەبرێن.   گەنجان و پزیشکان کۆچ دەکەن ناوەندی چاودێریی کۆچ لەئێران ئاشکرای کردووە؛ ساڵانە 86 هەزار کەس کەوڵاتەکەیان جێهێشتوە داوای مافی مانەوەو پەنابەرییان لەئەمریکاو وڵاتانی ئەوروپا کردووەو رێژەی کۆچی خوێندکارانی زانکۆ بۆ دەرەوەی وڵات 75% بەرزبووەتەوە. محەمەد موقیمی، سەرۆکی زانکۆی تاران بە رۆژنامەی (خوراسان) لەوڵاتەکەی راگەیاندووە؛ شێوازی پەروەردەکردنی خوێندکارانی زانکۆ لەئێران لەئاستی وڵاتە پێشکەوتووەکانی جیهاندایە، بەڵام بەهۆی نەبوونی هەلی کاری گونجاو رێژەی کۆچی خوێندکاران و بەتایبەت دەستەبژێرەکان بەشێوەیەکی بەرچاو زۆر بووە. بەوتەی موقیمی: رێژەی کۆچی خوێندکارانی زانکۆکانی ئێران لە 20 ساڵی رابردوودا 75% بەرزبووەتەوەو لەساڵی 2000 نزیکەی 17 هەزار خوێندکاری زانکۆ وڵاتەکەیان جێهێشتووەو لەساڵی 2020 ئەو ژمارەیە بەرزبووەتەوەو زیاتر لە 66 هەزار خوێندکاری وڵاتەکە کۆچیان کردووەو ئەوەش وادەکات سەرمایەو هێزی مرۆیی لەئێران زۆر کەم ببێتەوە. بەپێی زانیارییەکانی ناوەندی ئاماری تورکیا تەنها ساڵی 2021 زیاتر لە 80 هەزار هاوڵاتیی ئێران بۆ ئەو وڵاتە کۆچیان کردووە. چاودێریی کۆچ لەئێران ئەوەی خستووەتەڕوو کەسەرەڕای خوێندکاران  73%ی پزیشکانی و پەرستارانی ئەو وڵاتە خواستی کۆچیان هەیەو هاوشانی ئەوانیش زیاتر لە 60%ی مامۆستایانی زانکۆ دەیانەوێت کۆچ بکەن بەرەو وڵاتانی رۆژئاواو دەرکەوتووە 59% خوێندکارانی زانکۆ، 69%ی مامۆستایانی زانکۆ تەنها بەهۆی دۆخی ئابورییەوە دەیانەوێت ئێران جێبهێڵن و بەرەو وڵاتانی دیکە کۆچ بکەن. بەهۆی کوچ و جێهێشتنی وڵاتەوە ئێران رووبەڕووی کێشەی کەمیی پەرەستار بووەتەوەو رۆژنامەی (دنیای ئیقتیساد) لەئێران بڵاویکردووەتەوە ؛ وڵاتەکە پێویستی بە 70 هەزار پەرستار هەیەو حکومەت رازیی بووە بەدامەزراندنی 25 هەزار پەرستار، بەڵام کەمترین خواست و  داواکاریی بۆ دامەزراندن پێشەکەشدەکرێت. کۆچی پزیشکان و پسپۆڕانی تەندروستیی لەساڵی رابردودا دوو هێندە بەرزبووەتەوە و نزیکەی 10 هەزار پزیشک ئێرانیان بەمەبەستی کۆچ و کارکردن لەوڵاتانی دەرەوە جێهێشتووەو تەنها لەیەک ساڵدا نزیکەی 30 هەزار پەرەستارو خوێندکاری بواری تەندروستیی وڵاتەکە روویان لەوڵاتانی کەنداوو ئەمریکاو ئەوروپا و کازاخستان و هەولێر لەهەرێمی کوردستان کردووە. هەژاریی مەیلی وەچەخستنی نەهێشتووە هێڵی هەژاریی ئێران لە 18 ملیۆن تمەن کەدەکاتە 320 دۆلار بۆ 21 ملیۆن کەدەکاتە نزیکەی 380 دۆلار بەرزبووەتەوە، لەکاتێکدا نێوەنجی موچەی کرێکارێک هەشت ملیۆن تمەنە کەدەگاتە نزیکەی 140 دۆلار. هەر خێزانێکی دانیشتوی ئێران ئەگەر داهاتی لە 380 دۆلار کەمتر بێت لەهێڵی هەژاریدا دەژیت و بەوپێیە زیاتر لە 75%ی دانیشوانی وڵاتەکە بەهەژار ئەژمار دەکرێن. فەرامەرز تۆفیقی، چالاکوانی کرێکاریی و نوێنەری پێشووی کرێکاران لەئەنجومەنی باڵای کار لەئێران رایگەیاند؛ حکومەت بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجە تەنها بەڕێژەی 27% موچەی کرێکارانی بەرزکردووەتەوە لەکاتێکدا هەڵاوسانی ئابوریی زیاتر لە 50% بەرزبووەتەوە، بۆیە بەهۆی کەمیی داهاتەوە گۆشتی سور لەسەر سفرەی خێزانی کرێکاران و زۆربەی موچەخۆراندا نەماوەو توانای کڕین بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزیوە. بەهۆی دابەزینی رۆژانەی بەهای تمەن هێڵی هەژاریی لە 15 ملیۆن تمەنەوە بۆ 21 ملیۆن تمەن بەرزبووەتەوە و بەپێی ئامارێکی نێودەوڵەتی لەکۆی نزیکەی 85 ملیۆن دانیشتوی ئێران زیاتر لە 60 ملیۆن کەس لەژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین و تەنانەت بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک و پێدوایستییەکانی ژیان وایکردووە کەبانکی جیهانی هۆشداریی بدەدات لەدۆخی هەڵاوسان. بانکی جیهانی لەنوێترین راپۆرتی خۆیدا بڵاویکردەوە؛ ئێران لەڕیزبەندی ئەو 10 وڵاتی جیهانەیە کەزۆرترین بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک تۆماردەکات و هەڵاوسان بەردەوامە لەبەرزبوونەوە و هەڵاوسانی ئابوریی تایبەت بەبەرزبوونەوەی نرخی خۆراک لەوڵاتەکە گەیشتووەتە 73% و بەوەش چوارەم وڵاتی جیهانە دوای لوبنان و ئەرجەنتین و زیمبابوێ کەزۆرترین هەڵاوسانی تۆمارکردووە. لەلایەکی دیکەوە پێگەی (تجارەت نیوز) بڵاویکردووەتەوە؛ هەڵاوسانی بەرزبوونەوەی نرخی خۆراک لەئێران گەیشتووەتە 78% کەئەوە ژمارەیەکی پێوانەییە لەمێژووی ئابوریی وڵاتەکەدا.   شکستی گەنجبوونەوەی ئێران لەساڵی 2021 پەرلەمانی ئێران پلانێکی بۆ گەشەی کۆمەڵگەو خستنەوەی وەچە لەوڵاتەکە خستەڕوو و خرایە بواری جێبەجێکردنەوەو لەچوارچێوەی ئەو پلانەدا سەرجەم دامەزراوەکانی وڵاتە بەرپرسیارکراون لەهاندان بۆ زیادکردنی ژمارەی دانیشتوان. بودجەی تەرخانکراوی ئەو بەرنامەو پلانەش بەهۆی قەیرانە داراییەکانەوە 40% کەمکراوەتەوەو لەکاتێکدا ساڵی رابردوو بڕی 220 ملیۆن دۆلار بودجە بۆ گەنجبوونەوەی کۆمەڵگە تەرخانکرابوو، بۆیە هەموو پلان و هەنگاوەکان پەیوەستن بەدۆخی ئابوریی وڵاتەکەوە، بەڵام لەئامارە فەرمییەکانیشدا دەرکەوتووە ئێران لەقووڵترین قۆناغی قەیرانە داراییەکاندایەو مەترسیی سۆنامی هەڵاوسانی ئابوریی لەو وڵاتە هەیە. لەئێستادا 44%ی دانیشتوانی ئێران بەتەمەنی ناوەند ئەژماردەکرێن بەڵام ئەگەر ئەو وڵاتە نەتوانێت چارەسەری کێشەی گەشەی کۆمەڵگەکەی بکات ئەوا لە 30 ساڵی داهاتوو کەژمارەی دانیشتوانی دەگاتە 92 ملیۆن کەس زیاتر لە 30 ملیۆن کەسی تەمەنیان لەسەروو 60 ساڵەوە دەبێت. محەمەد بەیگی، پەرلەمانتاری ئێران رایگەیاندووە؛ بەرنامەی گەنجبوونەوە تەنها 30%ی جێبەجێکراوە چونکە 21 ئاستەنگی لەبەردەمدایە کەسەرەکیترینیان دروستکردنی هەلی کارو باشکرنی ئابوریی و دابینکردنی شوێنی نیشتەجێبوونە. ژمارەی هاوسەرگیریی لە 12 ساڵی رابردوودا ساڵانە بە 900 هەزار کەس لەئێران مەزەندە کراوە، بەڵام ئەو ژمارەیە 40% دابەزینی بەخۆیەوە بینیوەو لەساڵیکدا 500 هەزار هاوسەرگریی تۆماردەکرێت. زۆربەی کێشەکانی ئێستای ئێران و بەتایبەت قەیرانی گەشەی کۆمەڵگەکەی دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی ئابوریی و هەموو پلانەکانی رزگاربوون لەقەیرانە کۆمەڵایەتیی و مرۆییەکان پەیوەستە بەدۆخی ئابورییەکەیەوە کەهیچ ئاسۆیەکی روونی تێدا بەدیناکرێت.

هاوڵاتی بەپێی یاسایەك كە لەپەرلەمانی كوردستان دەرچووە خانووە زیادەڕۆیی و ئەوانەی فۆرمی شارەوانیان هەیە لەسەرانسەری هەرێم تاپۆ دەكرێن و هەر یەكەیەك 10 هەزار دینار بۆ 1م دووجاو شوێنی بازرگانی 25 هەزار دینار بۆ 1م دووجا دەدرێتە حكومەت. بەپێی ئەو ئامارە نافەرمییەی دەست هاوڵاتی كەوتووە نزیكەی 400 هەزار یەكەی نیشتەجێبوون و شوێنی بازرگانی بەزیادەڕۆیی دروستكراون یان فۆرمی شارەوانیان هەیەو هەموو ئەوانە تاپۆ دەكرێن. ئەگەر هەر یەكەیەك بەگشتی بە 150 مەتر دووجا بخەمڵێندرێت و بۆ هەر مەترێك 10 هەزار دینار وەربگیرێت،  ئەوا 400 هەزار یەكەی نیشتەجێبوون 600 ملیار دینار داهات دەست حكومەتی هەرێم دەكەوێت. هەرچەندە بڕیاردراوە كە 30% داهاتی تاپۆكردنی یەكەكان بۆ خزمەتگوزارییەكانیان بەكاربهێندرێتەوە كەكۆی گشتی 180 ملیار دینار لەو پارەیە بۆ خزمەتگوزاری ناوچەكان پێویستە دابین بكرێت. لوقمان وەردی، سەرۆكی لیژنەی شارەوانی و گواستنەوەو گەیاندنی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت» لەسەرانسەری هەرێمی كوردستان زیاتر لە 300 هەزار خانووی زیادەڕەو هەیەو  تائێستا زیاتر لە 100 هەزار كەس مامەڵەی خۆیان پێشكەش بەلایەنی پەیوەندیدار كردووە. مامەڵەی هاووڵاتیان بۆ تاپۆكردنی خانووەكان لەڕێگەی پشتگیریكردنی موختاری گەڕەك و رەوانەكردنی بووە بۆ بەشی یاسایی پارێزگاكان. سەرۆكی لیژنەی شارەوانی و گواستنەوەو گەیاندنی پەرلەمانی كوردستان ئاماژەی بەوەكرد بەپێی ئەو یاسایەی لەپەرلەمانی كوردستان دەرچووە خانووە زیادەڕەویەكان تاپۆ دەكرێن، راستە موڵەتەكەی تا 2024-ە، بەڵام دەرفەتی هەیە ماوەكەی درێژبكرێتەوە بۆ ئەوەی زوورترین كەس سوود لەبڕیارەكە وەربگرێت.  قایمقامیەتی قەزای دهۆك و شارەوانی رۆژهەڵات و رۆژئاوا چەند لیژنەیەكیان پێكهێناوە بۆ بەتاپۆكردنی خانووە زیادەڕەوەكان، لیژنەكان لەسەرەتای ساڵی 2022 دەستبەكاربوون و تائێستا لەكۆی چوار هەزار خانووی بێ تاپۆ 409 خانوو تاپۆكراون. عیسام محەمەد، سەرۆكی لیژنەی تاپۆكردن لەسەر ئاستی قایمقامیەتی قەزای دهۆك بەهاوڵاتی ی وت: «لەسەنتەری دهۆك نزیكەی چوار هەزار خانووی زیادەڕەو هەیەو تائێستا 409 خانوو مامەڵەكانیان تەواوبوونەو تاپۆكراون، هەر خانوونەیەك كەبڕیاردەدرێت تاپۆ بكرێت بەپێی شوێنەكە بڕی پارەكەی بۆ دەستنیشان دەكرێت ئەوەش لەڕێگای لیژنەی خەمڵاندن». عیسام محەمەد، باسی لەوەشكرد بەپێی بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران هەر خانوویەك ئەگەر پارەی تاپۆكەی بگاتە دوو ملیۆن دینار دەكرێتە چوار قیست، بەڵام ئەگەر لەخوار دوو ملیۆن بێت، ئەوا دەبێت خاوەنەكەی پارەكە لەسەریەك بدات. عیسام محەمەد پێشیوابوو كاتەكە بۆ دوای ساڵی 2024 درێژ دەكرێتەوە، چونكە تائەوكاتە هەموو كەسێك ناتوانێت مامەڵەكانی خۆی تەواوبكات، وتیشی:» راستە رۆتینێكی زۆر لەبەڕێكردنی مامەڵەكان هەیە، ئەوەش وایكردووە پرۆسەكە زۆر دوابكەوێت». خانووە زیادەڕەوەكان دەكەونە سنوری شارەوانی رۆژهەڵات و رۆژئاوای سەنتەری دهۆك، هاووڵاتیانیش دەڵێن روتینێكی یەكجار زۆر لەمامەڵەكانیاندا هەیە. رەمەزان خورشید، ماڵی لەگەڕەكی گژە بەرایە لەسەنتەری دهۆك، خانووەكەی زیادەڕەویە، ئەو نیگەرانە لەڕۆتینەكانی بەڕێكردنی مامەڵەكانی بەتاپۆكردنی خانووی زیادەڕەوی بەهاوڵاتی وت:»زیاتر لەساڵێكە چاوەڕێی ئەوە دەكەین لیژنە سەردانمان بكات تائێمەش دەست بەمامەڵەكانی خۆمان بكەین و خانووەكەم تاپۆ بكەم، هەر دەڵێن ئەم مانگە یاخود مانگێكی تر دێن تائێستاش هیچ دیارنیە، وابڕاوت نەك ساڵێكی تر چەند ساڵێكی تری پێدەچێت تاهەموو خانووە زیادەڕەویەكان تاپۆ دەكرێن».

شەنای فاتیح مەسرور بارزانی دەڵێت پارەی موەلیدەی ئەهلی بدەنە حكومەتی هەرێم و كارەبا دەكەنە 24 كاتژمێر، لەكاتێكدا لەپارێزگای دهۆك و هەولێر حەوت هەزار موەلیدە و لەناوەندی سلێمانی و هەڵەبجەش زیاتر لە 700 موەلیدە بوونی هەیە كە ژەهر بڵاودەكەنەوە لەهەوادا. مەلا بەختیار، ئەندامی دەستەی كارگێری مەكتەبی سیاسی یەكێتی پێشتر رایگەیاندبوو ئەگەر حكومەتی هەرێم 2008 كارەبای نەكردە 24 كاتژمێر دەستلەكاربكێشنەوە، ئەوە 15 ساڵ بەسەر ئەو وتانەدا تێپەڕ بوون و چەندین كەسی دیكەش ئەو قسانەیان كردووە و كارەبا نەكراوە 24 كاتژمێر، لەوەرزی زستان 10 بۆ 12 كاتژمێر دەدرێتە هاوڵاتیان. هەفتەی ڕابردوو مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕایگەیاند:» ئەگەر ئەو پارەیەی هاوڵاتیان دەیدەنە موەلیدەی ئەهلی بیدەنە حكومەت كارەبای نیشتیمانی زۆر باش دەبێت». ئەوەش لەكاتێكدایە حكومەتی هەرێم لەساڵی 1991 ەوە نەیتوانیوە 24 كاتژمێر كارەبا بۆ هاوڵاتیان دابین بكات، لەكاتێكدا ملیۆنان دۆلار لەپێوەری زیرەك وكەرتی كارەبادا خەرج كراوە. وتەبێژ و بەڕێوەبەری كۆنترۆڵی وەزارەتی كارەبای هەرێم ئەوە بۆ هاوڵاتی ئاشكرادەكات ئێستا كارەبا لەدۆخێكی باشدایە و ڕۆژانە بەتێكڕا 22 كاتژمێر كارەبا دەدرێتە هاوڵاتیان، لەكاتێكدا لیژنەی موەلیدە ئەهلیەكانی پارێزگاكانی هەولێر و دهۆك و سلێمانی و هەڵەبجە دەڵێن زیاتر لەسێ كاتژمێر كارەبایان داوە. لەهەرێمی كوردستان هەزاران موەلیدەی ئەهلی لەگەڕەك و كۆڵانەكاندا دانراون و ئەوانیش كارەبا دەدەنە هاوڵاتیان و  كورتهێنانی كارەبای نیشتمانی پێ پڕدەكرێتەوە. ئومێد محەمەد، وتەبێژی وەزارەتی كارەبا لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» دەتوانین دڵنیایی بدەین كە هاوینی ئەمساڵ كارەبای نیشتیمانی  لەهاوینی ساڵی ڕابردوو باشتر دەبێت، هەروەك چۆن بەهاری ئەمساڵ لەبەهاری رابردوو  بەجیاوازی دوو كاتژمێر كارەبا زیاتربوو، لەئێستادا نزیكەی ٢٢ كاتژمێر كارەبا دەدرێتە هاوڵاتیان و لەهەندیك ناوچەش زیاترە». وتەبێژی وەزارەتی كارەبا ئاماژەی بەوەشكرد كە زیاتر لە ترلیۆنێك و ٣٠٠ ملیار دینار قەرزیان لای هاوبەشەكانیانەو  پێیوابوو ئەگەر بێت و بگەڕێنەوە بەدڵنیایەوە كاری گەورەی پێدەكرێت و دەتوانرێت ئەو پلان و پڕۆژانەی وەستاون لەڕووی بەرهەم و گواستنەوە و دابەشكردنەوە جێبەجێبكرێن و  دۆخەكە بەرەو ئەوە دەبەن كەرتی كارەبا باشتر بكەن  تا دەگاتە ٢٤ كاتژمێر. لەچوار پارێزگای هەرێم زیاتر لە حەوت هەزار موەلیدەی ئەهلی بوونیان هەیە  و سێجۆر پێدانی كارەبای موەلیدەی ئەهلی بوونی هەیە. وتەبێژی وەزارەتی کارەبای هەرێم: هاوڵاتیان زیاتر لە تریلیۆنێک و ٣٠٠ ملیار دینار قەرزاری کارەبان و ئەگەر بۆمان بگەڕێتەوە ئەو پارەیە دەتوانین کارەبا بکەینە ٢٤ کاتژمێر قارەمان مەولود، سەرۆكی لیژنەی بەدواداچوونی موەلیدە ئەهلییەكانی هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «لە سنوری پارێزگای هەولێر دوو هەزار موەلیدە هەیە كە مۆڵەتیان هەیە، مانگی ڕابردوو ڕۆژانە چوار بۆ پێنج كاتژمێر كارەبا بە هاوڵاتیان دراوە». لەسلێمانیش بەوتەی سەرۆكی كۆمەڵەی موەلیدە ئەهلیەكان مانگی ڕابردوو سێ كاتژمێر كارەبا دراوە تاریق سەمین، سەرۆكی كۆمەڵەی موەلیدە ئەهلییەكانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «لە سلێمانیدا ٥٤٦ موەلیدەی ئەهلی هەیە كە لەتاسڵوجەوە تا قەرەتۆغان دەگرێتەوە، نرخی پارەی مانگانەش  لەسەر بنەمای نرخی گازو كاتژمێرەكانی كاركردن دیاریدەكرێت». وتیشی: «لەئێستادا موەلیدەكان كەمتر كار دەكەن، چونكە كارەبای نیشتیمانی باشە، مانگی ڕابردوو بەشێوەیەكی گشتی سێ كاتژمێرێك كارەبا دراوە، ئەمەش لە گەڕەكێكەوە بۆ گەڕەكێكی تر دەگۆڕێت». لەپارێزگای هەڵەبجە زیاتر لەنیوەی موەلیدە ئەهلیەكان مۆڵەتیان نییە، پێشەوا حەیدەر، سەرپەرشتیاری گشتی موەلیدە ئەهلییەكانی هەڵەبجە ئەوەی خستەروو ٤٣ موەلیدەی ئەهلی هەیە و لەو ژمارەیەش ٢٠یان مۆڵەتی فەرمیان هەیە، بەڵام ٢٣یان مۆڵەتی فەرمیان هێشتا نوێنەكردووەتەوە و شارەوانی  بۆیان نوێناكەنەوە، چونكە كێشەیان لەگەڵ شارەوانیدا هەیەو زێدەڕۆییان كردووەتە سەر موڵكی شارەوانی. وتیشی: « لەوەرزی زستاندا زۆرترین ماوە كارەبای موەلیدە هەبووە لەپارێزگای هەڵەبجەدا كەنزیكەی ٣٦٠ كاتژمێر بووە لەماوەی مانگێكدا چونكە كارەبای نیشتیمانی نزیكەی چوار كاتژمێر هەبووە». هاوكات هەكار هروری، وتەبێژی كۆمەڵەی موەلیدە ئەهلییەكانی دهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لەسنوری پارێزگای دهۆك نزیكەی پێنج هەزار موەلیدەی ئەهلی هەیەو لەسەنتەری شاریشدا نزیكەی هەزارو ٥٠٠ موەلیدە هەیە، لەئێستادا ڕۆژانە سێ كاتژمێر كارەبا دەدەنە هاوڵاتیان». وتیشی: « مانگی كانوونی دووەمی ساڵی ٢٠٢٣ زۆرترین بڕە پارە بۆ ئەمپێرێك كارەبای موەلیدە لەهاوڵاتیان سەندرا ئەویش بڕی ٢٤ هەزار دینار بوو، كە لەنەوەدەكانەوە تائێستا گرانترین بڕە پارەی موەلیدە بووە لەدهۆكدا  كە لەهاوڵاتیان سەندرابێت». سەرۆكی پارتی سەوزی كوردستان ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە موەلیدە ئەهلیەكان هۆكارێكن بۆ پیسبوونی ژینگە و ژەهر بڵاودەكەنەوە ملكۆ بازیانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «یەكێك لەهۆكاری سەرەكی پیسبوونی هەوا ئەم موەلیدە ئەهلیانەن كە ئێستا لەسەر ئاستی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بەقەزاو ناحییەكانەوە چەند كاتژمێرێك كاردەكەن و دوكەڵ و ژەهر دەكەنە هەواوە». سەرۆكی پارتی سەوزی كوردستان وتیشی:» ژینگە لەسێ ڕەگەزی سەرەكی پێكدێت، یەكێك لەڕەگەزە سەرەكییەكانیش هەوایە، هەوای ئەم وڵاتەی ئێمەش بەبۆنەی ئەم موەلیدە ئەهلیانەوە بەرەو پیسبوون دەڕوات». سەرۆکی پارتی سەوزی کوردستان ئەوە دووپات دەکاتەوە کە مووەلیدە ئەهلییەکان هۆکارێکن بۆ پیسبونی ژینگەو ژەهر بڵاودەکەنەوە «بەشێك لەموەلیدەكانیش لەناو باخچەو پاركەكاندا دانراون كە هۆكارێكی دیكەی پیسبوونی ژینگەو كەمكردنەوەی ڕێژەی سەوزاییە، هەروەها دەنگی موەلیدەكانیش هۆكارێكی دیكەی پیسبوونی ژینگەیەو بەژاوەژاو هەژماردەكرێت، كەكاریگەری لەسەر پیسبوونی ژینگە دەبێت» ملكۆ بازیانی وا دەڵێت.  

هاوڵاتی سەرۆكی ئەركانی سوپای ئیسرائیل  رایگەیاند، پێشهاتی نەرێنی سەبارەت بەچەكی ئەتۆمی ئێران هەیە كە ئەگەری هەیە ببێتە هۆی كردەوەی سەربازی و ئێرانیش ئەوە دووپاتدەكاتەوە پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ پڕۆسەی ئاشتی و وزەی وڵاتەكە بەكاردەهێنن. هێرزی هێلڤی، سەرۆكی ئەركانی سوپای ئیسرائیل، رۆژی سێشەممە  23ی ئایار لەكۆنفرانسی هەرزلیە، رایگەیاند: «ئێران لەهەموو كاتێك زیاتر پێشكەوتنی لەپیتاندنی یۆرانیۆمدا بەدەستهێناوە، ئێمە سەیری دەكەین و دەڵێم پێشهاتی نەرێنی لەئاسۆدا هەیە كەدەتوانێت ببێتە هۆی كردار». ناوبراو لەدرێژەی قسەكانیدا راشیگەیاند كەتوانای لێدانی ئێرانیان هەیەو بێباك نین لەوەی ئێران هەوڵی ئەوەی لەدەوروبەریان بنیات بنێت و ئەستەمە تاران بێباكانە بێت بەرامبەر بەو هێڵەی كە دەیگرینەبەر. پێشتریش یۆئاڤ گالانت، وەزیری بەرگری ئیسرائیل هەڕەشەی لەئێران كرد كەئەگەر بڕیار بدات رێژەی پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ 90% بەرز بكاتەوە، باجێكی قورس دەدات، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی كەهەموو بژاردەكان لەسەر مێزی ئیسرائیلن بۆ رێگریكردن لەئێران لەدەستكەوتنی چەكی ئەتۆمی. وەزیری بەرگری ئیسرائیل لەوتارێكدا لەكۆنفرانسی هەرزلییە بۆ لێكۆڵینەوەی سیاسی و ستراتیجی رایگەیاند، ئەگەر ئێران بەڕێژەی 90% پیتاندنی یۆرانیۆم بكات، ئەوە هەڵەیەكی گەورە دەكات و رژێمی تاران پێویستە بزانێت ئەم هەنگاوە باجێكی قورس و ترسناكی دەبێت و دەرئەنجامەكانی لەئەستۆی خۆیاندا دەبێت». ئیسرائیل لەناو خاكی سوریا چەندین جار بەرپرسە سەربازیی و ئەمنییەكانی ئێرانی كردووەتە ئامانج و بەمەترسی گەورەی دەزانن بۆ سەر قەوارەكەیان.  وەزیری بەرگری ئیسرائیل ئاماژەی بەلێكنزیكبوونەوە لەگۆڕەپانەكانی دەوروبەردا كرد كەمەترسی بۆ سەر ئیسرائیل لەخۆدەگرێت، ئەوەی خستەڕوو كەئێران بەشێكی هاوبەشی ئەو هەڕەشانە  وتی: «ئێران ساڵانە یەك ملیار دۆلار وەبەرهێنان لەتیرۆر دەكات و گەورەترین هەڕەشەیە بۆ سەر ناوچەكەو سەقامگیری جیهان». ژمارەی كوژراوانی ئێرانی لەئەنجامی هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر سوریا لەمساڵدا زیاتر لەپەنجا چەكدارو بەرپرسی ئەمنی ئێرانی لەخۆگرتووەو لەگەڵ ئێرانییەكانیشدا بەرپرس و سەربازانی سوریا كراونەتە ئامانجی مووشەكەكانی ئیسرائیل. ئیسرائیل بەردەوام مەترسییەكانی ئێرانی لای ئەمریكییەكان و وڵاتانی ئەوروپا باس كردووە، بەڵام هێشتا هەنگاوی سەربازی دژ بەئێران تەنها وەك «لێدوان» ماوەتەوەو ناو بەناو ئیسرائیل هێرش دەكاتەسەر ئەو كەس و لایەنانەی ئێران كە لەخاكی سوریادان.  ئاژانسی هەواڵی مێهری نیمچە فەرمی ئێران لەڕاپۆرتێكدا ئەوەی ئاشكرا كردبوو كەڕاوێژكارێكی سەربازی سوپای پاسدارانی ئێران دوای هێرشی ئاسمانی ئیسرائیل لەنزیك پایتەختی سوریا بەهۆی برینەكانیەوە گیانی لەدەستداوە. ئاژانسەكە رایگەیاندووە، «میقداد میقدانی لەكاتی هێرشی زایۆنیستەكان بەرەبەیانی رۆژی هەینی بریندار بووەو شەهید بووە». بەپێی روانگەی سوری بۆ مافەكانی مرۆڤ، میلاد حەیدەری راوێژكاری سەربازی دیكەو ئەفسەری سوپای پاسدارانیش كوژراوە. ئیسرائیل ساڵانێكە هێرش دەكاتەسەر ئەو شوێنانەی كە بەوتەی خۆی ئامانجی پەیوەست بەئێرانن لەسوریا، ئێرانیش  ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە» ئەفسەرەكانی لەسەر بانگهێشتی دیمەشق رۆڵی راوێژكاری لەسوریا دەگێڕن»، لەكاتێكدا كە دەیان ئەندامی سوپای پاسداران لەنێویاندا ئەفسەری پلە باڵا لەسوریا لەكاتی شەڕدا كوژراون. ئاژانسی هەواڵی سوریا، سانا، لەزاری سەرچاوەیەكی سەربازییەوە بڵاویكردەوە، «میدیای بەرگری ئاسمانیمان وەڵامی دەستدرێژییەكی ئیسرائیلی دایەوە كە بەمووشەك خاڵەكانی لادێكانی دیمەشقی كردە ئامانج». ئەو سەرچاوەیە هێمای بۆ ئەوە كردووە ئیسرائیل هێرشێكی ئاسمانی بەتەقینەوەی مووشەك لەئاراستەی جۆلانی داگیركراوی سوریا ئەنجامداو شوێنێكی لەلادێكانی دیمەشق كردە ئامانج.  وەزارەتی بەرگری سوریا لەبەیاننامەیەكدا كەمیدیای فەرمیی سوریا بڵاویكردووەتەوە، رایگەیاندووە، «سوپای ئیسرائیل هێرشێكی ئاسمانی ئەنجامدا لەئاراستەیەكی باكووری رۆژهەڵاتی بەیروتەوەو هەندێك خاڵی لەشاری حومس و لادێكانی كردە ئامانج». سەرچاوەیەكی سەربازی سوریا بەمیدیای فەرمیی راگەیاند، هێرشەكان هەندێك زیانی ماددی لێكەوتەوەو پێنج سەربازیش برینداربوون. هەڵپەساردرنی كۆبوونەوەكانی پێنج زائید یەك لەگەڵ ئێران بووەتەهۆی ئەوەی كەتاران هەرەشەی پیتاندنی زیاتری یۆرانیۆم دەكات، ئەڵمانیاو فەرەنساش لەوبارەیەوە هۆشداری توندیان داوەتە ئێران كەدۆخەكە ئەوەندەی دیكە ئاڵۆز دەكات. كۆماری ئیسلامی ئێران لەلایەن ئەمریكاو وڵاتانی رۆژئاواوە گەمارۆی ئابووری خراوەتەسەرو بەپاڵپشتیكاری تیرۆرو دروستكردنی بۆمبی نەوەوی تۆمەتبار دەكرێت و تارانیش ئەوە رەتدەكاتەوەو دەڵێن پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ پڕۆسەیەكی ئاشتی وزەی وڵاتەكەیان بەكاردەهێنن.

هاوڵاتی ململانێی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنی توركیا بۆ كورسی دەسەڵات سەرەتای هەفتەی داهاتوو یەكلاییدەبێتەوە، هەرچەندە ئاژانسەكان ئەوەیان دووپاتكردووەتەوە كەچانسی ئەردۆغان بۆ وەرگرتنی سەرۆك كۆمار زیاترە بەراورد بە كلیچدار ئۆغلۆ، بەڵام هێشتا ئۆپۆزسیۆن هیوای ماوە بۆ كەوتنی ئەردۆغان. سەرەتای هەفتەی داهاتوو هەڵبژاردنی ئەردۆغان و كلیچدار ئۆغلۆ دەستپێدەكات كەبڕیارە رۆژی یەكشەممە 28ی ئایار ئەنجامبدرێت. لەخولی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیادا 88% دەنگدەران بەشدارییان كردبوو، چاوەڕواندەكرێت بۆ ئەم هەڵبژاردنە 85% دەنگدەران بەشداری هەڵبژاردنەكە بكەن. چوار رۆژی دیكە (یەكشەممە ٢٨ی ئایار)، دوای ١٤ رۆژ لەخولی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی، هاووڵاتیانی توركیا دەچنەسەر سندوقەكانی دەنگدان، هەڵبژاردنی ئەم جارە لەڕووی تەكنیكیەوە ئاسانترە، بەڵام لەڕووی كێبڕكێ و ركابەرایەتیەوە یەكێكە لەسەخترین هەڵبژاردنەكان لەمێژووی توركیادا. هاووڵاتیانی توركیا لەم هەڵبژاردنەدا تەنیا دوو رێگەیان لەبەردەمدایە، یان كەمال كلیچدار ئۆغلۆ كاندیدی ئۆپۆزسیۆن، یانیش رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری پێشوو و كاندیدی دەسەڵات هەڵدەبژێرن.  لەخولی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا ئەردۆغان زیاتر لە ٤٩٪ی دەنگەكان و كلیچدار ئۆغلۆش نزیكەی ٤٥٪ی دەنگەكانی بەدەستهێنابوو و بەم شێوەیە هیچیان رێژەی یاساییان بەدەستنەهێنا كە ٥٠ +١ی كۆی رێژەی دەنگەكانە. لە پلەی سێیەمدا سینان ئۆغان دێت كەئەویش ١٧.٥٪ی دەنگەكانی بەدەستهێنا. ئەردۆغان لەگەڵ سینان ئۆغان رێككەوتووەو ئەوەش شەقامی توركیای هەژاندو چەندین رەخنەی توند رووبەڕووی  سینان ئۆغان بووەتەوە، بەشێكی كەمیش لەدەنگدەرانی پشتگیریان كردووە. چاوەڕوان دەكرێت رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆكی پارتی دادو گەشەپێدان (ئەكەپە) و سەرۆك كۆماری ئێستای توركیا دەنگی 50 زائید یەك ببات و بۆ ماوەی پێنج ساڵی دیكە ببێتەوە بەسەرۆك كۆمار. لەماوەی ١٠ رۆژی رابردوودا، ئەردۆغان و كلیچدار ئۆغلۆ هەوڵێكی زۆریاندا كەدەنگەكانی دەنگدەرانی سینان ئۆغان بەدەستبهێنن، بەڵام ٢٢ی ئەم مانگە لەكۆنفڕانسێكی رۆژنامەنووسیدا سینان ئۆغان بەفەرمی پشتگیری خۆی بۆ ئەردۆغان ئاشكرا كردو داوای لەدەنگدەرانی كرد، دەنگ بەئەردۆغان بدەن. هاوپەیمانیی ئاتا هەڵوەشایەوە هەرچەندە سینان ئۆغان پشتگیری لەئەردۆغان دەكات، بەڵام ئەو دەنگانەی كە لەخولی یەكەمدا پێی دراون، تەنیا دەنگی لایەنگرانی ئەوو پارتەكەی نین، بەڵكو دەنگی چەندین پارتی دیكەیە كە لەژێر ناوی هاوپەیمانی ئاتا كۆببوونەوە. لەئێستادا پارتی سەركەوتن و پارتی دادپەروەری ناڕەزایەتیان بەهۆی بڕیارەكەی سینان ئۆغان دەربڕیوەو رایانگەیاندووە كە رای ئەوان جیاوازە. پارتی دادپەروەری بەئاشكرا رایگەیاند پشتگیری لەئەردۆغان دەكات و پارتی سەركەوتنیش لەئان و ساتدایە كە پشتگیریەكەی بۆ كلیچدار ئۆغلۆ رابگەیەنێت. بەم شێوەیە هاوپەیمانی ئاتا كە ١٧.٥٪ی دەنگەكانی بەدەستهێناوە لەخولی یەكەمدا، بەسەر دوو لایەندا دابەشبووە و بەئەگەرێكی زۆر دەنگەكانی بەسەر كلیچدار ئۆغلۆ و ئەردۆغاندا دابەشببێت. پارتی چەپی سەوز جەخت لەسەر دەنگدان بە کلیچدار ئۆغلۆ دەکاتەوەو دەڵێن هیوایان هەیە پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا بەشێوەیەكی زۆر توند رەخنەیان لە سینان ئۆغان گرت و چەندین هەواڵ و راپۆرت لەبارەی هۆكاری پشتگیریكردنی ئۆغان لە ئەردۆغان بڵاوكرانەوە. بەگشتی ئۆپۆزسیۆن دەڵێت:» سینان ئۆغان هەرچەندە باسی ئەوە دەكات كەچەندین مەرجی هەبووە بۆ ئەوەی دەنگ بەكاندیدێك بدات، بەڵام بەتەواوەتی خۆی فرۆشتووەو پارەیەكی زۆری لە ئەردۆغان وەگرتووە». هەروەها هەندێك هەواڵیش بڵاوكرانەوە كە ئۆغان لەسەر راسپاردەی ئیلهام عەلیەف سەرۆكی ئازەربایجان پشتگیری لە ئەردۆغان كردووە، بەهۆی ئەوەی سینان ئۆغانیش بەڕەچەڵەك ئازەریە».   راپرسیەك: زۆربەی دەنگدەرانی سینان دەنگ بە كلیچدارئۆغلۆ دەدەن كۆمپانیای سۆدەڤ كە لەبواری لێكۆڵینەوەو راپرسی كاردەكات، راپرسیەكی لەنێو ئەو كەسانەدا ئەنجامدا كە لەخولی یەكەمی هەڵبژاردنەكاندا دەنگیان بە سینان ئۆغان داوە. كۆمپانیای سۆدەڤ ئاماژەی بەوەكرد كەپرسیار لەهەزارو 906 دەنگدەری پێشووی سینان ئۆغان كراوە كە لەخولی دووەمدا دەنگ بەكام كاندید دەدەن؟ ئەنجامەكەی بەم شێوەیە بووە: كلیچدار ئۆغلۆ ٤٠%، ئەردۆغان ٢٢.١%، دەنگ نادەم ٢٨.٦% و ٤.٣ی دەنگدەرانی پێشووی ئۆغانیش خۆیان یەكلایی نەكردووەتەوە. هەروەها لەزۆربەی ئەو راپرسیانەی كە لەلایەن كۆمپانیاكانەوە بەرەوڕوو لەشەقامەكاندا ئەنجامدەدرێن، هاووڵاتیانی توركیا رەخنەی توند لە سینان ئۆغان دەگرن، بەهۆی ئەوەی پشتگیری لە ئەردۆغان كردووە. ماڵپەڕی ئارتی گەرچەكی نزیك لەهەدەپەش لەهەواڵێكی رایگەیاند، تەنیا لەتویتەردا زیاتر لە ٦٠ هەزار كەس، وەك كاردانەوەیەك لاپەڕەی تایبەتی ئۆغانیان ئەن فۆڵۆ كردووە. هاوپەیمانی ئاتا کە لە ٪٥،١٧ ی دەنگەکانی بەدەستهێناوە لە خولی یەکەمدا لە نێوان کلیچدارئۆغلۆو ئەردۆغاندا دابەشبووە پارتی چەپی سەوز جەخت لەسەر دەنگدان بەكلیچدار ئۆغلۆ دەكاتەوەو دەڵێن هیوایان هەیە پەرلەمانتارێكی هەدەپە بۆ هاوڵاتی ئەوە ئاشكرادەكات كەژمارەی كورسیەكانی پارتی چەپی سەوز بۆ 65 كورسی لەپەرلەمانی توركیا بەرزبووەتەوە، هاوكات هەڵوێستی خۆیان دووپاتدەكەنەوە كە لەخولی دووەمیشدا دەنگ بە كەمال كلیچدار ئۆغلۆ دەدەن بۆ سەرۆكایەتی توركیا. حەسەن ئوزگونەش پەرلەمانتاری پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) كە پارتەكەی لەسەر پارتی ناوی پارتی چەپی سەوز بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی توركیا بەشدارییان كرد، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»تائێستا بەهۆی ئەو سكاڵایانەی پارتی چەپی سەوز كردوونی، ژمارەی كورسیەكانی بەرزبووەتەوە بۆ 65 كورسی». وتیشی:» تائێستا سوورین لەسەر ئەوەی دەنگ بە كەمال كلیچدار ئۆغلۆ بدەین بۆ خولی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا». سەبارەت بەو هەواڵەی گوایە جەهەپە داوای لە سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپە كەئێستا لەزیندانە كردووە ریكلام بۆ كلیچدار ئۆغلۆ نەكات، پەرلەمانتارەكەی هەدەپە رەتیكردەوەو وتی:»ئەوە بانگەشەی ئاكپارتییەو بەهیچ شێوەیەك راست نییە». بەوتەی حەسەن ئوزگونەش پارتی چەپی سەوز تانەی لە 193 هەزار سندوقی هەڵبژاردنی پەرلەمان و سەرۆكایەتی توركیا داوەو چاوەڕێی ئەنجامەكەیەتی، ئەو پەرلەمانتارە دەشڵێت « ژمارەیەك پارتی دیكە پشتیوانی خۆیان بۆ كلیچدار ئۆغلۆ راگەیاندووەو ئامادەن لەخولی دووەمدا دەنگی پێبدەن، ئەمەش رەنگە ئەنجامەكە بگۆڕێت».   كلیچدار ئۆغلۆ هیوای ماوە رێژەی بەشداریكردن لەخولی یەكەمی هەڵبژارندەكاندا ٨٨٪ بوو، زیاتر لەملیۆنێك و ٢٠ هەزار دەنگیش هەژمار نەكران. هەروەها زیاتر لە ٥٠ هەزار دەنگدەری نوێ هەیەو بەم شێوەیە زیاتر لە ١٨٪ی دەنگدەران، دەنگیان بە ئەردۆغان و كلیچدارئۆغلۆ نەداوە. كەمال كلیچدار ئۆغلۆ تیمی بانگەشەی هەڵبژاردنی گۆڕیوەو ئەكرەم ئیمام ئۆغلو كەسەرۆكی شارەوانی ئەستانبوڵە كردووەتە بەرپرسی یەكەمی بانگەشەی هەڵبژاردنەكان. لەلایەكی دیكەوە دەوترێت نزیكەی دوو ملیۆن دەنگی ئەردۆغانیش نائاسایین و ئەم رێژەیەش دەتوانێت، هاوكێشەی هەڵبژاردن بگۆڕێت و بۆیە تاوەكو ئێستا كلیچدارئۆغلۆ هیوایەكی هەیە كە لەهەڵبژاردنەكاندا سەربكەوێت.

سەركۆ جەمال دوایین دانیشتنی پەرلەمانی كوردستان ناكۆكی نێوان پارتی و یەكێتی جارێكی دیكە زەقكردەوە، پارتی دەڵێت كۆمسیۆنی كاراكردووەتەوەو رێكارەكانیشی یاسایین، یەكێتیش پێیوایە دانیشتنەكە هیچ بەهایەكی نییە، لایەنەكانی دیكەش داوای سازان دەكەن. لەدانیشتنی رۆژی دووشەممە 22ی ئایاری 2023 كەتیایدا فراكسیۆنی پارتی و پێكهاتەكان دەنگیان لەسەر ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیارانی هەرێمدا، سەرئەنجام فراكسیۆنی یەكێتی دژ بەو بڕیارەی فراكسیۆنی پارتی و پێكهاتەكان وەستانەوەو گرژی دروستبوو. هێوربوونەوەی دوو هەفتەی رابردووی نێوان یەكێتی و پارتی زۆری نەخایاند كە بەدەستپێشخەری ئەمریكاو مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی ئەنجامدراو سەرجەم لایەنەكان هیوایان پێوە هەڵواسیبوو، بەڵام جارێكی دیكە ناكۆكیەكانیان لەسەر هەڵبژاردن و یاساكەی و كاراكردنەوەی كۆمسیۆن و كورسی پێكهاتەكان سەریهەڵدایەوە. رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان دانیشتنەكەو كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنی بە «مردوو» ناوبرد كەزیندوو نابێتەوە، هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمانی كوردستانیش رێكارەكانی «بەیاسایی» ناوبرد . بەڵام رۆژی 23ی ئایاری 2023 وەزارەتی دادی هەرێمی كوردستان بڕیارەكەی لەڕۆژنامەی وەقایعی كوردستان بڵاوكردەوەو ناوی هەر نۆ ئەندامەكەی تێدایە كەئامادە دەكرێن بۆ دەنگدان لەپەرلەمانی كوردستاندا.   پارتی: كاراكردنەوەی كۆمسیۆن لەڕووی یاساییەوە هیچ گرفتێكی نییە پێشەوا هەورامی وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»كۆمسیۆن كارایەو نووسراوی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانیشی ناوێت». وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی وتیشی:» وادەیەك دیاری دەكرێت بۆ ئامادەبوونی كۆمسیارە نوێیەكان لەبەردەم ئەنجومەنی دادوەری كۆمسیۆن دەست بەكارەكانی خۆی دەكات و پێویستی بەهیچ رێكارێكی دیكە نییە».   یەكێتی: رێكارەكان گاڵتەجاڕانەیە لوقمان وەردی، جێگری سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»رۆژنامەی وەقایع لەژێر كۆنترۆڵی حزبدایە، لەدیدی یەكێتی و فراكسیۆنەكەیەوە هیچ پرۆسەیەكی هەڵبژاردن دوای ئەوەی سەرۆكی پەرلەمان چەكوشەكەی كێشا بەمێزەكەدا بەڕێوەنەچووە، ئەگەر لەوەقایعی ئەمریكاش بڵاوبكرێتەوە بەگاڵتەجاری دەزانین». «ئەوە مەترسییە لەسەر قەوارەی سیاسی هەرێم نەك دوژمنانی دەرەكی، بۆیە دەبێت ئەو گاڵتەجاڕییە رابگیرێت، سەرۆك بافڵ تاڵەبانی بۆ ئەو هەنگاوەی نامان لەپەرلەمان دەستخۆشی لێكردین كە نەمانهێشتووە كارێكی نایاسایی بكرێت و شكۆی پەرلەمانمان پاراستووە»، لوقمان وەردی وای وت. دوێنێ سێشەممە بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی كوردستان كۆبووەتەوەو چاوەڕوان دەكرێت یەكێتی گفتوگۆ لەگەڵ كۆمەڵ و گۆڕان و یەكگرتوو ئەنجامبدات تا بە»سازان» پرسەكە یەكلابكرێتەوەو هیچ رێكارێك ئەنجامنەدرێت، هەروەها هاوهەڵوێستی یەكێتی بن بۆ رێگری لە رێكارە «تاك لایەنەكەی پارتی لەپەرلەماندا». جێگری سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی دەڵێت:» هەریەك لەكۆمەڵ و یەكگرتوو گۆڕانیش لەگەڵ ئەو هەنگاوەدا نین، بەڵام سەرەڕای ئەوەش لەبەرئەوەی پرسێكی نیشتیمانییە دەرگای گفتوگۆ دانەخراوەو رێگا راستەكە ئەوەیە پارتی واز لەو سەركێشییە بهێنێت و بەگفتوگۆ چارەسەربكرێت». وەك لوقمان وەردی دەڵێت:»ئەوەی لەپەرلەمان روویدا دەریخست كۆتاكان خاوەنی نوێنەری راستەقینەی خۆیان نین«. كۆمەڵ: ئەوەی لەپەرلەمان روویدا هەرگیز دەركردنی یاساو بڕیار نەبووە عومەر گوڵپی ئەندامی دەستلەكاركێشاوەی كۆمەڵی دادگەری لەپەرلەمان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»ئەوەی لەپەرلەمان روویدا هەرگیز پرۆسەی دەركردنی یاساو بڕیارنەبوو، سەرۆكی پەرلەمان بەتەواوەتی دەسەڵاتی هەڵگرتن و كۆتاییهێنانی بەدانیشتنەكان هەیە». هەروەها وتیشی:» دەرفەتی زۆر هەبوو تا لەدۆخی یاسایی و ئاسایی پەرلەماندا هەم كۆمسیۆن كارابكرێتەوە، هەم یاساكە هەمواربكرێتەوە، بەڵام لایەنەكانی دەسەڵات كەسەرۆكایەتی پەرلەمان و زۆرینەی پەرلەمان پێكدەهێنن نەیانكرد». هاوكات، عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری كوردستان لەپەیامێكدا رایگەیاند: پێویستە بۆ مانەوەو بەردەوامیی هەرێم، هەموومان پابەندی پرەنسیپ و یاساكان بین، هیچ لایەنێك پەرلەمان و حكومەت بەهی خۆی و حزبەكەی نەزانێت». عەلی باپیر وتیشی:»سەپاندنی دۆخێكی تایبەت بەسەر هەرێمدا، دژی بنەماكانی تەبایی و پێكەوەژیان و سازانی نیشتیمانییەو هیچ بەرهەمێكی لێ ناچنرێتەوە». بەوتەی سەرۆكی كۆمەڵی دادگەری «بەبێ رێككەوتن و سازانی نیشتیمانی لەسەر چۆنیەتی هەڵبژاردن و هەمواركردنی یاساكەی و كاراكردنەوەی كۆمسیۆن كەهیچ گومانێك هەڵنەگرێت هیچ چارەیەكی دیكەمان نییە».   بزوتنەوەی گۆڕان: كاراكردنەوەی كۆمسیۆن و یاسای هەڵبژاردن بەسازان دەبێت گوڵستان سەعید سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لەپەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەردەوام جەختمان كردووەتەوە لەوەی كاراكردنەوەی كۆمسیۆن و یاساكەی یەك پاكێجەو پێویستە بەسازان بكرێن». وتیشی:»ئێمە بەواژۆكانی خۆمان پابەندین و پێمان گرنگە هێزە سیاسییەكان بەیەكڕیزی یاساكە هەمواربكەنەوەو كۆمسیۆنیش كارا بكەنەوەو بەگفتوگۆ كێشەكان چارەسەربكەن».   یەكگرتوو : لێكەوتەكانی كۆبوونەوەكە نابێت ببێتە مایەی زیاتر ئاڵۆزكردنی دۆخەكە ئەنجومەنی جێبەجێكردنی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو تێیدا هاتووە كە « ئەوەی روویدا لەپەرلەمانی ماوەبەسەرچوو، راستی و دروستی هەڵوێستی دڵسۆزانەی یەكگرتووی دەرخست كەدژی درێژكردنەوەی بێ پاساوی پەرلەمان و دواخستنی هەڵبژاردن بوو». یەكگرتوو هیواخوازە بڕیارو لێكەوتەكانی كۆبوونەوەكانی پەرلەمان نەبێتە مایەی زیاتر ئاڵۆزتركردنی بارودۆخی هەرێم و دواخستنی هەڵبژاردنەكان.

هاوڵاتی بارزانی و تاڵەبانی لەسەر پرسە داراییەكانی هەرێم رێككەوتن و ئەو كورتهێنانە داراییەی كە لەسەرەتای ئەمساڵدا بۆ مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و مینحەی شەهیدان دروست نەبوو چارەسەركرا لەڕێگەی ئەو وەرەقە چاكسازییەی تیمی یەكێتی بۆ مەسرور بارزانی ئامادەی كردبوو. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم رۆژی دووشەممە كۆبوونەوەو تێیدا بڕیاردرا كەدابەشكردنی مووچە بكرێتە سیادی، كەپێشتر تیمی یەكێتی لەحكومەت داوایان كردبوو رێژەی 43% بۆ پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو 57% بۆ پارێزگای هەولێرو دهۆك نەمێنێت و ئەوە جێبەجێكرا. بەهۆی میكانیزمی 43% بۆ پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو 57 بۆ پارێزگاكانی هەولێرو دهۆك، كورتهێنانی دارایی بۆ مووچە دروست دەبوو بەتایبەت دوای بایكۆتكردنی تیمی یەكێتی لەمانگی تشرینی دووەمی 2022، كە بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتی سلێمانی نزیكەی 750 ملیار دینار قەرزارە بەهۆی كورتهێنانی داراییەوە كە لەسەرەتای كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمەوە دەستیپێكردووە. لەڕێكخستنەوەی دارایی گشتی سەرجەم داهاتەكان دەكرێنە سەر یەك هەژماری بانكی و وەزارەتی دارایی لێی بەرپرس دەبێت و سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی لەنزیكەوە چاودێری دەكەن. هەروەها رێكخستنەوەكە شەفافیەتی داهات زیاتر دەكات و ئەولەویەتی حكومەت بۆ دوانەخستنی دابەشكردنی مووچە بەرجەستە دەكات، بۆ ئەو مەبەستەش دوێنێ سێشەممە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی و ئابووری حكومەت لەنووسراوێكدا جێبەجێكردنی راسپاردەی رێككەوتنەكەی مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانی بۆ ئیدارەدانی داهات و خەرجكردنەوەی راگەیاند. چیتر مووچە لەسەر بنەمای ٪٤٣ بۆ سلێمانی و ٪٥٧ بۆ هەولێر و دهۆک دابەش ناکرێت بەپێی بڕیارێك كە واژۆی ئاوات جەناب نوری، وەزیری دارایی و ئابوری لەسەرەو ئاڕاستەی سەرجەم وەزارەت و بەڕێوەبەرایەتی و دەستەكان كراوە، بەپێی بڕیارێك كە لەكۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران دراوە، سەرجەمی داهاتە گشتییەكانی هەرێمی كوردستان رێكدەخرێتەوەو بەناوەندیی دەكرێت. هەروەها ئاماژە بۆ ئەوەكراوە كەگشت داهاتەكانی ئەژمێری داخراوی تایبەت بەداهاتی گشتی دابنرێن و بەئیشعار بخرێنەسەر ئەژمێری داخراوی تایبەتی وەزارەتی دارایی و ئابوری لەبانكی منارە. بەو پێیەی هەرێمی كوردستان رێككەوتنی لەگەڵ حكومەتی عێراق كردووەو لەسەر پڕۆژە بودجەی عێراق كەبڕیارە مانگانە یەك ترلیۆن و 250 ملیار دینار بەكاش بگاتە هەرێمی كوردستان و لەبەرامبەردا هەرێم 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەو نیوەی داهاتی گومرگ بداتەوە بە بەغداد، بۆیە پارتی و یەكێتی لەئاستی حكومەتدا پێیانوایە بەگەشتنی پارەكەی بەغدا زۆربەی كێشە داراییەكان بەتایبەت بۆ مووچە چارەسەر دەبن، چونكە بەغداد تەنها بۆ مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و شایستەی دارایی پێشمەرگە نزیكەی 910 ملیار دینار رەوانە دەكات كە بەبێ كورتهێنان مووچەی پێ دابیندەكرێت. وەزارەتی دارای بەرپرسی یەکەمە لە کورتهێنانی دارایی و مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانی لە نزیکەوە چاودێری دەکەن سەرچاوەیەك لەئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان ئەوەی بۆ هاوڵاتی دووپاتكردەوە بۆ لەمەودوا دەبێت مووچەی سەرجەم وەزارەت و دەستەو فەرمانگەكان لە سێ رۆژ بۆ یەك هەفتەدا دابەشبكرێت هاوشێوەی عێراق، وتیشی:» ئەگەر پڕۆژەی بودجە وەك ئەوەی ئێستا هەیەو دەستكاری ماددەكانی (12،13،14) نەكرێن كەتایبەتن بەپشكی هەرێمی كوردستان، دۆخی دارایی باش دەبێت و دابەشكردنی مووچە وەك ئێستا نابێت كەمیدیاكان دەیكەنە هەواڵ و سێ هەفتە دەخایەنێت، بەڵكو سێ رۆژ بۆ هەفتەیەك دەخایەنێت». هەروەها باسی لەوەشكرد حكومەتەكەی سودانی لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان پشتیوانی كراوەو بەشدارن لەحكومەتدا و بەشدارن لەئیدارەدانی دەوڵەتی فیدڕاڵی عێراق» سودانی تێگەیشتووە لەوەی پشتیوانی كردنی كورد پاڵپشتیەكی بەهێزە بۆ بەردەوامی حكومەتەكەی». هەروەها بەغداد مانگانە زیاتر لە 300 ملیار دینار بۆ وەبەرهێنان رەوانەی هەرێمی كوردستان دەكات لەگەڵ داهاتی نانەوتی كەمانگانە زیاترە لە 200 ملیار دینار، هەرێمی كوردستان پاش دابینكردنی مووچە نیو ترلیۆن دیناری بۆ پڕۆژەكانی وەبەرهێنان و پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان بۆ دەمێنێتەوە. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، كە لەئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان دەستیكەوتووە، تیمی یەكێتی متمانەیان لادروست بووە بۆ چارەسەركردنی كێشە داراییەكان، بەو پێیەی چیدیكە كێشەی نەبوونی پارەی كاش بۆ مووچەخۆرانی سلێمانی دروست نابێت كەئەوە وەك خۆیان دەڵێن لای یەكێتی ئەولەویەتی تیمەكەیان بووە. هەروەها رێككەوتنی تیمی پارتی و یەكێتی لەسەر دانەوەی قەرزەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان نەكراوە كە زیاترە لە 30 ملیار دۆلار بەپێی داتای فەرمی ئەنجومەنی وەزیران، بەڵام ئەو پرسەش پاش پەسەندكردنی بودجەو بەدیاركەوتنی مانەوەی پارە پاش دابینكردنی مووچە گفتوگۆی چڕی لەسەر دەكرێت، بۆ ئەوەی بەشێك لەو پارانە بۆ دابینكردنی پڕۆژەی وەبەرهێنان و خزمەتگوزاری تەرخان بكرێت و بەشێكی بۆ دانەوەی قەرزەكان بێت. بەپێی زانیارییەكانی بەردەست هاوڵاتی، پارتی دیموكراتی كوردستان بەرنامەی بۆ ئەو پارەیە دیاری كردووە كە لەبەغداوە بۆ هەرێم رەوانە دەكرێت و دەیانەوێت زۆرینەی ئەو پارەیە بۆ پاكتاوی قەرزەكانی حكومەت دابین بكەن، بەڵام یەكێتی دەیەوێت بەشی زۆری ئەو پارەیە بۆ پڕۆژەكان خەرجبكرێت. بەرپرسانی كارگێڕی لەسلێمانی هۆشدارییان داوەتە یەكێتی كە دوای پەسەندكردنی پڕۆژە بودجەی عێراق پێویستە ئاوەدانی و دەستپێكردنەوەی پڕۆژەكان بەچڕی لەسەرجەم ناوچەكان دەستپێبكاتەوەو پارەی بەڵێندەرانی سنورەكە بدرێتەوە تاپڕۆژەی نوێ وەربگرن، ئەو هۆشدارییەش بەفەرمی گەیەندراوەتە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم.

هاوڵاتی بەوتەی ئەندامێکی ئەنجومەنی کەمپی مەخمور گەمارۆدانی کەمپەکە لەسەر داوای تورکیایە و سوپای عێراق دەیەوێت تەلبەندی بکات و پاشان کامێرای لێ جێگیربکات، فەرماندەیەکی پێشمەرگەش دەڵێت تورکیا لە ساڵێکدا 11 جار بۆردوومانی کردووە. دوای ئەوەی لەشەوی ڕابردوەوە هێزێکی زۆری سەربازی عێراق دەوری کەمپی مەخموریانداوە، هاوڵاتیانی ناو کەمپەکە چوونەتە بەرامبەر سوپای عێراق و ڕێگە نادەن هێزەکە نزیکتر ببنەوە. بێوار ئەنوەر ئەندامی ئەنجومەنی کەمپی مەخمور بەهاوڵاتی وت: تائێستا ئەمە سێیەم جارە سوپای عێراق و پارتی دەیانەوێت کەمپی مەخمور تەلبەند بکەن و چاودێری بخەنەسەر. وتیشی: بەڵام ئێمە بەهیچ شێوەیەک ڕێگا بەوە نادەین چونکە بەپێی یاسای نەتەوەیەکگرتوەکان ئێمە پەنابەرین و بەبڕیاری ئەوانیش جێگیر بووین و هەمومان خەڵکی مەدەنین ئەو بڕیارەش لەسەر داوای تورکیایە کە دەیەوێت چاودێری توند بکرێتە سەر کەمپەکە. ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی کەمپی مەخمور دەشڵێت پێشتر حکومەتی عێراقیان ئاگادار کردووەتەوە کە کەمپەکە پەنابەری سیاسین و تەلبەندکردنی کەمپەکە لەبەرژەوەندی عێراقدا نییە. بێوار ئەنوەر هۆشداریش دەدات لەوەی خەڵکی کەمپەکە ئەگەر گیانی خۆشیان بکەنە قوربانی ئامادەنین ڕێگە بدەن کەمپەکە تەلبەند بکرێت و چاودێرییان بخرێتەسەر. هەر لەوبارەیەوە غای فەیسەڵ فەرماندەی پێشمەرگە لەسنوورەکە بەهاوڵاتی وت: پێشر وەکو یەکێتی ناوبژیوانیمان کردووە و دانوستانمان ئەنجامداوە، جگە لەوەش بە بەردەوامی لە لایەن پارتییەوە ڕێگیریان لێ دەکرێت بە تایبەتی کابینەی نۆی حکومەتی هەرێمەوە ڕێگە نادرێت نەخۆشەکانیان ببەنە نەخۆشخانەکانی هەولێر و خواردن و پێداویستیان پێ بگات. غازى فەیسەڵ ئاماژەى بەوەشکرد، دەوڵەتی تورکیا لە ساڵێکدا ١١ جار کامپەکەی بۆردمان کردووە بە فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان، پێویستە لە ئاسمانەوە بپارێزرێن، تەنیا دوژمنیش لە ناوچەکەدا، کە زیانی هەیە و پێویستە ڕووبەڕویان ببینەوە چەکدارانی داعشن. کەمپی مەخمور لەقەزای مەخمورە سەر بەپارێزگای هەولێر لەهەرێمی کوردستان، کەمپەکە زیاتر لە 30 ساڵە پەنابەرانی باکوری کوردستانی تێدا نیشتەجێن و ئێستا ژمارەیان زیاتر لە 11 هەزار کەسە و زیاتر لەنیوەیان ژن و منداڵن

هاوڵاتی هەستیارییەكانی هەڵبژاردنەكانی توركیا بەرۆكی ئێران دەگرێت بە تایبەت كە ئەو دوو وڵاتە مێژوییەكی دور و درێژییان لە دۆستایەتی و دوژمنایەتیی یەكتر هەیە و لەو سۆنگەیەوە سەركەوتنی یان شكستی ئەردۆغان و كلچدارئۆغڵو جێگەی بایەخە. ئەردۆغان و كلچدار ئۆغڵو كە دوو ركابەری سەرەكیی پۆستی سەرۆك كۆماریین لە توركیا پلانی و بەرنامەی جیاوازیان هەیە و هەر دووكیان جەخت لە توندوتۆڵكردنی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئێران دەكەنەوە ئەوەشی رونە كۆماری ئیسلامی وەك چۆن لە ساڵی 2001 پشتیوانیی بۆ ئەردۆغان دەربڕی سەرەڕای هەموو ململانێكان لە ئێستاشدا مەیلی بۆ ئەردۆغان هەیە. لە ماوەی زیاتر لە 20 ساڵ دەسەڵاتی ئەردۆغاندا ململانێكانی تاران و ئەنقەرە لە سوریا و عێراق و هەرێمی كوردستان تا دەگاتە ئازەربایجان و ناوچەكانی قەوقاز زیاتر بوە و هاوشانی ئەو ململانێیە، توركیا رۆڵی فریادڕەسی بۆ هەندێك قۆناغی كۆماری ئیسلامی بینیوە بە تایبەت كە لە كاتی سزا ئابورییەكانی سەر ئێران لە دوای ساڵی 2018 بۆیە دەسەڵاتی ئێستای توركیا لە بەرامبەر داهاتی زیاتردا هاوكاریی كۆماری ئیسلامی كردوە بۆ دەربازبون لە گەمارۆ و سزاكانی رۆژئاوا. ئەردۆغان كە لە چوارچێوەی بەرژەوەندییە ئابورییەكانیدا پابەندی گەمارۆ ئابورییەكانی ئەمریكا و ئەوروپا دژی كۆماری ئیسلامی نەبوە و سەركەوتنی دەبێتە مایەی دڵخۆشیی دەسەڵاتی ئێستای تاران بە تایبەت كە ئێران تا ئێستاش هیچ ئاسۆیەكی رونی لەبەردەمدا نییە بۆ زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی و نەمانی سزا نێودەوڵەتییەكان لەسەری. كلچدارئۆغلو رایگەیاندوە لە ئەگەری سەركەوتنیدا پلانی ستراتیژیی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە و دەیەوێت لەو چوارچێوەیەدا (توركیا، ئێران، سوریا، عێراق) پێكەو كۆببنەوە و وتیشی بڕوای وایە ئەگەر ئەم چوار وڵاتە لە ژێر چەترێكدا كۆببنەوە ئەوا دەتوانن كێشەكانیان چارەسەر بكەن. لێدوانێكی كڵچدارئۆغلو كە لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی توركیا رایگەیاند مایەی سەرنجە، ئەو وتی: عەلەوییە و لە دەرسیم لەدایكبوە و رەچەڵەكی دەگەڕێتەوەوە بۆ دانیشتوانی خوراسانی باكور لە ئێران ئەوەش بۆ سیاسەتمەدارانی كۆماری ئیسلامی وەك پەیامێكی سیاسیی لێكدرایەوە كە ئەویش دەتوانێت دۆستایەتیی و دراوسێتیی تاران و ئەنقەرە گەرموگوڕ بكات. ئەردۆغان و كلچدارئۆغڵو هەردووكیان جەختیان لە بەهێزكردنی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئێران كردوەتەوە بەو جیاوازییەی ئەردۆغان ئەزمونێكی 20 ساڵەی لەگەڵ كۆماری ئیسلامی هەیە و لەو ماوەیەدا سەرەڕای ململانێكان، حكومەتەكەی ئەو زیاترین پەیوەندیی سیاسیی و هاتوچۆی دیپلۆماسیی لەگەڵ تاران هەبوە بەڵام سیاسەتی گشتیی ئێستای كلچدارئۆغلو بۆ زیندوكرندوەی پەیوەندییە سیاسییەكانە لەگەڵ وڵاتانی رۆژئاوا كە لەسەر دەستی ئەردۆغان گرژیی زۆری بەخۆیەوە بینیوە. غاندی توركیا یان كوردی خوراسان كلچدارئۆغلو كە خۆی و پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) بە میراتگری مستەفا كەمال ئەتاتورك دەزانێت و سیاسەتی روو لە رۆژئاوا پەیڕەو دەكات و بە غاندی توركیا ناو دەهێنرێت رەنگە لە سزا نێودەوڵەتییەكانی دژی كۆماری ئیسلامی، هاوكاریی زیاتری ئەوروپا و ئەمریكا بكات بۆیە گومانی تێدا نییە لە ئەگەری سەركەوتنی ئەو بۆ سەرۆك كۆماریی توركیا هەماهەنگیی زیاتر لەگەڵ وڵاتانی رۆژئاوا دەكات و ئەوەش نیگەرانیی ئێرانی لێدەكەوێتەوە. ئەو لە پەیامەێكی ڤیدیۆیدا رایگەیاند ئەبێت هەموو كەس ئەوە بزانێت من موسوڵمانێكی (عەلەوی)م و لە دێرسیم لەدایكبووم كە رەچەڵەكی باوباپیرانم دەگەڕێتەوە بۆ دانیشتوانی خوراسان لە باكوری رۆژهەڵاتی ئێران ئەگەرچی ئەو زۆر ئاماژەی بە كوردبونی خۆی نەكردوە، بەڵام ئەوەی رونە ئەو كوردە و بە پێی مێژوی رەچەڵەكی باوباپیرانی لە كوردەكانی خوراسانە كە خاوەنی مێژویەكن لە بەرەنگاربونەوی دەسەڵاتی عوسمانییەكان لە رابردوودا. كلچدارئۆغلو هیچ پەیوەندیی و ئەزمونێكی سیاسیی لەگەڵ كۆماری ئیسلامیدا نییە و تا ئێستا نە دۆستایەتیی كردون و نە دوژمنایەتیی بۆیە بە بڕوای شارەزایانی سیاسیی و دیپلۆماسیی لە ناوخۆی ئێران سەركەوتنی ئەو لە گەڕی دووەمی هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماریی توركیا كاریگەرییەكی ئەوتۆی لە پەیوەندییەكانی نێوان ئەنقەرە و تاراندا نابێت. ئەوەی بەدی دەكرێت كرانەوەی كڵچدارئۆغڵوە لەگەڵ كورد لە باكور و دورنییە بەو بانگەشانەی كە كردویەتی بۆ ئازادیی سەڵاحەدین دەمیرتاش، هاوسەرۆكی پێشوتری پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) و سیاسەتمەدارانی كورد لەو بەشەی كوردستان بووبێتە مایەی دڵخۆشیی بۆ ژمارەیەك چالاكوان و سیاسەتمەداری كورد لە بەشەكانی دیكە و بە تایبەت لە رۆژهەڵاتی كوردستان. ئەگەرچی كورد لە رۆژهەڵات هیچ هیوایەكی ئەوتۆی بۆ گۆڕانكاریی گەورەی سیاسیی لە ئەگەری سەركەوتنی كلچدارئۆغلو هەڵنەچنیەوە، بەڵام شكستی ئەردۆغان وەك دەستكەوتێكی گەورە و بەهێزبونی پێگەی كورد لەقەڵەم دەدەن.   ئاواتی شكستی ئەردۆغان لە رۆژهەڵات هەڵبژاردنەكانی توركیا بۆ كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان كە تا ئێستا عەفرین و كۆبانێ و بە گشتی رۆڵی ئەردۆغان لە داگیركردنی بەشێكی زۆری خاكی رۆژئاوای كوردستان بە هۆكاری سەرەكیی دەزانن، هەستیارە و تەنانەت لە رۆژهەڵات ئامادەكاریی كراوبو كە ئەگەر ئەردۆغان سەركەوتن بەدەست نەهێنێت ئاهەنگ ساز بكرێت. بەهۆی ئامادەكارییەكان كورد لە رۆژهەڵات بۆ ئاهەنگێڕانی شكستی ئەردۆغان، هێزی ئەمنیی زۆر لە شارەكانی ئەو بەشەی كوردستان بڵاوەی پێكرابو. لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكاندا دەركەوتوە ئەو هاوڵاتییانەی توركیا كە دانیشتوای ئێرانن زۆرینەیان دەنگیان بە كلچدارئۆغلو داوە و ئەو توانیویەتی 53.92%ی دەنگەكانی ئەو وڵاتە بۆ خۆی بەدەست بهێنێت و رێژەی 42.8%ی دەنگدەرانی توركیا لەو وڵاتە دەنگیان ئەردۆغان داوە. لە ماوەی دەسەڵاتی ئەردۆغاندا زۆرترین خۆپیشاندان لە دژی سیاسەتكانی ئەو و توركیا لە رۆژهەڵات كراوە و لە ساڵی 2014 و لە كاتی جەنگی كۆبانێ تا داگیركردنی عەفرین و سەرێكانی لە رۆژئاوای كوردستان دەیان جار لەو بەشەی كوردستان خۆپیشاندانی سەرەتاسەریی ئەنجام دراوە و وێنە و پۆستەرەكانی ئەردۆغان سوتێنراون و لە بەرامبەریشدا ژمارەیەك بە رەچەڵك تورك لە رۆژهەڵات و ئێران پشتیوانیان بۆ ئەردۆغان دەربڕیوە كە ئەوەش هەندێكجار بوەتە مایەی پێكدادانی كورد و تورك. بە گشتی پشتیوانی و دژایەتیی ئەردۆغان لە لایەن تورك و كورد لە رۆژهەڵات و ئێران بەدی دەكرێت و تەنانەت پێشبینیی ئەوە كراوە لە ئەگەری سەركەوتنی ئەردۆغان توندوتیژیی توركە توندڕەوەكانی رۆژهەڵات و ئێران بەرامبەر كورد زیاد بكات.   ئەردۆغان 20 ساڵ دۆستایەتی و دژایەتیی ئێران ئیسلامیبونی ئەردۆغان بۆ كۆماری ئیسلامی سەرنجڕاكێشترە بە تایبەت ئەو كاتانەی ئەو بانگەشەی دژایەتیی ئیسرائیل دەكات رەنگە فێنكاییەك بە دڵی بەرپرسانی ئێراندا بێت، بەڵام لە هەمان كاتیشدا تاران بێ ئاگا نییە لەوەی كە پشتیوانییە نەتەوەپەرستییەكانی ئەردۆغان لە وڵاتی ئازەربایجان هۆكارێكی دیكەی توندبونەوەی گرژییەكانی باكۆ و تارانە. ئەگەرچی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی لەسەرەتای دەركەوتنی پارتی داد و گەشە (ئاكەپە) و رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی ئەو پارتە مەیلی پشتیوانیی بۆ دەربڕیون، بەڵام لە دوای ساڵی 2011 و لەگەڵ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی «بەهاری عەرەبی» توركیا لە زۆربەی ئاڕاستەكاندا پێچەوانەی كۆماری ئیسلامی هەنگاوی ناوە  و جوڵاوەتەوە تەنانەت لە سوریا و عێراق تا دەگاتە میسر و ئەفغانستان دژایەتیی تاران و پشتیوانیی ئەو لایەنانەی كردوە كە نەیاری كۆماری ئیسلامی بون لە ناوچەكە. ئەردۆغان بەوەشەوە نەوەستاوەتەوە لە ئازەربایجان هۆنراوەی بۆ سەربەخۆیی ئازەرییەكانی ئێران وت و ئاواتی سەربەخۆیی بۆ خواستن كە ئەوەش ناڕەزایەتیی توندی كۆماری ئیسلامی لێكەوتەوە و وەزارەتی دەرەوەی توركیا رایگەیاند هەڵەتێگەیشتن رویداوە و ئێران بە دۆست و دراوسێیەكی گرنگی وڵاتەكەمان دەزانین. توركیا بە پێشەنگایەتیی ئەردۆغان لە 12 ساڵی رابردودا سیاسەتەكانی هەندێكجار لە ململانێوە بۆ دوژمنایەتییەكی ئاشكرای كۆماری ئیسلامی گۆڕیوە بۆ نمونە سەرەتای تێكچونی دۆخی سوریا دژی رژێمی بەشار ئەسەد كە بە هاوپەیمانی تاران لەقەڵەم دەدرێت، وەستایەوە و پشتیوانیی ئەو گروپە توندڕەوە ئیسلامییانەی كرد كە دژی دەسەڵاتی دیمەشق شەڕیان دەكرد. لەمیسر هانی حكومەتەكەی موحەمەد مورسی دەدا كە دژی كۆماری ئیسلامی ئێران بوەستێتەوە و توركیا چوە ژمارەیەك هاوپەیمانێەتییەكی وەك سعودیە و ئیمارات بۆ هێرشكردنە سەر حوسییەكانی یەمەن كە ئەوانیش سەر بە ئێرانن، لە ئەفغانستان هەوڵی لێكنزیكبونەوەی لەگەڵ رێكخراوی تالیبان دەدا دژی تاران و تەنانەت لەم دواییانەدا بە ئاشكرا لەگەڵ باكو هەوڵی دابڕانی ئێرانیان لە ئازەربایجان دەدا و وای لە كۆماری ئیسلامی ئێران كرد بە بێ لەبەرچاوگرتنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ باكۆ، پشتیوانیی لە ئەرمینیا بكات. ئەردۆغان بۆ شوێن لێژكردنی ئێران لە بواری غاز و گواستنەوەی نەوت بۆ ئەوروپا هەموو هەوڵەكانی خستەگەڕ و ئەو هەوڵانەی لە دۆزینەوەی نەوت لە باكوری كوردستان و تا دۆزینەوەی غاز لە دەریای رەش هەمووی لە چوارچێوەی پەراوێزخستنی كۆماری ئیسلامی بوو لەو بوارەدا. هەر لە سەردەمی ئەردۆغاندا و بە بیانوی شەڕ دژی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) و رێگریی لە كۆچبەران زۆرترین سنوری نێوان باكوری كوردستان و رۆژهەڵاتی كوردستان كۆنكرێت كرا و زۆرترین كامێرای چاودێریی بنكەی سەربازیی توركیا لەو سنورانە جێگیر كران. سەرەڕای هەموو ئەو دژایەتییانەی توركیا لەسەر دەستی ئەردۆغان روبەڕوی كۆماری ئیسلامی ئێران بوەتەوە بەڵام تاران دەسەڵاتێكی هاوشێوەی ئەردۆغان لە ترسی گواستنەوەی دیموكراسی و ئازادیی لە سنورەكانی توركیاوە بۆ وڵاتەكەی بە باشتر دەزانێت. سیاسەتی ئێستای ئەردۆغان بە هاوكاریی و ململانێی هاوكات و ركابەرایەتیی لە بەرامبەر ئێران لەقەڵەم دەدرێت بەڵام تاران و ئەنقەرە لە ئێستادا دۆستێكی ستراتیژییان هەیە كە ئەویش مۆسكۆ-یە بۆیە ئێستا كە ئەردۆغان خۆی بە نەیاری ئەمریكا و رۆژئاوا لەقەڵەم دەدات مایەی دلگەرمیی كۆماری ئیسلامی و روسیایە. لەگەڵ هەمو ئەو دژایەتییانەی ئەردۆغان بەڵام ئەوەیكە لە پێناو بەرژەوەندیی ئابوریدا، توركیا بوەتە شوێنێكی پارێزراو بۆ بازرگانییە شارەواەكانی ئێران و خۆدزینەوە لە سزاكان لە بەرژەوەندیی كۆماری ئیسلامیە و پێناچێت سیاسەتی كلچدارئۆغلو كە نزیكایەتییە لەگەڵ ئەوروپا و ئەمریكا لە بەرژەوەندیی دەسەڵاتی ئێستای تاراندا بێت.   ئابوریی ئەردۆغان لە حەوشەی ئێران لە ئامارەكاندا دەركەوتوە هەناردەی توركیا لە 10 ساڵی رابردودا بۆ سوریا سەرەڕای جەنگ لەو وڵاتە چەند قاتی ئێران بووە و لە ساڵی رابردودا گەیشتوەتە دوو ملیار و 234 ملیۆن دۆلار لە كاتێك هەناردەی ئێران لەو ساڵەدا بۆ سوریا 243 ملیۆن دۆلار بووە كە ئەوەش 10 هێندە لە توركیا كەمترە. مەسعود خوانساری، سەرۆكی ژوری بازرگانیی ئێران ئاشكرای كردوە؛ ئابوریی وڵاتەكەی 500 ملیار دۆلار لە دوای ئابوریی وڵاتی توركیاوەیە لە كاتێكدا ئەو وڵاتە گیرۆدەی گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی جیهانە و دەگاتە زیاتر لە 84%. شیكەرەوانی ئابوریی و سیاسیی ئێران بە دۆڕاوی ململانێی بازرگانیی نێوان ئەنكەر و تاران دەزانن و لە ئامارەكانیشدا دەركەوتوە 30%ی بازرگانیی سوریا لەگەڵ توركیایە بەڵام تەنها 3% بازرگانیی ئەو وڵاتەی كە ئێران شەڕی بۆ دەكات و چەكدارانی پڕچەك دەكات پشكی تێیدایە. بە هەمو ئەمانەشەوە رەنگە بژاردەی ئێستای كۆماری ئیسلامی ئێران ئەردۆغان بێت چونكە لە چوارچێوەی سێ كوچكەی روسیا و توركیا و ئێران دژی ئەوروپا و ئەمریكا دەجۆڵێنەوە.

شەنای فاتیح بەڕێوەبەری چاودێری كۆمەڵایەتی سلێمانی ئاشكرای دەكات بەشێك لەبەساڵاچوان كەسوكاریان هەیەو ئامادەنین لەخۆیانیان بگرن و بەخێویان بكەن، دەشڵێت:» بەشێكی بەساڵاچووان لەباخچەی خانەكەدا دادەنیشن و كاتەكانیان بەیاری دۆمینەوە بەسەردەبەن». لەهەرێمی كوردستاندا چوار خانەی بەساڵاچووان هەیە ئەوانیش خانەی بەساڵاچووانی هەولێر-سلێمانی-دهۆك-گەرمیان، كە بەساڵاچووان لەخۆدەگرن بەچەند مەرجێكی تایبەت كە. مەرجەكانیش ئەوەیە پێویستە ژنان لەتەمەنی ٥٥ ساڵیداو پیاو لە ٦٠ ساڵیدا بێت و عێراقی بن و نەخۆشی گوازراوەو دەروونی نەبێت و بێ كەس بێت و شوێنی حەوانەوەی نەبێت.  بەپێی ئامارێكی وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی كەدەست هاوڵاتی كەوتووە، لەهەرێمی كوردستاندا لەكۆی چوار خانەی بەساڵاچووان لەشارەكانی هەولێرو سلێمانی و دهۆك و ئیدارەی گەرمیان 152 بەساڵاچوو دەمێننەوە كە لەهەولێر 44 پیاوو 24 ژن، سلێمانی 18 پیاوو شەش ژن، دهۆك 26 پیاو و 22 ژن، گەرمیان نۆ پیاوو سێ‌ ژن و ئەم ژمارانە بەردەوام لەگۆڕانكاریدان. بەشێك لەخانە بەساڵاچووەكانی هەرێمی كوردستان كێشەی نەبوونی بودجەی پێویست و كەمی كارمەندیان هەیەو خێرخوازان مانگانە بەبڕە پارەیەك هاوكاری خانەكان دەكەن. ژیار جەلال بەڕێوبەری چاودێری كۆمەڵایەتی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەو بەساڵاچووانەی لەخانەی بەساڵاچووانی سلێمانیدا دەژین سەرجەمیان بێ كەسوكارنین، زۆربەیان كەسوكاریان هەیەو هەشیانە كەسوكاریان دیار نیە یاخود نەهاتوون بەدەمیانەوە». هەروەها وتیشی:» بەشێكی بەساڵاچووان لەباخچەی خانەكەدا دادەنیشن یان كاتەكانیان بەسەیری تیڤی و یاری دۆمینەوە بەسەردەبەن و بەشێكیشیان مۆڵەت وەردەگرن و دەچنە بازاڕ یان سەردانی كەسوكاریان دەكەن». بەڕێوەبەری چاودێری كۆمەڵایەتی سلێمانی لەسەر پرسی خزمەتگوزاری خانەكە باسی لەوەكرد  كەخزمەتگوزاری تەندروستی چەند كاروبارێكی سادەی ڕۆژانە لەرێگەی بنكە تەندروستیەكانەوە ئەنجامدەدرێت و  بۆ نەشتەرگەری گەورە دەبێت داوا لەخێرخواز یان نەخۆشخانەكان بكرێت بۆ ئەوەی بەبێ بەرامبەر یان بەنرخێكی كەمتر ئەنجامبدرێت و بۆ دەرمانەكانیشیان پێویستە بەڕێوەبەرایەتی دابینی بكات یان داوا لەخێرخوازان بكرێت خەرجیی دەرمان دابین بكەن. «هاتنی كەیسی نەگونحاوی وەك نەخۆشی دەروونی و عەقڵی، یان نەگونجانی تەمەنی بەساڵاچووەكە و هەروەها كەمی كارمەندی چاودێر و كارگوزار بۆ خزمەتكردنی بەساڵاچووەكە چەند گیروگرفتێكن لەخانەكەماندا هەیە». ژیار جەلال وای وت.  بەڕێوەبەری چاودێری كۆمەڵایەتی سلێمانی ئەوەشی خستەڕوو: «بەشێكی خەرجی خانە بەساڵاچووەكان حكومەت دابینی دەكات، بەڵام سێ مانگ جارێك پارە وەرەدەگرن كە ئەویش لەكاتی خۆیدا نادرێت، هەروەها بڕێك پارەی خێرخوازیان هەیە كەمانگانە وەریدەگرن و خەرجی خانەكەی پێ دابین دەكەین». بەپێی شەریعەتی ئیسلام، واجبە لەسەر كوڕو كچ  یان كەسوكار دایك یان باوك  یان مام و خاڵ و پور و داپیرەو باپیرە یان هەر كەسوكاری بێت بەخێویان بكەن و پێداویستییەكانیان بۆ دابین بكەن، ئەوەش وەك پاداشتی خوای گەورە دادەنرێت، سەرباری ئەوەی رێژەی 95% خەڵكی هەرێمی كوردستان مسوڵمانن، بەڵام بەشێكی كەم لە كوڕان و كچان دوای هاوسەرگیریان ئامادەنین دایك و باوكیان لەخۆبگرن و خۆیان دەیانبەن بۆ خانەی بەساڵاچوان، ئەوەش بەكارێكی نامرۆڤانە دادەنرێت لەئاستی كۆمەڵایەتی و ئاینیدا. محەمەد زۆراب یەكێكە لەو بەساڵاچوانەی لەگەڵ هاوسەرەكەی تازە لەخانەی بەساڵاچوانی سلێمانی وەرگیراون، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»من كەسوكارم هەیە هەم برا و هەم خوشكەزا، هاوسەرەكەشم بە هەمانشێوە». وتیشی:»بەڵام نە براكانم و نە خوشكەزاكانم نەیانگرتوومەتە خۆ هەرچەندە موڵكێكی زۆرم بۆ بەجێمابوو و پارەی موڵكەكانیشیان لەدەست دەركردم، ئێستاش ئامادەنین بەخێومان بكەن و خۆشمان منداڵمان نییە». وەك ئەو بەساڵاچووە دەڵێت:»هەرچەندە خانووشم هەیە، بەڵام بەهۆی باری تەندروستی خۆم و هاوسەرەكەم ناتوانین كاروباری ڕۆژانەمان ئەنجام بدەین و بەناچاری ڕوومان لەخانەی بەساڵاچوان كردووە».

ڤانە حەمە باوكی یوسفی تەمەن سێ ساڵان بیری لەوە كردووەتەوە چەك هەڵبگرێت، دوای ئەوەی كوڕەكەی توانای رۆیشتنی لەدەستدا بەهۆی هەڵەیەكی پزیشكیەوە .باوكی یوسف ئەم كارە بۆ تۆڵەسەندنەوە ناكات، بەڵكو بۆ بەرگریكردن لەخۆی دەیەوێت بیکات، ئەوەش دوای ئەوەی ویستی لەرێگای یاساوە مافی خۆی وەربگرێتەوە، بەڵام رووبەڕووی هەڕەشە بووەوە. كۆتایی ساڵی رابردوو كاتێك یوسف تۆفیق، تەمەن سێ ساڵان تووشی سكچوون بوو، باوكی دەستی گرتوو بەپێكانی خۆی چووە لای نۆرینگەیەكی پزیشكی لە گەڕەكەكەی خۆیان، بەڵام لەو سەرەوە بەقاچێكی ساردوسڕی بێجووڵە گەڕایەوە. تۆفیق باوكی یوسف  بۆ هاوڵاتی دواو وتی: «كوڕەكەم ئێستا بەزەحمەت دەتوانێت بجوڵێت، گریان و ئازار ئۆقرەیان لەبەر هەڵگرتووە.» دایك و باوكی یوسف دەڵێن:» یاریدەدەرێكی پزیشك لەنۆرینگەی گەڕەكەیان بەزۆر چوار دەرزی لە یوسف داوە سەرەڕای ئەوەی كە ئەوان ناڕازی بوون، دەشلێن هەر كە دەرزییەكەی لێدا، راست لەهۆش خۆی چوو». سەرەڕای بوونی راپۆرتی پزیشكیی كە وەك بەڵگەی تێكچوونی دۆخی تەندروستی یوسف خراونەتەڕوو، باوكی یوسف وتی: «ژیانمان لەمەترسیدایەو ناچارم چەك هەڵبگرم بەهۆی هەڕەشەكردن لەسەرمان دژی ئاشكراكردنی ئەو كێشەیە بۆ رای گشتی». باوكی یوسف پەنای بردووەتە بەر دادگا بەڵام دەڵێت كە كاروبارەكان «زۆر بەخاوی» دەڕۆنە پێش وهێشتا دادگا یەكەم دانیشتنی خۆی ئەنجام نەداوە لەسەر ئەو كێشەیە. ئەوانەی وەكو باوكی یوسف پەنا دەبەنە بەر دادگا بۆ وەرگرتنەوەی مافی خۆیان، زۆرجار بەدەست بەتاڵی دێنە دەرەوە، چونكە كەیسەكانی هەڵە پزیشكیەكان لەكوردستان لەبەرژەوەندی خاوەن مافدا یەكلایی ناكرێتەوە. هەندێكیشیان وەكو باوكی یوسف ژیانی دەكەوێتە مەترسیەوە كاتێك بەدوای وەرگرتنەوەی مافی خۆیدا دەڕوات. هیوا حەمەساڵح، قوربانیەكی دیكەی هەڵە پزیشكیەكانە، ئەو بەهۆی بوونی ئازار لەپشتیدا چووەتە لای پزیشك، بەڵام لەو سەرەوە بەئیفلیجی گەڕاوەتەوە. كاتێك ئازاری پشت و قاچ كە بە «ئینزیلاق» ناسراوە هیوای بێهیوا كردبوو، روو لەپزیشكێك دەكات و ئەویش بەڵێنی چارەسەری یەكجارەكی پێدەدات، بەڵام دوای دوو جار لەنەشتەرگەری كردن و پشت بەستن بەبەڵێنەكانی پزیشكەكەی، هیوا بێهیوا دەبێت و ناگاتە هیچ ئەنجامێك و ئازارەكانی زیاد دەكەن و بەشێكی زۆری جەستەی لەكاردەكەوێت. هیوا بۆ هاوڵاتی دواو وتی: «دوای ئەنجامدانی نەشتەرگەریەكەم دكتۆرەكەم وتی، بڕۆە ماڵەوەو كێشەت نەماوە، بەڵام ئازارەكەم نەك كەم نەبۆوە، بەڵكو ئەمجارە ئازارەكەم ئەوەندە زۆربوو زەڕبی سەدی بكە». هیوا بەروار و كات و وتەكانی پزیشكەكانی وەك خۆی لەبیرماون هەروەك ئەوەی ئێستا رویان دابێت، درێژەی بەقسەكانیدا و باسی لەوە كرد كە دووبارە چووەتەوە بۆ لای پزیشكەكەی پێی وتووە ئازاری زۆرە، بەڵام پزیشك سەرەتا رێنمایی كردووە كە پشوو بدات، بەڵام دوای فرتنی تیشك شتێكی تر روویدا. هیوا وتیشی: «دووبارە چومەوە لای پزیشكەكەم، هێشتا تەقەڵەكانی یەكەم نەشتەرگەریم پێوە مابوو، بەڵام دوای پشكنین و تیشك پێی وتم، دەبێت دەستبەجێ نەشتەرگەریت بۆ بكەمەوە» هیوا دەشڵێت «بە دكتۆرەكەمم وت تۆ بەڵێنی چارەسەری تەواوەتیت پێدام، بەڵام ئەو پێی وتم چار نیە ئەمە [پزیشكییە]» واتە مەبەستی ئەوە بووە كە لە رووی پزیشكیەوە نابێ نەخۆشەكە قسەی تێدا بكات. هیوا دوای ئەنجامدانی نەشتەرگەری دووەم، سەرەڕای چارەسەرنەبوونی ئازارەكەی، هەموو جەستەی سڕ دەبێت و تەنها زمان و دەموچاوی دەجوڵێت، بەڵام پزیشكەكەی لە وەڵامدا پێی دەڵێت «چیولێبكەم ، هەروایە».   بەم جۆرە هیوا ناچار دەبێت روو لەئێران بكات، دوای گەڕانەوەی و وەرگرتنی ڕاپۆرتی پزیشكی دەگەڕێتەوە كوردستان و دوو جار داوای یاسایی تۆمار دەكات، بەڵام ئەمجارەش وەك خۆی دەڵێت هەمووشتێك بێ ئەنجام بووە و «شكاتەكەم هیچ دەورێكی نەبوو»، هیچ پارێزەرێكم نەبوو هەم لەبەر باری داراییم هەمیش خۆم هەمووشتەكانم دەزانی، چونكە بە هەر پارێزەرێكم دەوت تەنها وەڵامیان ئەوەبوو « لەگەڵ دكتۆردا پێمان ناكرێت» هەموو هەڵە پزیشكیەكان بەشێوەیەكی فەرمی تۆمار ناكرێن، چونكە هەندێك نەخۆش هۆشیاری نیە بەدواداچوون بكات بۆ مافی خۆی، ئەمە سەرەرای ئەوەی هەندێك لەدەزگاكانی تەندروستی ئامادەنین زانیاریی لەسەر ئەو پرسە بە رۆژنامەنووسان بدەن. هاوڵاتی پەیوەندی كرد بە سامان بەرزنجی وەزیری تەندروستی و ژمارەیەك لەبەرپرسانی وەزارەتی تەندروستی لەسەر ئەو پرسە، بەڵام ئامادەنەبوو هیچ زانیاریەك بۆ رای گشتی لەسەر پرسەكە بخاتەڕوو. ئەوەش لەكاتێكدایە لەسنوری تەندروستی گشتی سلێمانی بۆ  ئەمساڵ تاوەكو ئێستا  «چوار سكاڵای «یاسایی لەسەر هەڵە پزیشكیەكان تۆماركراون. بەڵام سامان لەتیف، وتەبیژی تەندروستی سلێمانی بەهاوڵاتی وت: «لەئێستادا كار لەسەر هەر چوار حاڵەتەكە دەكرێت». بەوتەی وتەبێژی تەندروستی سلێمانی دوو جۆر كەیس لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانی هەن، یەكێكیان ئەوەیە كەهاووڵاتی خۆی دەچێتە بنكەیەكی پۆلیس و سكاڵا تۆمار دەكات، پاشان رەوانەی دادگا دەكرێت و لە دادگاشەوە رەوانەی تەندرووستی سلێمانی دەكرێتەوە، جۆرێكی دیكەشیان هاووڵاتی خۆی راستەوخۆ دەچێتە بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی و لەبەشی یاسا سكاڵا تۆمار دەكات. سامان لەتیف باسی لەوەشكرد كەدوای تۆماركردنی سكاڵاكە لیژنەیەكی لێكۆڵینەوەی بۆ پێك دەهێنرێت كە لەپێنج ئەندام پیكدێن، جاری واش هەیە سێ ئەندامن و ئەوانیش پێكدێن لەنوێنەری داواكاری گشتی و پزیشكی پسپۆڕ لەگەڵ نوێنەری بەشی یاسایی بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی سلێمانی. یاسا رێگەدەدات بەنەخۆش كە سكاڵا تۆمار بكات، بەڵام ئەمەش ئاسان نیە بۆ نەخۆشانێك كەهێشتا بەئازارەكانیانەوە دەتلێنەوە، لەكاتێكدا نەبوونی هۆشیاری و نەبوونی توانای دارایی ئەو دەرگایەی بەسەر زۆرێك لە قوربانیەكان داخستووە. ئەحمەد زوهەیر پارێزەرەو لەبارەی سكاڵای نەخۆشەكان لەسەر هەڵە و كەمتەرخەمی پزیشكی بەهاوڵاتی وت: «كەسانێكی زۆر كەم سكاڵا تۆمار دەكەن، ئەوەش زۆربەی جار لەبەر دۆخی دارایی نەخۆشەكانە كە ناتوانن پارێزەر بگرن، یاخود كەم جاریش هەیە داواكە بەسودی نەخۆش تەواو بێت، لەگەڵ ئەوەشدا كەسانێكی كەم هۆشیاریان هەیە كە بزانن چۆن داوا تۆمار بكەن و داوای مافی خۆیان بكەن» ئەحمەد زوهەیر كە لەساڵی ٢٠٠٩ وەك پارێزەر كاردەكات، دەشڵێت:» تائێستا دوو حاڵەتم هەبووە كە ئەوانیش تەنها پرس و راوێژ بووە و داوایان تۆمار نەكردووە». زۆرجار كەسوكاری نەخۆش ناتوانن مافی خۆیان وەربگرنەوە ئەگەرهاتوو نەخۆشەكەیان بەهۆی هەڵەی پزیشكیەوە گیانی لەدەستدا، چونكە لەماددەی ٤١١ی سزادانی عێراقیدا باسی كوشتنی بێ مەبەست دەكات، كە ئەوەش زیاتر مردن بە رووداوی هاتوچۆو و هاوشێوەكانی دەگرێتەوە.  هەروەها لەماددەی ٤١٦دا كە زیاتر پەیوەستە بە هەڵەی كارو پیشە، كەسی تاوانبار سزا دەدرێت بە بەندكردن (لە ساڵێك كەمتر نەبێت  )پێبژاردن (لە ٤٥ هەزار  كەمتر نەبێت و لە ٢٢٥ هەزار زیاتر نەبێت) ئەگەر هاتوو بووە هۆی مردن، زیانگەیاندن بە نەخۆش، ئەنجامدانی هەڵەیەكی پزیشكی كە ببێتە هۆكاری كەم ئەندامبوونی نەخۆش ئەوەش بەهۆی كەمتەرخەمی یاخود هەڵەكردن. لەهەموو بارەكاندا، نەخۆش بەئاسانی ناتوانی قەرەبوو وەربگرێتەوە، بەو پێیەی زیانەكانی نەخۆش بە تەنیا دارایی نین و زیانی گیانی و جەستەییشی تێدایە، ئەمە جگە لەوەی كەیسەكانیان بە ئاسانی ناچیتە پێشەوە، هەروەكو ئەوەی باوكی یوسف وتی كە شەش مانگ هیچ دانیشتنێكی دادگا لەسەر كەیسەكەی نەكراوە. هاوشێوە یوسفی سێ ساڵان كە باوكی بردیە نۆرینەگی گەڕەك، ژنێكی تەمەن ٣٥ ساڵان لە ئاكرێ بەناوی شەریهان كە خاوەنی پێنج منداڵ بوو، بەهۆی پەتایەكی سووكەوە سەردانی نۆرینگەیەكی كرد، بەڵام دوای لێدانی دەرزیەك گیانی لەدەستدا. شەلال كوردی، شوبرای شەریهانە  بەهاوڵاتی وت: «هیچ عەیبی نەبوو، پێشتریش لەهەمان نۆرینگە بۆ ئەو پەتایە دەرزی بۆكرابوو، بەڵام ئەمجارەیان كە چوویەوە  نۆرینگەكە، راست لەدوای دەرزیەكەی لێیان دا لەهۆش چوو، تاوەكو لەكۆتایدا لە فریاكەوتنی ئاكرێ گیانی لەدەستدا». سەرەڕای گیانلەدەستدانی شەریهان كە وەك پشتڕاستكراوەتەوە  بەهۆی دەرزیەكە گیانی لەدەستداوە، بەڵام بنەماڵەكەی هیچ سكاڵایەكیان تۆمار نەكردووە و دەڵێن « قەدەری خودایە و بەوە رازین». ئەگەرچی كەسوكاری شەریهان رووداوەكەیان بەستووەتەوە بەقەدەرەوەو سكاڵایان تۆمار نەكردووە، بەڵام ئەوانەشی كەوەكو باوكی یوسف سكاڵا تۆمار دەكەن، هەندێكجار دووچاری گرفتی قورستر دەبنەوە، ئەویش هەڕەشەكردنە لێیان كە دەست لەسكاڵاكانیان هەڵبگرن.  

شەنای فاتیح پرسی كامێرای چاودێری تیژڕەوی پۆینت تو پۆینت بابەتێكی گەرمی نێو هاوڵاتیانە و بەشێك لە پەرلەمانتارانی كوردستان رەخنەی توندیان گرتووە كە تەنها بۆ»كۆكردنەوەی داهاتی زیاترە لە گریفانی شۆفێران»، بەڵام لەئێستادا دوا رەزامەندی وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی ماوە تا نزیكەی 300 كامێرا بكەوێتە كار. ساڵی ڕابردوو وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان پڕۆژەی سیستەمی كامێرای چاودێری پۆینت تو پۆینتی ڕاگەیاند، كە خێرایی شۆفێران لەشەقامەكاندا سنوردار دەكات و لەنێوان دانانی دوو كامێرادا كاتژمێری گەیشتن بەو شوێنەی دیاریكردووە و شۆفێران بە كەمتر لەو ماوەیە ئەو ڕێگایە ببڕن غەرامە دەكرێن. فازڵ حاجی، وتەبێژی هاتوچۆی هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» كامێرای تیژڕەوی پۆینت تو پۆینت لەشاری هەولێردا تەنها لەشەقامی ١٢٠ مەتری كاردەكات». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد بۆ دابینكردنی كامێراكان نازانن چ كۆمپانیایەك جێبەجێی دەكات وەك ئەو وتی:» پەیوەندی بەكاری ئێمەوە نییە، هەر شوێنێكیش چەند كامێرای پێویست بێت دادەنرێت و ژمارەیان جێگیر نییە». هەروەها موقەدەم ئازاد، وتەبێژی هاتوچۆی دهۆك  لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «سیستەمەكە لەدهۆكدا نەچووەتە بواری جێبەجێنەكردنەوە، چونكە هێشتا پڕۆسەكە قۆناغەكانی لە هەولێر تەواو نەبووە و پاش هەولێر لە سلێمانی جێبەجێ دەكرێت و پاشان دهۆك و دواتریش ئیدارە سەربەخۆكان». لەبارەی دەستپێكردنی سیستەمەكە بەختیار محەمەد، بەڕێوبەری ڕاگەیاندنی هاتوچۆی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» سیستەمی كامێرای پۆینت تو پۆینت لە قۆناغەكانی كۆتایدایە، كامێراكانی چاودێری و ئۆفیسی داتا سەنتەر لەبەڕێوبەرایەتی هاتوچۆش تەواوبوون و تەنها وەرگرتنی رەزامەندی لەلایەن وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە ماوە بۆ كاركردن». هەروەها باسی لەوەشكرد:» سیستەمەكە لەڕێگای نێوان تاسڵوجە- دوكان  تەواوبووە بەپێچەوانەشەوەو كامێراكانی خێرایی دانراون، لەكاتی تەواوبوونی ڕێوشوێنەكان و بەر لەجێبەجێبوونی پڕۆسەكە هاوڵاتیان ئاگاداردەكرێنەوە لە رۆژ و كات و كاتژمێری كارابوونی سیستەمەكە». وتەبێژی هاتوچۆی سلێمانی باسی لەوەشكرد «لەئێستادا كامێرای جێگیر كە لەسەنتەری شاری سلێمانیدا كاردەكات كامێرای سەر پردی كۆبانێیەو شوێنەكانی دیكە بەپێی پێویست كامێرای گەڕۆكی بۆ دادەنرێت و لەلایەن شۆفێرانەوە بینراوە، تائێستاش لەسەر شەقامی بازنەیی مەلیك مەحموود و ڕێگای دەرەوەی شارەكان و سیستەمێكی گەڕۆكە». گرێبەستی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و كۆمپانیای جێبەجێكاری سیستەمی كامێرای چاودێری پۆینت تو پۆینت بۆ ماوەی 15 ساڵ كراوەو حكومەت خۆی سەرپێچی و سزا دیاریدەكات، بۆ ماوەی دە ساڵ ٪٧٠ی ی بۆ كۆمپانیاو ٪٢٠ی بۆ حكومەت و ٪١٠شی بۆ سیانەی پرۆژەكە دەبێت، هەتا ئەوكاتەی پارەی پرۆژەكە دەردەهێنێتەوە، دوای دەرهێنانەوەی پارەكەش پێچەوانە دەبێتەوە٪٢٠ی بۆ كۆمپانیا و ٪٧٠ی بۆ حكومەت و ٪١٠ی بۆ سیانەی پرۆژەكەیە. لاوەند فەرەیدون، پارێزەری كۆمپانیای جێبەجێكاری كامێرای پۆینت تو پۆینت لەپارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»بەپێی ئەو گرێبەستەی ئەنجامدراوە سەرجەم كارەكانی تەواو بووەو تەنها ڕەزامەندی وەزارەتی ناوخۆی ماوە، دەبێت ئەوان نوسراوی ڕادەستبوونی بۆ بكەن، پڕۆسەكەش بۆ ناوشار یەك پۆینتەو بۆ دەرەوەی شاریش پۆینت تو پۆینتە». سەبارەت بەپرسی تەقەكردن لەكامێراكانی چاودێری لاوەند فەرەیدوون وتی:» پرسی تەقەكردن لەكامێراكانی چاودێری قەرەبوو نەكراونەتەوە و ئێمە پەنامان بۆ دادگای لێكۆڵینەوە برد و بكەرانی ئەو كارە نادیارن».  «كامێراكانی چاودێری بەپێی گرێبەستەكە هەنگاوی یەكەم دەرەوەی شار پاشان ناوشار دەبێت، لەپارێزگای سلێمانی كۆمپانیای جێبەجێكار كامێراكان دابین دەكات و ژمارەكەی بەپێی ئەو پێویستیەیە كە بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆكان داوای دەكەن و پێویستی ئەو شەقامە دەیخوازێت».لاوەند فەرەیدون  وای وت.