چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

ئیمان زەندی حكومەتی هەرێم ساڵی رابردوو بودجەی بۆ نەخۆشخانەی بەركەوتوانی چەكی كیمایی هەڵەبجە، تەرخاننەكردووەو لە كۆمپانیاكان قەرزی كردووە، دەستی حزب چووەتە ناو لیستی بەركەوتوانی چەكی كیمیایشەوەو كۆمەڵێك كەس شایستەنین و كراون بەبەركەوتەوو. بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی هەڵەبجە دەڵێت: حكومەت تێنەگەشتنی لەسروشتی نەخۆشی بەركەوتوانی چەكی كیمیایی هەیە، سێ‌ ساڵە چاوەڕوانی لیژنەیەكین لەلایەن وەزارەتی تەندروستیەوە، هێشتا نەگەیشتووە. وتیشی: كۆمپانیای جێبەجێكار هەتاوەكو ئێستا بەتەواوی نەخۆشخانەكەی رادەستی حكومەت نەكردووە،  لەبەرامبەردا بەڕێوەبەری كۆمپانیای جێبەجێكار دەڵێت: پێنج ملیۆن دۆلارم زیانم لێكەوتووە ئیتر بۆ دەڵێن رادەستنەكراوە. كەمال جەلال تەمەن ٥٢ ساڵ قوربانیەكی بەركەوتەی چەكی كیمیایی هەڵەبجەیەو دەناڵێنێت بەدەست ئازاری سنگ و چاویەوە كە سنگی بەڕێژەی لەسەدا ‏٣٦٪ كاردەكات و سێجار چاوی زەرعی قەرەنی بۆ كردووە. ئەو  ٣٣ ساڵە كاریگەری چەكی كیمیایی لەسەر دەركەوتووە لەگەڵ دوو خوشكی دیكەی، ئەو موچەكەی ٤٠٠ هەزار دینارە بەڵام حكومەت لەژێر ناوی چاكسازیدا  بڕیاریداوە ئەوەش ببڕێت. كەمال جەلال كەدانیشتوی ‌شاری هەڵەبجەیە بۆ رۆژنامەی هاوڵاتی دواو دەڵێت: «دایكم بەركەوتەبوو شەهیدبوو، پێش شەڕی داعش ساڵی دوو بۆ سێجار دەیانناردین ئەوەی پێویستبوو بۆیان دەكردین، ماوەی چەند ساڵێكە ئەو پڕۆسەیە وەستاوە، نازانین هۆكار چیە، ناشكرێت چاوەڕوانی حكومەت بین چونكە چاوم لەدەستدەدەم، سێ ئامێری هەناسەدانم هەیە كە شانزدە كاتژمێر دەبێت بەكاریبهێنم، یەك ئامێریان بەمۆلیدە كاردەكات ئەویش دەبێت ئەمپێری زۆربێت حكومەت دوو ئەمپێری پێداوین، بەڵام ئەوەی گرنگە ئیشی پێناكات، لە٢٠٠٦ موچەمان لەسەر سەرۆكایەتی هەرێم بوو كارەكانمان ئاسانبوو، بەڵام شەش ساڵە ئەوە نەماوە لەسەر گیرفانی خۆم دەڕۆم، بۆ دوو نەشتەرگەری ٤٠ وەرەقەی تێچووەو مانگانە سەردانی نەخۆشخانەی چارەسەری كیمیایی دەكەین و دەرمان وەردەگرین، بەڵام نەشتەرگەریەكانمان لەدەرەوەی وڵاتە». عیماد فەیرۆز هەورامی، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی چارەسەری بەركەوتوانی چەكی كیمیایی هەڵەبجە بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند: «نەخۆشخانەی بریندارانی چەكی كیمیایی لە ١٦/٣/٢٠٠٨ بەردی بناغەی دانراو بڕیاربوو لەماوەی ساڵێك و سێ مانگ تەواوبكرێت، بەڵام دوای 10 ساڵ تەواوكراو لەساڵی 2019 كرایەوە، بودجەی پرۆژەكە 12 ملیۆن و 100 هەزار دۆلار بوو، كۆمەڵێك كەموكورتی تێدابوو و كۆمپانیای جێبەجێكار هەندێكی چاككردەوە، بەپێی ئەو گرێبەستەی لەنێوان كۆمپانیاو حكومەتدایە بڕی سێ ملیۆن دۆلاریان لەلای حكومەتەو كۆمپانیاش هیچ كارێك لەو نەخۆشخانەیە ناكات». ئاماژەی بەوەشكرد: «بۆ ساڵی ٢٠٢٢ ئەو بودجەیەی نەخۆشخانەكە هەیەتی هیچ پارەیەكی بۆ خەرجنەكراوە كەبڕەكەی ٤٨٠ ملیۆن دینارە، ئەو بودجەیەشمان لەكۆمپانیاكان قەرزكردووەو هێشتا قەرزەكانمان نەداوەتەوە، ئەو بەركەوتانەش كەكراون بەبەركەوتە لەتەندروستیدا نەبووە لەوەزارەتی شەهیدان كراون، ئەویش راپۆرتێكی پزیشکیان لەئێرانەوە هێناوەتەوەو كراون بەبەركەوتەی چەكی كیمیایی، كۆمپانیای جێبەجێكاری نەخۆشخانەكە بەتەواوی نەخۆشخانەكەی تەواونەكردووەو هێشتا كاری ماوەو لەئێستادا سەرقاڵی چاككردن (صیانە)ن ئیستلامی سەرەتایی بۆ كراوەو لەوەزارەت و بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانی، بەڵام لەئێستادا سەرجەم كارەكانی پەكخستوەو كارناكات، لەنەخۆشخانەكەشمان پزیشكی هەناوی و چاوو پێست لەگەڵ دەروونی دادەنیشن و لەڕۆژێكدا نزیكەی ٥٠ بۆ ٦٠ نەخۆش دەبینن. د. ئازاد مستەفا، بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی هەڵەبجە بەوردی باس لەگرفتەكانی بەركەوتوان و نەخۆشخانەی بەركەوتوان بۆ هاوڵاتی دەكات و دەڵێت: «بەركەوتوان نەخۆشیەكەیان درێژخایەنە، حكومەتیش تێنەگەشتنیان لەسروشتی نەخۆشیەكە هەیەو وەكو نەخۆشی ئاسایی لێی دەڕوانن و یەكجار چارەسەر دەنێرن بەڵام لەڕاستیدا بەركەوتوان پێویستیان بەچاودێری چڕی بەردەوامە، هەروەها ناردنە دەرەوەیان لەلایەن وەزارەتی شەهیدان و چەند رێكخراوێك نەبووەتە چارەسەری تەواو بەبەركەوتوان»، ساڵی ٢٠١٩ نەخۆشخانەكەمان لەكۆمپانیای جێبەجێكار وەرنەگرتبوو بەئێستاشەوە چونكە كەمتەرخەمن لەهاتنەپێشەوەو رادەستكردنی ئەو نەخۆشخانەیە كە لەساڵی ٢٠١٠وە دروستكراوە كەدەبوو رادەستی حكومەت بكرێت و  تاساڵی ٢٠١٩ هەر رادەستیان نەكرد، بەهاوكاری حكومەتی ئەڵمانیاو فەڕەنساو كۆماری ئیسلامی ئێران توانیمان بیگەیەنینە ئاستێك كەنەخۆشخانەكە فرە پسپۆڕ بكەین لەگەڵ دەرمان و ئامێری پێویستی بۆ دابین بكەین. ئاماژەی بەوەشكرد: «ساڵی ٢٠٢٢ بودجەی نەخۆشخانەكە تەرخاننەكراو هەندێك ئامێری ئەو نەخۆشخانەیە بەنایاسایی براوەتە دەرەوەو وەكو تەندروستی هەڵەبجە پەیوەندیدارنین بەگرێبەست لەگەڵ ئەو كۆمپانیایە، تائێستا ئەو گرێبەستەش لەبەڕێوەبەرایەتی تەندروستی هەڵەبجە نیە نووسراومان كردووە بۆ تەندروستی سلێمانی كەپێشووتر لەسەر ئەو ئیدارەیە بووە، ئەوانیش بەنووسراوی فەرمی وەڵامیان داوینەتەوە كەئەو گرێبەستە لای ئەوانیش نیە، هەروەها ماوەی یاسایی تەواوبووە، بەدەر لەوەش چەندەها ساڵ بۆی درێژكراوەتەوە كە نایاساییە، بەداخەوە بەفەرمی نوێنەرایەتی ئەو كۆمپانیایە پێیڕاگەیاندوین كەنایەن بەدەم تەواوكردنی ئەو نەخۆشخانەیەوە». هەریەك لەبەڕێوەبەری گشتی تەندروستی هەڵەبجەو بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی چارەسەری بەركەوتوانی چەكی كیمیایی لەگەڵ بەڕێوەبەری گشتی شەهیدان و ئەنفالكراوانی هەڵەبجە ئاماژە بەوە دەكەن دوای ئەوەی ئەو دۆسیە گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی تەندروستی نووسراویان ئاڕاستەكردوون كەپێداچوونەوە بەلیستی بەركەوتوان بكرێت، چونكە كۆمەڵێك كەس شایستەنین و كراون بەبەركەوتەو هەندێكی دیكەشیان شایستەن و نەكراون بەبەركەوتە، لیستی نوێی تۆماركراوەكان لەهەڵەبجە نزیكەی دوو هەزارو ٥٠٠ كەسەو مانگانە دەرمان وەردەگرن. بەپێی ئەو ئامارە فەرمیەی رۆژنامەی هاوڵاتی دەستیكەوتووە لەبەڕێوەبەرایەتی شەهیدان و ئەنفالكراوانی هەرێم ژمارەی بەركەوتوان بەچەكی كیمیایی كەموچەی شایستەیان هەیە ٨٢٢ كەسە، لەشاری سلێمانی ٣٥٧ كەسەو هەولێر ٤٥٤ كەس و دهۆكیش ١١ كەس، ئەمە لەكاتێكدایە كە لەسەرەتای تۆماركردنی بەركەوتوان ٩٦٠ كەس بوون و لەو ژمارەش ١٣٨ كەسیان شەهیدبوون و هەشت هەزار كەسیش داواكاریان پێشكەشكردووە وەكو بەركەوتە. كامەران مستەفا، بەڕێوەبەری گشتی شەهیدان و ئەنفالكراوانی هەڵەبجە بەرۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند:» نزیكەی 33 وەجبە بەركەوتوانی چەكی كیمیایی نێردراون بۆ ئێران، بەڵام بەهۆی قەیران و كۆرۆنا بەركەوتوان لەڕووی تەندروستی و مادییەوە وەكو پێویست چارەسەرنەكراون، هەتا بێت رێژەیان زیاددەكات، سێ ساڵە چاوەڕوانی لیژنەین لەلایەن وەزارەتی تەندروستیەوە وابڕیارە ئەمساڵ لیژنەكە دەستبەكاربێت، هەتاوەكو ئێستا دۆسیەی بەركەوتوانمان نەهێناوەتەوە بۆ هەڵەبجە هەر لەسلێمانیە چونكە میلاكی پێویستمان نەبووە». وتیشی:» موچەی بەركەوتوان لەبەڕێوەبەرایەتیمان دابەشدەكرێت، لەسیستەمی تازەدا موچەی لیستی نوێ لە ٢٥٠ هەزارەوە دەستپێدەكات بۆ ٥٠٠ هەزار لەگەڵ  پێناسی تایبەتی هەتاوەكو لەهەموو بەڕێوەبەرایەتیەكی حكومی بێبەرامبەر دەرمان وەربگرن و بنێردرێنە دەرەوە». هاوكات د.ئازاد مستەفا دەڵێت: «پڕۆژەیەكی تایبەتمان پێشكەش بەوەزارەتی تەندروستی كردووە كەبڕیارە دوو لیژنە دروستبكەن بۆ هەولێرو سلێمانی بۆ بەركەوتوان، بەڵام ئەگەر بەئامێری پێویست و پسپۆڕی كلینكی سەركەوتوو ئەو پشكنینانە نەكرێت میكانیزمی حزبایەتی و خزمایەتی جێگەی دەگرێتەوەو دەبێت دادگاكان رۆڵی تایبەتیان هەبێ هەتاوەكو كەیسەكان یەكلایی بكرێتەوە، هەروەها لەهەوڵداین راپۆرتەكانی ئێرانمان دەستبكەوێتەوە، تێكەڵبوونی لیستەكانیش وابەستەیە بەدوو ئیدارەییەوە نەك كلینكی». وتیشی:»خۆشبەختانە ئامێری پێشكەوتووی چاو لەگەڵ زانینی كاری سییەكان كە بە(سپایرۆمێتری) ناسراوە لەتوانایدایە ٧٥٪ یەكلاییت بكاتەوە كە بەركەوتەیە، بەڵام پێویستمان بەپسپۆڕێكی كلینیكی شارەزایە، هیچ سكاڵایەكمان لەسەر ناشایستەكان نەكردووە چونكە موچەیان لەئەنجومەنی وەزیرانە، بەڵام سكاڵامان لەو پسپۆڕانە كردووە كە لەسەر كۆمپانیای جێبەجێكار رۆشتون بۆ فێربوون كەگەڕاونەتەوە لەنەخۆشخانەكە نەماون داوامانكردووە بگەڕێنەوە». لەبەرامبەردا ئارام عەلی، بەڕێوەبەر لەكۆمپانیای جێبەجێكاری پرۆژەی نەخۆشخانەی بەركەوتووانی چەكی كیمیایی سەبارەت بەڕادەستكردنی نەخۆشخانەكە بەرۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند: «پێش ١٦/٣/٢٠١٩ ئەو نەخۆشخانەیە كراوەتەوە بەفەرمی لەلایەن قوباد تاڵەبانی و وەزیری تەندروستی پێشوو بەهەموو بەشەكان و ئامێرو پێداویستیەكانەوە رادەستمانكردووەو كاریشی تێداكراوە، بەڵام تەندروستی هەڵەبجە هیچ پسپۆڕێكی شارەزای نیە لەو بوارەو فەرمانبەرەكانیشیان ئەزموونیان نیە لەكاتێكدا چەندین دەورەو راهێنانمان پێكردوون، بەڵام هیچ تێناگەن، كۆمپانیا هیچ ئەركێكی لەسەرشان نەماوە بەڵكو چەندینجار قوربانیمان داوە بۆ بەركەوتوان نە حكومەت و نە ئیدارەی سلێمانی بەوجۆرە نەبووە تەنانەت تەندروستی هەڵەبجەش». ئەو دەڵێت: «پێنج ملیۆن دۆلارمان زیان لێكەوتووە بەڵام ئیدارەی سلێمانی هەتاوەكو هەڵەبجە بەحزبییان كردووەو بەچاوێكی تر سەیری دەكەن نەك وەكو پڕۆژەیەكی خزمەتگوازری یاخود خانەوادەی شەهیدان و قوربانیان، هەروەها كۆمپانیاكەی ئێمە دیارەو ناسراوەو بەڵگەمان هەیە كەڕادەستمانكردووەو لەسەدا ‏٩٩.٩٪ كارمان لەو نەخۆشخانە تەواو بووە جگە كارە ئیدارییەكان، ئەویش خۆیان رایانگرتووە بەئەنقەست،  لەساڵی ٢٠١٩ەوە لەسەر فەرمانی پارێزگاری هەڵەبجە كردوومانەتەوە بەئێمەی وت؛ كاك قوباد داوادەكات بكرێتەوە پێش ئەوەی وەزیری نوێ دابنرێت، وتم؛ كێشەم نیە بەڵام ئێوە قەرزداری منن زیاتر لەملیۆن و نیوێك دۆلار، ئەو وتی؛ تۆ وەرە بیكەرەوەو خەمت نەبێ». ناوبراو وتیشی: «پرۆژەكە بەهاوبەشی لەگەڵ كۆمپانیای نۆكان بووە كەبڕیابوو بەساڵێك و نیو بۆ دوو ساڵ تەواوی بكەن، بەڵام لەبەر گرفتی ناوخۆیی خۆیان كە كاك نەوشیروانی رەحمەتی حزبەكەی جیاكردەوە وتیان؛ ئێمە ناتوانین تەواوی بكەین خۆتان تەواوی بكەن چونكە دەبێت بە بەڵگە بەسەرمانەوە، كاك عیماد ئەحمەدو د.بەرهەم ساڵح پێیان وتین؛ لەبەر كێشەی ناوخۆییمان خۆتان تەواوی بكەن وتمان؛ كێشە نیە، بەڵام نەمانزانی دەگاتە ئەو ئاستە هەتا ئێستاش ئەو كێشانە بەردەوامن، لەبەر رێزی شەهیدان و خەڵكی هەڵەبجەو حكومەت هیچ سكاڵایەكمان نەكردووەو لەبەر حكومەتیش وەڵامی فشارەكانی تەندروستی هەڵەبجە نادەینەوە چونكە دۆخی داراییان باش نیە». عادل مەلا ساڵح، بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندیەكانی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان بۆ رۆژنامەی هاوڵاتی دواو وتی:  «بەپێی یاسای ژمارە دووی ساڵی ٢٠٢٠ كەیاسای چاكسازییەو چاكسازی لەموچەو دەرماڵەو ئیمتیازاتەكان لەگەڵ خانەنشینان لەهەرێمی كوردستان دەكات و لەلایەن پەرلەمانەوە دەنێردرێت بۆ حكومەت بەمەبەستی جێبەجێكردنی، بەمەش سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران و حكومەت هەستان بەئەنجامدانی پەیڕەوێك بۆ ئەم یاساییە كە لەبڕگەو ماددەی یاساكەدا باس لەبەركەوتوانی چەكی كیمیایی كراوە، بەوهۆیەوە هەردوو وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان لەگەڵ تەندروستی راسپێردراون بۆ پێكهێنانی لیژنەیەكی تایبەت لەسلێمانی و هەولێر، خۆشبەختانە هەردوو وەزارەت لیژنەكانیان پێكهێناوەو راسپێردراون كە لەئایندەیەكی نزیكدا دەست بەپشكنین دەكەن بەهەموو پێداویستی و ئامێرەكان كە لەلایەن وەزارەتی داراییەوە دابینكراوە، ئەویش بەدوو قۆناغ پشكنینەكە دەكرێت یەكەم بەركەوتوانی موچەخۆر لەگەڵ لیستی نوێی داواكارییەكان، گەر شایستەبوون موچەیان بۆ دەبڕدرێتەوە، ئومێدمان زۆرە كە لیستی نوێ سوودمەندبن چونكە هەموو بەشەكانی لیژنەكە دیارە تەنانەت پسپۆڕەكانیش». ئەو دەڵێت: «لیژنەكە پشكنینی هەناسەدان و چاوو پێست لەگەڵ جەستە دەكات، گلەیەیك هەیە كەڕووبەڕووی وەزارەت و حكومەتی دەكرێتەوە گوایە خەڵكانێك ناشایستەن تائیستاش سودمەندن لەو موچەیە، ئەم دوو لیژنەیە ئەو گلەیی و گازندانە بنەبڕ دەكات». تۆماری لیستی نوێی بەركەوتوان خەڵكی قەرەداغ، دوكان، بالیسان، هەڵەبجە، گۆپتەپە، عەسكەرو سێوسێنانە، لەهەڵەبجە ٦٤ كەس مەترسی لەدەستدانی بیناییان هەیەو دەبێت گلێنەی چاویان بۆ زەرع بكرێت، بەوهۆیەوە ئەنجومەنی وەزیران بڕی ٢٦٢ ملیۆن دیناری تەرخانكرد. هەروەها نازم دەباغ، نوێنەری هەرێمی كوردستان لەتاران بۆ هاوڵاتی وتی: «سەرەتا زۆرینەی بەركەوتوانی چەكی كیمیایی لەسەر خەرجی یەكێتی دەهاتنە تاران، بەڵام دواتر دەستی حزبی تێكەوت جۆرێك لەجیابوونەوە روویدا، بەوهۆیەوە جارێكیتر لەڕێگەی كۆمەڵەی بەركەوتوانی كیمیایی هەوڵی چارەسەری بۆ دراو لەسەر خەرجی حكومەت ناردنیان بۆ تاران بەردەوامە، ئەم بەركەوتوانە بەردەوام پێویستیان بەچارەسەرە چونكە هەندێكجار بەهۆی كێشەی بودجەوە ناردنیان دوادەكەوێت، بۆ چوونە لای پزیشك و هاتوچۆ رێنماییان دەكەین، لەئێستاشدا جارجار بەپێی پێویست بەركەوتە رەوانە دەكرێت و پارەشیان خەرج دەكرێت لەڕێگای لیژنەی تایبەتی وەزارەتی شەهیدانەوە سەرپەرشتی دەكرێت».

دوای ئەوەی لەگوندی پارتاشی كۆنی ناوچەی ئەرجیشی وان كەدەكەوێتە دۆڵی زیلان ئاوی بەنداوێك بەهۆی وشكەساڵییەوە كەمیكرد، ئێسك و پروسكی دەیان مرۆڤ لەدەوروبەری بەنداوەكە دۆزرانەوە. ناوەندی مافی مرۆڤی سەر بەسەندیكای پارێزەرانی وان، سەردانی ناوچەكەی كردو دەستی بەلێكۆڵینەوە كرد.  لەڕاگەیەندراوێكدا سەندیكای پارێزەرانی وان رایگەیاند: لەگەڵ ژمارەیەك رێكخراوی ناحكومی دیكە سەردانی ناوچەكەیان كردووەو سەرۆكی داواكاری گشتی ناوچەی ئەرجیشیان ئاگادار كردووەتەوە. حكومەتی توركیا بێدەنگە ئاژانسی میزۆپۆتامیا لەسەر ئەم پرسە چاوپێكەوتنی لەگەڵ ژیان ئوزكاپلان، سەرۆكی لقی وانی كۆمەڵەی مافەكانی مرۆڤی توركیا كردووە، ئوزكاپلان ئاماژەی بۆ ئەوەكردووە: كە  لەناوچەكەدا ئێسك و پروسكی سەدان كەسیان دۆزیوەتەوەو وێنەیان گرتووە». ئاماژەی بەوەشكردووە، لێكۆڵینەوەی تەواویان لەسەر رووفاتەكان كردووە، راپۆرتێكیان پێشكەشی داواكاری كۆماری وان كردووەو دواتر چاویان بەبەرپرسان كەوتووەو دۆخەكەمان بەبەرپرسان راگەیاند، بەڵام ئێمە تاوەكو ئێستا نازانین، ئەو رووفاتانە كێن، تاوەكو ئێستا دامەزراوە پەیوەندیدارەكانی حكومەت وەڵامی ئێمەیان نەداوەتەوە». هەدەپە داوای لێكۆڵینەوە دەكات  لەلایەكی دیكەوە، تەیب تەمەل پەرلەمانتاری پارێزگای وانی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) پرسەكەی بردووەتە، پەرلەمانی توركیاو داوایكردووە كە پەرلەمان دەست بەلێكۆڵینەوە بكات، پێی وایە، رووفاتەكان هی ئەو كەسانە بن كە لەكۆمەڵكوژی زیلاندا كوژراون. موعەزەز ئورهان پەرلەمانتاری هەدەپەی وانیش لەمبارەیەوە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانی ئەنجامدا. ئورهان ئاماژەی بەوەكرد كە ئێسك و پروسكێكی زۆری مرۆڤ لەدۆڵی زیلان دۆزراونەتەوەو دەڵێت، « وەزارەتی دادمان لەم دۆخە ئاگاداركردووەتەوەو داوامانكردووە بەزوترین كات و بێ دواكەوتن دەست بەلێكۆڵینەوە بكرێت و پێویستە بەكر بوزداغ وەزیری دادی توركیا لەسەر ئەم پرسە روونكردنەوە بدات». هەدەپە لەداواكاریەكەیدا بۆ وەزارەتی داد شەش پرسیاری ئاراستەی وەزیری داد كردووە كەئەم پرسیارانەی لەخۆگرتووە: یەكەم؛ ئایا ئێوە دەستتان بەهیچ لێكۆڵینەوەیەك كردووە، سەبارەت بەئەو ئێسك و پروسكانەی كە لەدۆڵی زیلان دۆزراونەتەوە؟ ئایا دەتانەوێت هیچ روونكردنەوەیەك بدەن؟ دووەم؛ ئایا هیچ تووێژینەوە، لێكۆڵینەوەو راپۆرتێك سەبارەت بەئەو ئێسك و پروسكانە ئەنجامدراون یان ئاراستەی ئێوە كراون؟ سێیەم؛ تایبەتمەندی چۆنایەتی و چەندایەتی ئێسك و پروسكەكان چین؟ پێشبینی دەكرێت ئێسك و پروسكی چەند كەس بن؟ چوارەم؛ ئایا لێكۆڵینەوەتان لەوە كردووە كەگۆڕی دیكەی بەكۆمەڵ لەو ناوچەیە هەبێت؟ پێنجەم؛ بۆ ئاشكراكردنی كۆمەڵكوژی زیلان و كۆمەڵكوژییەكانی هاوشێوە كە لەمێژووی توركیادا ناویاندەهێنرێت، هیچ هەوڵێك دەدەن؟ شەشەم؛ بەگوێرەی ئامارە فەرمییەكان لەئەرشیفی دەوڵەتدا، لەدۆڵی زیلان چەند كەس كوژراون؟ ئایا هیچ لێكۆڵینەوەیەكتان كردووە كەئەو خەڵكەی كوژراون بەشێوەیەكی بەكۆمەڵ بەخاكسپێردران؟ گۆڕە بەكۆمەڵەكان لەكوێن؟ ئایا ئەو ناوچەیە پارێزراوە؟ كۆمەڵكوژی زیلان دوای شكستی شۆڕشی ئاگری لەساڵی ١٩٣٠ بەهاوكاری شای ئێران، دەوڵەتی توركیا لەباكووری كوردستان دەستی بەهەڵمەتێكی پاكتاوی رەگەزی بەرامبەر ئەو هاووڵاتیە كوردانە كرد كە لەگەڵ شۆڕشدابوون. یەكێك لەو ناوچانەی كەخەڵكەكەی رووبەڕووی هێرشی سوپای توركیا بووەوە، گوندەكانی دۆڵی زیلانی سەر بەناوچەی ئەرجیشی پارێزگای وانی باكوری كوردستان بوو. هێرشەكانی دەوڵەتی توركیا، چەند مانگێك بەردەوامبوون و لەتەمموزی ١٩٣٠دا سەربازە توركەكان، هەموو رێگەكانی دۆلی زیلانیان داخست و دەستیان بەكوشتنی هاووڵاتیانی كورد، سوتاندن و تاڵانكردنی گوندو ماڵەكانیان كرد. رۆژنامەی حوڕیەتی توركی لەوكاتەدا خەڵكی ناوچەكەی بەپشتگیریكردن لەشۆڕش تۆمەتبار كردو رایگەیاند، ١٥ هەزار كەس لەدۆڵی زیلان كوژراون و ناوچەكە لە(یاخیبووەكان) پاككراوەتەوە، بەڵام بەگوێرەی شایەدحاڵەكان ٤٧ هەزار مرۆڤی بێتاوان لەژن و منداڵ و پیر كۆمەڵكوژكراون كە سەر بەهۆزەكانی حەسنا، زیلان، سبكان، ئەدمان بوون. هەروەها زیاتر لە ١٨٠ گوندی كوردەكان سووتێنران و ئەوانەی كە بەزیندوویی رزگاریان بوو، بۆ ناوچەكانی دیكەی باكوری كوردستان و هەندێكیان بۆ رۆژهەڵاتی كوردستان ئاوارەبوون. هەرچەندە ناوەندی كۆمەڵكوژییە گەورەكە دۆڵی زیلان بوو، بەڵام هێرشەكانی سوپای توركیا بەتەنیا لەوێ نەوەستانەوە، بەڵكو هەموو ناوچەی سەرحەدی باكوری كوردستانی گرتەوە كەپارێزگاكانی، وان، موش، ئاگری و ئیدر دەكرێتەوە. بەگشتی لەهێرشەكانی توركیادا زیاتر لە ٥٠ هەزار كورد كۆمەڵكوژكران.  حكومەتەكانی ئێران، سوریاو عێراقیش دەستیان لەكۆمەڵكوژكردنی كورددا هەبوو. دوای شكستی شۆڕشی ئاگری و كۆمەڵكوژی دۆڵی زیلان، بەرپرسانی توركیا سەردانی بەرپرسانی ئەو وڵاتانەیان كردو هەوڵیاندا ئەو شۆڕشگێرانەش دەستگیربكەن كەخۆیان گەیاندبووە دەرەوەی سنورەكانی توركیا. بەو هۆیەوە هەرسێ دەوڵەتە داگیركەرەكەی كوردستانیش لەدەستگیركردنی شۆڕشگێڕان رۆڵیان دەبێت و ژمارەیەك شۆڕشگێر دەستگیردەكرێن و رادەستی توركیایان دەكەنەوەو لەسێدارە دەدرێن. دەوڵەتی توركیا دوای شۆڕشی ئاگری و كۆمەڵكوژی دۆڵی زیلان، رایگەیاند كە ئیدی خەونی دەوڵەتی كوردیان لەچیای ئاگری خستووەتە ژێر گڵ، بەڵام ئەوەندەی نەخایاند، كەكوردانی باكوری كوردستان بەسەركردایەتی سەید رەزای دەرسیم شۆڕشیان بەرپا كرد. لەكۆتاییدا شۆڕشی سەید رەزاش بەدەردی شۆڕشی ئاگری براو لەدەرسیمیش بەگوێرەی ئامارە نافەرمییەكان ٩٠ هەزار كورد كۆمەڵكوژكران.  لەئێستاشدا كە ٩٢ ساڵ بەسەر كۆمەڵكوژی دۆڵی زیلاندا تێپەڕیوەو ئێسك و پروسكی ئەو هاووڵاتیە كوردانە بەهۆی كەمكردنەوەی ئاوی بەنداوێكەوە دەركەوتوون، بەڵام دەوڵەتی توركیا نایەوێت راستییەكان ئاشكرابكات و خۆی كەڕ، لاڵ و كوێر كردووە لەئاست ئەو كۆمەڵكوژییە كە لەجیهاندا كەموێنەیە. ئێران

شەنای فاتح وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی حكومەتی هەرێم لەساڵی ٢٠١٤وە پێداچوونەوەی بەبەشە غازی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستاندا نەكردووە، ساڵانەش لەوەرزی زستنادا خواست لەسەر سوتەمەنی زیاد دەكات و نرخی غازی بازرگانیش بەرزدەبێتەوە، ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانیش دەڵێت: پارێزگای سلێمانی رۆژانە نزیكەی ٢٤٠ تۆن غازی پێدەگات لەكاتێكدا رۆژانە پێویستی بە ٥٠٠ تۆن غاز هەیە.  غازی بازرگانی نرخەكەی جێگیر نییەو رۆژانە لەناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە دەگۆڕێت، بەڵام غازی حكومی پێشتر بەحەوت هەزارو ٥٠٠ دینار بوو ماوەی نزیكەی سێ ساڵە نرخەكەی زیادبووەو بووەتە هەشت هەزارو ٥٠٠ تا نۆ هەزار دینار و ١٢ كیلۆگرام غازی تێدایە كە لەهاوین و زستاندا هەمان نرخە. نافیز ناوپردانی، ئەندامی لیژنەی نەوت و وزە لەئەنجومەنی پارێزگای هەولێر لەلێدوانێكدا بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند: گرێبەستی كۆمپانیاكان لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتیەكان كێشەی هەیەو بەشێوەیەكی گشتی ئەو گرێبەستەی  دانەغاز لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان كردوویەتی بۆ دیاریكردنی  پشكی هەولێر كەچەند تۆن غاز بێت هی ١٠ ساڵ پێش ئێستایەو هەولێر لەئێستادا بەرەو گەورەبوون چووەو  گەشەی كردووەو خەڵك زیاتر پێویستی بەغازە، ئەو گرێبەستە هەر گرێبەستە كۆنەكەیەو تائێستا پشكەكە زیادنەكراوە، بۆیە لەزستاناندا ئەو كێشەیە دووبارە دەبێتەوەو كێشەكە لەهەموو شارەكاندا هەیە نەك بەتەنها لەهەولێر». وتیشی:  «ئێمە وەكو ئەنجومەنی پارێزگاكان ئەو دەسەڵاتەمان نیە لێپرسینەوە لەوەزارەت بكەین  و پێویستە  پەرلەمان داوا لەوەزارەتی سامانە سروشتییەكان بكات پێداچوونەوەیەكی وردتر بكرێت بۆ ئەو بابەتەو پشكی شارەكان زیادبكرێت». لەئێستادا نرخی ئەو غازە حكومیەی دەدرێتە هاووڵاتییان هەشت هەزارو ٥٠٠ تا نۆ هەزار دینارەو غازە بازرگانییەكەش كۆنتڕۆڵی لەسەر ناكرێت و  بازرگانان ئارەزوومەندانە دەیفرۆشن و بەشێوەیەكی گشتی  ١٠٠٠ دینار زیاتر یان كەمترە و» لەئێستادا غازی ناحكومی نرخی  سەروو ١١ هەزار دینارە. هاوكات، كەریم عەلی ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «ئێمە لەنرخی بەغازی حكومی رازیی نین و نرخەكەی گونجاو نییە، پێویست بوو هاووڵاتی بەپێنج هەزار دینار بتڵێك غازی وەبگرتایە نەك بەهەشت هەزار دینار لەبەرئەوەی غازی خۆمانە، غازی ئێمە دەڕوات بۆ وڵاتانی تر،  تەنانەت دەبوو غاز بێبەرامبەر بدرایەتە هاووڵاتیان یان بەنرخێكی رەمزی،  ئەو رێژەیەی لەئێستادا رۆژانە دەدرێتە سنووری پارێزگای سلێمانی ٢٢٠  تا ٢٤٠ تۆنە، لەكاتێكدا ئەم سنوورە رۆژانە پێویستی بە ٥٠٠ تۆن دەبێت كەئەمەش كورتهێنانی تێدایەو رێژەكە كەمەو خواستیی لەسەر زیاددەكات». وتیشی: وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بەم شێوەیە مامەڵە دەكات و گرێبەستی لەگەڵ دوو كۆمپانیا كردووە، كۆمپانیای ساوز كوردستان و كۆمپانیای دانەغاز بەچاودێری وەزارەتی سامانە سروشتییەكان رێككەوتنێكیان كردووە كە رۆژانە هەزار تۆن غازیان پێبدرێت و ئەوانیش ٧٠٠ تۆنی لەبازاڕدا بدەنە پارێزگاكان و ٣٠٠ تۆنیشی بەبازرگانی بفرۆشن، ئەویش بەشێكی زۆری دەنێردرێتە دەرەوەو دەفرۆشرێت،  لە ٢٠١٤ەوە هەر ئەو رێژەیەی دەدرێتە پارێزگاكان زیاد نەكراوە چونكە ساڵانە خێزان زیاد دەكات و شارەكان گەورە دەبن، بەڵام غاز زیاد نەكراوەو كارەباش كەمیكردووەو نەوتی سپیش دابەشنەكراوەو پێویست بوو ئێستا ٥٠٠ تۆن بدرایەتە ئەم سنورە بۆ ئەوەی گرفتی دەستكەوتنی غاز دروست نەبووایە». بەهۆی كەمی بەشی غازی پارێزگاكانەوە گرفتی كەمی غاز لەچەند ناوچەیەك  دروستبووە بەتایبەت لەسنووری ئیدارەی گەرمیان كەهاووڵاتیان بەشێوەیەكی ئاسان غازیان دەستناكەوێت و رێژەكەی كەمەو بەشی پێداویستی هاووڵاتیان ناكات.

هاوڵاتی- دهۆك حكومەتی هەرێم دەیەوێت پارێزگای دهۆك ببێتە خاوەنی زۆرترین كۆگای ساردكەرەوە بۆ پاراستنی بەرهەمە كشتۆكاڵییەكان، لەمانگی 12ی ساڵی رابوردوو موڵەتی دروستكردنی 48 كۆگای تر دەركراوەو بەشێكیان دەستیانكردووە بەدروستكردنی بناغەی كۆگاكان، بەتەواوبوونی ئەو كۆگایانە پارێزگای دهۆك دەبێتە خاوەنی 97 كۆگا. ئەحمەد سەعید، خاوەنی سێ باخی سێوە لەناحیەی كانی ماسی، ئەو دڵخۆشە بەدروستكردنی ژمارەیەك كۆگای ساردكەرەوە،  بەهاوڵاتی وت:» ساڵانە بەهۆی نەبوونی كۆگای ساردكەرەوە سێوەكانمان بەنرخێكی هەرزان دەفرۆشین، قازانجی ئەمساڵ لەهەرسێ باخەكەمان تەنیا 840 هەزار دینار بووە، بەبەهای زیاتر لە200 هەزار دینار دەرمان و پێداویستی ترم كڕیوە، هەر كێلویەكماک لەنێوان  200 بۆ 400 دینار فروشتووە، ئەگەر بەرهەمەكانی خۆمان لەكۆگای ساردكەرەوە دابنێین و لەوەرزی پێگەیشتنی نەفرۆشین سوودێكی باشی دەبێت، بەلایەنی كەمی هەر كیلۆیەك لەنێوان 600 بۆ 800  دینار دەفرۆشین و قازانجی ئێمەش دەبێتە دوو ئەوەندە». وتیشی:» هەرچەندە ئەم هەنگاوەی حكومەت زور دواكەوت و پێویست بوو پێش 10ساڵ ئەمەی كردبا، جگە لەمەش پێویستە كارگەی دروستكردنی شەربەتی هەنار، سێوو قۆخ دروستبكرێن تازۆرترین جوتیار سوودمەندبن، ئەم شتانەی كەباسمكرد لەهەموو وڵاتان هەیە بەتایبەت ئەو وڵاتانەی پشت بەبەرهەمە كشتوكاڵییەكان دەبەستن». هاوكات تەحسین سلێمان ساڵح، بەڕێوەبەری فەرمانگەی چاندن لەقەزای بەردەڕەش بەهاوڵاتی راگەیاند: «12 كۆگای ساردكەرەوە لەسنوری قەزای بەردەڕەش  هەیە كەزیاتر لەدوو ساڵە دروستكراون و هەمووشیان بۆ پاراستنی پەتاتە بەكاردەهێنرین، هەشت كۆگای تر لەقۆناغی دروستكردنن كەهێشتا تەواونەكراون و  پێدەچێت تاكۆتایی ئەمساڵ هەموویان تەواوبن و ژمارەیان دەبێتە 20 كۆگا». وتیشی:»لەكۆی ئەو 20 كوگایە تەنها یەكێكیان حكومییە، ئەوانەی تر هەموویان هی كەرتی تایبەتن، هەركەسێك لەتوانایدا هەبێت و داوا لەئێمە بكات بۆ دروستكردنی كۆگا ئێمە مامەڵەكانی بەزووترین كات بەڕێدەكەین و لەهەر شوێنێك رووبەڕووی كێشەیەك ببێتەوە، ئێمە هەوڵدەدەین كێشەكەی چارەسەربكەین». هەر سەبارەت بەو پرسە، ئەحمەد جەمیل، بەڕێوەبەری گشتی چاندن لەپارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی  وت:» ئێستا لەسنوری پارێزگای دهۆك 49 كۆگای ساردكەرەوە بۆ پاراستنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان هەن، لەم ژمارەیە هەشتیان هی حكومییەو ئەوانەی تر كەرتی تایبەتن، لەمانگی 12ی ساڵی رابوردوو موڵەتی دروستكردنی 48 كۆگای تر دەرچووەو بەشێكیان دەستیانكردووە بەدروستكردنی بناغەی كۆگاكان و بەتەواوبوونی ئەو كۆگایانە پارێزگای دهۆك دەبێتە خاوەنی 97 كۆگا، لەهیچ شارێكی تری كورستان هێندەی پارێزگای دهۆك كۆگای نیەو نزیك دەبینەوە لەسەر ئاستی عێراقیش ببین بەیەكەم پارێزگا بۆ پاراستنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان». راشیگەیاند:»ئەو كۆگایانە دەكەونە سنووری هەریەك لەقەزاكانی سێمێل، بەردەڕەش، شێخان، ئێستا تەنها پەتاتە دەخرێنە ئەو كۆگایانە هەر لەبەرئەوەش تائێستا پەتاتەی خۆماڵی لەبازاڕەكاندا بەردەستەو نرخی نەهاتووەتە خوار، لەبەرنامەماندایە سێو، ترێ، هەنار بخەینە كۆگا تاوەكو لەوەرزی زستان سوود لەو بەرهەمانە وەربگرین». «هەر بازرگانێك یاخود وەبەرهێنەرێك داوا لەئێمە بكات بۆ دانانی كۆگا، ئێمە زۆر كارئاسانی و هاوكاری بۆ ئەو كەسە دەكەین، مامەڵەكانی بەزووترین كات بەڕێدەكەین، چونكە ئامانجان پاراستنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكانە، هەروەها ئێمە خول و ۆورك شۆپ بۆ ئەو كەسانە دەكەینەوە كەچۆن و لەكوێ‌ كۆگاكانیان دابنێن تاقازانجێكی باش بكەن» ئەحمەد جەمیل وای وت.  

هاوڵاتی دەستەی نەزاهەی عێراق بەتۆمەتی لەمپەردانان لەبەرامبەر جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادوەری تایبەت بەدۆسیەی خواردنی زیندانیان بڕیاریدا (خالید شوانی) وەزیری داد بانگهێشت بكات، لەبەرامبەردا وەزیری داد دەڵێت: بابەتەكە پەیوەندی بە»دەستپاكی»یەوە نیەو پێموایە سەرۆكی دەستەی دەستپاكی پەلەی كرد، هاوكات پەرلەمانتارێكی عێراقیش رایگەیاند: خواردنی زیندانیەكان گەورەترن گەندەڵی تێدایە. دەستەی نەزاهەی عێراق بەتۆمەتی لەمپەردانان لەبەرامبەر جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادوەری تایبەت بەدۆسیەی خواردنی زیندانیان و راگیراوانی عێراق و پێنەدانی بەڵگەنامەی پێویست بەدەستەی نەزاهە بڕیاریدا (خالید شوانی) وەزیری داد لەسەر پشكی یەكێتی بانگهێشت بكات. دەستەكە دەڵێت: ئەم بانگهێشتكردنە بەپێی ماددەی 320ی یاسای سزادانی عێراقی ژمارە 111ی ساڵی 1969 بوو،  كە بەپێی ماددەكە پێویستە فەرمانگەو وەزارەت و لایەنە حكومییەكان تەواوی پێشینەو بەڵگەنامەی داواكراو بدەنە دەستەی نەزاهەو ئەوەشی جێبەجێی نەكات یاخود رێگە لەجێبەجێكردنی بگرێت بەماوەیەك كە لە پێنج ساڵ زیاتر نییە زیندانی دەكرێت یاخود سزای دارایی دەدرێت. سۆران عومەر پەرلەمانتاری كۆمەڵی دادگەری لەپەرلەمانی عێراق رایگەیاندووە خواردنی سێ ژەمی زیندانیەكانی عێراق گەورەترن گەندەڵی تێدایە، نزیك بە ٨٠ هەزار زیندانی هەیە لەعێراق، بۆ هەر ژەمێك خواردن هەزار دینار لەئامادەكردنی خواردنەكان بدزرێت ئەوا بۆ هەر رۆژێك ٢٤٠ ملیۆن دینار دەكات، بۆ مانگێك دەكاتە حەوت ملیارو ٢٠٠ ملیۆن دینار. ئاماژەی بەوەشكردووە لەكاتێكدا بەشێكی زۆر لەزیندانیەكان ئەو خواردنە ناخۆن بەهۆی خراپیەوە، كەئەگەر خواردنی ژەمەكان بەپێی ئەو گرێبەستەبێت كەوەزارەتی داد لەگەڵ كۆمپانیاكە ئەنجامیداوە قازانجی زۆر دەكەن، بەڵام بەداخەوە گەندەڵی بەجۆرێك بڵاوبووەتەوە لەعێراق گەیشتووە بەخواردنی زیندانیەكی بەدبەخت كەبەشی زۆریان بەهۆی ستەم و نادادیی حوكمڕانەكانەوە تووشی تاوان و لادان بوون.  دەستەی نەزاهەی عێراق لەسەرەتای مانگی كانونی یەكەمی ساڵی رابووردوو دەستیكرد بەلێكۆڵینەوە لەو دەنگۆیانەی باسیان لەگەندەڵی دەكرد لەپێدانی خواردنی زیندانیەكان و خراپی جۆری خواردنەكان و پێدانی بڕی كەم پێیان سەرەڕای پێدانی پارەی تەواوەتی بەبەڵێندەران، بەڵام ئەوەی وایكرد نەزاهە وەزیری دادو بەرپرسی رێگەپێدانی ئەمنی وەزارەتی داد بانگهێشت بكات، تۆمەتی رێگەگرتنە لەتیمەكانی دەستەی نەزاهەو لەمپەر دروستكردنە لەبەردەم تیمەكاندا. لەبەرامبەردا خالید شوانی، وەزیری دادی حكومەتی عێراق لەبارەی تۆمەتباركردنی لەلایەن دەستەی دەستپاكییەوە دەڵێت: بابەتەكە پەیوەندی بە «دەستپاكی»یەوە نیەو رایگەیاند: «پێموایە سەرۆكی دەستەی دەستپاكی پەلەی كرد كەئەو كۆنفرانسە رۆژنامەوانییەی ئەنجامداو سوكایەتی و ناوزڕاندنی وەزارەتی دادو وەزیری دادی تیابوو»، ئاماژە بەوەشدەكات:» ئەوەی روویداوە بووەتە هۆی شێواندنی ناوو پێگەی وەزیرو وەزارەتەكەشی، ئەوەش قبوڵكراو نییە، بۆیە رێكاری یاسایی بەرامبەر سەرۆكی دەستەی دەستپاكی عێراق دەگرنەبەر.» دەربارەی وردەكاری رووداوەكەش خالید شوانی دەڵێت: «رۆژی 3ی ئەم مانگە دوو لێكۆڵەر لەدەستەی دەستپاكییەوە هاتوون بۆ وەزارەتی دادو كاتێك ئێمە لەكۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران بووین داوای رەگەزنامە و ناسنامەی عێراقی چەند فەرمانبەرێكیان كردووە كە پەیوەندییان بەگرێبەستی خواردەمەنییەوە هەیە كەدەدرێت بەزیندانیەكان، لەبەرئەوەی كاتژمێر 2:00 هاتوون و دەوام تەواوبووە، رێككەوتوون رۆژی 4ی 1 بێنەوەو بەیانی زوو ئەوراقەكانیان بدرێتێ و نووسراوێكیان واژۆكردووەو تیاشیدا نووسراوە كە بەڕێوەبەری كارگێڕی و دارایی وەزارەتی داد زۆر هاوكاریان بووە». هاوكات سایتی میدل ئێست ئۆنلاین بڵاویكردووەتەوە، كە خالید شوانی خۆی ئەوەی خستووەتەڕوو: «دوای سەردانێكی مەیدانی بۆ زیندانەكان و  بەپێی راپۆرتی لایەنەكانی وردبینی كە گەیشتووە بەدەست وەزارەتەكەمان دەركەوتووە كەكۆمپانیاكان تەواوی ماددە خۆراكییەكان بەزیندانیان نادەن لەكاتێكدا بڕی پێویستیش پارە وەردەگرن». وەزارەتی دادی عێراقی بەپێی ماددەی 12/2 ب-ی یاسای چاكسازی گیراوان و راگیراوانی ساڵی 2018 گرێبەست لەگەڵ چەند كۆمپانیایەكی ئەهلیدا دەكات بۆ دابینكردنی خواردنی تەندروست و پێویست بۆ هەر زیندانییەك بەپێی بڕواو عەقیدەی خۆی كەدەبێت میوەو گۆشت لەخۆبگرێت. لەئێستاشدا لێكۆڵینەوەو بەدواداچوونەكان بۆ ئاشكراكردنی دیوەكانی دیكەی ئەم دۆسیەیە هێشتا بەردەوامی هەیەو بەبڕوای چاودێرانیش هاوشێوەی دۆسیەكانی دیكەی گەندەڵی ئەم دۆسیەیەش دزی و پارەبەهەدەردانی زۆری تیادا كراوە. هەرچەندە هێشتا ئامارێكی فەرمی تەواوەتی بۆ ژمارەی زیندانیانی عێراق نییە، بەڵام بەپێی ئاماری رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ زیاتر لە 100 هەزار زیندانی لەزیندانەكانی وەزارەتی دادو ناوخۆ و بەرگریدا هەن، ئەمە جگە لەزیندانەكانی دەزگا ئەمنییەكان و زیندانە نهێنییەكانی دیكەی گرووپ و میلیشیاكان.  

نایدە ئەحمەد ئەو پیاوەی لەهەولێر تۆمەتبارە بەكوشتنی كچە تەمەن 15 ساڵانەكەی پێشتر لەلایەن پۆلیستەوە دەستگیركراوەو دواتر ئازادكراوە، بەڕێوەبەری ئۆفیسی مناڵپارێزی كوردستانیش دەڵێت: لەبەرئەوەی ئێمە لەكاتی رووداوەكە دەواممان نەبووە زانیارییەكی ئەوتۆمان لەسەر رووداوەكە نیە، هاوكات دەستەی مافی مرۆڤ ئاماژە بۆ ئەوەدەكات: ناتوانرێت لەئێستادا هیچ لایەنێك تاوانبار بكرێت تاوەكو لیژنەكەمان لێكۆڵینەوە دەكات. هۆگر عەزیز وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی  پارێزگای هەولێر بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند:» لە 6ی كانونی دووەم  كەئاگاداركرانەوە بەتاوانێكی كوشتن دەستبەجێ هێزەكانمان گەشتنە شوێنی رووداوەكەو لێكۆڵینەوەمان لەڕووداوەكە دەستپێكرد، دەركەوت كەباوكێك بەشێوەیەكی دڕندانە كچەكەی ئەشكەنجەداوەو دواتر كوشتویەتی، دوابەدوای رووداوەكەش هێزەكانمان لەناوشاری هەولێرو دەوروبەری بڵاوەپێكرد بۆ دەستگیركردنی تاوانبارەكە، بەڵام لە حەوتی 1ی 2023 تاوانبار خۆی رادەستی هێزەكانی پۆلیس كردووەو بەتاوانی ماددەی 406 دەستگیركراوەو  پەڕاوی لێكۆڵینەوەی بۆكراوەتەوە بۆ ئەوەی بەسزای یاسایی خۆی بگات». وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی  هەولێر دەڵێت: تاوانبار  لەساڵی 2019 بەپێی سكاڵایەكی خێزانی دەستگیركراوە، بەڵام دواتر بەكەفالەت ئازادكراوە. سەبارەت بەكوژرانی ئەو منداڵە، نایف سلێمان بەڕێوەبەری ئۆفیسی مناڵپارێزی كوردستان بۆ رۆژنامەی هاوڵاتی دواو وتی:» لەبەرئەوەی ئێمە لەكاتی رووداوەكە دەواممان نەبووە زانیارییەكی ئەوتۆمان لەسەر رووداوەكە نیە، بەڵام وەك مناڵپارێزی كوردستان ئەگەر بزانین  بەهەر شێوەیەك لەشێوەكان مەترسی لەسەر ژیانی منداڵێك هەیە دەمودەست ئیجرائاتی خۆمان دەكەین، چ لەئاگاداركردنەوەی پۆلیسی ئەو شوینەی كەمنداڵەكە ژیانی لەمەترسیدایە  یان دەكرێت توندوتیژی خێزانیشی لێئاگاداربكرێتەوە، بەڵام  تایبەت بەو كچەی كە لەلایەن باوكییەوە كوژرا ئەوە رووداویك بووە  لەدەست دەرچووەو بەبێ ئەوەی ئێمە یان حكومەت ئاگاداربین، لەبەرئەوەی  پێشتر سكاڵا تۆمارنەكراوە كەئاگاداری رەوشی ژیانی ئەو منداڵەبین كەڕۆژانە لەلایەن باوكییەوە ئەشكەنجە دەدرێت». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: ئەوان تیمی پارێزەریان هەیە بۆ هەرمنداڵێك كەسكاڵا تۆماردەكات بەهەموو شێوەیەك لەدادگا پارێزگاری لەمندڵەكە دەكەن، لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر منداڵەكە پێویستی بەخزمەتگوزاری هەبوو ئەوا خزمەتگوزاری دەروونی و كۆمەڵایەتی پێشكەشدەكەین بەمەبەستی دووبارە بونیاتنانەوەی منداڵەكە، داوا لەهەر منداڵێك دەكەین كەئەشكەنجەدەدریت و لێی دەدرێت و دەچەوسێنرێتەوە پەیوەندی بكات بەهێڵی گەرمی 216 كەهێڵێكی فرییەو زانیاری بدات لەوەی چی مەترسییەك لەسەر ژیانی هەیە». هەر سەبارەت بەكوشتنی كچەكەی شاری هەولێر، سلێمان موحسین سندی بەڕێوەبەری گشتی پەیوەندییەكان و راگەیاندن لەدەستەی مافی مرۆف دەڵێت:» ئێمە وەك دەستەی مافی مرۆڤ لەسەر ئەم تاوانە پەیامی خۆمان هەبووەو بەتوندی ئیدانەی ئەوكارە وەحشیگەرییە دەكەین،  پیشنیارم بۆ سەرۆكی دەستە كردووە لیژنەیەك لەسەر ئەم رووداوە پێكبهێنرێت، چونكە لەقسەكانی مامی كچەكە دەردەكەوێت كە لەسێی 11ی ساڵی رابردوو سكاڵایان تۆماركردووە لەسەر باوكی كچەكەو باسی لەوەكردووە سكاڵاكەیان ئەنجامی نەبووە، پاشان مامی كچەكە باس لەوەشدەكات كەچەندڕۆژێك پێش ئەوەی كچەكە بكوژرێت لەلایەن باوكییەوە ئەشكەنجەدراوە، هەموو ئەوانە پێمان دەڵێت كەكەمتەرخەمی هەبووەو  ئێمە دەمانەوێت  لیژنەكەمان بەدواداچوونی خۆی بكات بۆ ئەوەی بزانرێت كەمتەرخەمی لەچ شوێن و لایەنێكەوەیە، بۆیە ناتوانرێت لەئێستادا هیچ لایەنێك تاوانبار بكرێت تاوەكو لیژنەكەمان لێكۆڵینەوە دەكات و بەڵگەی پێویستی دەستدەكەوێت، قسەی كۆتاییش هەڵدەگرین بۆ كۆتایی لێكۆڵینەوەی لیژنەكەمان لەم كەیسە». دكتۆر زیاد ئەنوەر پسپۆڕی یاسایی دەڵێت:» لەڕابردوودا ئەگەر كەسێك كەسێكی بكوشتایە تانەیان دەگرت لەئەقڵییەتی كەسی بكوژ كەئەم بكوژە لەڕووی دەروونییەوە تەواونییە بۆ ئەوەی سزاكەی بكرێتە هەمیشەیی نەك ئیفراج بكرێت، بەڵام سەبارەت بەو كەیسەی لەپارێزگای هەولێر روویدا تاوانەكەی لەسەر سابتە بەماددەی 406، ئەمە حاڵەتێكی تایبەتە‌و  وەك زینای مەحرەم وایە كە بەهیچ شێوەیەك لیخۆشبوونی بۆ نییەو لێبوردنی گشتی نایگرێتەوە تەنانەت ئەگەر لەژێر كاریگەری ماددەی هۆشبەر ئەو كارەشی ئەنجامدابێت و ئاگای  لەخۆی نەبووبێت ، سزاكەی بۆ كەمناكرێتەوەو  هەمیشەییە».    

هێمن مەحموود هێشتا سێ مانگی تەواوەتی بەسەر كابینەكەی (محەمە شیاع سودانی) تێنەپەڕیووە چەندین گرفت و ئاستەنگ و قەیران روویانكردۆتەوە كابینەكە و ناكۆكی نێوان لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەتیش خەریكە دەتەقێتەوەو چارەنوسی سوودانی هاوشێوەی چارەنووسی پێشینەكانی خۆی لێدەكات كە لەو پۆستەدا بوون. پێدەچێت سودانیش هەستی بەو مەترسیانە كردبێت كەڕەنگە ووبەڕووی ببێتەوە هەر بۆیە لەماوەیەكی كەمی دەستبەكاربوونیدا چەندین بڕیاریداوە كە بەبڕوای نەیارانی بۆ جوانتركردنی كابینەكەی و چوارچێوەی هەماهەنگی بێت و بەمەبەستی مانەوەبێت بۆ نمونە بڕیاری دامەزراندنی زیاتر لە 300 هەزار گرێبەستی وەزارەتەكانی دەركرد و بڕیاریشدا ئەو زەوییە كشتوكاڵیانە تاپۆ بكات كە خەڵكی زیادەڕۆییان كردۆتە سەریان و بەنزیكەی یەک ملیۆن یەكەی نیشتەجێبوون دادەنرێت و بڕیاری پێدانی قەرزی كشتوكاڵی و پیشەسازی و لێخۆشبوون لەقەرزی جوتیاران. لەرووە سیاسییەكەیەوە یەكێك لەو گرفتانەی كە رووبەڕووی كابینەكەی سوودانی بووەتەوە مەسەلەی رێككەوتنی هەرێم و بەغدا و بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی عێراقە سەبارەت بە فرۆشتی نەوت و یاسای نەوت و غازە كە خاڵی ناكۆكی نێوان هەولێر و بەغدایە. رۆژنامەی(سەباح)ی نیمچە فەرمی بڵاویكردۆتەوە رێككەوتنە سیاسییەكانی پێكهێنانی حكومەت رەنگدانەوەی هەبووە لەسەر یاساكان و بووەتە هۆی پەكخستنیان، مەترسیش هەیە گوێ بەبریاری دادگای فیدراڵی نەدرێت سەبارەت بەپشكی هەرێم لە بودجەی ئیتحادی ساڵی 2023. لەوبارەیەوە پەرلەمانتاری سەربەخۆ رائید مالكی بە رۆژنامەكەی راگەیاندووە: دواكەوتنی پەسەندكردنی بودجە پەیوەندی بە لێكگەیشتنە سیاسییەكانەوە هەیەو، هەرێمی كوردستان بەنیازە لەپرۆژە یاسای بودجەدا برگەیەك جێگیر بكات سەبارەت بەتەرخانكراوە داراییەكانی، بەوتەی ئەو پەرلەمانتارە، مامەڵەكردن لەگەڵ یاساو بریارەكانی دادگا دووفاقی تیادایە، لەبەر ئەوەی دادگای فیدراڵی كوردستانی پابەنكردووە بە رادەستكردنی نەوت و غازو داهاتەكەی، ترسی خۆشی نەشاردووتەوە لەوەی رێككەوتنە سیاسییەكان یاسای تریشی لەخۆ گرتبێت جگە لە بودجە. یاسای نەوت و غازیش كە لەساڵی 2005ەوە خاڵی ناكۆكی نێوان هەرێم و بەغدا بووە یەكێكە لەو یاسایانەی كە بەپێی زانیارییە میدیاییەكان محەممەد شیاع سوودانی بەرلەدەستبەكاربوونی و لەكاتی سەردانی بۆ لای مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بەڵێنی تێپەڕاندنی دابوو تا ئێستا هیچ هەنگاوێكی لەبارەوە نەنراوەو بەبڕوای چاودێرانیش پێناچێت بەپێی بەڵێنەكانی سوودانی بێت و بەو ئاسانییە تێناپەڕێت چونكە داڕشتنی بەندەكانی یاساكە زۆر قورس نییە، بەڵام ناكۆكییە سیاسییە قوڵەكان هۆكاری پێكنەهاتنن، ئەمە سەرەڕای ئەوەی مەسەلەی بودجەو پشكی هەرێم تیایدا هێشتا یەكلانەبووەتەوەو چاوەڕوانیشدەكرێت ئەوەش مشتومڕی قوڵ هەڵبگرێت. یەكێكی تر لەو گرفتانەی كە رووبەڕووی كابینەكەی سوودانی بووەتەوە پاشگەزبوونەوەی چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكانە لەو بەڵێنانەی كە لەپێش درووستكردنی كابینەكەی سوودانی بەلایەنە سوونەكانیان دابوو كە خۆی دەبینێتەوە لە گەرانەوەی ئاوارەكان و هەمواركردنەوەی یاسای لێبوردنی گشتی كە خۆی لە پێداچونەوە بەدۆسییەی ئەو زیندانییە حوكمدراوانە دەبینێتەوە كە سزاكانیان لەژێر ئەشكەنجەو، لەسەر بنەمای هەواڵدەری نهێنی بەسەردا سەپێنراوە. چوارچێوەی هەماهەنگی كە بەچەتری كۆكەرەوەی هێزە شیعییەكانی نزیك لەئێران دادەنرێت، لە بەیاننامەیەكدا داوای لەسەرۆك كۆمار كردووە فەرمانی لەسێدارەدانەكان پەسەند بكات، كە ژمارەیان زیاتر لە حەوت هەزار سزادراوی تێپەڕاندووەو، تۆمەتی زۆرینەیان زیاتر پرسی تیرۆرە. حەیدەر مولا سەركردە لە هاوپەیمانی عەزم دەڵێت: هێزە سونییە هاوپەیمانەكانی حكومەتی محەمەد شیاع سودانی، كۆمەڵێك داواكارییان لەچوارچێوەی كارنامەكەیدا جێگیركردووە، كە پێویستە لەماوەی شەش مانگدا جێبەجێبكرێن لەساتی پیكهێنانی حكومەتەوە،  دیارترینیان دارشتنی هەمواری یاسای لێبوردنی گشتی و، گۆڕینی دۆسییەی لێپرسینەوەو دادپەروەری بۆ دۆسییەكی دادوەری و گێرانەوەی ئاوارەكان، لەنێویاندا ئاوارەكانی جورف ئەلسەخر و، بەدیهێنانی هاوسەنگی راستەقینەو سەرلەنوێ بنیاتنانەوە. بەبڕوای لایەنە سوونییەكان پاشگەزبونەوەی چوارچێوەی هەماهەنگی لەبەڵێنەكانی لەبارەی یاسای لێبوردنی گشتی، پەیامێكی نەرێنییە بۆ هاوبەشەكانی لەهاوپەیمانەكانی ئیدارەی دەوڵەت بەتایبەت نوێنەرانی سوننە، بەوەی چاوەڕێی هیچ پابەندبونێكی تری لێنەكەن لەدۆسییەكانی تریشدا، بەتایبەت دۆسییەی ئاوارەكان . وەنەبێت هەر بەتەنیا كورد و سووننەكان وردە وردە لەسوودانی نائومێدببن، بەڵكو چاوەڕواندەكرێت ناو ماڵی شیعەكانیش (چ ئەوانەی دەسەڵاتیان بەدەستە چ ئەوانەشی لەدەرەوەی دەسەڵاتن وەك سەدرییەكان) ناكۆكییەكانیان بتەقێتەوە. دەربارەی سەدرییەكان، ماهر عەبد جەودە چاودێری سیاسی دەڵێت سەدر لەجاران زیاتر چاودێری دۆخەكە دەكات و موقتەدا سەدر خۆی بەئۆپۆزسیۆنی ئەم حكومەتە دەزانێت، ئاماژە بەوەشدەكات سەدر چاوەڕی ساتی شكستی حكومەتەكەی سوودانییە بۆ ئەوەی بیانوویەك بۆ گەڕانەوەی لەدەرگای چاكسازییەوە بدۆزێتەوە بۆ گەڕانەوە بۆ گۆڕەپانی سیاسی. سەركردەیەكی رەوتی سەدریش بەڕۆژنامەی (عەرەبی جەدید)ی ڕاگەیاندووە باشترین رێگای سەركەوتن دەستگرتنە بەسەر ئەنجومەنی پارێزگاكان لەهەڵبژاردنەكانی داهاتوودا، چونكە خاڵی گرنگە لەجێبەجێكردنی بەرنامەكانی حكومەت لەلایەك و لەلایەكی ترەوە بۆ سەركەوتنی حزبەكان و پەیوەندییان بە ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانییەوە، ئاماژە بەوەشدەكات موقتەدا سەدر دەگەڕێتەوە بۆ گۆڕەپانی سیاسی، بەڵام كەس كاتەكەی نازانێت. بەبڕوای شارەزایانیش رەنگە یەكێك لەو قەیرانە كتوپڕانەی بەرۆكی كابینەكەی سوودانی گرتبێت بابەتی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلاربێت لەبەرامبەر دۆلاردا، كە سەرەڕای هەموو هەوڵەكانی سوودانی و بانكی ناوەندی ڕۆژ لەدوای ڕۆژ نرخی دۆلار بەرزتردەبێتەوەو نرخی دیناریش دەشكێت، كە بەپێی سەركردەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی ئەمە پلانی ئەمریكایە بۆ گوێڕایەلبوون و ناچاركردنی سوودانی بۆ مەرجەكانی ئەمریكا و دژایەتیكردنی ئێران. ڕۆژی 27ی تشرینی دووەمی ڕابووردوو پەرلەمانی عێراق كارنامەی حكومەتەكەی سوودانی پەسەندكرد كە خۆی لەدوو تەوەردا دەبینییەوە، تەوەرێكیان جێبەجێكردن و تەوەرێكی دیكەیان تەشریعی بوو، بەپێی تەوەرە تەنفیزییەكە كابینەكەی سوودانی بەڵێنی دابوو پارەی پترۆ دۆلار بەرێژەی لەسەدا 5 بۆ پارێزگا بەرهەمێهێنەكان خەرجبكات و  دەروازە نافەرمییەكان دابخاتن هاوكات ئاوارەكان لەماوەی 6 مانگدا بگەڕێنێتەوەو چارەنووسی ونبووانی ناوچە سوونییەكان ئاشكرا بكات، لەبواری تەشریعیشدا بەڵێنی دابوو یاسای دادگای فیدراڵی لەماوەی 6 مانگدا ئامادەبكات و لەماوەی 3 مانگیشدا هەموواری یاسای هەڵبژاردنەكان بكات و لەماوەی ساڵێكیشدا هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجامبدرێت.

هاوڵاتی پرۆژەی ئاوەڕۆی چەمی هشكەڕوو لەناو شاری دهۆك بڕی 90 ملیۆن دۆلاری بۆ تەرخانكرا بەڵام ماوەی 10 ساڵە پرۆژەكە تەواونەكراوەو پارەكەشی دیارنەماوە، ئەوە سەرەڕای ئەوەی چەنیدن پرۆژەی گرنگ و ستراتیژی تر تائێستا تەواونەكراون و خەڵكی پارێزگاكە داوادەكەن دەست بەو پرۆژانە بكرێت، وەك نەخۆشخانەی 300 قەرەوێڵەیی لەدهۆك و نەخۆشخانەی 100 قەرەوێڵەیی لەقەزای بەڕدەرەش، لەگەڵا دروستكردنی فرۆكەخانەی دهۆك. پرۆژەی دروستكردنی ئاوەڕۆ بۆ چەمی هشكەڕوو، یەكێكە لەپرۆژە ستراتیژییەكانی پارێزگای دهۆك، ئاوی پیس و زێرابی بەشێكی زۆر لەماڵانی دهۆك دەچێتە سەری و درێژییەكەی زیاتر لە 15 كێلومەترە هەر لەسەرەتای ناوەندی دهۆك تاكۆتایی  شار درێژدەبێتەوە،  زیاتر لە 10 ساڵ پێش ئێستاو لەسەردەمی تەمەر كۆچەر پارێزگاری پێشووتری دهۆك، پرۆژەكە درا بەكۆمپانیایەك و كوژمەی 90 ملیۆن دۆلاری بۆ تەرخانكرا، بەڵام تەنیا لەسەدا 11ی تەواوكراوەو دوای ماوەیەك پرۆژەكە راگیرا. ئیسماعیل مستەفا، بەرپرسی راگەیاندنی سەروكایەتی شارەوانی دهۆك بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند: «ئەمساڵ بەپشتگیری پارێزگاری دهۆك هەڵسایین بەخاوێنكردنەوەو بەرفراوانكردنی رووباری هشكەڕوو، هەروەها بەدرێژایی 500 مەتری سێگۆشە دیوارمان دروستكردووە، بەتایبەت لەو شوێنانەی كەئاوی رووبارەكە نزیكە لەماڵان تاوەكو لەكاتی لافاو زیانیان پێنەگات». وتیشی: «لەقوناغی دووەم هەڵساین بەخاوێنكردنەوەی رووبارەكە بەدرێژایی شەش كێلومەتر، ئێمە حەزدەكەین بەیانی پرۆژەكە دەستپێبكرێتەوە چونكە بۆ ئێمەش ناخۆش و قورسە هەموو ساڵێك خاوێنی بكەینەوە، بەڵام دەبێت حكومەتی هەرێم بڕە پارەیەك تەرخان بكات بۆ دووبارە دروستكردنی دیواری كونكرێت». هاوكات نەخۆشخانەی 300 قەرەوێڵەیی لەدهۆك و نەخۆشخانەیەكی 100 قەرەوێڵەیی لەقەزای بەڕدەرەش، ماوەی 10 ساڵە بەردی بناغەیان بۆ دانراوە، بەڵام تائێستا  تەواونەكراوەن و كاركردنیش تیایاندا راگیراوەو هیچ وادەیەكیش بۆ تەواوكردنیان دیارینەكراوە. نەخۆشخانەی 300 قەرەوێڵەیی فریاكەوتن لەشاری دهۆك لەساڵی 2012 بەردی بناغەی بۆ دانراوە، بودجەی پرۆژەكە 108 ملیار دینارە، تەنها لەسەدا 30ی  تەواوكراوە، زیاتر لەشەش ساڵە كاركردن لەپرۆژەكەدا وەستاوەو نازانرێ كەی دەستپێدەكرێتەوە. حەمزە رەزیكی بەرپرسی بەشی راگەیاندن لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی دهۆك بەڕۆژنامەی هاوڵاتی وت:»پلانێك هەیە لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆك كە ئەو نەخۆشخانەیە كە ئیشكردن تیایدا وەستاوە جارێكی تری ئیشی  تیایدا بكرێتەوە بەڵام جارێ تەنها پلانەو  هیچ پارەی بۆ دابیننەكراوە، دوای ماوەیەكی تر وردەكاری پلانەكە بۆ رای گشتی ئاشكرادەكەین». هاوكات سەباح عەلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك لەفراكسیۆنی یەكگرتوو بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند:» لەهیچ شوێنێكی دنیا نەبووە پارە بۆ پرۆژەیەك تەرخانبكرێت و دوای ماوەیەك بڵێن پارەی پرۆژەكە دیارنەماوە، پرۆژەی رووباری هشكەڕوو كەبڕیاربوو بكرێتە كونكرێت و پێش 10 ساڵ پارەی بۆ دابینكراو ماوەیەكی كەم ئیشی تێدا  كرا تەنها لەسەدا 10ی پرۆژەكە تەواوكرا، بەدواداچوونمان بۆ پرۆژەكە كرد دەركەوت بەشێك لەپارەی پرۆژەكە دیارنیە، لەمە سەیرترم نەبینیوە، لەوانەیە زۆركەس بپرسن كەئێمە بۆچی وەكو پێویست بەدواداچوون بۆ پرۆژەكان و كێشەكان ناكەین، من پێیان دەڵێم ئەگەر بودجەی ساڵانە نەبێت نەزانین چەند پارە بۆ پرۆژەكان دابیندەكرێت چۆن بزانین چی پرۆژەیەك نەكراوە؟». «هەر جارێك كە پرسیار لەبەرپرسان دەكەین بۆچی فڵان پرۆژە وەستاوە، قسەی یەكەم و كوتاییان ئەوەیە دەڵێن پارە نیەو دۆخی هەرێم باش نیە، لەساڵی 2014 ەوە ئەم قسەیە بەردەوام دەكەن، ئەمە لەكاتێكدایە كە دوو بۆ سێ ساڵە نرخی یەك بەرمیل نەوت نزیكەی 100 دولارە، جارجار بەغداش پارە بۆ هەرێم دەنێرێت، بەهەموو شێوەیەك ئێستا دۆخی هەرێم باشە لەڕووی داراییەوە قسەی بەرپرسان تەنیا خۆدزینەوەو بیانوویەكە دەیانەوێت بەو قسەیە خەڵك رازی بكەن، لێرەوە دەپرسم بۆچی پرۆژەكانی هەولێر ناوەستن و بەردەوامن بەڵام لەدهۆك رێك بەپێچەوانەوەیە»، سەباح عەلی وای وت. تەواونەكردنی پرۆژە ستراتیژییەكان بوخاری ئیبراهیم، دانیشتووی پارێزگای دهۆكە بەڕۆژنامەی هاوڵاتی وت:» دروستكردنی رێگاوبان و خوێندنگاو باخچەو زۆر پرۆژەی تر لەسنوری پارێزگا باشە، بەڵام لەپاڵ ئەمەشدا چەند پرۆژەیەكی تر كەستراتیژی و زۆر گرنگن بۆ دانیشتووانی پارێزگای دهۆك ماوەیەكی زۆرە كاركردن تیایاندا وەستاوە، بەنموونە فڕۆكەخانەی دهۆك كەخەونی هەموو خەڵكی پارێزگایە، راستە ئەم پرۆژانە پێویستیان بەبڕە پارەیەكی زۆر هەیە بەڵام حكومەت دەتوانێت بۆ ساڵێك بەشێك لەپرۆژەكەی جێبەجێبكات تا تەواودەبێت». وتیشی:»بەتەواوبوونی فرۆكەخانەی دهۆك جووڵەیەكی زۆر لەبازرگانی و زۆر بواری تر پەیدادەبێت كەسوودی بۆ هەموو كەسێك دەبێت، داوا لەحكومەتی هەرێم و ئیدارەی پارێزگای دهۆك دەكەین پلانێك دابنێن بۆ تەواوكردنی پرۆژە ستراتیژییەكانی سنوری پارێزگای دهۆك، سلێمانی و هەولێر دەمێكە فرۆكەخانەیان هەیە، بۆچی ئەوەی دهۆك تەواونەكرا چاوەڕێی وەڵامی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەین». ساڵی رابردوو 72 پرۆژە كراون ساڵی رابردوو 72 پرۆژە بەكۆژمەی 37ملیارو 840 ملیۆن دینار جێبەجێكراون، هاوكات سەرۆكایەتی شارەوانی دهۆك رێژەی سەوزایی لەناوشاری دهۆك و دەوروبەری زیادكردووە، هەروەها ئەو پارەیەی لەپرۆژەكان خەرجكراوە زور زیاترە لەگەڵ ساڵی 2021و لەپلانی شارەوانیدایە رێژەی سەوزایی بگەیەنێتە لەسەدا 20 . ئیسماعیل مستەفا، بەرپرسی راگەیاندنی سەروكایەتی شارەوانی دهۆك بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند:» ساڵی رابردوو لەسنوری پارێزگای دهۆك 72 پرۆژە بەكۆژمەی 37ملیارو 840 ملیۆن دینار جێبەجێكراون، سەرچاوەی پرۆژەكانمان بەم شێوەیەن، پرۆژەكانی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار حەوت پرۆژە بەكۆژمەی 15 ملیار و 749 ملیۆن دینار، پرۆژەكانی پارێزگای دهۆك هەشت پرۆژە بەكۆژمەی 20 ملیار و 228 ملیۆن دینار، لەسەر داهاتی شارەوانی 57 پرۆژە بەكۆژمەی ملیارێك و 118  ملیۆن دینار». وتیشی:» ئەو پارەیەی ساڵی 2021 لەپرۆژەكان خەرجكراوە زۆر كەمتربووە  بەراورد بەساڵی رابردوو.  ساڵی 2021 كۆی پرۆژەكان 71 پرۆژە بووە بەكۆژمەی 11 ملیار دینار، بەڵام ساڵی رابردوو 72 پرۆژە بەكۆژمەی 37 ملیار دینارو 840 ملیۆن دینار جێبەجێكراون» 10» باخچە دروستكراون، لەگەڵ چاندنی هەزارو 810 نەمام، هەروەها چاندنی 192 هەزار و 408 گوڵی وەرزی و هەمیشەیی، چاندنی فریز 28 هەزارو 192  مەترچوارگوشە، هاووڵاتیانیش بە رووبەری دوو هەزارو 500  مەتری چوار گۆشە فریزیان كردووە، رێژەی سەوزایی بەراورد بەپارساڵ زیاد بووە، ئێستا رێژەكە لەسەدا 13و چەند پۆینتێكە، لەپلانماندایە رێژەیەكە زیاد بكەین بۆ لەسەدا 20»، ئیسماعیل مستەفا وای وت.

نیگار عومەر دانیشتوانی ناحیەی رزگاری كەبەشێكی زۆریان كەسوكاری قوربانیانی ئەنفالن بەدەست چەند گرفتی خزمەتگوزارییەوە دەناڵێنن وەك كەمی قوتابخانەو نەبوونی ئاوەڕۆو قیرتاوو كۆنكرێت نەكردنی كۆڵانەكان. ناحیەی رزگاری لەساڵی 1987 وەك ئۆردوگایەكی زۆرەملێ لەنزیك قەزای كەلار دروستكرا، دانیشتوانەكەی نزیكەی 65 هەزار كەس دەبێت، بەزۆری كەسوكاری قوربانیانی ئەنفالن، تاوەكو ئێستاش بەشێكی كۆڵان و گەڕەكەكانی خزمەتگوزاریە سەرەتاییەكانی بۆ نەكراوە هاوڕێ نیزام چالاكی مەدەنی و دانیشتوی رزگاری بۆ رۆژنامەی هاوڵاتی دواو وتی:»ئێمە چەند گرفتێكمان هەیە وەك دانیشتوی ناحیەی رزگاری و گەڕەكی شاكەل شەقامێكی سەرەكی لەو گەڕەكەدا دروستكرابوو لەساڵی 2013، دواتر تێكدرا بەبیانوی ئەوەی بكرێتە دووساید، بەڵام تاوەكو ئێستا كاری تێدا ناكرێت و ئەمەش گرفتی بۆ دانیشتوانی ئەو گەڕەكە دروستكردوە بەتایبەت لەوەرزی زستاندا، ئێمە دووجار گردبوونەوەمان ئەنجامدا بەڵام لایەنی پەیوەندیدار هیچ وەڵامێكی نەداوینەتەوە». وتیشی،» بەشێكی گەڕەکەكانی شاكەل تاوەكو ئێستا ئاوەڕۆیان نیەو بەڕوونی دیارە جیاوازی لەنێوان گەڕەکەكاندا دەكرێت و گەڕەكی شاكەل فەرامۆشكراوەو خزمەتگوزاری بۆ ئەنجامنادەن و هەموو كۆڵانەكانی تاوەكو ئێستاش هەر خۆڵە». هاوكات یاسین جاف دانیشتوی گەڕەكی سەنگاوییەكانی ناحیەی رزگاری و بەهاوڵاتی وت:» گەڕەكی سەنگاوییەكان هەزارو 500 ماڵ دەبێت، هیچ خزمەتگوزاریەكی بۆ نەكراوەو كۆڵانەكانی ئاوەڕۆیان نیەو یاریگای وەرزشی بۆ نەكراوەو گەنجەكانی دەبێ لەكۆڵانەكاندا دانیشن، پاركێكیشی بۆ نەكراوە تاوەكو بتوانی ئیسراحەتێكی تێدا بكەیت». وتیشی:» ئەم گەڕەكە بەتەواوەتی پشتگوێخراوەو قوتابخانەشی تێدا نیەو منداڵەكانمان دەبێ رێگایەكی زۆر بڕۆن تادەگەن بەقوتابخانەو نەبونی ئاوەڕۆی ماڵان ژیانی لێ تاڵكردووین». سەبارەت بەنەبوونی خزمەتگوزاری لەناحیەكە، ئەرسەلان ئەحمەد سەرۆكی شارەوانی رزگاری بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند:» زۆرێك لەگەڕەكەكانی شاكەل و راپەڕین و سەنگاوییەكان نەك خزمەتگوزاریی كەمی بۆكراوە، بەڵكو هەر هیچیان بۆ نەكراوە، بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ رابردوو و لەوكاتەوەی ئێمەش دەسبەكاربووین بەهۆی گرفتی قەیرانی داراییەوە ناتوانین وەك پێویست بۆ ئەو گەڕەكانە خزمەتگوزاری ئەنجامبدەین». وتیشی:» شەقامی گەڕەكی شاكەل لەسەر پرۆژەی پترۆدۆلار بڕیاری ئەنجامدانی دراو ئێستاش ئەو پرۆژەیە راگیراوە، بەو هۆیەشەوە كاری شەقامەكە وەستاوەو چەندین جار داوامان لەحكومەتی هەرێم كردووە ئەو پرۆژەیە بگۆڕین بۆ سەر پرۆژەیەكی تر، بەڵام تاوەكو ئێستا نەكراوە». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:» بڕیاردراوە ئاوەڕۆ بۆ بەشێك لەگەڕەكەكانی راپەڕین، شاكەل، و سەنگاوییەكان دروستبكەین و لەبەرنامەماندایە كاریان بۆ بكەین».

هاوڵاتی دوای ١١ ساڵ لەناكۆكی و دژایەتیكردن، بەرپرسانی دیمەشق و ئەنقەرە، لەسەر ئاستی باڵای هەواڵگری و سەربازی لەمۆسكۆ كۆبوونەوە، وەفدی توركی پێكهاتبوو لەخولوسی ئاكار وەزیری بەرگری و هاكان فیدان سەرۆكی دەزگای هەواڵگری (میت)، و وەفدی سوری-ش پێكهاتبوو لە سوری عەلی محەمەد عەباس وەزیری بەرگری و شاندێكی هەواڵگری وڵاتەكەی، بەئامادەبوونی سێرگی شۆیگۆ وەزیری بەرگری روسیا لەمۆسكۆ كۆبوونەوە، ئەم كۆبوونەوەیە دوای ئەوە دێت كەحكومەتی توركیا دەیەوێت سیاسەتی دەرەوەی خۆی بگۆڕێت و پێشتریش رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا، ئاماژەی بەو پرسەدابوو و رایگەیاندبوو، كە دەیانەوێت پەیوەندیەكانیان لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە، بەتایبەت میسرو سوریا ئاسایی بكەنەوە. بەگوێرەی زانیارییەكان كەبەرپرسانی توركیاو سوریا ئاشكرایانكردووە، لەكۆبوونەوەكەدا، باسی سێ پرس كراوە كەبریتین لە، گەڕاندنەوەی ئاوارەكان لەتوركیاوە بۆ سوریا، توركیا دەیەوێت سوریا لەدژایەتیكردنی هێزەكانی رۆژئاوای كوردستاندا هاوكاری بكات و حكومەتی سوریاش مەرجی ئەوەی هەیە، توركیا لەنێو خاكی سوریا بچێتە دەرەوەو دەست لەپشتگیریكردنی گروپە توندڕەوەكانی باكوری حەلەب و پارێزگای ئیدلب هەڵبگرێت. خواستی رژێمی سوریا سەرچاوەیەكی باڵا لەنێو رژێمی سوریادا بەڕۆژنامەی ئەلوەتەنی سوریای راگەیاندووە، ئەگەر دۆخەكە بەدڵی رژێمی سوریا نەبوایەو توركیا گوێی بەداواكاریەكانی دیمەشق نەگرتبایە، مۆسكۆ بەهیچ شێوەیەك، كۆبوونەوەیەكی لەو شێوەیەی لەنێوان بەرپرسانی توركیاو سوریا رێكنەدەخست و ئاماژەی بەوەشداوە كە بۆ پاراستنی سنورەكانی توركیا، دیمەشق بەردەوامی بەدانوستان و كۆبوونەوەكان لەگەڵ توركیا دەدات. لەلایەكی دیكەوە، بەرپرسێكی باڵای توركیا كە ناوەكەی ئاشكرا نەكراوە بەئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاندووە، لەكۆبوونەوەكەدا لایەنی توركیا پێداگیری لەسەر دژایەتیكردنی یەكینەكانی پاراستنی گەل (یەپەگە) كردووەو داوای لەلایەنی بەرامبەر كردووە كەپێكەوە لەدژی یەپەگە هەنگاو بنێن.  لەم مانگەدا  دووەم كۆبوونەوە دەكەن هەرچەندە تاوەكو ئێستا لایەنی سوری بەشێوەیەكی ئاشكرا باسی لەچۆنیەتی بەڕێوەچوونی پرۆسەی ئاساییكردنەوەی پەیوەندیەكانی لەگەڵ توركیا نەكردووە، بەڵام بەرپرسانی توركیا بەئاشكرا باسی بەردەوامبوونی كۆبوونەوەكان دەكەن و لەدوایین لێدوانیدا، مەولود چاوشئۆغلۆ، وەزیری دەرەوەی توركیا رایگەیاند، ئەگەرێكی زۆر هەیە لەنیوەی مانگی كانونی دووەم، واتە لەم مانگەدا كۆبوونەوەیەكی دیكە لەسەر ئاستی باڵا ئەنجامبدرێت.  چاوشئۆغلۆ باسی ئەوەی كرد كەپێدەچێت كۆبوونەوەی دووەمیش هەر لەمۆسكۆ ئەنجامبدرێت و لەبارەی كشانەوەی سەربازانی وڵاتەكەشی وتی:  نابێت بۆشاییەك دروست ببێت، چونكە «گروپە تیرۆریستییەكان»دەتوانن بۆشاییەكە پڕبكەنەوە. هاوكات خولوسی ئاكار وەزیری بەرگری توركیا كەیەكێك بوو لەبەشداربووانی یەكەم كۆبوونەوەی سوریاو توركیا رایگەیاند، سەرەتا بەرپرسە هەواڵگریەكان، دواتر وەزیرەكان كۆبوونەوە و ئەگەر قۆناغەكە بەشێوەیەكی ئەرێنی بەڕێوەبچێت، ئەگەری هەیە سەرۆكەكانیش چاویان بەیەك بكەوێت. دیمەشق گۆمانی لە ئەردۆغان هەیە نەبیل تەعمە پەرلەمانتاری حزبی بەعسی سوریا لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ ماڵپەڕی یونایتد وۆرلد ئینتەرناشناڵ ئاماژەی بەهەوڵەكانی توركیا بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ حكومەتی سوریا كردو ئەوەی خستەڕوو، بەشار ئەسەد سەرۆكی سوریا، كۆبوونەوەی سێقۆڵی نێوان خۆی و ڤلادیمیر پوتین سەرۆكی روسیاو رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیای رەتكردووەتەوە. تەعمە رایگەیاند، توركیا لەساڵی ٢٠٢٣دا، دەكەوێتە دۆخێكی ئاڵۆزەوە، بەتایبەتی لەئێستادا كەهەڵبژاردن نزیكبووەتەوەو وتی، ئێمە وەك لایەنی سوری تاووتوێی ئەوە دەكەین كەئایا ئەردۆغان ئەم هەوڵانە بۆ هەڵبژاردن بەكاردەهێنێت یان نا؟  حەسەن حەسەن كەیەكێكە لەسیاسەتمەدارانی نزیك لەڕژێمی سوریاش لەبەرنامەیەكی كەناڵی ئەلخەبەری سوریا ئاماژەی بەمەرجەكانی سوریا كردو دەڵێت: دیمەشق، توركیا وەك وڵاتێكی داگیركەر دەبینێت و  لەهەمان كاتدا پشتگیری لەو گروپە توندڕەوانە دەكات كەهێرش دەكەنەسەر هێزەكانی سوریا، سوریا پێی وایە كە پێویستە سەرەتا توركیا كۆتایی بەدۆخی داگیركەری بهێنێت و دەست لەپشتگیریكردنی ئەو گروپە تیرۆریستانە هەڵبگرێت. رۆژئاواو رێكەوتنی دیمەشق و ئەنقەرە ریاز دەڕار هاوسەرۆكی ئەنجومەنی سوریای دیموكراتی (مەسەدە) لەبارەی خۆنزیكکردنەوەی توركیا لەسوریا بۆ ئاژانسی هەواڵی هاوار (هاوارنیوز) قسەی كردو  وتی: ئامانجی ئەردۆغان و پارتەكەی (ئاكەپە) ئەوەیە لەهەڵبژاردنەكاندا سەربكەون، سوریا پرسێكی ناكۆكی نێوان لایەنە سیاسییەكانی توركیایەو  خۆنزیكکردنەوەی توركیا لەسوریا، دوای ئەوە دێت كەهەوڵەكانی توركیا بۆ هێرش كردنەسەر رۆژئاوای كوردستان سەری  نەگرت.

هاوڵاتی پێناچێت مانگی هەنگوینی نێوان هێزە شیعەكانی دەسەڵاتداری عێراق لەگەڵ مستەفا كازمی سەرۆكوەزیرانی پێشووی عێراق بەمجۆرەی ئێستا بەردەوامی هەبێت و بەپێی ئەو لێدوان و ئاماژەو هەنگاوانەی كە لەلایەنی بەرامبەرەوە دەردەچن و دەنرێن چارەنووسی كازمی لەداهاتووی عێراقدا بەدووركەوتنەوە لەعێراق یاخود دەستگیركردن و دادگاییكردنی كۆتایی پێبێت، سەركردەیەكی شیعەكانیش دەڵێت لیژنەیەكی باڵا خەریكی بەدواداچوونە بۆ ئەو پێشێلكارییانەی كەكازمی لەماوەی دەسەڵاتیدا ئەنجامیداوە. كازمی كە لەدایكبووی ساڵی 1967ی شاری بەغدایە، پێشتر وەك ئۆپۆزسیۆنێكی رژێمە رووخاوەكەی سەدام حسێن و دواتریش وەك رۆژنامەنووسێك و پاشتریش وەك بەڕێوەبەری هەواڵگری عێراق دەستبەكاربووە، دوای خۆپیشاندانی تشرینییەكان و دەستلەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهەدی سەرۆكوەزیرانی پێشووتری عێراق، لە 7ی ئایاری 2020 تاوەكو 13 ئۆكتۆبەری 2022 وەك كاندیدێكی نزیك لەسەدرییەكان پۆستی سەرۆكوەزیرانی عێراقی وەرگرت. كاندیدكردنی كازمی هەرزوو لەلایەن هێزە شیعە چەكدارەكانی نزیك لەئێرانەوە رەتكرایەوە و بەوە تۆمەتباریانكرد كەدەستی هەبووە لەكوژرانی (قاسم سلێمانی) فەرماندەی سوپای قودس و (ئەبو مەهدی موهەندیس)ی سەركردە لەحەشدی شەعبی لە 3ی كانونی دووەمی 2020 لەنزیك فڕۆكەخانەی بەغدا بەو پێیەی ناوبراو بەرپرسی دەزگای هەواڵگری عێراق بووە لەوكاتەداو ئاسانكاری بۆ ئەمریكییەكان كردووە تائەو سەركردەیەی شیعەكان بكوژن، هەربۆیە لەماڵەكەی خۆیدا بەدرۆن رووبەڕووی هەوڵی تیرۆركردن بووەوە. لەئێستاشدا چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان كە بەشێك لەهێزە چەكدارەكانی نزیك لەئێرانی تێدایەو لەكابینەكەی سوودانی بەشدارن، بەدوای دەرچەیەكدا دەگەڕێن ئەوەی كە لەكاتی دەسەڵاتی كازمیدا بۆیان نەكرا ئەنجامی بدەن و تۆڵەی خۆیان لەسەرۆكوەزیرانی پێشوو  بكەنەوە. جەبار عەودە سەركردە لەچوارچێوەی هەماهەنگی بڕوای وایە لەئەمساڵدا دەستی دادگا دەگات بەكازمی و ئاماژە بەوەدەكات سەردەمی دەسەڵاتی كازمی خراپترین سەردەمی دەسەڵاتە لەدوای ساڵی 2003ەوە و هەڵەی ستراتیژی گەورەی ئەنجامداوە جا چ ئەمنی بێت یاخود ئابووری. عەودە دەڵێت: لیژنەیەكی باڵا خەریكی لێكۆڵینەوەیە لەو پێشێلكارییانەی كە حكومەتەكەی كازمی ئەنجامیداوەو بەمنزیكانە چەندین ئەنجامی چاوەڕواننەكراو رادەگەیەنرێنێت، ئاماژە بەوەشدەكات گەندەڵی بەشێوەیەكی بەربڵاو لەڕاڕەوەكانی حكومەتەكەی كازمیدا ئەنجامدراوەو گەڕان بەدوای بەڵگەكاندا بەردەوامە. دەربارەی شوێنی مانەوەی كازمیش ئەو سەركردەیەی شیعەكان دەڵێت كازمی سەردانی باڵیۆزخانەی ئەمریكا لەبەغدا دەكات و لەنێوان بەغداو لوبنان و ئیمارات لەهاتوچۆدایە، جەختیش لەوەدەكاتەوە ئایندەی سیاسی كازمی كۆتایی هاتووە. هێرشی نەیارانی كازمی هەر بەتەنیا لەیەك رووەوە نەوەستاوە، بەڵكو لەئاستی پەرلەمانیشدا لەهەوڵدان بۆ كردنەوەی چەندین دۆسیە كە بەقسەی خۆیان گەندەڵی تیادا ئەنجامدراوەو كازمی تیایدا تۆمەتباری سەرەكییە. فراكسیۆنی (حقوق) لەپەرلەمانی عێراق داوایكردووە ئەنجومەنی نوێنەران و دادگاو داواكاری گشتی دۆسیەی پرۆژە وەهمییەكانی سەردەمی كازمی بكەنەوەو بەشداربووانی بدەنە دادگا. حسێن عەلی جاسم پەرلەمانتار رایگەیاندووە حكومەتی پێشوو چەندین پرۆژەی وەهمی راگەیاندووە وەك پرۆژەو قەرزی كشتوكاڵی و پیشەسازی و وەبەرهێنان كەهیچ بەرهەمێكی نەبووە، هەروەهای پرۆژەی (داری) كە تایبەت بووە بەدابەشكردنی زەوی بەسەر هاووڵاتیاندا، ئاماژە بەوەشدەكات حزبەكان و كەسە نزیكەكانی كازمی لەو پرۆژە وەهمیانە سوودمەندبوون. زوهرە بەجاری پەرلەمانتاریش داوادەكات بەهۆی ئابڕووچونەكانی دەستپێشخەری و پرۆژەی (داری) مستەفا كازمی دادگایی بكرێت. پرۆژەی (داری) كەئامانج لێی دابەشكردنی زەوی و درووستكردنی یەكەی نیشتەجێبوون بوو بەسەر 500 هەزار خێزانداو  رزگاربووانی كرێچیان بوو لەدەست كرێچێتی، لەواقیعدا نەك هەربوونی نەبوو جێبەجێنەكرا، بەڵكو بەقسەی وەزیری ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردنی عێراقیش پرۆژەكە تەنیا مەرەكەبی سەر كاغەزبوو. بەنگین رێكانی وەزیری ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردنی رایدەگەیەنێت پرۆژەكە تەنیا مەرەكەبی سەر كاغەزبوو لەواقیعدا هیچ بوونی نەبوو، لەبەرامبەردا نووسینگەی كازمی لەبەیاننامەیەكدا وەڵامی رێكانی دایەوەو رایگەیاند ئەو وەزیرە لەئەركەكانی خۆی خۆی شاردۆتەوەو تاپۆی زەوییەكانی بەسەر هاووڵاتیاندا دابەشنەكردووە، ئاماژەشی بۆ ئەوەكردووە كەئێستاش تاپۆكان ئامادەیەو وەزیر دەتوانێت دابەشی بكات. رێكانیش لەوەڵامدا دەڵێت دەكرێت خاوەن پرۆژە كاغەزییەكان و فەیسبوكچییەكان پێمان بڵێن ئەو شوێنانە كوێن و ئەو شارانە كوێن دروستكراون تائێستا ئێمە تاپۆكانی دابەشبكەین. یەكێكی تر لەو گورزانەی لەكازمی درا، لابردنی كەسانی نزیك لەكازمی و هەڵوەشاندنەوەی فەرمانی دەستبەكاربوونی چەندین راوێژكارو بەرپرسی ئەمنی و ئیداری و سەربازی بوو كە بەسەدان كەس مەزەندەدەكرێن كە لەحكومەتەكەی كازمیدا پۆست و پلەیان پێدرابوو لەلایەن حكومەتەكەی سوودانییەوە هەڵوەشێنرانەوەو دادگای فیدراڵیش پشتگیری هەڵوەشانەوەیانی كردو بەنایاسایی ئەژماریكردبوون. دۆسیەكی دیكەش كە شیعەكان بەنیازن بیجوڵێنن دۆسیەی كوژرانی قاسم سلێمانی و ئەبومەهدی موهەندیسە كە لەمەدا ئێرانیش سوورە لەسەر دادگاییكردنی ئەو كەسانەی كە بەڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ دەستیان لەوكارەدا هەبووە، بەتایبەت سەرۆكی هەواڵگری ئەوكاتی عێراق. دۆسیەی نرخی دۆلارو دزی سەدەش لەو دۆسیانەن كەهەوڵی كۆكردنەوەی كۆدەنگیان بۆ دەدرێت لەلایەن نەیارانی كازمییەوەو بەوە تۆمەتباری دەكەن كەدەستی هەبووە لەو دوو دۆسیەداو بەهۆكاری سەرەكی دەزانن بەتایبەت لەمەسەلەی دزین و دیارنەمانی زیاتر لە دوو ملیارو 500 ملیۆن دۆلاری دزینی سەدەدا. لەدۆسیەی پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤیشدا كازمی تۆمەتباركراوە، هەربۆیە بەفەرمانی محەممەد شیاع سوودانی سكاڵاو گلەییەكانی تایبەت بەڕوودانی ئەشكەنجەدان و وەرگرتنی دانپێدانانی بەزۆر لەزیندانەكاندا لەلایەن لیژنەیەكەوە كۆكرایەوەو رادەستی دەزگای داواكاری گشتی كرا بۆ گرتنەبەری رێوشوێنی پێویست بەگوێرەی یاسا. لەبەرامبەریشدا مستەفا كازمی لەڕاگەیەندراوێكدا دەڵێت گوتاری پۆپۆلیستیی بێ زانیاری و ناڕاست رەتدەكەنەوە، كە بەمدواییە لەبارەی بەهای دینار بەرامبەر دۆلار زیادیكردووە، دەشڵێت ئەوە قەیرانەكان ئاڵۆزتر دەكات و داوا لەلایەنە پەیوەندیدارەكان دەكات پارێزگاری لەسەقامگیریی بەهای دراو بكەن و سنوورێك بۆ بێسەروبەری دراو دابندرێت و رێگری بكرێت لەبەقاچاخبردنی دۆلار بۆ دەرەوەی عێراق. بەشێكی دیكەی روونكردنەوەكەی كازمی پەیوەندیدارە بەدۆسیەی مافی مرۆڤ و جەخت لەوە دەكاتەوە كەئەو پرسە لەپێشینەی كارەكانی حكومەتەكەی بووەو بەتایبەت لەكاتی پرۆسەكانی لێكۆڵینەوەو دوای لێكۆڵینەوەش. هەروەها كازمی بەرگری لەلیژنەی بنبڕكردنی گەندەڵی دەكات كە لەساڵی 2020 و لەسەردەمی دەسەڵاتی ئەودا دامەزراو بەگوتەی سەرۆكوەزیرانی پێشوو پێكهێنانی لیژنەكە لەسەر داواكاریی جەماوەری بووەو هیچ بڕیارێكی دەستگیركردنی بەبێ فەرمانی دادگەی تایبەتمەند نەكراوە. بەپێی ئەو ئاماژانەش كە بەدیاركەوتوون پێناچێت مستەفا كازمی بەهۆی ئەو هەموو دۆسیەی كە لەئێستادا خەریكی كۆكردنەوەو ئامادەكردنین لەسەری لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئێستای عێراقەوە بەسەلامەتی دەربازی بێت و زیندان یاخود هەڵاتن بۆ دەرەوە (هەرچەندە باس لەهەڵهاتنی دەكرێت) چارەنووسی بێت.

هاوڵاتی دەسەڵات لەتوركیا لەلایەك كار بۆ بڕینی بودجەی هەدەپە دەكات و لەلایەكی تریش كار بۆ داخستنی هەدەپە دەكات، شیكەرەوانی سیاسی باوەڕیان وایە لەگریمانەی داخستنی هەدەپەدا سێ سیناریۆ لەبەردەم ئەو پارەتەدایە بۆ بەشداریكردن لەهەڵبژاردنەكاندا، بەرپرسانی هەدەپە-ش دەڵێن: هەر لایەنێك رێككەوتنی یاساییان لەگەڵ نەبێت، پشتگیری لەكاندیدەكەی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی ناكەن، هاوكات دەمیرتاش رایگەیاند: وادیارە كەهەدەپە دادەخرێت، بەڵام هەدەپە بەهێزەو دەتوانێت هاوكێشەكان یەكلایی بكاتەوەو ببێتە هۆكاری سەركەوتنی لایەنێك. لەهەفتەی ئایندەدا، دوو بڕیاری گرنگ چاوەڕێی هەدەپە دەكەن كەیەكێكیان كۆبوونەوەی دادگای دەستووری توركیایە كەبڕیارە شەشی ئەم مانگە لەبارەی بڕینی بودجەی هەدەپە كۆبێتەوە كە بەكر شاهین سەرۆكی داواكاری گشتی كۆماری ئەنقەرە داواكاریەكەی پێشكەش بەدادگای دەستووری توركیا كردووە. بەگوێرەی یاسای پارتە سیاسییەكان لەتوركیا، ئەو پارتانەی كەدەتوانن بەندی هەڵبژاردنەكان تیپەڕێنن و كورسیان لەپەرلەماندا هەبێت، بەگوێرەی ژمارەی كورسیەكانیان بودجەی ساڵانە لەدەوڵەت وەردەگرن. هەدەپەش بەگوێرەی بودجەی ساڵی ٢٠٢٣، ٥٣٩ هەزارو ٥٠٠ هەزار لیرەی بەردەكەوێت و دەتوانێت بۆ بانگەشەی هەڵبژاردنەكانیش بودجەیەك لەدەوڵەت وەربگرێت و بڕینی بەشە بودجەی پارتەكە پێویستی بەبڕیاری ١٠ ئەندام لەكۆی ١٥ ئەندامی ئەنجومەنی دادگای باڵای دەستووری هەیە. پێشهاتێكی دیكەی چارەنووسساز كەچاوەڕێی هەدەپە دەكات، بەڕێوەچوونی دانیشتنی دادگاییكردنی هەدەپەیە لە ١٠ی ئەم مانگەدا كەجارێكی دیكە بەكر شاهین سەرۆكی داواكاری گشتی كۆماری ئەنقەرە لەدانیشتنی دادگادا بەشێوەیەكی زارەكی لەدژی هەدەپە قسە دەكات و پێویستە بەرپرسانی هەدەپەش بەشێوەیەكی زارەكی بەرگری لەپارتەكەیان بكەن. دادگای دەستووری توركیاش قسەی هەردوولا هەڵدەسەنگێنێت و رۆژێك دیاری دەكات بۆ ئەوەی بڕیاری كۆتایی لەسەر ئەوە بدات كەئایا هەدەپە ‹مەترسییە بۆ سەر یەكپارچەیی دەوڵەت و وڵات› یان نا! شەشی حوزەیرانی ساڵی ٢٠٢١، بەكر شاهین دۆسیەی داخستنی هەدەپەی پێشكەشی ئەنجوومەنی دادوەرانی دادگای باڵای دەستووری كردبوو، بەڵام ئەنجوومەنەكە بەهۆی هەبوونی كەموكوڕی دووجار دۆسیەكەی گەڕاندەوەو دواجار رۆژی ٢١ی حوزەیرانی ٢٠٢١ دۆسیەكەی پەسندكرد. ٢٦ی حوزەیرانی هەمان ساڵ بەرپرسانی هەدەپە بەفەرمی ئاگاداركرانەوە كەدۆسیەی داخستنی پارتەكەیان لەدادگای دەستووریدایە. تاوەكو ئێستا لە ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ و ١٥ی ئازاری ٢٠٢٢، واتە دوو جار دانیشتنی دادگاییكردنی كەیسی داخستنی هەدەپە بەڕێوەچووەو تێیدا داواكراوە كەپارتەكە دابخرێت و سیاسەتكردن لە ٤٥١ ئەندام و بەرپرسی پارتەكە قەدەغە بكرێت. كەیسی داخستنی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە)، نیشانی دەدات كەهیچ پێشكەوتنێك بەبەراورد بە ٣٠ ساڵ لەمەوبەر لەپرسی كورددا لەتوركیا بەدینەهاتووە و ئەگەر پێشكەوتنێكیش هەبێت، بەیەك بڕیاری دادگای دەستووری ئەو وڵاتە، دەكرێت، دۆخەكە بۆ ٣٠ ساڵ لەمەوبەر بگەڕێندرێتەوەو چارەنووسی هەدەپەش وەك پارتەكانی، هەپ، ئوزدەپ، دەپ، هادەپ، دەهات و دەتەپە بێت. پرسی داخستنی هەدەپە، لەگۆڕەپانی سیاسەتی توركیادا، مشتومڕێكی زۆری لێكەوتووەتەوەو گرنگرترین بابەتیش ئەوەیە كەئەگەر هەدەپە دابخرێت، دەنگەكانی هەدەپە كە لەنێوان ٩-١١٪ی كۆی رێژەی دەنگدەرانی توركیایە، چییان بەسەردێت، یاخود هەدەپە چی رێگەیەك دەگرێتەبەر. محەمەد سەڤیگەن سكرتێری پێشووی گشتی پارتی گەلی كۆماری چەند رۆژ لەمەوبەر رایگەیاندبوو كە لەئەگەری داخستنی هەدەپەدا، پەرلەمانتارانی هەدەپە لەسەر لیستی پارتی پێشكەوتن و دیموكراتی (دەڤا) بەسەرۆكایەتی عەلی باباجان خۆیان هەڵدەبژێرن. هەرچەندە هەدەپە لەمبارەیەوە هیچ زانیاریەكی بڵاونەكردەوە، بەڵام خودی عەلی باباجان قسەكانی محەمەد سەڤیگەنی وەك بانگەشەیەك و دوور لەڕاستی لەقەڵەمداو رایگەیاند، هیچ پێشهاتێكی لەو شێوەیە لەنێوان ئەوان و هەدەپەدا باس نەكراوەو بەڵام وتی: ئەوان لەدژی داخستنی پارتێكن كەخاوەنی شەش ملیۆن دەنگدەرە.   سیناریۆكانی بەردەم هەدەپە پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) لەئەگەری داخستنیدا بەپێی لێكدانەوەی شیكەرەوانی سیاسی رووبەڕووی سێ سیناریۆ دەبێتەوە كەبتوانێت بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان و بەشێوەیەكی یاسایی درێژە بەسیاسەت بداتەوە. یەكەم؛ هەدەپە دوای داخستنی، دەتوانێت تێكەڵ بەپارتێكی دیكە ببێتەوە كەنزیكترینیان پارتی دیموكراتی هەرێمەكان (دەبەپە)یە. دەبەپە لە ١١ی تەمموزی ساڵی ٢٠١٤دا دامەزرێنرا كە لەئێستادا ساڵیحە ئایدەنیزو كەسكین بایندر سەرۆكایەتی دەكەن و وەك جێگرەوەی هەدەپە هەژمار دەكرێت. دەبەپە بەفەرمی لەتوركیا تۆمار كراوەو دەتوانیت لەئەگەری داخستنی هەدەپە، بۆ بەشداریكردن لەهەڵبژاردنەكاندا ناوی خۆی تۆمار بكات و بەم شێوەیە وەك نوێنەری كورد درێژە بەسیاسەت بدات. دووەم؛ هەدەپە دەتوانێت، كاندیدەكانی بەشێوەی سەربەخۆ بنێرێتە پەرلەمان و لەپەرلەماندا كوتلەیەك یان فراكسیۆنێكی هاوبەش پێكبهێنن. هاوشێوەی هەڵبژاردنی ٢٢ی تەمموزی ساڵی ٢٠٠٧ كە ئەوكاتە بەندی هەڵبژاردنەكانی لەسەدا ١٠ بوو و كورد نەیدەتوانی وەك پارتێك بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا بكات. سێیەم؛ هەدەپە دەتوانێت، دەنگ بەلایەنێكی بەهێزی ئۆپۆزسیۆن بدات و شكست بەدەسەڵات بهێنێت. لەو دۆخەدا، هاوپەیمانی گەل هەیە كە شەش لایەنی سەرەكی ئۆپۆزسیۆن پێكیانهێناوە كە لە (جەهەپە، پارتی باش، دەڤا، پێشكەوتن، سەعادەت و پارتی دیموكرات) پێكدێت. بەگوێرەی هەموو ئەو راپرسیانەی كە لەماوەی مانگێكی رابردوودا ئەنجامدراون، دەنگی هاوپەیمانی گەل و هاوپەیمانی كۆماری دەسەڵات، نزیكن لەیەكەوەو ئەگەر هەدەپە پشتگیری لەهاوپەیمانێتیەكەی ئۆپۆزسیۆن بكات، ئەوا بەجیاوازیەكی زۆر، دەتوانرێت شكست بەدەسەڵاتەكەی ئاكەپە و مەهەپە بهێندرێت. كێشەی هەدەپە لەم نێوەندەدا ئەوەیە كە ئۆپۆزسیۆنیش هیچ بەرنامەیەكی بۆ كێشەی كورد لەتوركیا پێنییەو لەئەگەری دەنگدان بەو شەش لایەنەی ئۆپۆزسیۆن، هەدەپەو كورد بۆ پێنج ساڵی دیكە لەدەرەوەی هاوكێشەی سیاسی و پەرلەمان دەمێننەوە. پێشتریش چەندین جار بەرپرسانی هەدەپە رایانگەیاندووە كە هەر لایەنێك رێككەوتنی یاسایی لەگەڵ هەدەپەدا نەبێت، پشتگیری لەكاندیدەكەی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی ناكات. ئەمەش لەكاتێكدا كە سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپە، لەبارەی داخستنی پارتەكەیانەوە، رایگەیاند، وادیارە كەهەدەپە دادەخرێت، بەڵام هەدەپە بەهێزەو دەتوانێت هاوكێشەكان یەكلایی بكاتەوەو ببێتە هۆكاری سەركەوتنی لایەنێك

شەنای فاتح پۆلیسی سلێمانی رایدەگەیەنێت ئەو كچەی لەگەڕەكی هوانە لەلایەن چەند گەنجێكەوە پەلاماردرا خۆی هاتووەتە بنكەی پۆلیسی رزگاری و سكاڵای تۆماركردووە، كچەكە خەڵكی سلێمانییە و تەمەنی ١٧ساڵە. پاش بڵاوبوونەوەی گرتە ڤیدیۆیەك لەسۆشیال میدیادا كەدەردەكەوێت چەند گەنجێك پەلاماری كچێكی گەنج دەدەن و لێیدەدەن، پۆلیسی سلێمانی لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند پاش وەرگرتنی بڕیاری دادوەر لەسەر ئەو كەسانە ژمارەیەك گەنج دەستگیركراون و دانیانناوە بەتاوانەكەیاندا كەبەشداربوون لەو رووداوەدا و لەئێستادا سەرجەمیان  بەبڕیاری دادوەر  دەستبەسەرن. گەڕەكی هوانە دەكەوێتە باشووری سلێمانی و ناوچەیەكی پیشەسازییە، رۆژانی هەینی كاتێك پیشەوەران دووكانەكانیان دادەخەن ماتۆڕسكیلەكان لەگۆڕەپانێك لەو ناوچەیە نمایشك دەكەن، پێشتریش هێزە ئەمنییەكان ئەو شوێنەیان بەماتۆڕسكیلەكان چۆڵكردووە، بەڵام لەگەڵ دیارنەمانی ئاسایش و پۆلیس ماتۆڕسوارەكان دەردەكەوتنەوە. سەركەوت ئەحمەد، وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند: ژمارەی ئەو كەسانەی تا =ئێستا لەسەر ئەو رووداوە دەستگیركراون گەیشتوونەتە ١٩ كەس. وتیشی: ئەو شوێنەی كەنمایشی ماتۆڕسوارییەكەی تێدا ئەنجامدراوە هەمان رۆژ لەگەڵ دروستبوونی رووداوەكە بەبڕیاری لیژنەی ئەمنی ئەو شوێنە داخراوە. سەركەوت ئەحمەد ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: ئەو كچەی پەلاماردراوە خۆی ئامادەبووە لەبنكەی پۆلیسی رزگاری و براوەتە بەردەم دادوەر، بریاری دادوەریش دیاری دەكات كەبگەڕێتەوە لای كەسوكاری یان بچێتە هەر شوێنێكی ترو ئەگەر بێت و خۆشی بیەوێت بچێتەوە لای خێزانەكەی دادوەر دەیداتەوە بەخێزانەكەی و بەئەگەرێكی زۆرەوە دەگەڕێتەوە لای خێزانەكەی».  وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی ئەوەشی خستەڕوو كچەكە خەڵكی سلێمانییە و تەمەنی ١٧ساڵە و رۆژی ٢-١-٢٠٢٣ هاتووەتە بنكەی پۆلیس و سكاڵای تۆماركردووە و راپۆرتی پزیشكی بۆ كراوەو رایگەیاندووە: «دەچمەوە لای كەسوكارم و هەموو مرۆڤێك قابیلی هەڵەیەو جاریكی دیكە هەڵەی وا دووبارە ناكەمەوە». هاوكات مونا یاقو سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لەلێدوانێكدا بەڕۆژنامەی هاوڵاتی وت: « نوسینگەی سلێمانی مافی مرۆڤ چوونەتە شوێنی رووداوەكەو بەهەماهەنگی پۆلیس بەدواداچوونیان بۆ ‌رووداوەكە كردووە». راشیگەیاند:»لەهەرێمی كوردستان زۆر شت هەیە بەتایبەت كەپەیوەندی بەئافرەتەوە هەیە لەوانەیە هەموومان هاوڕا نەبین لەسەری جا ئەوشتانە لەڕووی ئازادی و مافەكانی ئافرەت بێت یان لەڕووی ئەو جلوبەرگەی لەبەر دەكرێت، بەڵام ئەو بابەتە ئازادیەكی كەسیە و ناكرێت لەهەر جێیەك شتێك ببینن لەگەڵ بیروبۆچوونمان نەگونجێت بچن بەجۆرێك مامەڵەی لەگەڵ بكەین»، وتیشی:»پێویستە ئەو كەسانە سزای خۆیان وەربگرن تاوەكو جارێكی تر كەس بوێری نەكات لەئافرەت بدات بەهەر هۆكارێك بێت». سەرۆكی دەستەی مافی مرۆڤ باسی لەوەشكرد:» كە لەئێستادا ئێمە لەقۆناغێكداین پێویستمان بەهۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگایە چونكە زۆر بابەت هەیە كێشەی لەسەرەو لەبنەڕەتیشدا كێشە نیە، بەڵكو سۆشیال میدیاو ئازادی رادەربڕین هەیەو بەپێی ئەو تەكنەلۆجیا زۆرە ئێمە كێشە بۆ خۆمان دروستدەكەین، بۆیە پێویستمان بەفكری رۆشنبیری و هوشیاركردنەوەی كۆمەڵگایە». هەر لەسەر رووداوەكە دەستەی مافی مرۆڤ لەڕاگەیەندراوێكدا  دەڵێت: «پاش ئەوەی لەگەڕەكی هوانەی شاری سلێمانی چەند كەسێك لە رەگەزی نێر بەشێوەیەكی زۆر دڕاندانە هێرشیانكردە سەر كچێك كە تەنها پیادەی مافێكی خۆی كردووەو سەیری پێشبڕكێەكی كردووە، بەشێوەیەكی زۆر دڕندانە پەڵاماردراوە، دەستەی مافی مرۆڤ بەتوندی ئیدانەی ئەم هەڵسوكەوتە ناشارستانی و نامرۆڤانە دەكات كەبەرامبەر بەكچێك ئەنجامدراوە، داواش دەكەین كەهەرچی زووە بكەرانی تاوانەكە بەسزای یاسای بگەیەنرێن، بۆ ئەوەی شكۆو شەهامەتی ئافرەت هەمیشە بەپارێزراوی بمێنێتەوە». هەروەها لەبارەی دەستدرێژیكردن لەشوێنێكی گشتی، حاكم شێخ لەتیف پسپۆڕی یاسای دەستوری لەپۆستێكیدا لەفەیسبووك لەژێر ناونیشانی (ئەو تاوانە قێزەونە پێویستی بەسكاڵا نیە) دەڵێت: «تاوانی بێ غیرەتانەی دەستدرێژیكردنە سەر  مێینەیەك  لەژێر هەر بیانویەكدا بێ  لەشوێنی گشتی تاوانی گشتیە  بەگوێرەی ماددەی ٤٠٢ لەیاسای سزادان كەدەڵێ سزادەدرێ بەسزایەك كە زیاتر نەبێ لەسێ مانگ زیندانی هەركەسێك بەقسە بێ یان كردەوە یان بەئاماژە دەستدرێژی بكاتەسەر مێینەیەك لەشوێنی گشتیدا ، لەتاوانەكانی ماددەی سێی یاسای بنەما دادگەریە سزاییەكان نیە وەك ئەوەی لە  روونكردنەوەی پۆلیسدا هاتووە،  بەڵكو تاوانی مافی گشتیەو ئەوانە دەستدرێژییان كردووە تەنها دەستدرێژییان نەكردووەتەسەر ئەو كیژە، بەڵكو دەستدرێژییان كردووەتەسەر ئاسایشی گشتی  كۆمەڵگاو نیزامی گشتی پێویستی بەسكاڵا نیەو پێویستە لەسەر پۆلیس و دەزگاكانی لێكۆلینەوە ، لێكۆلینەوە لەگەڵ هەموو ئەوانە بكەن كەئەو تاوانەیان ئەنجامداوە». رۆژی ٣٠-١٢-٢٠٢٢ لەگەڕەكی هوانەی شاری سلێمانی لەكاتی ئەنجامدانی پێشبڕكێی ماتۆڕسكیلدا چەند گەنجێك پەلاماری كچێكیانداو بەگوێرەی زانیارییەكان ئەو كچە یوتیوبەرەو تەمەنی ١٧ ساڵەو لەئێستادا سكاڵای لەسەر ئەو گەنجانە تۆماركردووەو وەك رێكارێك دادوەر بانگهێشتی دایك و باوكی دەكات لەبەر ئەوەی تەمەنی كچەكە نەگەیشتووەتە ١٨ ساڵ.

سەرمایەدارێکی شاری سلێمانی دوو ملیۆن دۆلار بۆ چاپکردنی ٨٠٠ ناونیشانی کتێب تەرخان دەکات هاوڵاتی دکتۆر تەها ڕەسوڵ، دامەزرێنەری دەزگای ڕۆشنبیری جەمال عیرفان و یەکێک لە کەسایەتیە دیارەکانی شاری سلێمانیە کە لەماوەی ساڵانی ٢٠١٣ تاوەکوو ئێستا نزیکەی ٨٠٠ ناونیشانی کتێبی لەسەر ئەرکی خۆی چاپ کردووە؛ وەک خۆی دەڵێت ئامانجی پڕکردنەوەی ئەو کەلێنەیە کە لە کتێبخانەی کوردیدا هەیە. ئەو کتێبانەی کە دکتۆر تەها گرنگیەکی زۆری پێداون، کتێبە پەروەردەیی و فەلسەفی، جینۆساید و بوارە ئەدەبی وجوگرافیەکانن. پۆستتراومای منداڵان وجەنگ وتیرۆ، کوردستان وعێراق: ململانێی ناوخۆیی و ئایندەی سیاسی، تورکیا وهەرێمی کوردستان: چ جۆرە پەیوەندیەک؟، کوردستان و کورد لەسەدەکانی ناوەڕاست، بە کۆمەڵایەتی کردن وگەشەی منداڵان، کورد لە دیدی سویدیەکانەوە، وانەکانی ژیانم لە نوسینی دکتۆر عەلی وەردی؛ ئەمانە بەشێکی ئەو کتێبانەن کە تەها ڕەسوڵ وەک سەرمایەداریک وڕۆشنبیرێکی شاری سلێمانی ئەرکی چاپکردنیانی لە ئەستۆ گرتووە. دکتۆر تەها رەسول لە بارەی کارەکانیەوە دەڵێت، چاومان لەوەیە کە خوێنەرمان کەمە، من ئەوە دەبینم کە کتێبەکان ناکڕدرێن و ناخوێندرێنەوە، هەربۆیە جگە لە چاپکردنی زۆرترین کتێب، سەدان هەزار کتێبم لەچەندین چالاکیدا دابەش کردووە بەسەر ناوەندەکاندا وەک هەوڵێک بۆ هاندانی چین و تویژە جیاوازەکان بۆ خوێندنەوە. من ئەمە بە ئەرکێکی خۆم دەبینم و وەک قەرزێک دەیبینم کە دەیدەمەوە بە نیشتیمان، دکتۆر تەها لە وەڵامی پرسیارێکی رۆژنامەی هاوڵاتیدا بەمجۆرە دوا لەبارەی کارەکانیەوە. لەمیانەی لێدوانەکەیدا بۆ ڕۆژنامەی هاوڵاتی دکتۆر تەها وتی، زۆربەی ئەو کتێبانەی کە چاپم کردوون بەناوی دەزگای جەمال عیرفان، کەریمی عەلەکە، کۆمەڵگەی پەروەردەیی مارگرێت لەماوەی ١٠ ساڵی ڕابردوودا بەچاپ گەێندراون، هەروەها تێچووی چاپکردنیان زیاتر لە ٢ ملیۆن دۆلار بووە. لەبارەی ئەوەی ئایا ئایا چۆن وەک سەرمایەدارێک بواری فکر و ڕۆشنبیری هەڵبژاردووە کە سەرمایەیی خۆی بۆ تەرخان بکات، دکتۆر تەها وتی: بەڕای من مەعریفە وحەزی خویندنەوە شتێکە دەبێت لە مرۆڤەکە خۆیدا هەبێت، منیش عەشقێکی زۆرم بۆ ڕۆشنبیری وخوێندنەوە وایلێکردووم بەم ئەرکە هەستم، بۆیە پێموایە هەموو کەسێک بۆ ئەوەی دەست بداتە کارێکی لەم جۆرە جا سەرمایەدار بێت یان هەر کەسێکی دیکە، دەبێت لە بنەڕەتدا خۆی حەز وخولیایەکی زۆری بۆ خویندنەوە هەبێت. دکتۆر تەها لە درێژەی قسەکانیدا کە بۆچی بەشێکی زۆری کتیبەکانی کاری لەسەر کردوون لە بوارەکانی فیکری، پەروەردەیی، جینۆسایدن، وتی: بوونی کەلێنێکی گەورەی پەوەردەیی لە کتێبخانەکاندا، ئەو ژان وناسۆر وئەنفال و سەرکوتکاریەی سەر کورد کە بوونی هەیە و لە مێژووشدا ڕوویداوە ، بوونی ئەو بۆشاییە گەورەیە لەبواری فکری ناو کۆمەڵگە کە دەیبینین، هانی داوم زۆربەی کارەکانم لەسەر ئەو بوارانە چڕ بکەمەوە. وەک دەبینی کوردیش خاوەنی میژوویەکی تراژیدیە وەک ئەرمەنەکان و جولەکەکان کە لە جیهاندا کۆمەڵکوژ کراون، هەربۆیە پێموایە ئەرکی سەرشانمانە کاری جدیان لەسەر بکەم. ئەمانە گەورەترین کاریگەریان هەبووە لەسەرم، هەر ئەمەش هۆکاربووە کە تەنها لە بواری جینۆساید نزیکەی ٨٧ کتێب چاپ بکەم.

  شۆڕشی ژینا هەموو پلانەكانی ئێرانی بۆ قەیرانە ئابورییەكانی رووبەڕووی شكست كردەوەو دەسەڵاتی وڵاتەكەی بۆ لاوازترین قۆناغی 44 ساڵی رابردوو تالێواری هەڵدێر بردووە، ئەوەش هەر بەو داتاو ئامارانە دەردەكەوێت كەدامەزراوەكانی ئەو وڵاتە ناتوانن حاشای لێبكەن. شۆڕشی ژینا كەوەك بزوتنەوەیەكی كۆمەڵایەتیی تا ئێستاش لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەردەوامەو زۆرترین سەرنجی نێودەوڵەتی و جیهانی لەسەرە توانی ریسی دەسەڵاتدارانی ئێرانی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ناوچەكەی كردەوە بەخوری و پاشەكشێی زۆری بەكۆماری ئیسلامی ئێران كردووە. ئێران كە بەڕكابەرێكی ئابوریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمدەدرا ئێستا 500 ملیار دۆلار لەدوای ئابوریی توركیاوەیە كەخۆی گیرۆدەی قەیران و هەڵاوسانی ئابورییە. ساڵی 2022 بڕیاربوو ساڵێكی چارەنووسساز بێت بۆ ئێران و رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی چونكە جۆ بایدن، سەرۆكی ئەمریكا بانگەشەی چالاككردنەوە یان زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكەی كرد، بەڵام دوای زیاتر لەشەش مانگ دانوستانی بێ دابڕان لەڤیەننای پایتەختی نەمسا ئەو رێككەوتنە بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی داواكارییەكانی تاران و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران دواجار بایدن بەشێویەكی نافەرمی مەرگی رێككەوتنەكەی ئاشكراكرد.   خۆپیشاندانەكان ئابووریی ئێران بەرەو هەڵدێر دەبات ئێران تاساڵی 2022 خاوەنی نزیكەی 209 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگ بووەو بەوەش دەبێتە سێیەم وڵاتی جیهان دوای ڤەنزوێلا و سعودیە لە رووی زۆرترین رێژە لەنەوتی یەدەگ. بڕیارە لەبودجەی ساڵی داهاتووی ئێران (1402) كە لەسەرەتای بەهاری ساڵی (2023) دەستپێدەكات نرخی هەر بەرمیلێك نەوت بە 75 دۆلار دەستنیشان بكرێت و هەناردەی رۆژانەشی بەیەك ملیۆن و 700 هەزار بەرمیل دیاری بكرێت. بەپێی ئەو بودجەیەی حكومەتی ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران پلانی بۆ داناوە دەبێت داهاتای نەوتی ئێران لەساڵێكدا بگاتە 27 ملیارو 300 ملیۆن دۆلار لەكاتێكدایە بەوتەی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران پێش ساڵی 2018 و كشانەوەی ئەمریكا لەرێككەوتنی ئەتۆمیی، داهاتی نەوتی ئێران لانیكەم (113) ملیار دۆلار بووەو دواتر بەهۆی سزاكانی واشنتۆن دژی تاران ئەو بڕە لەداهاتی نەوت بۆ (13) ملیار دۆلار كەمیكردووە. مەسعود خوانساری، سەرۆكی ژوری بازرگانیی ئێران ئاشكرایكردووە؛ ئابوریی وڵاتەكەی 500 ملیار دۆلار لەدوای ئابوریی وڵاتی توركیاوەیە لەكاتێكدا ئەو وڵاتە گیرۆدەی گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی جیهانەو دەگاتە زیاتر لە 84% . خوانساری حاشای لەوە نەكردووە كە داهاتی ساڵانەی كەرتی نەوتی وڵاتەكەی بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەكانەوەو بەتایبەت سزاكانی ئەمریكا بڕی 100 ملیار دۆلار كەمی كردووە بەوتەی ئەو تاكە هیوا بۆ ئابوریی ئێران ماوەتەوە بازرگانیی دیجیتاڵە كەئەویش بەهۆی كێشە لەهێڵەكانی ئینتەرنێت خەریكە ئەو هیوایە لەناودەچێت. ئەو بەبێ ئەوەی ئاماژە بەناڕەزایەتییەكان بكات روونیكردووەتەوە لەماوەیەكی كورتدا 10 ملیار دۆلار سەرمایەی ئێران رەوانەی دەرەوە كراوەو پێشبینیكردووە چوونەدەرەوەی سەرمایە لە وڵاتەكە بەشێوەیەكی خێرا بەردەوام بێت. كۆمپانیای كلادفلەر (Cloudflare) ئاشكرایكردووە لەسەرەتای ناڕەزایەتییەكانەوە (95%) ئینتەرنێتی ئێران رووبەڕووی كێشە بووەتەوەو دواتریش (83%)ی هێڵەكانی ئینتەرنێتی وڵاتەكە هەر بەخراپی ماونەتەوە بەجۆرێك سوودوەرگرتن لێیان ئاستەم بووە. كۆمپانیاكە روونیكردووەتەوە بەهۆی ئەو سنورداركردن و چاودێرییكردنەی دەسەڵات خستویەتییە سەر هێڵەكانی ئینتەرنێت بەشداربووان ناچارن سوود لەئەپڵیكەیشن و پڕۆگرامی شكاندنی بەربەستەكان بدەن كەئەوەش وادەكات ئینتەرنێت رووبەڕووی كێشە ببێتەوە. بەپێی ئامارەكان 80%ی خەڵكی ئێران سوود لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی تێلیگرام و ئینیستاگرام و واتساپ وەردەگرن كەزۆربەیان لەلایەن دەسەڵاتەوە قەدەغە كراون و ناتوانرێت لەڕێگەی ئاساییەوە بەكاریانبهێنن، بۆیە ناچارن پەنا بۆ ئەنتی فیلتەرو ڤی پی ئێن ببەن. زیانەكانی ئینتەرنێت لەماوەی سێ مانگدا بەزیاتر لەچوار ملیارو 400 ملیۆن دۆلار خەمڵێنراوە و نزیكەی 450 هەزار هەلی كارو كاسبكاریش زیانیان پێگەیشتووە. لەلایەكی دیكەوە رۆژنامەی شەرق لەزاری سەچاوەیەكی بازرگانیی وڵاتی كەنەدا بڵاویكردووەتەوە لەساڵێكدا 70 ملیار دۆلار سەرمایە لەئێرانەوە رەوانەی ئەو وڵاتە كراوە، بەڵام بانكی ناوەندیی ئێران هەواڵەكەی پشتڕاست نەكردەوەو ئامارێكی راگەیاند كە بەوپێیە گومان دەكرێت هەواڵەكە راست بێت. بەپێی روونكردنەوەو ئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران بڕی چوونە دەرەوەی سەرمایەی وڵاتەكە لەساڵی 2021 زیاتر لەشەش ملیار دۆلار بووە، بەڵام لەپێشتر لەسێ مانگدا بڕی یەك ملیارو 500 ملیۆن دۆلار لەساڵی 2022 لەئێران چووەتە دەرەوە، بەڵام ئەو بڕە كتوپڕ لەكاتی ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا بۆ  10 ملیارو 32 ملیۆن دۆلار بەرزبووەتەوە. دراوی تمەن بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەكان و دواتر سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان لەكاردانەوەی مەرگی ژینا ئەمینی نزیكەی 40%ی بەهاكەی لەدەستداو بەپیێ خەمڵاندنەكانیش ئەو دراوە لەساڵی رابردوودا بەگشتی 70%ی بەهاكەی لەبەرامبەر دۆلاردا لەدەستدا. بەهای هەر دۆلارێك لەدوایین ساتەكانی كۆتایی ساڵی 2022 بۆ نزیكەی 45 هەزار تمەن بەرزبووەوە پێشبینیی كرابوو كە بەهای هەر دۆلارێك بگاتە 50 هەزار تمەن بەڵام بەرزبوونەوەی ئەو دراوە بووە هۆی گۆڕینی پارێزگاری بانكی ناوەندیی ئێران و دواتریش بەپێی پلانێك توانی بەهای یەك دۆلار تەنها بۆ دوو رۆژ بۆ نزیكەی 40 هەزار تمەن دابەزێنرێت، بەڵام ئەوەش دادی تمەنی نەداوەو ئەو دراوە بەردەوامە لەتۆماركردنی ژمارەی پێوانەیی لەدابەزینی بەهاكەی. تمەن لەمێژووی چاپكردنییەوە 95٪ی بەهاكەی لەدەستداوەو دابەزینی ئەو دراوە بووە هۆی گۆڕینی دوو پاریزگاری بانكی ناوەندیی لەساڵی 2022دا. ئێران كە بەهۆی زیندوكردنەوەی ئەو رێككەوتنە مشتی لەفرۆشتنی 100 ملیۆن بەرمیل نەوتی وڵاتەكەی خۆشكردبوو راگرتنی دانوستانە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا خەون و ئاواتەكانی كرد بەمۆتەكەو هەر بەو هۆیەوە تمەن بەشێوەی بەرچاو دابەزی و ئاستی هەڵاوسانی وڵاتەكەی بۆ زیاتر لە 50% بەرزبووەوە. ئێران تەنها بەهۆی بەرنامە ئەتۆمییەكەیەوە زیاتر لەهەزارو 300 سزای نێودەوڵەتیی لەلایەن ئەمریكاو ئەوروپاو چەند وڵاتێكی دیكەوە بەسەردا سەپێنراوە كەزۆربەی ئەو سزایانەش كەرتی نەوت و ئابوریی وڵاتەكەی كردووەتە ئامانج و داهاتی ساڵانەی وڵاتەكەشی بەنزیكەی 100 ملیار دۆلار كەمیكردووە.  سەرەڕای ئەوانە چین كە بەسەرەكیترین هاوپەیمانی ئابوریی ئێران لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمدەدرا ئاستی هاوردەی لەو وڵاتە بەشێوەیەكی بەرچاو بۆ نزیكەی نیوە كەمكردووەتەوە لەكاتێكدا پێشتر تاكە وڵات بووە بەبێگوێدانە سزاكانی ئەمریكا رۆژانە نزیكەی 850 هەزار بەرمیل نەوتی لەئێران دەكڕی. گومرگی وڵاتی چین بڵاویكردووەتەوە ؛هاوردەی كاڵای ئێران بۆ وڵاتەكەی لەمانگی رابردوودا 326 ملیۆن دۆلار بووە لەكاتێكدا پێشتر ئێران مانگانە بەبڕی زیاتر لە 600 ملیۆن دۆلار كاڵای بۆ چین ناردووە. بەپێی بەراوردەكان ئەو بڕە لەهاوردەی كاڵای ئێران بۆ ناو چین كەمترین رێژەی 20 ساڵی رابردووەو سێ مانگە لەگەڵ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان بەبەردەوامی هاوردەی كاڵا لەئێرانەوە بۆ چین كەمیكردووە.   ئێران لەناو قوڵایی قەیرانەكاندایە ئێران بەتۆماركردنی زیاترین رێژەی هەڵاوسانی ئابوریی 60%، بووە سێیەم وڵاتی جیهان كەزۆرترین رێژەی هەڵاوسانی تۆماركردبێت و بەپێی ئامارەكانیش رێژەی هەژاریی لەیەك ساڵدا 50% بەرزبووەتەوە. لەدوایین زانیاریی كەوەزارەتی كاری ئێران بڵاویكردووەتەوە هەر خێزانێكی چوار كەسی بۆ لانیكەمی بژێوی لەئێران پێویستی بەداهاتی مانگانەی نزیكەی 15 ملیۆن تمەنە كەدەكاتە كەمتر لە (375) دۆلار، لەكاتێكدا داهاتی كرێكارێك لەمانگێكدا دەگاتە پێنج ملیۆن تمەن و زیاتر لە دوو ملیۆنیشی بۆ كرێ خانوو خەرجییەكانی شوێنی نیشتەجێبون پێویستە. بەسەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئێران قورستر بوون و داهاتوویەكی گەش چاوەڕێی ئابوریی ئەو وڵاتە ناكات بۆیە شارەزایانی ئابوریی وڵاتەكە دەڵێن ئێران لەقوڵایی چاڵی قەیرانەكاندا گیرۆدە بووە.   شۆڕشی ژینا لە 16ی ئەیلولی ساڵی 2022 ژینا ئەمینی تەمەن 22 ساڵی خەڵكی شاری سەقز لەڕۆژهەڵاتی كوردستان لەنەخۆشخانەی كەسرا لەشاری تاران دوای سێ رۆژ بێهۆشبوون گیانی لەدەستدا. ژینا كە بەبیانوی نەگونجاوبوونی جلوبەرگەكانی لەلایەن پۆلیسی ئەخلاقەوە دەستگیركرابوو بەهۆی لێدان لەسەری تووشی جەڵدەی دڵ و دواتر خوێنبەربوونی مێشك بوو گیانی لەدەستدا. مەرگی ژینا زیاترین و بەرفراوانترین ناڕەزایەتیی لەمێژووی 43 ساڵی ئێراندا لێكەوتەوەو لەئاستی نێودەوڵەتیشدا مەرگی ئەو كچە كوردە دەنگدانەوەو كاردانەوەی هەبوو. ئەو مەرگەو خۆپیشاندانی بەرفراوانی ژنان و كچان وای لەجیهان كرد چاپۆشیی لەڕووداوەكە نەكەن و تەنانەت ئەمریكاو ئەوروپا بەڕاشكاوی پشتیوانی خۆیان لە ناڕەزایەتییەكان و ژنان و خۆپیشاندەران دەربڕی و وەك كاردانەوەش بەڕووداوەكە ژمارەیەك سزایان دژی دەسەڵاتی ئێران سەپاند. بەهۆی ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا نزیكەی 600 كەس لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەگوللـەی هێزە ئەمنییەكان گیانیان لەدەستداو لەئاستی نێودەوڵەتیشدا جگە لەسزاكان لە 200 شاری گەورەی جیهان خۆپیشاندانی بەرفراوانی لێكەوتەوە. دوای رووداوەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران، سوپای پاسدارن سێ جار بەفڕۆكەی بێفڕۆكەوان و موشەك و تۆپخانەكانی هێرشی كردەسەر بنكەو بارەگای پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەسلێمانی و كۆیەو ناوچەكانی برادۆست لەهەرێمی كوردستان و هێرشەكانیش  19 كوژراوو لانیكەم 68 برینداری لێكەوتەوە كەژمارەیەكیان ژن و منداڵ بوون. بەرپرسانی ئێران، ئەو پارتانەیان تۆمەتبار كرد بەهاندانی ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژیناو سوپای پاسدارانیش تۆمەتی ئەوەی خستەسەر ئەو پارتانەی رۆژهەڵات كە لەهەرێمی كوردستانەوە هێرشی سەربازییان كردووەتەسەر دامەزراوەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران و هەڕەشەی هێرشی وشكانیشی بۆ سەر هەرێم كرد.   هێرشەكانی ئێران بۆ سەر پارتەكانی رۆژهەڵات وەزارەتی دەرەوەی ئێران رایگەیاند هێرشەكانی بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان ئەنجامداوەو هاوكات چەند جارێك پێداگریی لەدەركردن و چەككردنی ئەو هێزانەی رۆژهەڵاتی لەهەرێمی كوردستان كردو بۆ ئەو مەبەستەش لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم و عێراق كۆبووەوە. ئێران كە لەساڵی 1979وە بەهۆی پێشلكردنی مافەكانی مرۆڤەوە لەلایەن نەتەوەیەكگرتووەكانەوە سزای بەسەردا سەپینراوە ساڵی 2022ش مێژوویەكی باشی لەبواری مافەكانی مرۆڤدا تۆمارنەكردو جارێكی دیكە بڕیارێكی نێودەوڵەتیی لەدژی دەسەڵاتی ئەو وڵاتە درا.   پەتی سێدارە ناڕەزایەتییەكانی رانەگرت ئێران لەساڵی 2022 ژمارەی پێوانەیی بۆ لەسێدارەدان تۆماركردو بەوەش بوو بەیەكەم وڵاتی جیهان كە زۆرترین سزای سێدارەی لەساڵیكدا جێبەجێكرد. لەو ساڵەدا 565 كەس لەسێدارەدران كە 56 كەسیان لەڕۆژهەلاتی كوردستان بوون. رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ ئاماژەیان بەوەكردووە كە زۆرینەی ئەو كەسانەی سزا دراون بەنهێنی لەسێدارە دراون و تەنانەت كەسوكاریان ئاگادار نەكراونەتەوە. بەهۆی ناڕەزایەتییەكانیشەوە زیاتر لە 100 خۆپیشاندەر سزای سێدارەیان بەسەردا سەپێنراوە كە لەو ساڵەدا دوو خۆپیشاندەر لەتاران و مەشهەد لەسێدارەدران.   خوێناویترین رۆژی جیهان دوای 14 رۆژ لەمەرگی ژینا ئەمینی رۆژی هەینی 30 ئەیلول و دوای نوێژی هەینی خۆپیشاندانێكی بەرفراوان لەشاری زاهیدان لەپارێزگای سیستان و بەلوچستان لەباكوری رۆژهەڵاتی ئێران ئەنجامدراو وەك ناڕەزایەتیی بەرامبەر بەمەرگی ژیناو نادادپەروەریی و هەژاری لەو ناوچەیە، بەڵام بەهۆی تەقەی هێزە ئەمنی و سەربازییەكان تەنها لەو رۆژەدا 99 كەس كوژران و دەیان كەس برینداربوون . ئەو رووداوە كە بەهەینی خوێناوی دەناسرێت كاردانەوەی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیی لێكەوتەوەو رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتیش رایگەیاند ئەو هەینەی زاهیدان خوێناویترین رۆژی جیهان بووە لەساڵی 2022 .