چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

هاوڵاتی هەموو ساڵێكی نوێ لەگەڵ باسكردن لەپرۆژەیاسای بوودجەی عێراق بابەتی پڕچەككردنی سوپای عێراق و تەرخانكردنی بڕە پارەیەكی یەكجار زۆر بۆ بواری بەرگری عێراق دێتە ئاراوەو رای جیاواز جیاوازی لەسەر درووستدەبێت بەتایبەت لەكاتێكدا كە هاوشانی سوپای عێراق دامودەزگای سەربازی و ئەمنی لەجۆری حەشدی شەعبی هەیە، لەسەردانەكەی چەند رۆژی رابووردوی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش بۆ فەرەنسا باس لەبابەتی پڕچەككردنی سوپا كراوە. حسێن عەلاوی راوێژكاری سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاندووە لەو سەردانەدا باس لەوەكراوە كەوا عێراق بەنیازی كڕینی فڕۆكەی لەجۆری (رافال)ی فەرەنسیە، ئەمەش وەك بەهێزكردنی بواری هێزی ئاسمانی سوپای عێراق و رووبەڕووبوونەی گرووپی تیرۆرستی داعش لەناوچە كراوە كشتووكاڵییەكاندا. فەریق شەهاب جاهدی فەرماندەی هێزی ئاسمانی عێراقیش ئاشكرایكردووە لەساڵی 2023 گرنگییەكی زیاتر بەهێزی ئاسمانی دەدرێت و فڕۆكەو چەكی نوێ بۆ هێزەكە دابیندەكرێت و بەهێزدەكرێت. سوپای عێراق كە لەساڵی 1921 دامەزراوە، تاوەكو ئێستا پێنج جەنگی نیزامی گەورەی ئەنجامداوە كەئەوانیش جەنگی ئیسرائیل 1948، جەنگی ئۆكتۆبەر 1973، جەنگی ئێران 1980، جەنگی داگیركردنی كوەیت 1990، جەنگی ئەمریكا 2003، ئەمە جگە لەچەندین جەنگی ناوخۆیی لەدژی كوردو شیعەكان و سەركوتكردنی راپەڕینەكانی خەڵك لەساڵی 1991. لەدوای ساڵی 2003 و داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكا، بەپێی بڕیارێكی پۆل برێمەری حاكمی مەدەنی ئەوكاتی عێراق سوپای عێراق هەڵوەشایەوەو سوپایەكی نوێ لەبری ئەوە درووستكرا كەخزمەتكردن تیایدا ئارەزوومەندانەبوو پێچەوانەی سوپای پێشوو كە بەزۆرەملێی بوو، هاوكات بەتازەترین چەكی ئەمریكی پێشكەوتوو پڕچەككراو ساڵانە بودجەیەكی زەبەلاح بۆ پڕچەككردانی تەرخانكرا، كەچی لەساڵی 2014دا بەهۆی گەندەڵی لەناو سوپادا لەبەرامبەر چەند هەزار چەكدارێكی داعشدا شكستیخواردو چەندین پارێزگای بەدەستەوەدا، دواتر بەهاوكاری هاوپەیمانان و پێشمەرگەو حەشدی شەعبی شارەكان ئازادكرانەوە. لەساڵانی رابووردووشدا بەهۆی شەڕی تیرۆرو گەندەڵییەوە سوپای عێراق سوپایەكی لاوازبووەو چەندین هێزو میلیشیا لەدەرەوەی سوپا هەبوون و چەندین دۆسیەی گەندەڵی لەپڕچەككردنی سوپادا پەردەیان لەسەرهەڵداریەوە كە زیانەكانی بەملیارەها دۆلار لەبودجەی عێراق مەزەندە دەكرا بەتایبەت ئەو گرێبەستە سەربازییە لەگەڵ رووسیا لەسەردەمی كابینەكەی نوری مالیكی ئەنجامدراو دەركەوت چەندین ملیار دۆلار گەندەڵی تیادا كراوە. بۆ ساڵی 2023ش، محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەكۆبوونەوەیەكدا لەگەڵ لیژنەی پڕچەككردنی سوپای عێراق لەوەزارەتی بەرگری گفتوگۆی لەسەر ئەو پرسەكرد و پانۆڕامایەكی پڕچەككردنی سوپاكەی هەر لەساڵی 2004ەوە تائێستا بۆ خرایەڕوو. بەپێی راگەیاندراوێك كەدوای كۆبوونەوەكە بڵاوكراوەتەوە باس لەگرنگی پڕچەككردنی بواری بەرگری ئاسمانیش كراوەو هاوكات سەرۆك وەزیران رێنمایی لیژنەكەی كردووە هەماهەنگی بكەن لەگەڵ وەزارەتی داراییدا بۆ ئەوەی پارەی پێویست بۆ پلانی پڕچەككردنەكە دابینبكرێت. وەزارەتی پیشەسازی عێراقیش بڵاویكردووەتەوە كە بەنیازی بەرهەمهێنانی ئاسنی پڕچەككردنە بۆ سوپاو هەنگاوی لەو بوارەدا ناوە. پێشووتریش وەزارەتی بەرگری عێراق بڵاویكردبووەوە كە لەگەڵ ئەمریكاو فەرەنسا لەپێناوی بەهێزكردنی دامەزراوە سەربازییەكان چەندین گرێبەستی لەگەڵ ئەمریكاو فەرەنسا ئیمزاكردووە. لیوا روكن عەبد عەرداوی فەرماندەی بەشی تۆپهاوێژ لەوەزارەتی بەرگری رایگەیاندووە وەزارەتەكە چەندین گرێبەستی بۆ پڕچەككردنی سوپا لەگەڵ ئەمریكاو فەرەنسا ئیمزاكردووە بەتایبەت لەبواری تۆپهاوێژدا كە لەم دواییەدا گرنگی و چالاكی ئەو بوارە دەركەوتووە لەجەنگی دژ بەداعشداو چەكی تۆپهاوێژی دوورمەودا بەدەستدەخەین كە دوژمن لەدوورەوە دەكاتە ئامانج. ئەم خۆپڕچەككردنەی عێراق بەتایبەت لەدوای ساڵی 2021ەوە زیاتربووە، ئەویش پاش كشانەوەی هێزە بیانییەكان و فەرماندەیی سوپای عێراق ئەوەی ئاشكراكردووە كەدەیەوێت فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و بەرگری ئاسمانی بەهێزتربكات. لیژنەی بەرگری و ئاسایشیش لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق سوورە لەسەر ئەوەی دەستكاری بڕگەی تەرخانكراو لەبودجە بۆ بواری ئەمنی بكات و چەكی پێشكەوتوو بۆ پاسەوانی سنور بكڕدرێت بەتایبەت فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و دووربین و كامێرای حەراری و چەكی لیزەری و دامەزراندنی سەدان كەسی نوێ لەناو هێزەكەدا تابتوانرێت باشتر سنوورەكان بپارێزرێت. بەپێی پێگەی گڵۆباڵ فایەر پاوەری ئەمریكی لەئێستادا سوپای عێراق لەڕیزبەندی 34 ی سوپاكانی جیهاندایە، ئەمەش پاش ئەوەی ساڵی 2021 لەڕیزبەندی 57 ی  جیهانیدا بوو لەكۆی 140 دەوڵەتی جیهاندا، ئەم بازدانە هەرچەندە لەڕووی تیۆرییەوە بەدەستكەوت دەژمێردرێ، بەڵام لەواقیعدا سوپاكە بەدەست چەندین گرفتەوە دەناڵێنێت وەك ئەوەی هێزێكی دیكە لەدەرەوەی سوپا هەیە كەئەویش حەشدی شەعبییەو سوپای عێراقی لاوازكردووە، هاوكات ئەم سوپایە بەرەو پیربوون دەچێت ئەویش بەهۆی ئەوەی كە كەسانی نوێ دانامەزرێن و خزمەتی زۆرەملێی لەئارادانییە تا گەنج بێتەوە، هاوكات خەرجی سوپاكەش زۆربووە هەر بۆ نموونە لەبودجەی ساڵی 2021 زیاتر لە 18 ملیارو 700 ملیۆن دۆلاری بۆ تەرخانكراوە كەچەندین قات زیاترە لەبودجەی تەرخانكراو بۆ بوارەكانی پەروەردەو فێركردن و گەشەپێدان و بونیاتنان. بەپێی ئامارەكانی حكومەتی عێراقیش لەئێستادا تەواوی هێزە ئەمنییەكانی عێراق بەوەزارەتی بەرگری و ناوخۆ و ئاسایشی نیشتیمانی و هەواڵگری و حەشدی شەعبی زیاتر لە یەک ملیۆن كەسەو هەر 40 كەسێكی عێراقی كەسێكی ئەمنی بەردەكەوێت، سویای عێراقیش زیاتر لە 310 هەزار كەسەو دابەشبوون بەسەر 14 فیرقەی سەربازیدا لەتەواوی عێراقدا جگە لەهەرێمی كوردستان، خاوەنی زیاتر لە 500 تانك و زرێپۆشی رووسی و ئەمریكی و  زیاتر لە یەک هەزار مودەرەعە و چوار هەزارو 500 ئۆتۆمبیلی سەربازیشە، هەروەها خاوەنی 350 فڕۆكەی جەنگی و هەلیكۆپتەرو فرۆكەی راهێنانە، لەڕووی بەرگری ئاسمانیشەوە عێراق لاوازەو تەنیا خاوەنی 13 پێگەی رادارییە، هێزی ئاویش عێراق تەنیا خاوەنی 100 بەلەمی سەربازییە كەتوانایان سنوردارەو كاری گەورەیان پێ ئەنجامنادرێت. **لەئێستادا سوپای عێراق لەڕیزبەندی 34 ی سوپاكانی جیهاندایە، ئەمەش پاش ئەوەی ساڵی 2021 لەڕیزبەندی 57 ی  جیهانیدا بوو لەكۆی 140 دەوڵەتی جیهاندا، ئەم بازدانە هەرچەندە لەڕووی تیۆرییەوە بەدەستكەوت دەژمێردرێ، بەڵام لەواقیعدا سوپاكە بەدەست چەندین گرفتەوە دەناڵێنێت وەك ئەوەی هێزێكی دیكە لەدەرەوەی سوپا هەیە كەئەویش حەشدی شەعبییەو سوپای عێراقی لاوازكردووە

هاوڵاتی مێژووی موزیك ئەوەندەی خودی مرۆڤایەتی كۆنە. شوێنەوارناسان فلوتی سەرەتایییان دۆزیوەتەوە كە لەئێسك و عاج دروستكراون و مێژووەكەیان بۆ ٤٣ هەزار ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە ، هەروەتر باوەڕوایە زۆرێك لەشێوازە موزیكە كۆنەكان لەنەریتە زارەكییەكاندا پارێزراوبن، بەڵام كاتێك باس لەگۆرانییە تایبەتەكان دەكرێت، كۆنترین نموونەی زانراو و دۆزراوە تاڕادەیەك مێژووەكەی تازەترە. زۆربەی مێژوونووسان، وەك كۆنترین پارچە موزیكی نووسراو لەمێژووی مرۆڤدا، ئاماژە بە «سروودی هۆریی ژمارە ٦-  Hurrian Hymn no.6» دەكەن، كە سروودێكە بۆ مێخواوەند، نیكال كە بەشێوەی مێخی لەلایەن هۆرییەكانەوە لەدەوروبەری سەدەی ١٤ـی پێش زایین، واتە نزیكەی سێ هەزارو٥٠٠ ساڵ پێش ئێستا دانراوە. ئەو تاتە گڵینانەی كە ئەو ئاوازەیان تێدایە لەساڵانی پەنجاكانی سەدەی رابردوو لەوێرانەكانی شاری ئۆگاریت لەسوریا دۆزراونەتەوە. هەروەها، لەسەر تاتە گڵینەكە، رێنمایی تایبەت هەیە بۆ چۆنیەتی لێدانی گۆرانییەكە لەسەر جۆرێك قیسارەی نۆ تاڵی. سروودی هۆری نیكال، كە سروودی پەرستەی هۆری ژمارە ٦ـیشی پێدەگوترێت، بەشێكە لە ٣٦ سروودی ئاینی كە بۆ نیكالی مێخواوەند نووسراون، بەكۆنترین میلۆدی لەجیهاندا دادەنرێت كەهەتاوەكوو ئێستا دۆزرابێتەوە. نیكال مێخواوەندی باخچەو سەوزایی بووە و لەزۆربەری ناوچەكانی میزۆپۆتامیا بەتایبەت میزۆپۆتامیای سەروو لەناوچەی حەران پەرستراوە. سەرەڕای هۆنراوەكە، لەسەر تاتە گڵینەكە، رێنماییش نووسراوە بۆ گۆرانیبێژو موزیكزانەكان كەچۆن ئاوازەكەی بژەنن و ئاماژە بەئەوەشكراوە كەدەبێت موزیكەكە لەسەر ئامێرێكی هاوشێوەی قیسارە بەناوی ساممون لێبدرێت، ئەمە لەكاتێكدایە كەناوی ئاوازدانەرەكە نەزانراوە. لەماوەی ساڵانی رابردوودا گۆرانییەكە لەلایەن موزیكزانان و تووێژەرانەوە داڕێژراوەتەوە و لەئێستادا بەچەندین شێوە گۆرانییەكە لەلایەن چەندین كەسەوە گوتراوەتەوەو هەركەسێك دەتوانێت لەڕێگەی ئۆنلاینەوە گوێبیستی گۆرانییەكە بێت. لەئێستادا تاتە گڵینەكە لەمۆزەخانەی نیشتمانی دیمەشقە. هۆنراوەی گۆرانییەكە: «من قوربانیم بۆ مێخواوەندەكە كردووە سا لەخۆشەویستیدا دڵی خۆی بكاتەوە جا لەگوناهەكانم خۆش بێت گۆزە زەیتی كونجی خۆش‌ بۆن دڵی شادبكات تا بەمیهرەبانی چاوی لێمان بێت سا بەرهەمدارمان بكات وەك كێڵگە بەپیتەكانی دانەوێڵە سا ژنان لەگەڵ مێردەكانیاندا منداڵیان بێت جا ئەوانەی كەهێشتا پاكیزەن رۆژێك بەمنداڵ بەختەوەر بن» بەبڕوای مێژوونووسی گەورەی كورد، میهردادی ئێزدی، هۆرییەكان بەمەودایەكی فراوانی كەوانەیی زنجیرە چیاكانی زاگرۆس-تۆرۆسدا بڵاوبوونەتەوەو تەواوی جوگرافیای كوردستانییان گرتووەتەوە و بۆماوەی چوار هەزارو ٣٠٠ ساڵ كولتوورێكی بەهێزیان ئاواكردووە و لەژێر ناوی میتانی رێكخستنێكی سیاسیی بەهێزیان دامەزراندووە. هەروەها هۆرییەكان بۆ ماوەیەكیش دەستدرێژییان كردووەتەسەر دەشتەكانی دراوسێیان: میزۆپۆتامیا و دەشتاییەكانی ئێران. بەڵام، لەگەڵ ئەوەشدا هەرگیز زۆر دوور لەشاخەكان بڵاونەبوونەتەوە. ئابووری و پەیوەندییە سیاسییەكانی هۆرییەكان بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەر لەسەر جوگرافییەكەیان یەكگرتوو و چڕبووە، واتە تاڕادەیەكی زۆر هاوتەریب لەگەڵ كەوانەی شاخەكانی زاگرۆس-تۆرۆس دەڕوات، هەروها بە لەبەرچاوگرتنی پاشماوە شوێنەوارییەكانی كاڵاو بنچینەییەكانیان، دەردەكەوێت ئاڵوگۆڕی ئابووری، لەنێوان چیاو دەشت لەگرنگیدا بەپلەی لاوەكی ماوەتەوە.  

هاوڵاتی ئەمریكا هەوڵی رازییكردنی چین دەدات نەوت لەئێران نەكڕێت ناڕەزاییەكان و جەنگی ئۆكرانیا گەورەترین گورز لەڕێككەوتنی ئەتۆمی دەدات ئێران نزیكەی دوو ساڵە هیوای لەسەر رێككەوتنی ئەتۆمیی هەڵچنیوە بۆ دەربازبوون لەزۆربەی ئەو قەیرانانەی كە وڵاتەكەی بەرەو هەڵدێر بردووەك بەڵام بەدەستپێكردنی جەنگی ئۆكرانیاو سەرهەڵدانی شۆڕشی ژینا هەموو ریسەكانی لێبووەتەوە بەخوری بەتایبەت كەئەمریكا وەك لایەنی سەرەكیی ئەو رێككەوتنە تەنها مەرگەكەی رانەگەیاندووە و لەنوێترین هەڵوێستیشدا هێندەی دیكە تارانی بێهیوا كردو رایگەیاند بژاردەی سەربازیی دژی بەرنامەی ئەتۆمیی لەسەر مێزە. بەكورتی بچووكترین قازانجی ماددیی ئێران لەزیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی فرۆشتنی 50 ملیۆن بەرمیل نەوت دەبوو لەشەش مانگدا كە وڵاتی قەتەر نێوەندگیریی سەرەكیی وڵاتانی رۆژئاوا و ئێران بوو بۆ یەكلاكردنەوەی ئەو بابەتە بەڵام تاران بەكەمتر لە 100 ملیۆن بەرمیل رازیی نەدەبوو ئەمریكا لەهەفتەی رابردوودا رایگەیاند هەوڵدەدەن چین رازیی بكەن بەوەی چیتر نەوت لەو وڵاتە نەكرێت و كۆتایی بەهەناردەی 850 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی ئێران بێت بۆ چین. ئێران بەزۆر رازی نەبوو ئێستا كەمەكەشی دەستناكەوێت، چونكە رۆبەرت مەڵی، نوێنەری ئەمریكا بۆ كاروباری ئێران رایگەیاندووە؛ وڵاتی چین ئاگاداركراوەتەوە كە لەچوارچێوەی سزاكاندا نابێت نەوت لەئێران بكڕێت، هاوكات جۆن كیربی، رێكخەری پەیوەندییە ستراتیژییەكانی ئاسایشی نیشتیمانی كۆشكی سپی وتی: واشنتۆن بەهیچ جۆرێك ئامانجی زیندووكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی نەماوەو لەنوێترین پێشهاتێشدا ئەنتۆنی بلینكن، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لەقاهیرە، پایتەختی میسر وتی: بژاردەی سەربازیی بۆ رێگریی لەبەرنامەی ئەتۆمیی تاران لەسەر مێزە. تەنها مانگێك دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان بەرپرسانی باڵای ئەمریكا رایانگەیاند سەرنجی وڵاتەكەیان تەنها لەسەر پشتیوانیی خۆپیشاندانی ئاشتییانەی ئێران دەبێت و چیتر رێككەوتنی ئەتۆمی پرسی سەرەكیی واشنتۆن نابێت و دواتر تۆمارێكی ڤیدیۆیی جۆ بایدن، سەرۆكی ئەمریكا بڵاو كرایەوە كە بەوتەی ئەو تەنها مەرگی ئەو رێككەوتنە كۆتایی هەتاوە تەنها بەڕەسمی مەرگی راناگەیەنرێت.   سوپای پاسداران سەری رێككەوتنی ئەتۆمیی دەخوات روسیا لەنوێترین لێدوانیدا سەبارەت بەڕێككەوتنی ئەتۆمیی رایگەیاند؛ ئەمریكا هەوڵدەدات بەزەقكردنەوەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی ناوخۆی ئێران سەرنجی جیهان لەسەر رێككەوتنی ئەتۆمیی بەلاڕیدا ببات. وەزارەتی دەرەوەی روسیا لەبەیاننامەكەیدا رایگەیاندووە كەئیدارەی جۆو بایدن، سەرۆكی ئەمریكا هەوڵدەدات بەپشتیوانیی لەناڕەزایەییەكانی ئێران سەرنجەكان لەسەر زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی 5+1 بە فێڵ و هەوڵی ناڕاست بەلاڕێدا ببات و ئامانجی دیكە بگرێتەبەر بەمەبەستی كەمكردنەوەی فشارە نێودەوڵەتییەكان لەسەر واشنتۆن بۆ یەكلاكردنەوەی ئەو دۆسیەیە. رۆژنامەی (فایننشال تایمز)ی بەریتانی بڵاوی كردووەتەوە؛ یەكێتی ئەوروپا دەیەوێت لەڕێگەی بژاردەیەكی یاساییەوە سوپای پاسداران بخاتە لیستی تیرۆر بەئامانجی كۆتاییهێنان بەخەون و هیواكانی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی. ئەو رۆژنامەیە ئاشكرای كردووە كەئەڵمانیا و فەڕەنسا دەوری سەرەكیی دەبینن بۆ ئەوەی ئەو بژاردە یاساییە دژی سوپای پاسداران جێبەجێ بكەن بۆ ئەوەی بەتیرێك دوو نیشان بپێكن و ئێران بكەوێتە بەر لێشاوی سزاكانی 27 وڵاتی ئەوروپا لەپێناو ئەو هاوكارییانەی پێشكەشی روسیای كردووە لەجەنگی ئۆكرانیاو هاوكات ئەوەش وەك پشتیوانییەك و كاردانەوەیەك دژی سەركوتی ناڕەزایەتییەكانی ناوخۆی ئێران پیشان بدەن. هەڵوێستی فەڕەنساو ئەڵمانیا بەراورد بەوڵاتانی دیكەی ئەوروپا دژی كۆماری ئیسلامی گرنگترە بەتایبەت كە ئەو دوو وڵاتە بەشێكن لە رێككەوتنی ئەتۆمیی. رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (ئەمریكا، روسیا، چین، بەریتانیا، فەڕەنسا) لەگەڵ ئەڵمانیا كە بە 5+1 ناودەهێنرێت دوای 20 مانگ دانوستان لەساڵی 2015 واژۆكرا كەئەو رێككەوتنە بەشێك لەبەرنامە موشەكییەكانی سوپای پاسدارانی دەگرتەوە و تاران بۆی نەبوو پیتاندنی یۆرانیۆم لە 5% زیاتر بەرز بكاتەوەو كشانەوەی ئەمریكا لەساڵی 2018 بووە بیانویەك بۆ ئەوەی ئێران پیتاندن بۆ 60% بەرز بكاتەوەو ئەگەر ئەو پیتاندنەش تا 95% بگات ئەوا ئەو وڵاتە دەتوانێت چەكی ئەتۆمیی دروستبكات، بەڵام پێناچێت نە ئەمریكا و تەنانت روسیا و چین بیانەوێت وڵاتێكی دیكەی خاوەن چەكی ئەتۆمیی بۆ جیهان زیادبێت، بۆیە ئەگەر بەرنامەی ئەتۆمیی لەڕابردوودا كارتێكی فشاری تاران بووە، ئەمڕۆ بووەتە گرێكوێرەیەك كەچارەسەرەكەی لەدەستی خۆیدا نییە.

هێرش جەلال  لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا كەبڕیارە لە ١٤ی ئایاری ئەمساڵدا ئەنجامبدرێن، پرسی كاندیدی لایەنە سیاسییەكانیش بۆ پۆستی سەرۆكایەتی گفتوگۆی زۆری لەسەر دەكرێت و بووەتە باسی میدیاو رای گشتی ئەو وڵاتە، ئەگەر هەیە پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) كە لەگەڵ پێنج لایەنی سیاسی هاوپەیمانی هەیە ژنێك كاندید بكات، هاوكات لەناو لایەنەكانی هاوپەیمانی (گەل)ی ئۆپۆزسیۆن باس لەچەند كاندیدێك دەكرێت، ئەوەی زۆرترین مشتومڕی لەنێوان لایەنە سیاسییەكان و لەسەر ئاستی دەوڵەتیش دروستكردووە جارێكی تر كاندیدكردنەوەی ئەردۆغانە بۆ پۆستی سەرۆكایەتی كە لایەنەكانی دەرەوەی دەسەڵات دەڵێن، بۆی نیە خۆی كاندید بكاتەوەو بەرەی دەسەڵاتیش كە لەپارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە)و پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە) پێكدێت پێیان وایە هیچ گرفتێكی دەستوری و قانونی لەو رووەوە نیە. كەمال كلچدارئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە)، ئاشكرای كرد كە لە ١٣ی شوباتدا، كاندیدی هاوبەشی ئۆپۆزسیۆن ئاشكرا دەكرێت و ئەگەر لایەنەكان نێو هاوپەیمانی گەل رازی ببن، خۆی كاندید دەكات، بەڵام بەگوێرەی ئەو زانیاریانەی كە میدیاكانی توركیا بڵاوی دەكەنەوە، مەڕال ئاكشەنەر سەرۆكی پارتی باش زیاتر مەیلی بەلای ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆكی گەورە شارەوانی ئەستەنبوڵ و مەنسور یاڤاش سەرۆكی گەورە شارەوانی ئەنقەرەیە. جاروباریش باسی عەلی باباجان سەرۆكی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن دەكرێت، بەڵام ئەگەری كاندیدكردنی باباجان زۆر لاوازە. ئەگەر هەیە كاندیدی هەدەپە ژن بێت بەرپرسانی لایەنەكانی نێو هاوپەیمانی رەنج و ئازادی كە لەپارتی دیموكرایتی گەلان (هەدەپە) و پێنج لایەنی چەپڕەو پێك دێت، زۆر جار باسی كاندیدێكی ژن بۆ پۆستی سەرۆكایەتی توركیا دەكەن. ئوزگور پاكسوی رۆژنامەنووسی ئاژانسی میزۆپۆتامیای نزیك لەهەدەپە ئاماژەی بەوەكرد كەهاوپەیمانی رەنج و ئازادی، گفتوگۆ لەبارەی كاندیدكردنی، سەباحەت تونجەل سەرۆكی پێشووی پارتی دیموكراتی هەرێمەكان (دەبەپە) کەئێستا لەزینداندایە، گولتەن كشاناك سەرۆكی پێشووی گەورە شارەوانی ئامەد كەئەویش لەزینداندایە، شەبنەم كۆرور فینجانجی سەرۆكی یەكێتی پزیشكانی توركیا كەماوەیەك لەمەوبەر لەزیندان ئازادكرا، نووسەر زولفو لیڤانلی، ئایلین كۆتیل سیاسەتمەدار، ساروخان ئولوچ سەرۆكی فراكسیۆنی هەدەپە لەپەرلەمانی توركیاو گارۆ پایلان پەرلەمانتاری هەدەپەی ئامەد، دەكەن، بەڵام ئەگەری هەیە سەباحەت تونجەل یان گولتەن كشاناك یاخود شەبنەم كۆرور فینجانجی ببنە كاندیدی هاوبەشی هاوپەیمانێتیەكە. هۆكارەكەشی ئەوەیە كە چەندین جار پەروین بوڵدان هاوسەرۆكی هەدەپە ئاماژەی بەوەكردووە كە كاندیدەكەیان ژن دەبێت.   پرسی كاندیدكردنەوەی ئەردۆغان هەرا دەنێتەوە هاوپەیمانی كۆمار هەر لەسەرەتاوە ئاماژە بەوە دەكات كە كاندیدەكەیان جارێكی دیكە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری ئێستاو سەرۆكی گشتی پارتی دادو گەشەپێدان ئاكەپە دەبێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی سێیەم جار ئەردۆغان خۆی كاندید دەكاتەوە، ئۆپۆزسیۆن ئەردۆغان و دەسەڵات بەپێشێلكردنی دەستووری بنەڕەتی توركیا پێشێل دەكەن. ماددەی ١٠١ی دەستووری توركیا تایبەتە بەپرسی كاندیدی سەرۆكایەتی كە لە ساڵی ٢٠١٧دا لەلایەن ئاكەپەو مەهەپەوە هەمواركراوەتەوە. لەماددەكەدا ئاماژە بەوەدەكرێت كەنابێت هیچ كەسێك سێ جار پۆستی سەرۆكایەتی بەدەستبهێنێت. ئۆپۆزسیۆنیش پێی وایە كەئەردۆغان دوو جار بووەتە سەرۆك و مافی خۆكاندیدكردنەوەی نییە، بەڵام دەسەڵات ئاماژە بەوەدەكات كەیەكەم جار ئەردۆغان لەهەڵبژاردنەكانی ٢٠١٤ دا بووەتە سەرۆككۆمارو دواترو لەساڵی ٢٠١٧دا ماددەكە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووەو بەگوێرەی ماددە نوێكە، یەك جار ئەردۆغان بووە بەسەرۆك، بۆیەش مافی ئەوەی هەیە بۆ جاری دووەم خۆی هەڵبژێرێتەوە. لەم بارەیەوە، مستەفا شەنتۆپ سەرۆكی پەرلەمانی توركیا دەڵێت، پرسی خۆكاندیدكردنەوەی ئەردۆغان دەستبەسەرداگرتنی كورسی نییە، بەڵكو یاساییەو دوای ٢٠١٨ یاساكان گۆڕاون و بەگوێرەی یاسا نوێیەكە ئەردۆغان دەتوانێت بۆ دووەم جار خۆی كاندیدبكاتەوە. خۆدی ئەردۆغانیش لەبارەی پرسەكەوە دەڵێت: «لایەنەكان دەڵێن نابێت خۆی كاندید بكاتەوە، بەڵام گەلەكەم هەم رێگەم دەدات، خۆم كاندید بكەمەوەو هەم جارێكی دیكە وەك سەرۆككۆماریان هەڵدەبژێرنەوە.   ئۆپۆزسیۆن: ئەردۆغان دەستوور پێشێل دەكات لەم بارەیەوە كورشاد زۆرلو وتەبێژی پارتی باش، رایگەیاند، كاتێك كە ئەردۆغان بەفەرمی سەردانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی كرد، پێویستە كۆمسیۆن بەئاشكرا پێی رابگەیەنێت كەهەنگاوەكەی نایاساییە، بەڵام هەمووان چاوەڕێی كۆمسیۆن دەكەن كەچی وەڵامێكی دەبێت. لەلایەكی دیكەوە ئیدریس شاهین گوتەبێژی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن (دەڤا) لەمبارەیەوە ئاماژەی بەوەكرد، پێویست بوو كاتێك مادەی ١٠١ی دەستووریان لەساڵی ٢٠١٧دا گۆڕی ئاماژەیان بەوە بكردایە كە بەگوێرەی سیستمی نوێ، هەموو شتێك لەسفرەوە دەستپێدەكات، واتە خولی یەكەمی سەرۆكایەتی ئەردۆغان سفر دەبێتەوە، بەڵام شتێكی بەو شێوەیە لەیاساكەدا نییەو خۆكاندیدكردنی ئەردۆغان نایاساییە. سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپەش لەتویتێكدا لەبارەی خۆكاندیدكردنەوەی ئەردۆغان بۆچوونی خۆی دەربڕی. دەمیرتاش ئاماژەی بەقسەیەكی ئەردۆغان كرد كەوتبووی، « یاساكانی پێشووی لەكاتی گۆڕینی هەندێك لەماددە دەستوورییەكان سفر بوونەتەوە» و وتی، « ئەردۆغان باسی سفر بوونەوەی یاساكان دەكات، بەڵام خەڵكی توركیا لەڕۆژی هەڵبژاردنەكاندا سفری دەكەنەوە.» كاندیدی سەرۆكایەتی، بەگوێرەی دەستووری توركیا پێویستە ٥١٪ی كۆی دەنگەكان بەدەستبهێنێت بۆ ئەوەی پۆستەكە بەدەستبهێنێت، بەڵام بەگوێرەی راپرسییەكان كاندیدی هیچ لایەنێك ناتوانێت، ٥١٪ی دەنگەكان بەدەستبهێنێت، بۆیە هەڵبژاردنەكە دەكەوێتە خولی دووەم و كاندیدی یەكەم و دووەم دەمێننەوەو لێرەدا ئەو دوو كاندیدە پێویستە پشتگیری لایەنەكانی دیكە بەدەستبهێنن كە لەخولی یەكەمدا لەپێشبڕكێكە چوونەتە دەرەوە كەگرنگترینیان هاوپەیمان رەنج و ئازادییەكانە كەدەتوانێت هاوكێشەكە بەتەواوی بگۆڕێت.

هاوڵاتی واشنتۆن ئامادەكاری بۆ هێرشی سەر ئەتۆمــــیی ئێران دەكات ئێران خاوەنی سێیەم هێزی سەربازیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە   لەدوای دەستبەكاربوونی كابینەی نوێی حكومەت لەئیسرائیل لەسەرۆك وەزیرانەوە تاوەزیری بەرگریی و دەرەوە هەڕەشەی ئەوەیان لەئێران كرد كەبەهەموو شێوەیەك بەرەنگاری دامەزراوە ئەتۆمیی و سەربازییەكانی ئەو وڵاتە دەبنەوەو بۆ ئەو مەبەستەش پرس بەكەس ناكەن. رۆژنامەی (ئیعتیماد) لەئێران ئاشكرای كردووە كە ئیسرائیل ژمارەیەك فڕۆكەی جەنگیی جۆری (ئێف 35)ی لەپەنای گوێی ئێران و لەسنوری ئازەربایجان جێگیركردووە كە ئەوەش ئامانجەكەی روون و ئاشكرایە. ئەو رۆژنامەیە باسی لەوەش كردووە ئیسرائیل لەو بنكانەی كە لەئازەرەبایجان هەیەتی كامێرای هەستیارو تەكنەلۆژیای پێشكەوتوی بەكارهێناوە و وەك ئەوەی هەموو ئامادەكارییەك بكات بۆ هەڵگیرساندنی جەنگ لەناوچەكەدا بەتایبەت كەبەشێك لەو ئامێرە پێشكەوتووانە بۆ چاودێریی و سیخوڕیی لەسەر دامەزراوە ئەتۆمییەكانی ئێران بەكارهاتووە و هێرشەكانی رابردووی ئەو وڵاتەش بۆ سەر چەند بنكەیەكی سەربازیی و دامەزراوەیەكی ئەتۆمیی بەپشتبەستن بەو تەكنەلۆژیا پێشكەوتووانە بووە. سوپای پاسداران بەبەردەوامی بانگەشەی ئەوەی كردووە ئیسرائیل لەهەرێمی كوردستان و وڵاتی ئازەربایجان هێرشی دژی ئێران ئەنجامداوەو ئەو سوپایە هەر لەگەڵ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان مانۆڕێكی گەورەی سەربازیی لەسنوری ئازەربایجان ئەنجامداو چەند جارێكیش هەر بەو بیانووەوەو بوونی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان هێرشی كردەسەر كۆیە و زڕگوێزو چەند ناوچەیەكی دیكە لەهەرێم. بەوتەی موهەنەد حاج عەلی، پەرلەمانتاری سوریا بەپێی رێككەوتنێكی سەربازیی كە لەنێوان تاران و دیمەشق لەساڵی 2011 واژۆ كراوە لەئێستادا سیستمی قەڵغانی سەربازیی وڵاتەكە لەلایەن سوپای ئێرانەوە نۆژەن دەكرێتەوەو ئەوەش ئیسرائیلی توڕە كردووە چونكە ئێران و سوریا دەچنە قۆناغێكی نوێ لەبەرەنگاربوونەوەی تەلئەبیب.   ئەمریكا و ئیسرائیل بەداربەڕوو هەڕەشە لەئێران دەكەن لە (24/1/2023) هێزەكانی ئەمریكاو ئیسرائیل مانۆڕێكی سەربازیی هاوبەشیان بەناوی (داری بەڕو) ئەنجامدا كە بەپێی ئەو زانیاریانیانەی كە بڵاوكراونەتەوە مانۆڕەكە هاوشێوەی هێرشكردنەسەر وێستگە ئەتۆمییەكانی ئێران بووەو بۆمبی 100 تۆنی تێدا بەكارهێنراوە. ئەو مانۆڕە لەبیابانی نەگڤ ئەنجام دراوە كەدەكەوێتە باشوری ئیسرائیل و لەڕووی جوگرافیەوە دەكەوێتە سنوری بیابانی سینا لەمیسر. ناوەندیی فەرماندەیی هێزە چەكدارەكانی ئەمریكا لەڕاگەیەنراوێكدا سەبارەت بەو مانۆڕە هاوبەشەی لەگەڵ ئیسرائیل ئاشكرای كردووە؛ 140 فڕۆكەی جەنگیی لەمانۆڕەكەدا بەشداربوون كە فڕۆكەكانی جۆری بۆمبهاوێژی (بی 52) و (ئێف 35) لەخۆ گرتووەو هاوكات 12 كەشتی جەنگیی موشەكهاوێژ بەكارهێنراوە. ئەو مانۆڕەش لە كاتێكدابوو كە پێشتر رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست) و (نیویۆرك تایمز) لەچەند راپۆرتێكی تایبەتدا ئاشكرایان كردبوو كە جۆ بایدن، سەرۆكی ئەمریكا ئەندامانی تیمی ئاسایش و سەربازیی وڵاتەكەی راسپاردووە بۆ تاووتوێكردنی هێرشی سەربازیی دژی وێستگە ئەتۆمییەكانی ئێران. ئیسرائیل لەسەر ئەو مانۆڕە روون و راشكاو رایگەیاند؛ ئەوە وەڵامێك دەبێت بۆ بەرنامە ئەتۆمییەكەی تاران و جموجۆڵە سەربازیی و سیاسییەكانی ئێران لەناوچەكەدا. ئەگەرچی ئەو مانۆڕانە و لێدوانی توندی بەرپرسانی ئەمریكاو ئیسرائیل ئاماژەن بۆ سەرهەڵدانی وەرچەرخانی نوێ لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام میدیای ئێران و بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئەو هەوڵانە بە بانگەشەی فەرماندە سەربازییەكانی تەلئەبیب لەقەڵەمدەدەن و ئەوەش بەهاوشێوەی هەڕەشەكانی ساڵی 2020 ناودەهێنن كە ئامانجی سەرەكیی سیاسەتمەدارانی ئیسرائیل بۆ دەربازبوونی قەیرانی دارایی وڵاتەكەیان بووە.   ئازەربایجان لەبەرداشی ئیسرائیل و ئێراندا ئێران و ئازربایجان زیاتر لە 432 كیلۆمەتر سنوری هاوبەشیان هەیەو ژمارەی دانیشتوانی ئازەربایجان كەزۆرینەیان تورك زمانن و (85%)یان شیعەن لە رووی كۆمەڵایەتی و كەلتورییەوە پەیوەندییەكی قووڵیان هەیە لەگەڵ هاووڵاتیانی تورك لەئێران كەژمارەیان دەگاتە نزیكەی 15 ملیۆن كەس و ئەوانیش هاوشێوەی ئازەرییەكان زۆرینەیان شیعەن و تەنانەت رەچەڵەكی خۆیان بە ئازەری دەزانن بەتایبەت كە ئازەربایجان دوو سەدە پێش ئێستا بەشێك بووە لەخاكی ئێران، بۆیە زۆر ئاساییە پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە دۆستانە بێت، بەڵام ئەوەی ئاسایی نییە ئەوەیە كەوڵاتێكی وەك ئیسرائیل بكرێتە بیانوی سەرەكیی تێكچوونی پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە، دۆستایەتیی 200  ساڵە بۆ دوژمنایەتیی بگۆڕدرێت.   ئیسرائیل ساڵی 2019 رێككەوتنێكی سەربازیی، ئەمنیی و هەواڵگریی بەڕەسمی لەگەڵ كۆماری ئازەربایجان ئیمزا دەكات و ئەوەش نیگەرانیی كۆماری ئیسلامی ئێرانی لێدەكەوێتەوەو سایتی ویكی لیكس ئاشكرای كردبوو كە لەساڵی 2009 ئیسرائیل رێككەوتنێكی لەگەڵ ئازەربایجان كردووە كە بەپێی رێككەوتنەكە دەبێت باكۆ لەبەرەی جەنگ لەدژی كۆماری ئیسلامی ئێران بێت و پابەندبێت بەڕێككەوتنەكەوە.   دۆست و نەیار لەمێژوودا ئێران لەسەردەمی رەزا پەهلەوی لەساڵی 1947 دوای توركیا دووەم وڵاتی موسوڵمان بووە كەدانی ناوە بەوڵاتی ئیسرائیل بەڵام دوای هاتنەسەركاری سیستمی كۆماری ئیسلامی ئێران لەساڵی 1979 سەرجەم پەیوەندییە بازرگانی و سیاسییەكانی لەگەڵ ئیسرائیل كۆتایی پێهاتووە. مێژووی پەیوەندییەكانی تاران و تەلئەبیب دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە 70 ساڵ بەر لەئێستا دەگەڕێتەوەو ساڵی 1973 زیاترین بازرگانیی لەنێوانیاندا هەبووەو سەرچاوە مێژووییەكان باس لەوەدەكەن كە پەیوەندیی دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل (مۆساد) و دەزگای هەواڵگریی سەر بەسیستمی پاشایەتیی ئێران (ساواك) بۆ ساڵی 1956 دەگەڕێتەوەو ئەم قۆناغە بەلوتكەی هاوكاریی ئەو دوو وڵاتە ئەژمار كراوە، بەڵام بەگرتنەدەستی دەسەڵاتی ئێران لەساڵی 1979 لەلایەن كۆماری ئیسلامی پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە بە بەردەوامی گرژیی و توندیی بەخۆیەوە بینیوەو ئەوەش وایكردووە 44 ساڵ تەلئەبیب و تاران هەڕەشە لەیەكتر بكەن. ئیسرائیل پێی وایە ئەگەر كۆماری ئیسلامی ئێران ببێتە خاوەنی چەكی ئەتۆمیی، دەبێتە گەورەترین هەڕەشەو مەترسیی بۆ سەر وتەكەی و لەو چوارچێوەیەشدا هەوڵی هێرشی پێشوەخت دەدات بۆ راگرتنی بەرنامە ئەتۆمییەكانی ئێران، بەڵام كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندووە؛ لەبەرامبەر هەر جۆرە هێرشێكی ئیسرائیل كاردانەوەیان دەبێت و ئەگەر پێویست بكات هێرش دەكەنەسەر تەلئەبیب و حەیفا داگیردەكەن.   سوپای ئێران ژمارەیە پێگەی گڵوباڵ فایەرپاوەر(Global Firepower) بڵاویكردووەتەوە دوای توركیاو میسر لە رووی هێزی كلاسیكی و باوەوە ئێران بەسێیەم هێزی سەربازیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەژماردەكرێت و لەو ریزبەندیەدا سوپای سعودیە چوارەم و سوپای عێراق  پێنجەم هێزی سەربازیین و دوای ئەوانیش ئیمارات و سوریاو قەتەرو یەمەن دێت. ئێران خاەنی 610 هەزار هێزی چەكدارەو 350 هەزار هێزی یەدەگی هەیە بەپێنجەم سوپای جیهان و یەكەم هێزی رۆژئاوای ئاسیا ئەژماردەكرێت كەزیاترین چەكداری هەیە. لەڕیزبەندیی نێوان 145 وڵاتی جیهاندا سوپای توركیا دەكەوێتە پلەی یانزەیەمین و میسر چواردەیەمین و سوپای ئێران دەكەوێتە ریزبەندی حەڤدەیەمین وڵات لە رووی بەهێزی هێزی سەربازیی و ژمارەی چەك و كەرەستە جەنگییەكانی. ئەوەی مایەی سەرنجە ئیسرائیل كە ئێران بەدوژمنی ژمارە یەكی خۆی لەناوچەكەو جیهان دەزانێت بەهەژدەیەمین هێزی سەربازیی جیهان لەدوای سوپای ئێران ئەژماردەكرێت. لەكاتێكدا پێوەری هێزی كلاسیكی ژمارەی سەربازو  چەك و فڕۆكەی جەنگیی و تانك و زرێپۆشی و بەگشتی ژمارەی چەك و كەرەستەكانە لەكاتێكدا ئێران بەهۆی ئەو سزا نێودەوڵەتییانەی لەسەری بووە 44 ساڵە نەیتوانیوە وەك پێویست بەتایبەت لەبواری فڕۆكەی جەنگی و قەڵغانی دژەموشەكی و زۆر ئامێرو كەرەستەی ستراتیژیی خۆی نۆژەن بكاتەوە.

هێمن مەحموود   رەنگە بڕیارەكەی ئەمجارەی دادگای فیدراڵی عێراق كە لەدژی ناردنی هەموو جۆرە بڕە پارەیەكە بۆ هەرێم لەلایەن حكومەتی عێراقییەوەو هەر هەنگاوێكی لەو جۆرە بەنایاسایی وەسفدەكات، دوایین بڕیاری ئەو دادگایە نەبێت لەدژی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەتایبەت پێشوتریش ئەم دادگایە لەسێپتەمبەری 2017 بڕیاری لەدژی ئەنجامدانی ریفراندۆم لەهەرێمی كوردستان دەركردو لەشوباتی 2022یش بڕیاری لەدژی یاسایبوونی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم دەركرد. بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كە لەسەر سكاڵایەكی پەرلەمانتارێكی چوارچێوەی هەماهەنگی دەركرا، هەرزوو لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە رەتكرایەوەو لەبەیاننامەیەكدا رایگەیاند:»هەرێمی كوردستان، هەرێمێكی فیدراڵی دەستوورییەو ئەم بڕیارانە پێشێلكردنێكی زەق و ئاشكرای دەستووری عێراقە، هەروەها دژی رێككەوتنی لایەنەكانی ئیدارەی دەوڵەتە بۆ پێكهێنانی حكومەتی نوێ و دژی كارنامەی وەزاری حكومەتی عێراقیشە كە لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە پەسەندكراوەو تێیدا لەبڕگەیەكدا بەڕوونی باس لەخۆدوورگرتن لەهەر رێكاڕێك دەكات كەكێشەكان ئاڵۆزتر بكات، بۆیە ئێمە ئەو بڕیارەی دادگای ئیتیحادی، بەبڕیارێك نەك تەنیا دژی هەرێمی كوردستان، بەڵكو دژی حكومەتی نوێی عێراق و لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەت دەزانین». حكومەتی هەرێم دادگاكە بەنادەستووری وەسفدەكات و دەڵێت بەشێوەیەكی دەستووری پێكنەهاتووەو ڕێكنەخراوەو ناتوانێت وەك دادگایەكی فیدراڵی بڕیار بدات، بۆیە بڕیارەكانی رەتدەكەینەوە. دادوەر جاسم محەمەد عەبود، سەرۆكی دادگای فیدڕاڵی عێراق دەربارەی بڕیارەكەی دادگاكە رایگەیاندووە بڕیاری ژمارە 6ـی ساڵی 2019ش كەدادگای فیدڕاڵی بەنایاسایی داناوە، پەیوەستە بەوەی كەهەر پارەیەك تەرخانبكرێت ئەگەر لەیاسای بودجەدا بوونی نەبێت، پێچەوانەی یاسایە، بەگوێرەی ماددەی 27یش لەبەڕێوەبردنی دارایی دەوڵەت دەبێت تەواوی شایستە داراییەكان و قەرزەكانی نێوان هەرێم و بەغدا لە 2004ەوە تاوەكو 2020 پاكتاو بكرێن، بەگوێرەی یاسای بودجەو بەڕێوەبردنی دارایی دەوڵەت، دادگای فیدڕاڵی گەیشتە ئەو ئەنجامەی كەبڕیارەكەی ئەنجومەنی وەزیران بۆ خەرجكردنی پارە بۆ هەرێمی كوردستان پێچەوانەی دەستورە، پابەندنەبوونیش بەبڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی بەپێشێلكردنی ماددەی 94ی دەستور دادەنرێت و دەبێت هەموو دەسەڵاتەكان پابەندی جێبەجێكردنی بڕیارەكە بن. دادگای فیدراڵی عێراق بەپێی یاسای ژمارە 30 لەساڵی 2005 و بەپێی ماددەی 93ی دەستووری هەمیشەیی عێراق بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكییە دەستوورییەكان درووستكراوەو بڕیارەكانی بۆ تەواوی لایەنەكان مولزەمەو دەبێت جێبەجێبكرێت و تانەی لێنادرێت. لەڕۆژی 18ی ئازاری 2021، جارێكی تر ئەم یاسایە هەمواركرایەوەو دوو ئەندامی كوردی لەسەر لیستی پارتی و یەكێتی بۆ دادگاكە زیادكرا، لەكاتی خۆشیدا رەخنەی ئەوە لەپەرلەمان گیرا، دەبوو ئەم یاسایە بەدەنگی یەك لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان تێبپەڕێت، بەڵام بەهۆی رێككەوتنە سیاسییەكانی نێوان حزبەكانەوە بەدەنگی زۆرینەی سادە دانیشتنەكە كەنزیكەی 225 پەرلەمانتار لەكۆی 329 پەرلەمانتار یاساكە تێپەڕێندرا. ئەزموونەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ مامەڵەكردن لەگەڵ بڕیارەكانی ئەم دادگایەدا یەكجۆر نییەو بەپێی بارودۆخەكان گۆڕانكاری بەسەرداهاتووە، بۆ نموونە لەدوای ریفراندۆمەكەی مانگی ئەیلولی 2017 كەدادگاكە بڕیاریدا بەنایاسیبوونی ئەو ریفراندۆمەو ئەنجامەكانی، دوای ئەو دۆخەی لەدوای ریفراندۆمەكەوە درووستبوو، حكومەتی هەرێم بۆ ئاسایبوونەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ بەغدا رایگەیاند رێز لەبڕیارەكەی دادگا دەگرێت و داوای لەبەغدا كرد دەرگای گفتوگۆ دانەخات، بەڵام لەدوای بڕیارەكەی هەمان دادگا بۆ نایاسایبوونی هەناردەكردنی نەوت لەلایەن هەرێمەوە حكومەتی هەرێم هاوشێوەی ئەم بڕیارەی ئێستا رەتیكردەوەو بەپێشێلكردنی دەستووری وەسفكرد. هەرچەندە وابڵاوكرایەوە كەگوایە دوو ئەندامە كوردەكەی دادگای فیدراڵی دەنگیان بەبڕیارەكە دابێت و ئەمەش بەدووفاقی هەڵوێست و بڕیارەكانی پارتی و یەكێتی لەبەغدا بڵاوكرایەوە، بەڵام یاساناسێك دەڵێت ئەوە هەڵەیەو یاساكە بەزۆرینە دەرچووە نەوەك بەبڕیاری هەمووان. حاكم شێخ لەتیف یاساناس لەنووسینێكدا دەڵێت دوای دەرچوونی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی زۆرێك لەمیدیاكان نووسیویانە دوو دادوەرە كوردەكەش ئیمزایان لەسەر بڕیارەكە كردووە، واتە بەبڕیارەكە رازیین. دەڵێت» دەبێ بزانن  كەبڕیارەكە نووسراوە (بەزۆرینە دەرچووە )، واتە دادوەر هەن لەگەڵ ئەو بریارە نین، بەڵام رای  ئەو دادوەرانەی پێچەوانەی زۆرینەن بەگوێرەی یاسای دادبینی شارستانی نابێ ئاشكرابكرێت، بەڵكو بەنووسین دەدرێ بەسەرۆكی دادگاو لەناو دۆسیەكە هەڵدەگیرێ، بەڵام دەبێ  ئیمزای بڕیارەكە هەربكات». جیهانگیر سدیق گوڵپی لەوتارێكدا بەناونیشانی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق، سەرلێشێوان لەنێوان شایستەو پێشینەدا لەگۆشەنیگای دارایی و ژمێریاریەوە سەرنجی لەبڕیارەكە داوەو دەڵێت: دادگای فیدراڵی لەدادبینی و بڕیاردانەكەیدا سەبارەت بەنایاسایی بوونی ناردنی ئەو پێشینەیە پشتی بەماددەی (11)ی یاسای بودجەی ساڵی 2021 بەستووە، لەكاتێكدا بەپێی سیستەمی ژمێریاری هەریەك لەپێشینە‌و بارمتەكان‌ بەهەژماری نێوەندگر (حسابات الوسیطه‌) دادەنرێن و لەیاسای بودجەدا ئاماژەیان بۆ ناكرێت، بەهەژماری دەرەوەی بودجە (حسابات خارج الموازنە) ناوزەد دەكرێن و تاڕادەیەكی زۆر جیاوازن لەخەسڵەت و بڕی هەژمارەكانی ناو یاسای بودجە، بەڵام دادگای فیدراڵی هاتووە وەك شایستە (مستحقات) مامەڵەی لەگەڵ پێشینە (سلفە) كردووەو راستەوخۆ تێكستی یاسای بودجەی بەموجەڕەدی بەسەردا چەسپاندووە،‌‌ بۆیە كەوتووەتە هەڵەیەكی گەو‌رەوە. ئەوەش دەخاتەڕوو كێشەی دادگای فیدراڵی لێرەدا ئەوەیە كەجیاوازیی نەكردووە لەنێوان شایستەكان (مستحاقات) كە لەیاسای بودجەدا هاتووە لەگەڵ پێشینە (سلفە‌) كە لەیاسای بودجەدا نایەت و بەپێی یاسای كارگێڕی دارایی دەدرێت بەمەبەستی جێبەجێكردنی یاسای بودجە، هەربۆیە دادگاكە بەپشتبەستن بەیاساكەی بودجە‌ ئەو بڕیارەی داوە  كەناردنی پێشینە بۆ هەرێم پێچەوانەی یاسایەو قورسكردنی باری گەنجینەی دەوڵەتە، لەڕاستیدا ناردنی پێشینە نەك نادرووست نیە، بەڵكو ئەر‌كە لەسەر بەغدا وەك بەشێك لەئەركی جێبەجێكردنی یاسای بودجە. بەشێك لەچاودێرە سیاسییەكانی دۆخی عێراق بڕوایان وایە لەئەگەری جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی ئایندەی حكومەتی عێراق و هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت كەحكومەتەكەی پێكهێناوە لەبەردەم مەترسیدایە، چونكە ئەم بڕیارە وادەكات لایەنە كوردییەكان تووشی كێشمەكێش ببن لەگەڵ لایەنەكانی دیكەو ئەگەری كشانەوەیان لەهاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت لەئارادابێت. عەلی بەیدەر چاودێری سیاسی عێراق دەڵێت ئەم بڕیارەی دادگا گرفتێكی نوێ درووستدەكات و كاریگەری هەیە بۆ سەر كاری حكومەت كەهەمووان بەهۆی ئەو ئارامییەی لەوڵاتدا لەئارادایە ئاواتەخوازی نین، زەرەرمەندی یەكەمیش تەنیا هاووڵاتیانی هەرێمن كەپێویستە موچەیان تێكەڵی تەنگەژە سیاسییەكان نەكرێت. رێبوار بابەكی ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەفراكسیۆنی پارتی بڕوای وایە لەناو چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان هێزو لایەنی تێدایە دەیانەوێت كابینەكەی سوودانی شكستبهێنێت و دۆخی نێوان هەرێم و بەغدا تێكبدەن، بەڵام وەلید سەهلانی پەرلەمانتاری فەتح بڕوای وانیە ئەم بڕیارە ببێتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و بڕیارەكانی دادگاش بەپارێزەری وڵات وەسفدەكات، چونكە بەپێی یاسا دەرچووە نەك موجامەلەو رووپاماییكردن. جێگای ئاماژەیە تائێستا هەڵوێستی سوننەكانیش لەسەر بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی روون نییەو نە پشتگیرییان كردووەو نە لەدژیشی وەستاونەتەوە.  

هاوڵاتی   كەسوكاری قوربانیانی شیلادزێ كە لەتوركیا كوژران، داوای  دەستگیركردنی هەموو ئەو كەسانە دەكەن كەبوونەتە هۆكاری كوژرانی پێنج كەس لەخێزانەكانیان، ئاماژە بۆ ئەوەش دەكەن: تائێستا بۆیان ئاشكرانەبووە كەئایا لەبەر پارە تاوانەكە ئەنجامدراوە یان هۆكاری تری هەیە. بەپێی زانیارییەكان تاوەكو ئێستا حەوت كەس لەسەر رووداوەكە دەستگیركراون و دانیان بەوەدا ناوە كە بۆ پارە ئەو كارەیان كردووە، یەكێك لەو كەسانەی دەستگیركراوە پێش دووساڵ لەشوقەكانی ئەڤرۆ سیتی لەناوەندی دهۆك وەك كرێكار كاری كردووە. مەیسەر حاجی عەبدوڵلا ساڵح ، كوری یەكێك لەقوربانیەكانە بەهاوڵاتی  وت:» باوكم و دایكم و خوشكێكم لەگەڵ دوو كەسی تر بەشێوەیەكی زۆر دڕاندانە شەهیدكران، ئەم تاوانە زۆر گەورەیە لەهیچ كەس و لایەنێك قبوڵ ناكەین كەمتەرخەمی لە لێكوڵینەوە و بەدواداچوونەكان بكەن، خێزانەكەم لەگەڵ خێزانی مەلا ئەحمەد بۆ مەبەستی سەردانی پزیشك روویان لەتوركیا كردبوو، كێشەمان لەگەڵ هیچ كەسێك نەبووە لەڕابوردووو ئێستاش، تووشی شوكێكی زۆر گەورە بووین، چونكە هەموویان پێكەوە شەهیدكران، تائێستا بوومان ئاشكرا نەبووە كە ئایا لەبەر پارە تاوانەكەیان ئەنجامداوە یان لەبەر چەند هۆكارێكی تر بووە». وتیشی:»دڵخۆشین كەحەوت كەس لەسەر رووداوكە دەستگیركراون، بەڵام ئێمە دەمانەوێت ئەو دەستەیە بدۆزرێتەوە كەبوونەتە هۆكاری ئەم رووداوە گەورەیە، بەداخەوە لەیاسایی سزادانی توركیا لەسێدارەدان نیە، سزای لەهەموو گەورەتر زیندانی هەتا هەتاییە، دوێنێ 30كانونی دووەم ئۆتۆمبێلەكەمان وەرگرتەوە، بەڵام ئەو كۆژمە پارەیەی كە لەگەڵ خویان بردبوو وەرماننەگرتووەتەوەو  بەرپرسانی توركیا بەئێمەیان ووت لەڕۆژی دادگاییكردنی ئەو تۆمەتبارانە ‌پارەكەشتان بۆ دەگێڕینەوە». هاوكات سەعید عەلی عەبۆ، بەرپرسی مەڵبەندی 3ی یەكگرتوو لەشاری دهۆك بەهاوڵاتی راگەیاند: «دوایین زانیاری لەسەر رووداوەكە ئەوەیە كەحەوت كەس دەستگیركراون و دانیان بەوەدا ناوە كەتاوانەكەیان ئەنجامداوە ، بەڵام لەهەمووی گرنگتر تائێستا بۆمان رووننەبووەتەوە كەئایا لەبەر هۆكارێكی دارایی یاخود سیاسی تاوانەكە ئەنجامدراوە، سەركردایەتی یەكگرتوو بەخودی سەڵاحەدین بەهائەدین ئەمینداری یەكگرتووی ئیسلامی بەدواداچوون بۆ كەیسەكە دەكات، بۆ ئەم مەبەستەش پێش چەند رۆژێك سەردانی توركیای كردووە و لەگەڵ بەرپرسانی ئەو وڵاتە لەبارەی دۆسیەكە چەند كۆبوونەوەیەكی كردووە، ئێمە هەموولایەك دڵنیادەكەینەوە كەوەكو یەكگرتووی ئیسلامی بەردەوام دەبین لەبەدواداچوون و لێكوڵینەوە لەسەر رووداوەكە تاوەكو بزانین هۆكارەكانی ئەم رووداوە چی بووە یان كێ لەپەشت ئەم رووداوە گەورەیەوەیە». وتیشی:»تاوانەكە ئەوەندە گەورەیە ناتوانین وەسفی بۆ بكەین، لەگەڵ كونسوڵخانەی توركیا لەعێراق و هەرێمی كوردستان و بەرپرسانی حكومەتی هەرێم و توركیا لەسەر خەتین بۆ دوزینەوە و ئاشكراكردنی ئەو هۆكارانەی لەپشت روداوەكەن، ئەم دوو خێزانە كێشەیان لەگەڵ هیچ كەسێك نەبووە، بەپێچەوانەوە خوشەویست بوون لای هەموو خەڵكی پارێزگای دهۆك، چونكە ئەزیەتی هیچ كەسێكیان نەداوە». بەرەبەیانی 20 ی كانوونی دووەمی 2023 تەرمی ئەو پێنج هاونیشتیمانییەی دهۆك گەڕێنرانەوە دهۆك، ئەوەش دوای كوژرانیان لەلایەن چەندكەسێك لەشەوی 19ی كانوونی دووەم، كەبریتیبوون، لە حاجی عەبدوڵلا ساڵح مەستەفا 69ساڵ، چیمەن شاهین خالد 75ساڵ هاوژینی حاجی عەبدوڵلا ، هندرێن عەبدوڵلا ساڵح، 39ساڵ كچی حاجی عەبدوڵلا، واحیدە حەیدەر جاسم 63ساڵ و مەلا ئەحمەد جەلالەدین ئیبراهیم 45ساڵ.

هاوڵاتی سەرباری فشاری دەرەكی بەتایبەت ئەمریكا لەسەر یەكێتی و پارتی بۆ چارەسەركردنی كێشەو ناكۆكیەكانیان و دەستپێكردنی دانیشتنەكانیان، بەڵام تائێستا هەردوولایان بەدوو ئاراستەی جیا جموجۆڵ و چالاكی سیاسییان هەیەو نەوت و غاز پرسی سەرەكی ناكۆكییەكانی ئەو دوو حزبەیە. وادەردەكەوێت هێشتا كاریگەری و فشارەكانی سەردانەكەی برێت مەكگۆرگ نێردەی سەرۆكی ئەمریكا بۆ كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا كە رۆژی 17ی مانگی رابووردوو سەردانی هەرێمی كوردستانی كردو لەگەڵ بەرپرسانی باڵای یەكێتی و پارتیدا كۆبووەوە بەتەواوەتی دەرنەكەوتبێت و ئەو دوو حزبە دەسەڵاتدارەی هەرێم ناكۆكییەكانیان چارەسەرنەكردبێت. رۆژی 28ی مانگی رابووردوو هەردوو مەكتەبی سیاسی یەكێتی و پارتی كۆبوونەوەو بڕیاریاندا كۆبوونەوەكانیان بەردەوام بێت، بەڵام هێشتا لەناو حكومەتدا ئەو رێككەوتنە رەنگینەداوەتەوەو قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران نەگەڕاوەتەوە بۆ كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران و لەئاستی دەرەوەشدا هەردوولایان بەوەفدی جیاجیا سەردانی بەغداو توركیایان كرد. وەفدی حكومەتی هەرێم كە رۆژی 10ی مانگی 12ی ساڵی رابووردوو سەردانی بەغدای كرد بەبێ بوونی نوێنەرانی یەكێتی لەحكومەتدا سەردانەكە ئەنجامدرا. رۆژی 11ی مانگی 1ی ئەمساڵیش مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم سەردانی بەغدای كردو لەگەڵ بەرپرسانی باڵای عێراق كۆبووەوەو لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق رایانگەیاند كەگەیشتوونەتە رێككەوتن بۆ چارەسەركردنی پرسی بودجەو ناردنی 400 ملیارەكە بۆ هەرێمی كوردستان. هەروەها رۆژی 21ی مانگی یەكی ئەمساڵیش نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم سەردانی بەغدای كردو لەگەڵ بەرپرسانی بەغدا كۆبووەوە، رۆژی 26ی هەمان مانگیش سەرۆكی هەرێم سەردانی توركیای كردو لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا كۆبووەوەو بەپێی راگەیەندراوێكی سەرۆكایەتی هەرێم-یش لەكۆبوونەوەكەدا پرسی ‏چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغداو دەرفەتەكانی هاریكاریی عێراق و هەرێمی ‏كوردستان لەگەڵ توركیا لەبواری وزەدا، تاووتوێكراوە. لەلایەكی تریشەوە بەپێی راگەیەندراوێك كەبڵاویكردووەتەوە، قوباد تاڵەبانی بەجیا رۆژی 30ی مانگی یەک سەردانی بەغدای كردووەو  لەبارەی ئەو زنجیرە كۆبوونەوانەی لەسەردانەكەیدا بۆ بەغدا لەگەڵ ژمارەیەك كەسایەتی باڵای حكومی و حزبی عێراق ئەنجامیداون، دەڵێت یەكەم بژاردەو كۆتا بژاردەی بەردەم هەردوو حكومەت رێككەوتنێكی گشتگیرو درێژخایەنەو چیتر دواكەوتنی رێككەوتن لەبەرژەوەندی هیچ لایەكدا نییە. هاوكات هەندێك سەرچاوەی هەواڵ بڵاویانكردووەتەوە، (قوباد تاڵەبانی) جێگری سەرۆكی حكومەت سەردانی توركیای كردووەو لەگەڵ بەرپرسانی ئەو وڵاتەدا كۆبووەتەوە، بەڵام نە تیمی رۆژنامەوانی قوباد تاڵەبانی و نە میدیای یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش باسیان لەم سەردانە نەكردووە. سەرچاوەیەكی ئاگادار بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند: یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەپەرۆشە لەگەڵ بەغداد رێكبكەوێت و غازی سنوری خۆی لەڕێگەی عێراقەوە بفرۆشێت نەك لەڕێگەی حكومەتی هەرێمەوە، ئێران-یش پشتیوانی لەم ئاراستەیە دەكات و پێی خۆشە غازی سنوری زۆنی سەوز لەڕێگەی عێراقەوە بفرۆشرێت، بەڵام ئەمریكا فشار دەكات غازی هەرێمی كوردستان لەڕێگەی توركیاوە هەناردەی وڵاتانی ئەوروپا بكرێت و لەڕێگەی برێت مەكگۆرگ نێردەی سەرۆكی ئەمریكا بۆ كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا ئەم پەیامەی بەدەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان گەیاندووە. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: حكومەتی عێراق لەنێوان خواستی ئێران و فشاری ئەمریكا ناتوێت بەهیچ لایەكدا بڕیار بدات. سەرباری فشاری ئەمریكا كەداوادەكات لەڕێگەی حكومەتی عێراقەوە غازی هەرێمی كوردستان نەفرۆشرێت، بەڵام یەكێتی بەهۆی خراپی دۆخی ناوخۆی خۆی و لاوازی پێگەكەی پێناچێت سەركەوتووبێت لەجێبەجێكردنی ئەو خواستەی بۆ رێكەوتن لەگەڵ بەغدادو فرۆشتنی غازەكەی لەڕێگەی حكومەتی عێراقەوە.  

هاوڵاتی كۆڵبەری كەسەرچاوەیەكی ناچارییە بۆ بژێوی، سەرباری ئەوەی كارێكی قورس و پڕ زەحمەتیە، رێگایەكی پڕ مەترسیشە، ئاماری ناخهەژێن لەو بارەیەوە بڵاودەكرێتەوە،  لەماوەی 10 ساڵدا نزیكەی دوو هەزار كۆڵبەر لەو كارەدا بوونەتە قوربانی، یان كوژراون یان برینداربوون. مێژووی كوردو كۆڵبەریی پێكەوە گرێدراونەتەوە، بەڵام ئەو كارە وەك پیشەو سەرچاوەی داهات، مێژووە هاوچەرخەكەی دەگەڕێتەوە بۆ 32 ساڵی رابردوو و لە 20 ساڵی رابردووشدا زیاتر لەنێوان سنورەكانی رۆژهەڵات و هەرێمی كوردستان بووە. كۆڵبەران چینێكی ماندوو قوربانییانی هەژاریی و نەدارن، بۆیە گەنج و پیری رۆژهەڵاتی كوردستان ناچارن كۆڵێكی قورس و رێگای سەختی سنورە دەستكردەكان ببڕن لەپێناو داهاتێكی كەم. بەپێی ئەو ئامارانەی ناوەندەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران بڵاویانكردوەتەوە لە سێ پارێزگای كوردستان (سنە) و ورمێ و كرماشان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان نزیكەی 50 هەزار كۆڵبەر هەیە، بەڵام سەرچاوەكانی دیكەو رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ ئاماژە بەبوونی 70 هەزار كۆڵبەر دەكەن. لەماوەی 10 ساڵی رابردوودا لانیكەم هەزار و 795 كۆڵبەر بوونەتە قوربانیی گوللـەی هێزە ئەمنیەكان و پاسەوانانی سنوری ئێران و رێگا سەخت و ساردەكانی ناوچە شاخاوییەكانی نێوان هەرێم و رۆژهەڵاتی كوردستان. بەپێی ئامارێك كەپێگەی كۆڵبەرنیوز بڵاویكردووەتەوە، لەو ماوەیەدا 546 كۆڵبەر كوژراون و هەزارو 249 كۆڵبەریش برینداربوون. لەئامارەكانی ساڵی 2022 دەركەوتووە لانیكەم 43 كۆڵبەر كوژراون و 215 كەسیشیان بریندرابوون و بەگشتی ساڵانە 40 بۆ 70 كۆڵبەر لەساڵێكدا دەكوژرێن.   باری قورس و پارەی كەم هەر كۆڵبەرێك بەپێی قەبارەو جۆری ئەو كاڵایەی دەیگوازێتەوە داهاتەكەی دەگاتە نزیكەی 500 هەزار بۆ 800 هەزار تمەنی ئێرانی لە رۆژێكدا كەدەكاتەوە 11 دۆلار بۆ 17 دۆلار لەكاتێكدا هیچ كۆڵبەرێك ناتوانێت 30 رۆژەكەی مانگێك كۆڵبەریی بكات. هەندێكجار كۆڵبەران لەمانگێكدا تەنها دوو رۆژ یان پێنج رۆژ كۆڵیان بۆ گواستنەوە دەستدەكەوێت. هەر كۆڵبەرێك بەهۆی سەختی و مەترسیی رێگای سنورەكانەوە دەتوانێت 50 كیلۆگرام بار بگوازێتەوەو هەر كیلۆیەكیش 14 هەزار بۆ 16 هەزارتمەنی پێدەدرێت. داهاتی كەمی ئەو كۆڵبەرانە لەكاتێكدایە بەپێی نوێترین راپۆرت هێڵی هەژاریی هەر خێزانێكی چوار كەسی بە 15 ملیۆن تمەن تا 18 ملیۆن تمەن خەمڵێنراوە، بەڵام رەنگە هیچ كۆڵبەرێك نەتوانێت لەمانگێكدا ئەو بڕە پارەیە پەیدابكات تەنانەت ئەگەر ژیانیشی لەدەست نەدات.   سەرهەڵدانی كاری كۆڵبەریی دوای راپەڕینی كورد لەباشوری كوردستان لەساڵی 1991 و سەپاندنی بەندی (7)ی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ بڕیاری نەوت بەرامبەر خۆراك، دۆخی ئابوریی خەڵكی هەرێمی كوردستان بەرەو خراپی رۆیشت،  بۆیە بەناچاری هەندێك كەس بەكۆڵ كەلوپەل و كاڵای بیانی و كۆنی وەك تەلەفیزیۆن و بەفرگرو جلشۆرو هەندێك كاڵای ئەلیكترۆنیی تایبەت بەناو ماڵیان لەڕێگەی سنورەكانی نێوان هەرێم و رۆژهەڵاتی كوردستان رەوانەی ئێران دەكردو لەولاشەوە خۆراك و سوتەمەنیی دەهێنرایەوە هەرێم.  سەرەڕای ئەوەی بڕێك لەو كاڵایانە بە ئۆتۆمبێل و ئەسپ و ئێسترو بارگیر دەگوازرانەوە، بەڵام هەندێك كەس بەكۆڵ ئەو كەلوپەلانەیان دەگواستەوە بۆ ئەوەی داهاتێكیان دەستبكەوێت و خۆیان دووربگرن لەئەركی پاراستنی ئەو ئاژەڵ و گیاندارانەی كە بۆ گواستنەوەی كاڵا سودیان لێوەردەگیرا. بەڵام دوای ئەوەی فشارە نێودەوڵەتییەكان بۆ سەر كۆماری ئیسلامی ئێران زیاتركران و قەیرانەكان لەسەر شانی دانیشتوانی وڵاتەكەش زیاتر بوو، زیاتر لە 23 ساڵە زیاتر كاری كۆڵبەری پێچەوانە بووەتەوەو لەئێرانەوەو بەسنوری رۆژهەڵاتدا كەلوپەل دەهێنرێت بۆ هەرێمی كوردستان.

هاوڵاتی- دهۆك دانیشتووانی قەزای بەردەڕەش زۆرینەیان شێوازی قسەكردنیان بە (گۆرانی)یە هاوشێوەی زاراوەی سۆرانی، زیاتر  لە 10ساڵە خوێندكاران و بەرپرسانی ئەو ناوچەیە هەوڵدەدن زاراوەی بادینی لەمەنهەجی خوێندنگایەكی ئەو قەزایە بگۆڕن بۆ زاراوەی سۆرانی بەڵام هەوڵەكانیان بێئەنجام بووە.. سامان سەعید، خوێندنكارە لەقوناغی 10ی ئامادەیی لەخوێندنگایەكی قەزای بەردەڕەش بەهاوڵاتی وت:»ئێمە لەعەشیرەتی گۆران-ین، زاراوەی ئێمە لەگەڵ بادینی زۆر جیاوازە، 10ساڵە بەزاراوەی بادینی دەخوێنین، زۆر وشەو رستە هەیە تێناگەین و هەندێكجار مامۆستاش نازانێت مەبەستی چییە، ئێمە دوو ئەرك لەسەرشانمانە لەلایەك دەبێت خۆمان فێری بادینی بكەین و لەلایەكی تر بابەتەكانی خۆمان بخوێنین، تكایە باهیچ كەسێك لێكدانەوەی هەڵە بۆ ئەم پرسە نەكات، بادینی بۆ ئێمە قورس و ناخۆشە، راستە لەڕووی كارگێڕییەوە سەر بەپارێزگای دهۆكین، بەڵام دەكرێت بەلایەنی كەمی خوێندن لەسنوری قەزاكەمان بكرێتە ئارەزومەندانە». ئەو خوێندكارە وتیشی:»خوێندن بەزاراوەی دایك سادەترین مافی ئێمەیە كەدەیان ساڵە بێبەشكراوین لەو مافە، داوا لەهەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان دەكەین بەووردی ئیش لەسەر ئەم پرسە بكەن و ئەو داواكارییەمان جێبەجێ بكەن».  لە 25ی ئابی 2014 نوێنەرانی خوێندكارانی قەزای بەردەڕەش هەشت هەزار ئیمزایان كۆكردەوەو بردیانە لای لیژنەی پەروەردەو خوێندنی باڵا لە پەرلەمانی كوردستان، وەفدی خوێندكارانی قەزای بەردەڕەش داواكاریەكەیان بەواژووی هەشت هەزار خوێندكار هاوپێچ پێشكەش بەلیژنەی پەروەردە كرد كەتیایدا داوای ئەوەدەكەن خوێندن لەو سنوورە بەزمانی كوردی سۆرانی بێت،  لیژنەی پەروەردە پاڵپشتی خۆیان بۆ داواكەیان دەربڕی، بەجۆرێك كەشێوەزاری خوێندن و نووسین لەو سنورەدا ئارەزوومەندانە بێت و رایانگەیاند: بەنووسراوی فەرمی دەقی داواكارییەكەیان ئاراستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان و سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران دەكەین تاكو بەپێی رێكارە یاساییەكان و رێنماییەكان مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت، بەڵام لەو رۆژەوە تائێستا هیچ گوڕانكارییەك نەكراوەو خوێندن هەر بەزاراوەی بادینیە. كەیفوڵا یاسین، سەرپەرشتیاری یەكەم لەپەروەردەی قەزای بەردەڕەش بەهاوڵاتی راگەیاند:» ئێمە لەڕووی كارگێڕییەوە سەر بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی پەروەردەی پارێزگای دهۆك-ین، زاراوەی خوێندن لەتەواوی پارێزگاكە بادینیەو گۆڕینی  زاراوەی بادینی بۆ سۆرانی لەسنوری قەزای بەردەڕەش لەدەستەڵاتی ئێمەدا نیە، دەبێت وەزارەتی پەروەردە بڕیاربدات». هاوكات جەمبەد شوكری، سەرۆكی لیژنەی پەروەردە لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك دەڵێت:»چەند جارێك بەدواداچوونمان بۆ ئەو داواكاراییەی خوێندكارانی قەزای بەردەڕەش كردووەو لەگەڵ وەزیری پێشووی پەروەردە گفتۆگۆمان كردووە بۆ چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكەیان، مافی خۆیانە بەزمان و شێوەزاری خۆیان كەگۆرانی-یە بخوێنن». جەمبەد شوكری بەهاوڵاتی وت:»پێشنیارمان بۆ وەزارەتی پەروەردە كردووە كەپێویستە زمانی خوێندن لەهەموو كوردستان بەیەك ستاندەر بێت، چونكە زۆرجار لەكاتی وەرگێڕانی وشەیەك یان رستەیەك خوێندكار تووشی هەڵە دەبێت، واباشترە هەموو  كوردستان بەیەك ستاندەر بێت تاهیچ كەسێك هەست بەجیاوازی نەكات.» بەردەڕدەش لە2007وە كراوەتە قەزا، لەسێ ناحیەو زیاتر لە 60 گوند پێكهاتووە، لەسنوری قەزاكەدا 182خوێندنگا هەن و نزیكەی 45 هەزار خوێندكاریان هەیە.  

هاوڵاتی كور رۆڵی سەرەكیی لەناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران دەگێڕێت و دروشمەكان دەرخەری ئەو راستییەن چونكە دەستپێكی ئەو سەرهەڵدانانە بەدروشمی «ژن ژیان ئازادی» دەستیپێكردو بەدروشـی « ئەگەر تاران ببێت بەكوردستان، ئێران دەبێت بەگوڵستان» بەردەوامە. رێكخراوبوون و پێداگریی كورد لەو ناڕەزایەتییانە خاڵی جیاوازییەكی بەرچاو بوو بەراورد بەناوچەكانی دیكە، چونكە زیاتر لەسەدەیەكە كورد بەڵێی بۆ هیچ دەسەڵاتێكی ناوەند لەئێران نەكردووەو پاشاو رێبەری لەتاران بەستەمكارو داگیركەر ناوهێناوەو بەرەنگاری بووەتەوە. ئەگەرچی كورد لەو خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییانەدا سەركردەیەكی دیاریكراوو یان رێبەرێكی دەستنیشانكراوی نەبوو، بەڵام سەرجەم هێزو لایەنەكان و تەنانەت پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان ناكۆكییەكی ئەوتۆیان لەسەر بەرەنگاربوونەوەی دەسەڵات نەبووە سەرەڕای هەندێك ململانێی لاوەكی كەزیاتر لەدەرەوەی رۆژهەڵاتی كوردستان هەستی پێكراوە تا لەناوخۆ لەناو خاك و خەڵكی كورد لەو بەشەی كوردستان.   كورد بەبێ سەركردە پێشەنگە لەماوەی 130 رۆژی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان هیچ سیاسەتمەدارو سەركردەیەكی كورد بانگەشەی ئەوەی نەكردووە پێشەنگی ئەو ناڕەزایەتییانەیە یان رێبەرایەتی و سەركردایەتیی جوڵانەوەكانی ئەو بەشە لەكوردستان دەكات، بەڵام ناوی سەركردەو رێبەرە شەهیدكراوەكانی كورد لەقازی محەمەد تاسەركردە كۆچكردوو گیانبەختكردوەكانی دیكە وێردی سەر زمانی خەڵكی كورد بووەو ئەوەش لەو تۆمارە ڤیدیۆییانەی لەناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵات بڵاوكراونەتەوە بەدیدەكرێت و دەبیسترێت. گومان لەوەدا نییە ئاستی قوربانیدان و گیانبەختكردوانی رۆژهەڵاتی كوردستان ئاماژەن بۆ پێداگریی خەڵك لەپێناو نەمانی دەسەڵاتی ستەمكار لەئێران، بەڵام هەندێك لەشارەزایانی سیاسی و كۆمەڵایەتیی پێیانوایە شۆڕشی رۆژهەڵاتی كوردستان دەبێت لەلایەن كەسانی خاوەن پێگەو سەركردە دیارەكانەوە پێشەنگایەتی و رێبەرایەتیی بكرێت و بەزمانێكی دیكە شۆڕشی رۆژهەڵات لەهەموو كات زیاتر پێویستی بەسەركردایەتیی هەیە. گەنجان و لاوانی رۆژهەڵاتی كوردستان زۆر رێكخراوتر لەبەشەكانی دیكەی ئێران بەردەوامن لەناڕەزایەتیی بەڵام ئاستی سەركوتكردن لەو بەشەی كوردستان بەراورد ناكرێت بەهیچ شوێنێكی دیكەی جوگرافیای ئێران جگە لەپارێزگای سیستان و بەلوچستان كەئەوانیش بەهۆی جیاوازیی نەتەوەیی (بەلوچ) و مەزهەبی (سوننە) رووبەڕووی توندوتیژیی و سەركوتی زۆر بوونەتەوە. كورد كەدەكرێت بوترێت بەدروشم و ئامانج بناغەداڕێژەری شۆڕشەكە بووە لەباڵای پێشەنگ و رێبەری ناوچە جیاوازەكانی ئێران دەركەوتووە، بۆیە نایەوێت چیتر تەنها رۆڵی قوربانیی پێبدرێت، چونكە لەهەر شوێنێكی جوگرافیای وڵاتەكە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی هەبوبێت گەنج و لاوی كورد لەوێ ئامادەبووەو ئەوەش لەناوو ناسنامەی ئەو گەنجانەی دەستگیركراون یان لەسێدارەدران، روون و ئاشكرا دەردەكەوێت. لەسێدارەدانی مەهدی كەرەمی تەمەن 21 ساڵ لەكەرەج كەگەنجێكی كورد بوو بەبیانوی بەشداریی لەناڕەزایەتییەكان لەسێدارەدراو لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكا پرسەنامەیان ئاراستەی دایك و باوكی كرد، نموونەی یەكێك لەو گەنجانەی كورد بوو ئەگەرچی لەزێدی خۆی لەڕۆژهەڵات نەبوو بەڵام بەشداریی لەناڕەزایەتییەكانی شارەكانی دیكەدا كردو دواجار گیانی لەو پێناوەدا بەختكرد. لەپارێزگای مازندەران ژمارەیەكی زۆر لەو كوردانە دەژین كەزیاتر لە 100 ساڵە بەزۆر ناچاركراون زێدی خۆیان جێبهێڵن و لەو پارێزگایەی باكوری ئێران جێگیربن، بەسەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان زۆربەی ئەو ناوچانەی كەكوردی تێدا نیشتەجێبووە خۆپیشاندانی پڕ جۆش و خرۆش بەڕێوەچوو جارێكی دیكە دوای زیاتر لەسەدەیەك نەک تەنها لەپێناو مافە نەتەوەییەكان، بەڵكو لەپێناو ئازادی و مافی گەلانی دیكە دژی دەسەڵاتی ئێران خۆپیشاندانیان كرد. لەشارەكانی ئەسفەهان و تاران و كەرەج و مازەندەران دەیان گەنج و چالاكوانی كورد بەشداریی ناڕەزایەتییەكان بوون و ژمارەیەكیشیان دەستگیركران و تائێستا پەتی سێدارە هەڕەشە لەژیانی زیاتر لە 17 گەنجی تری كورد دەكات، كەچواریان لەو شارانە دەستگیركراون. دروشمی «ژن ژیان ئازادیی» ئەگەرچی كوردییە، بەڵام بەبێ دەمارگیریی نەتەوەیی بووەتە هێماو خواستی هەموو خەڵكی ئێران، عەرەب و فارس و بەلوچ و تورك و گیلەكی هاوشانی كورد ئەو دروشمە دەڵێنەوەو هەستی هاوبەشی لەدژی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بەهێزكرد، بۆیە هەرئەوەش وایكرد لەسەرەتادا بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی بەوتنەوەی ئەو دروشمە واپیشان بدەن كەكێشەیان لەگەڵ ئەو داواكارییەدا نییە، بەڵام دەسەڵاتی ئێران ئەوەشی بۆ بەسەرنەچوو پیلانەكەی پووچەڵكرایەوە.   كوڕی ستەمكار مەیلی دەسەڵاتی هەیە رەزا پەهلەوی كوڕی محەمەدڕەزا پەهەلەوی كەباوكی دوایین پاشای ئێران بوو رایگەیاند:» یەكپارچەیی خاكی ئێران ئامانجمە»، ئەو دەیەوێت خەڵكی ئێران متمانەی پێببەخشن بۆ ئەوەی لانیكەم لەقۆناغی رابوون و سەرهەڵداندا رابەرایەتیی ئەو خەڵكە بكات و كۆتایی بەدەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی لەوڵاتەكە بهێنرێت. رەزا پەهلەوی و لایەنگرانی لەتاراوگەوە بانگەشەی ئەوە دەكەن كەدەبێت متمانەیان پێبدرێت بۆ ئەوەی قۆڵی لێ هەڵماڵن و كۆتایی بەدەسەڵاتی سیاسی ئێستای ئێران بهێنن لەكاتێكدا بەشێكی بەرچاو لەدروشمەكانی ناڕەزایەتییەكان دژی دەسەڵاتی پاشایەتیی و گەڕانەوەی ستەم و زۆرداریی بوو. هەر لەسەرەتای خۆپیشاندانەكانەوە دروشمی «نامانەوێت ستەمكار جا پاشا بێت یان رابەر» لەسەرتاسەری ئێران وترایەوەو كورد لەڕۆژهەڵاتیش لەسەردەمی كۆماری كوردستان (1946) و دواتریش لەكاتی بەدەسەڵاتگەیشتنی كۆماری ئیسلامی لە (1979) دژی ستەم و سیستمی پاشایەتی و كۆماری ئیسلامی بووە. رەزا پەهلەوی لەنوێترین لێدوانیدا بەرگریی لەهەڵسوكەوتەكانی دەسەڵاتی باوكی لەدژی كوردو كۆمارەكەی كردووەو وتوویەتی: «پێموانییە هەڵوێستی محەمەدڕەزا پەهلەوی لەبەرامبەر كۆماری كۆردستان و كۆماری ئازەربایجان هەڵە بووبێت و هیچ لێكدانەوەیەكم بۆ هەڵەبوونی هەنگاوەكانی باوكم نییە». وتەكانی پەهلەوی لەكاتێكدایە كۆماری كوردستان لەسەر دەستی محەمەدڕەزا پەهلەوی لەساڵی 1947 بە لەسێدارەدانی قازی محەمەد و هاوڕێكانی كۆتایی پێهێنراو ئەوەش لەبیرەوەریی كورددا بەپەڵەیەكی رەشی مێژووی ستەمكاریی پەهلەوییەكان و دەسەڵاتی پاشایەتیی ئەژمار دەكرێت كە تائێستاش ئەو پەڵە رەشە پاك نەبووەتەوە. ئەو بەوەشەوە نەوەستاوە جەختی لەوە كردووەتەوە لەڕابردوشدا كێشەی ئیتنیكی یان نەتەوەیی لەسەرتاسەری جوگرافیای ئێراندا نەبووە و ئەو جیاوازییە نەتەوەیی و مەزهەبییانەی هەیە لەئەستۆی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامییە كەئامانجی نانەوەی دووبەرەكی و جیاكاراییە لەوڵاتەكەدا. لێدوانەكانی ئەم دواییانەی رەزا پەهلەوی و بانگەشەی لایەنگران و هەوادارانی، كاردانەوەی زۆربەی سیاسەتمەدارو چالاكوانانی كورد لەدەرەوەو ناوخۆی لێكەوتووەتەوەو میدیاو رۆژنامەكانی ئێران جاڕی ئەوەیان داوە كە ناكۆكیی قووڵ كەوتووەتە ناو نەیارانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە. مایەی سەرنجە رەزا پەهلەوی كە لەئەمریكا دەژی تائێستا یەك پەیام یان راگەیەنراوی دژی سوپای پاسداران و هێزە سەركوتكارەكانی ناڕەزایەتییەكان بڵاونەكردووەتەوە و ئەوەش بووەتە كارتێكی بەهێزی دەستی نەیارانی پەهلەوی كەخەون بەگەڕانەوەی سیتسمی پاشایەتی و دەسەڵاتی پەهلەوی لەئێران دەبینێت. ئەوەی روون و ئاشكرایە ئەگەرچی كوڕی دوایین پاشای ئێران بێ لایەنگرو هەوادار نییەو لە رووی میدیایی و بانگەشەوە، زیاترین هەوڵی خۆدەرخستنی بەراورد بەكەسایەتیی و سیاسەتمەدارانی كوردو ئێران هەیە، بەڵام گەڕانەوەی سیستمی پاشایەتی و قبوڵكردنی دەسەڵاتی بنەماڵەی پەهلەوی هاوشێوی خەونی حوشتر ناودەهێنرێت و شارەزایەنی سیاسیی پێیان وایە بەو هەنگاوانەی پەهلەوی تەنها ئاو دەكرێتە ئاشی دەسەڵاتی ئێستای ئێران و ئەنجامی راپەڕین و سەرهەڵدانەكان خاودەكاتەوە كە زیاتر لەچوار مانگە بەردەوامەو خوێنی دەیان گەنج و لاوو ژنی تێدا رژاوە.  

نایدە ئەحمەد رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی لەكوردستان بەتایبەت رێكخراوەكانی ژنان سەبارەت بەپرسی جێندەر دابەشی دوو ئاراستەی جیاواز دەبن و بەشێك لەڕێكخراوەكان بەرگری لێدەكەن و دەڵێن كاركردنە بۆ هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگا لەبارەی یەكسانی ژن و پیاو،  لەبەرامبەردا رێكخراوەكانی سەر بەحزبە ئیسلامییەكان دژی دەوەستنەوەو پێیانوایە رێگایەكە بۆ تێكدانی كۆمەڵگا. رێزان شێخ دلێر چالاكوانی مافەكانی ژنان بەهاوڵاتی راگەیاند:» لەهەرێمی كوردستاندا زۆرێك لەڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی و كەسایەتی سیاسی ژنمان هەیە، بۆیە بیرمانكردەوە رێكخراوێكی گەورەی هەوپەیمانی ژنانی كوردستان دروستبكەین ، یەكێك لەخاڵە سەرەكییەكانی  یەكسانی جێندەرییە، كەهەموومان پێكەوە كاردەكەین بۆ یەكسانی مافەكانی ژنان  لەناو كۆمەڵگادا، لەهەمانكاتدا كەمكردنەوەی ئەو توندوتیژیانەی كەبەرامبەر ژنان دەكرێت، دەرگاشمان كراوەیە بۆ هەر رێكخراوێكی تر كەبیەوێت بێتە ناو هاوپەیمانێتیەكەمان». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: «یەكێك لەكارە سەرەكییەكانی ئێمە یەكسانی جێندەرییە، حكومەت خۆی سەنتەرێكی كردەوە بۆ وشیاركردنەوەی كوڕان و كچان لەناو زانكۆكان  بۆ كەمكردنەوەی توندوتیژی  لەم رێگەیەوە كاتێك كوڕێك یان كچێك كەدەچێتە زانكۆو دواتر خێزانێك پێكدەهێنیت دەزانێت چۆن رێز لەخێزانی بگرێت». وتیشی: زۆر بەداخەوە ئێستا لایەنە سیاسییە ئیسلامییەكان كە ئەمە جیاوازییەكی زۆری هەیە لەگەڵ كەسێك كەپێی دەوترێت مسوڵمان وەك ئێمەش كەخۆمان بەمسوڵمان دەزانین،  راهاتوین لەسەر كلتوری ئیسلامی، بەڵام جارێكی تر دەیڵێمەوە زۆر بەداخەوە ئەوەی كەدەیڵێم روودەدات لەلایەن ئەم حزبە ئیسلامییانەوە روویانكردووەتە ئەم جۆرە قسانە بەكارهێنانی وشەی جێندەر كەخۆیان ناویان لێناوە بەواتای هاوڕەگەزخوازیی، لەكاتێكدا هیچ كەسێك هەر نەیتوانیوە باسی هاوڕەگەزخوازی بكات كەئەوان باسیدەكەن، لەكاتێكدا هاوڕەگەزخوازی تاوانە بەپێی یاسای سزادانی عێراقی، لەبەرئەوە ئەو بابەتانەی كەتاوانن سەرچاوەكانمان لەشەریعەتی ئیسلامەوەیە كە ئەم هاوڕەگەزخوازییە بەپێی شەریعەتی ئیسلام تاوانە كەئیسلامییەكان باس دەكەن، هەر بابەتێكیش تاوان بێت نە ئێمەو نە هیچ رێكخراویك كاری لەسەرناكات».  ئەو چالاكەی مافەكانی ژنان ئاماژەی بەوەشكرد: لەبەرئەوەی ئێمە نزیكی هەڵبژاردنەكان دەبینەوە دەیانەوێت لەم رێگەیەوە لەهەندێ لەكەسایەتییەكان بدەن و ناشرینیان بكەن ، یاخود ئەو رێكخراوانەی كە لەبواری یەكسانی جێندەری كاردەكەن لەكەداربكەن، هەموومان لەگەڵ پێكهێنانی خێزانێكی ئارام و بێ توندوتیژیداین و منداڵی بەپەروەردەمان هەبێ ئێ خۆ ئێمەش هەر داوای ئەمەدەكەین».  رێزان شێخ دلێر وتیشی: ئەگەر لەگەڕەكێك عائیلەیەك هاوڕەگەزخوازبێت هیچ كەسێك نزیكیان ناكەوێت بەهەموو شێوەیەك رەد دەكرێتەوەو تاوانە ئیتر چۆن پشتگیری دەكەین، ئێمە خزمەتی گۆمەڵگا دەكەین نەك روبەڕووی كۆمەڵگا بوەستینەوە، با بگەڕێن ئەگەر یەك خاڵیان دۆزییەوە كەئێمە پشتگیری لەو جۆرە كارانە بكەین ئەوە حەقی خۆیانە قسەبكەن». لەبەرامبەردا مونیرە عەلی عەبدولعەزیر چالاكوان لەرێكخراوی خوشكانی بزوتنەوەی ئیسلامی دەڵێت: هەمیشە كارمان لەسەر وشیاكردنەوەی ئافرەتان كردوە بەناساندنی ئەرك و مافەكانیان، خوشكانی ئیسلامی تۆڕێكی هاوبەشمان  هەیە كەمانگانە كۆبوونەوەی خۆمان هەیە، داواكارم بەهێزتری بكەین  بۆ رێگەگرتن لەو پرۆسە گۆڕانكارییە خراپەی هێنراوەتە وڵاتەكەمانەوە بەناوی یەكسانی جێندەری، تائێستا ئەوانەی كەداوای یەكسانی جێندەری دەكەن رووی راستەقینەی خۆیان دەرنەخستبوو سەرەتا بەناوی راگرتنی باڵانسی یەكسانی جێندەری  لەنێوان ژن و پیاو دەركەوتن ، بەڵام ئەوەی پشتگیری لەگۆڕینی رەگەزو  هاوڕەگەزبازی دەكرێت، ئەمانە هەمووی دژە زانست و ئایین و دابونەریتە، ئەوان بەئاشكرا ماهیەتی خۆیان دەرخستوە، ئێمەش بەئاشكرا دژایەتییان دەكەین و بەهیچ جۆرێ رێگەیان پێنادەین ئەو دابونەریتە پیسە بهێنرێتە ئەم كوردستانە». وتیشی: ئاگادارین جێگری سكرتێری گشتی نەتەوەیەگرتووەكان دێتە ئەم وڵاتە و هیچ پەیامێكی مرۆڤایەتییان پێنییە تەنها بۆ تێكدان روو لەم وڵاتە دەكەن، ئەو گۆڕانكاریانەی لەڕێگەی زەختێكی نێودەوڵەتی و فشار خستنەسەر حكومەت ئەیسەپێنن، ئێمە لەڕێگای وشیاركردنەوەی تاكەكان و جەماوەر رێگری لێدەكەین، چونكە نموونەی وڵاتی سویدمان لایە بەحساب یاسای یەكسانی جێندەری جێبەجێ دەكات، تەنانەت وەزیری كاروباری یەكسانی جێندەری هەیە، بەڵام هیچ لەمەینەتییەكانی ژنانی كەمنەكردووەتەوەو ئیشی ماڵ هەر لەسەر ژنە نەك هەر یەكسان نین بەڵكو جیاوازی مووچەش لەنێوان ژن و پیاو هەیە ، لەبەرئەوە ئەم یەكسانی جێندەرییە تەنها فەسادی و بەدڕەوشتی زیاد كردووەو ئاشتی كۆمەڵایەتی تێكداوە، هەر ئەوەشنا هۆڵەنداو فەڕەنساو دانیمارك لەبەرچاومانن چۆن خێزان تێیدا هەڵوەشاوەتەوەو رۆژانە تاك دەستدرێژی دەكرێتە سەری و ژنان دەكوژرێن، ئەمانە هەمووی نموونەی وڵاتی فاشلن لەپەیڕەوكردنی یەكسانی جێندەری، ئامانجیان تێكدانی ئاشتی كۆمەڵایەتییە لەڕێگای سیستمێكی جیهانی كە لەڕێكخراوی نەتەوە یەگرتووەكانەوە سەرچاوە دەگرێت بەزۆر بەسەر وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفەریقا دەسەپێنن، ئێمەش رێگری لەئامانجە پیسەكەیان دەكەین. مونیرە عەلی عەبدولعەزیر راشیگەیاند: لەگەڵ هەموو رێكخراوەكانی خوشكان هەموو  كارێك دەكەین بۆ هۆشیاركردنەوەی خەڵك لەمەترسییەكانی یەكسانی جێندەری و هەوڵیشدەدەین لەداهاتوو رێكخراوێكی گەورەی خوشكانی ئیسلامی پێكبهێنین.

هاوڵاتی پێنج ساڵ بەسەر داگیركردنی عەفریندا لەلایەن سوپای توركیاو گروپە توندڕەوەكانی سەر بەتوركیا تێدەپەڕێت، توركیا زۆر بەتوندی بەردەوامە لەسڕینەوەی كورد لەشارەكە، نزیكەی نۆ هەزار كوردی شارەكەی خستووەتە زیندان و 663 هاووڵاتی كورد كەزیاتر لە 90 كەسیان ژنن لەژێر ئەشكەنجەدا كوشتووە، 22 كۆمەڵگەی نیشتەجێبوونی لەشارەكە دروستكردووەو خەڵكی عەرەب و فەڵەستینی و توركمانی تێدا نیشتەجێكردووە، ئەوە جگە لەسووتان و لەناوبردنی زیاتر لە 12 هێكتار باخی شارەكە كەزۆربەیان باخی دارزەیتون بوون، لەگەڵ تێكدانی 59 شوێنەواری مێژوویی و گۆڕی 28 كەسایەتی ئاینی. ٢٠ی كانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٨، كاتژمێر ٤ی دوانیوەڕۆ، سوپای توركیا لەڕێگەی ٧٣ فڕۆكەی پێشكەوتووی جەنگی و نزیكەی ٢٠ هەزار سەربازو چەكداری گروپە توندڕەوەكانی، پەلاماری شاری عەفرینی-دا، كەوەك بووكی كوردستان دەناسرێت.  هەرچەندە بەرپرسانی توركیا واپلانیان دانابوو لەماوەی چەند رۆژێكدا عەفرین داگیربكەن، بەڵام خەڵكی ئەو شارە بەپێشەنگایەتی هێزەكانی پاراستنی گەل (هەسەدە) ٥٨ رۆژ شەڕیان كردو شارەكەیان چۆڵ نەكرد. بەگوێرەی ئاماری خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی كانتۆنی عەفرین لەهێرشەكەی توركیا و چەكدارە توندڕەوەكانیدا، ٥٠٠ هاووڵاتی مەدەنی كەژمارەیەكی زۆریان ژن و منداڵ بوون شەهیدبوون و هەزارو ٣٠ هاووڵاتی مەدەنیش برینداربوون، یەكینەكانی پاراستنی گەل (یەپەگە)ش دوای شەڕەكە، ئامارێكی بڵاوكردەوەو رایگەیاند، لەهێرشەكەدا ٩٨٧ شەڕڤانیان شەهیدبوون. پێنج ساڵ بەسەر داگیركردنی عەفریندا تێدەپەڕێت، بەڵام تاوەكو ئێستاش نە عەفرینیەكان شارەكەیان لەبیركردووەو نە دەوڵەتی توركیا دەستی لەپێشێلكردنی مافەكانی خەڵكی رەسەنی ئەو شارە هەڵگرتووە. ئاژانسی هاوار نیوز لەساڵیادی هێرشەكەدا، دۆخی پێنج ساڵی رابردووی عەفرینی لەژێر داگیركەری دەوڵەتی توركیاو گروپە چەكدارە توندڕەوەكانی بڵاوكردەوە كەدەریدەخات، بەشێوەیەكی سیستماتیك ناسنامەی كوردبوون لەعەفرین دەسەندرێتەوەو دەكرێتە شارێكی عەرەبی و توركمانی. هەشت هەزارو ٧٠٠ هاووڵاتی كورد لەزیندانەكاندان بەگوێرەی ئامارەكە، لەپێنج ساڵی رابردوودا، ٣٥٠ هەزار هاوڵاتی كورد لەعەفرین بەزۆر وەدەرنراون و زۆربەیان لەپێنج كەمپی كانتۆنی شەهبای نێوان عەفرین و كۆبانێ نیشتەجێبوون و رووبەڕووی دەیان كێشەی نەبوونی ئاو، كارەبا، دەرمان و سووتەمەنی بوونەتەوە. لەو ماوەیەدا نزیكەی ٢٢ كۆمەڵگەی نیشتەجێبوون لەلایەن كۆمپانیا توركیەكانەوە دروستكراون و نزیكەی ٥٠٠ هەزار كەسی عەرەبی سوری و فەڵەستینی و توركمان لەكۆمەڵگاكاندا نیشتەجێ كراون. لەماوەی پێنج ساڵی رابردوودا، ٦٦٣ هاووڵاتی كورد كە ٩٦ كەسیان ژنن، بەئەشكەنجە كوژراون و نزیكەی هەشت هەزارو ٧٠٠ هاووڵاتی كورد بەتۆمەتی هاوكاریكردنی خۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا دەستگیركراون و لە ٢٦ زیندانی تایبەتدا كەهەموویان لەم پێنج ساڵەی دواییدا دروستكراون رادەگیرێن و رووبەڕووی گەورەترین ئەشكەنجە دەبنەوە. لەلایەكی دیكەوە، بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری عەفرین كە سەر بەخۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریایە دەڵێت، دوای داگیركردنی عەفرین، ٥٩ شوێنەواری مێژوویی وێرانكراون. گۆڕی ٢٨ كەسایەتی ئایینی پێكهاتەكانی عەفرین تێكدراون.  ناسنامەی عەفرین لەمەترسیدایە بەگوێرەی زانیارییەكان، بۆ ئەوەی ناسنامەی كوردی لەعەفرین بسڕنەوە، دەوڵەتی توركیا خەڵكی شارەكەی ناچار كردووە كەناسنامەی توركیا دروستبكەن و پارەی لیرەی توركی بەكاربهێنن. هەروەها خوێندكاران ناچاركراون كە بەزمانی توركی بخوێنن و پارێزگاری دیلۆك (عەنتاب)، سەرپەرشتی هەموو قۆتابخانە، خوێندنگاو زانكۆو پەیمانگەكانی عەفرین دەكات و سیستمی وەزارەتی خوێندنی توركی لەعەفرین جێبەجێ دەكرێت. لەلایەكی دیكەوە ناوی هەموو گوند، شاروچكە، شەقام و كۆڵانەكانی عەفرین كراون بەتوركی و عەرەبی، بەجۆرێك كەهەستی پێناكرێت شارێكی كوردی بێت. بەگوێرەی ئامارەكەی ئاژانسی هاوار، زیانێكی زۆر بەسروشتی عەفرین گەیەندراوە. بەجۆرێك لە ٣٦٧ هەزار داری میوە، بەتایبەتی دار زەیتونیان بڕیوەو زیاتر لە ١٢ هەزار هێكتار باخ و دارستانەكانی ئەو شارە سووتێنراون. هەروەها باجێكی زۆریش لەسەر ئەو جوتیارانە دانراوە كە لەشارەكەدا ماون و ساڵانە پێویستە هەموو ماڵێك زەیتون و رۆنی زەیتون پێشكەش بەبەرپرسانی گروپە چەكدارەكان بدەن، بەپێچەوانەوە دەستگیرو ئەشكەنجە دەدرێن و ئەگەری ئەوە هەیە بێسەروشوێن بكرێن. قڕكردنی نەژادی لەساڵیادی هێرشەكەی توركیادا خۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو ئاماژەی بەوەكرد، «تاوانی گەورەی دڕندانە وەك قڕكردنی نەژادی، كەلتوری لەعەفرین ئەنجامدەدرێت، سروشتیش بەشی خۆی لەپێشێلكاریەكان وەرگرتووە، ئەم تاوان و پێشێلكاریانە لەبەرچاوی جیهان، نەتەوەیەكگرتووەكان و رێكخراوەكانی یاسایی و مرۆیی ئەنجامدەدرێن، پێویستە كۆتایی بەتاوان و داگیركەری بهێندرێت. پێویستە بەرپرسیارانی ئەم كردەوانە دادگایی بكرێن. ئەم بێدەنگیە سووربوونە لەسەر تاوانەكان و تاوانەكان زیاد دەكەن، بێ رزگاركردنی عەفرین و هەرێمە داگیركراوەكانی دیكە لەدەستی دەوڵەتی توركیا، هیچ كاتێك ئارامی و چارەسەری نابێت. هەروەها لەكەمپەكانی شەهبا كەئاوارەكانی عەفرین لەوێ نیشتەجێبوون، چەندین خۆپیشاندان ئەنجامدران و داوا لەڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و وڵاتانی جیهان دەكەن، كار بۆ گەڕاندنەوەیان بكەن و بەهەڵگرتنی وێنەی شەهیدانیان و چڵە زەیتون رایانگەیاند كەدەست لەعەفرین هەڵناگرن و رۆژێك دێت، دەگەڕێنەوە سەر زێدی باوك و باپیرانیان.

هاوڵاتی هێمن مەحموود  لێدوان و سەردان و كۆبوونەوەكانی بەرپرسانی بەغداو هەرێم لەسەر یاسای نەوت و غاز كەوا بڕیارە لەماوەی ئەم كابینەی محەممەد شیاع سوودانیدا تێبپەڕێت، ئەویش بەپێی ئەو رێككەوتنەی كەپێش دەسTبەكاربوونی سودانی لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم كردوویەتی تادێت زیاتر دەبێت و هەوڵەكان بۆ تێپەڕاندن و نەمانی گرفت و بەربەست و كەلێنەكانی ناو یاساكە زیاتر دەبێت، لیژنەی نەوت و غازی پەرلەمانی عێراقیش دەڵێت پرۆژەیاساكە چاوەڕێی هەڵكردنی گڵۆپی سەوزن لەلایەن حكومەتەوە بۆ ئەوەی ببرێتە پەرلەمان و گفتوگۆی لەبارەوە بكرێت و بەتێپەڕاندنیشی كێشە نەوتییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا چارەسەر دەبێت، سەرۆكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاساش دەڵێت بەدەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز ماف بەكوردستان‌و حكومەتی ناوەندیش دەدرێت‌و ئەو مافانەی كەیاساكە دانی پێداناوە باڵادەست دەبێت لەسەر مامەڵەی نێوان هەردوولا. لەبەیاننامەیەكدا لیژنەی نەوت و غاز لەپەرلەمانی عێراق دەڵێت یاسای نەوت و غاز یەكێكە لەیاسا گرنگەكان و لەكارنامەی وەزاری كابینەكەی محەممەد شیاع سوودانیدا باسكراوەو بەتێپەڕاندنی دەبێتەهۆی چارەسەركردنی كێشە نەوتییەكانی نێوان هەولێر و بەغداو تەواوكەری ئەو رێككەوتنە سیاسییەی كەحكومەتی   لەسەر درووستكراوە. لیژنەكە ئاماژە بۆ ئەوەشدەكات یاسای نەوت و غاز پشت بەهەرسێ ماددەی دەستوری (111 و 112 و 115) دەبەستێت بۆ چارەسەر كێشەكانی هەرێم و بەغداو خاڵەكانی 20و 23ش لەكارنامەی كابینەكەی سوودانی باس لەتێپەڕاندنی ئەم یاسایە دەكات بۆ سفركردنەوەی كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغدا. هێشتا یاسا نوێیەكەی نەت و غاز بەتەواوەتی ئامادەنەكراوەو نازانرێت بەندە تازەكانی چین و چەندێك دەبێتەمایەی رێككەوتن یاخود ناڕەزایەتی دەربڕینی لایەنەكانی پەرلەمان، ئەوەی هەیە هەر پرۆژە كۆنەكەیە كە لەساڵی 2005ەوە چاوەڕێی تێپەڕاندن دەكات لەپەرلەمان و پەكخراوە، هەرێمیش باس لەوەدەكات تاوەكو ئەو یاسایە تێنەپەڕێت ئەو مافی ئەوەی هەیە خۆی نەوت هەناردەی دەرەوە بكات، بەڵام بەغدا ئەوە رەتدەكاتەوەو هەناردەكردنی نەوت بەنایاسایی وەسفدەكات. لەساڵی 2009شەوە هەرێمی كوردستان بەپێی یاسای نەوت و غازی تایبەت بەخۆی كە لەساڵی 2007ەوە لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە دەركراوە، نەوت هەناردە دەكات، دوای ساڵانێكیش لەناكۆكی دواجار لە 15ی شوباتی 2022 دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاری نادەستوریبوونی یاسای نەوت و غازی هەرێمی دەركردو رایگەیاند تەواوی گرێبەست و كاركردن و گەڕان بەدوای نەوتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكان و وڵاتان بۆ هەناردەی نەوت نادەستورییە، حكومەتی هەرێمیش ئەوەی رەتكردەوەو ئەوەی بەپێشێلكردنی سەروەری خۆی وەسفكرد. بەپێی ماددەی 112 لەدەستوری عێراقی حكومەتی ناوەندی لەگەڵ هەرێمییەكان و پارێزگاكان ئیدارەی دەرهێنانی نەوت و غاز لەكێڵگەكانی ئێستا دەكات بەو مەرجەی داهاتەكەی بەشێوەیەكی دادگەرانە كە لەگەڵ دابەشبوونی دانیشتواندا بگونجێت لەتەواوی وڵاتدا دابەشبكرێت. لەناوەڕاستی ئەم مانگەش لەسەردانێكیدا بۆ بەغدا سەرۆكی حكومەتی هەرێم  لەگەڵا سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبووەوەو لەبەیاننامەیەكدا رایانگەیاند: لەسەر چارەسەركردنی كێشەكانی نێوانیان رێككەوتن لەبواری بودجەو یاسای نەوت و غاز بەپێی دەستور. ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە: كە باسیان لەو هەنگاوە پێویستیانە كرد كەدەبێت بگیرێتەبەر بۆ دانانی پرۆژەیاسای نەوت و غاز، ئەویش بەپێی ئەو رێككەوتنە سیاسییەی كە لایەنەكان لەسەری رێككەوتوون لەكاتی پێكهێنانی ئەم حكومەتەدا. هاوكات نوری مالیكی سەرۆكی هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا دەڵێت:  بابەتی نەوت قەیرانێكە كەكۆتایی نایەت، هەموو ساڵێك ئێمە كەبودجە دەنووسینەوە كێشەی مامەڵەو مافەكانی هەرێم دروستدەبێت، من بەبرایانی كوردم وت ئەگەر یاسای نەوت‌و غاز دەرنەچوو، ناكرێت ئەم قەیرانە كۆتایی بێت، بەدەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز ماف بەكوردستان‌و حكومەتی ناوەندیش دەدرێت‌و ئەو مافانەی كەیاساكە دانی پێداناوە ئەوە باڵادەست دەبێت لەسەر مامەڵەی نێوان هەردوولا، بەبێ یاسا بابەتەكە هەروەكو موجامەلە دەمێنێتەوە. لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراقیش رایگەیاندووە تێپەڕاندنی یاسای نەوت و غاز زۆر گرنگە بۆ بەدیهێنانی دادگەری لەدابەشكردنی سەروەت و سامانی وڵات، محەممەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانیش لەگەڵ سەرۆكی حكومەتی هەرێم باسیان لەگرنگی یاساكە كردووە وەك چارەسەرێك بۆ كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا. بەرپرسێكی پارتیش بەسایتی (بەغداد الیوم)ی راگەیاندووە: لەخولی ئەمجارەی پەرلەماندا یاسای نەوت و غاز دەچێتە پەرلەمان و تێدەپەڕێت ئەویش بەهۆی رێككەوتنی لایەنەكانی ئیدارەی دەوڵەتەوە. بەپێی ئەو پرۆژەیاسایەی نەوت و غاز كە 18 ساڵە لەپەرلەمانە بەرپرسیارێتی ئیدارەدانی كێڵگەنەوتییەكان لەوڵاتدا پێویستە لەلایەن كۆمپانیایەكی نیشتیمانییەوە بەڕێوەببرێت كە ئەنجومەنێكی ئیتیحادی تایبەتمەند لەو بوارەدا سەرپەرشتی دەكات، بەڵام بەهۆی ناكۆكییەوە تائێستا نە یاساكە دەرچووەو نە كۆمپانیاو ئەنجومەنەكە درووستكراوە، بەغداو هەرێمیش لەساڵی 2003ەوە لەسەر بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتییەكان كێشەیان هەیە، بەغدا دەڵێت هەرێم داهاتی نەوت ئاشكرا ناكات و رادەستی بەغدای ناكاتەوە، هەرێمیش دەڵێت كێڵگە نەوتییەكان دەكەونە خاكی خۆیەوە، بۆیە خۆی ئیدارەیان دەدات جا چ لەبابەتی كنەو پشكنینی تازەبێت یاخود ئیدارەدانی كێڵەگە هەبووەكان بێت یاخود لەهەناردەكردن و بەستنی گرێبەست بێت بۆ فرۆشتن و گەشەپێدان. بەشێك لەچاودێرانیش دەڵێن هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوەدەچن ئەمجارە هەرێم و بەغدا دوای چەندین دواخستن لەسەر یاساكە رێكدەكەون، بەڵام بەشێك لەچاودێرانیش بڕوایان وایە نابێت هێندە گەشبینی بدرێت بە رێككەوتن و پرسیاری ئەوەدەكەن یاسایەك بە 17 ساڵ لەسەری رێكنەكەوتبن چۆن بەماوەیەكی كەم لەسەری رێكدەكەون و كێشە چارەسەرنەكراوەكانی هەرێم و بەغدا چارەسەر دەبن

هاوڵاتی  لە کاتێکدا کە پرۆسەی ئەندامێتی سوید و فینلەندا لە ناتۆدا دەستیپێکردبوو، بەڵام دوایین پێشهاتەکان کاریگەری نەرێنی لەسەر پرۆسەکە داناوە، بە دوور دەزانرێت کە بەرلە هەڵبژاردنەکانی تورکیا، هەردوو وڵات لە ناتۆدا قبوڵ بکرێن. دوای لەشکرکێشی روسیا بۆ سەر ئۆکراینا، سوید و فینلەندا لە ترسی ئەگەری هێرشی روسیا بۆسەریان، داوای ئەندامێتی ناتۆیان کرد. بەڵام رەزامەندی هەنگاریا و تورکیای پێویستە. لە کاتێکدا کە بڕیارە هەنگاریا لە چەند هەفتەی داهاتوودا پرۆسەی پەسەندکردنەکە تەواو بکات، بەڵام تورکیا مەرجی ئەوەی داناوە کە لە رووی "شەڕ دژی تیرۆر" کە مەبەست لێی دژایەتیکردنی پەکەکە و فەتحوڵلاچیەکان و چەند پارتی چەپی دیکەیە، پێویستە ئەو دوو وڵاتە هاوکاری بکەن. لە کاتێکدا میکانیزمێکی سێ قۆڵی لە نێوان تورکیا، سوید و فینلاند دامەزرا و سوید هەندێک هەنگاوی بۆ جێبەجێکردنی داواکارییەکانی ئەنقەرە ناوە، بەڵام تورکیا بەوە رازی نییە. لە کۆتاییدا سووتاندنی 'قورئانی پیرۆز' لەلایەن ڕاسموس پالودان سەرۆکی پارتی ڕاستڕەوە کە دژی ئیسلام و کۆچبەرانە، لەبەردەم باڵیۆزخانەی تورکیا لە سوید و خۆپیشاندانی کوردان لە ستۆکهۆڵم کە بوکەڵەیەکی هاوشێوەی ئەردۆغان بە قاچ هەڵواسرا، کاردانەوەی توندی ئەنقەرەی لێکەوتەوە و دوێنێ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا رایگەیاند، "سوید نابێت چاوەڕێی پشتیوانی ناتۆ لە ئێمە بکات". لە ئەنجامدا کۆبوونەوەی میکانیزمی هاوبەشی نێوان سێ وڵات دوای پێشهاتەکانی چەند ڕۆژی رابردوو بۆ ماوەیەکی نادیار دواخراوە. دواتر پێکا هاڤیستۆ وەزیری دەرەوەی فینلەندا رایگەیاند کە وڵاتەکەی پێویستە بژاردەی پەیوەستبوون بە ناتۆ بەبێ سوید لەبەرچاو بگرێت. لەم قۆناغەدا پرسیاری زۆر لە ئارادایە کە گفتوگۆکان چۆن و کەی بەردەوام دەبن، ئایا هەردوو وڵات پێکەوە دەبنە ئەندام یان بەجیا و ئایا تورکیا بەر لە هەڵبژاردنەکانی ئەو وڵاتە کە بڕیارە لە ١٤ی ئایاردا ئەنجام بدرێن، رەزامەندی لەسەر ئەندامێتی سوید و فینلەندا لە ناتۆدا دەردەبڕێت یان نا؟ پۆڵ لیڤین، سەرۆکی پەیمانگای توێژینەوەی تورکیا لە زانکۆی ستۆکهۆڵم، لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ بەشی تورکی، مالپەڕی دویچە ڤێلای ئەڵمانی، رایگەیاند کە پێی وایە بەر لە هەڵبژاردنەکانی تورکیا، ئەندامێتی سوید و فینلەندا لە رێکخراوی ناتۆدا کارێکی زەحمەت بێت. لیڤین وتیشی: "ئەگەر دوایین هەواڵ سەبارەت بە بڕیاری میکانیزمی سێ قۆڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی کۆبوونەوەکەیان راست بێت، ئمانای ئەوە دەگەیەنێت کە پرۆسەکە لە ئێستادا بە تەواوی راگیراوە. پێدەچێت ئەردۆغان بڕیاریدابێت کە زیاتر لە شەڕ سوودمەند دەبێت نەک رێککەوتن. لانیکەم دۆخەکە تاوەکو دوای هەڵبژاردن ناگۆڕێت و رەنگە ئێستا سوید و فینلەندا سەرنجیان لەسەر رێگریکردن لە کۆتاییهێنان بە پرۆسەکە بێت، نەک بەخێراکردنی پرۆسەکە." سەلیم کونەرئاڵپ، باڵیۆزی پێشووی تورکیا لە سوید بۆ هەمان ماڵپەڕ لەم بارەیەوە قسەی کرد و ئەوەی خستەڕوو، ئەستەمە بەر لە هەڵبژاردنی مانگی ئایار تورکیا گلۆپی سەوز بۆ فینلەندا و سوید هەڵبکات و وتی، "ئەندامێتی ناتۆ لەم قۆناغەدا بۆ ئەو دوو وڵاتە کارێکی بەپەلە نییە." کونەرئاڵپ دەڵێت، "کاتێک سوید و فینلەندا داوایان کرد ببنە ئەندامی ناتۆ، دۆخی روسیا لە ئوکراینا زۆر بەهێزتر بوو لەوەی ئێستا هەیە، نیگەرانی جددی لە هەموو ئەوروپا هەبوو کە شەڕەکە تەنها لە ئۆکرانیادا سنووردار نابێت. بەڵام ئێستا وا نییە. روسیا نەیتوانی بە تەواوی دەست بەسەر ئۆکراینادا بگرێت و بۆیەش روسیا لاواز دەردەکەوێت و ئەوەش بەشێک لە نیگەرانیەکانی سوید و فینلەندای رەواندووەتەوە."