ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

هاوڵاتی- دهۆك دانیشتووانی قەزای بەردەڕەش زۆرینەیان شێوازی قسەكردنیان بە (گۆرانی)یە هاوشێوەی زاراوەی سۆرانی، زیاتر  لە 10ساڵە خوێندكاران و بەرپرسانی ئەو ناوچەیە هەوڵدەدن زاراوەی بادینی لەمەنهەجی خوێندنگایەكی ئەو قەزایە بگۆڕن بۆ زاراوەی سۆرانی بەڵام هەوڵەكانیان بێئەنجام بووە.. سامان سەعید، خوێندنكارە لەقوناغی 10ی ئامادەیی لەخوێندنگایەكی قەزای بەردەڕەش بەهاوڵاتی وت:»ئێمە لەعەشیرەتی گۆران-ین، زاراوەی ئێمە لەگەڵ بادینی زۆر جیاوازە، 10ساڵە بەزاراوەی بادینی دەخوێنین، زۆر وشەو رستە هەیە تێناگەین و هەندێكجار مامۆستاش نازانێت مەبەستی چییە، ئێمە دوو ئەرك لەسەرشانمانە لەلایەك دەبێت خۆمان فێری بادینی بكەین و لەلایەكی تر بابەتەكانی خۆمان بخوێنین، تكایە باهیچ كەسێك لێكدانەوەی هەڵە بۆ ئەم پرسە نەكات، بادینی بۆ ئێمە قورس و ناخۆشە، راستە لەڕووی كارگێڕییەوە سەر بەپارێزگای دهۆكین، بەڵام دەكرێت بەلایەنی كەمی خوێندن لەسنوری قەزاكەمان بكرێتە ئارەزومەندانە». ئەو خوێندكارە وتیشی:»خوێندن بەزاراوەی دایك سادەترین مافی ئێمەیە كەدەیان ساڵە بێبەشكراوین لەو مافە، داوا لەهەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان دەكەین بەووردی ئیش لەسەر ئەم پرسە بكەن و ئەو داواكارییەمان جێبەجێ بكەن».  لە 25ی ئابی 2014 نوێنەرانی خوێندكارانی قەزای بەردەڕەش هەشت هەزار ئیمزایان كۆكردەوەو بردیانە لای لیژنەی پەروەردەو خوێندنی باڵا لە پەرلەمانی كوردستان، وەفدی خوێندكارانی قەزای بەردەڕەش داواكاریەكەیان بەواژووی هەشت هەزار خوێندكار هاوپێچ پێشكەش بەلیژنەی پەروەردە كرد كەتیایدا داوای ئەوەدەكەن خوێندن لەو سنوورە بەزمانی كوردی سۆرانی بێت،  لیژنەی پەروەردە پاڵپشتی خۆیان بۆ داواكەیان دەربڕی، بەجۆرێك كەشێوەزاری خوێندن و نووسین لەو سنورەدا ئارەزوومەندانە بێت و رایانگەیاند: بەنووسراوی فەرمی دەقی داواكارییەكەیان ئاراستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان و سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران دەكەین تاكو بەپێی رێكارە یاساییەكان و رێنماییەكان مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت، بەڵام لەو رۆژەوە تائێستا هیچ گوڕانكارییەك نەكراوەو خوێندن هەر بەزاراوەی بادینیە. كەیفوڵا یاسین، سەرپەرشتیاری یەكەم لەپەروەردەی قەزای بەردەڕەش بەهاوڵاتی راگەیاند:» ئێمە لەڕووی كارگێڕییەوە سەر بەبەڕێوەبەرایەتی گشتی پەروەردەی پارێزگای دهۆك-ین، زاراوەی خوێندن لەتەواوی پارێزگاكە بادینیەو گۆڕینی  زاراوەی بادینی بۆ سۆرانی لەسنوری قەزای بەردەڕەش لەدەستەڵاتی ئێمەدا نیە، دەبێت وەزارەتی پەروەردە بڕیاربدات». هاوكات جەمبەد شوكری، سەرۆكی لیژنەی پەروەردە لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك دەڵێت:»چەند جارێك بەدواداچوونمان بۆ ئەو داواكاراییەی خوێندكارانی قەزای بەردەڕەش كردووەو لەگەڵ وەزیری پێشووی پەروەردە گفتۆگۆمان كردووە بۆ چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكەیان، مافی خۆیانە بەزمان و شێوەزاری خۆیان كەگۆرانی-یە بخوێنن». جەمبەد شوكری بەهاوڵاتی وت:»پێشنیارمان بۆ وەزارەتی پەروەردە كردووە كەپێویستە زمانی خوێندن لەهەموو كوردستان بەیەك ستاندەر بێت، چونكە زۆرجار لەكاتی وەرگێڕانی وشەیەك یان رستەیەك خوێندكار تووشی هەڵە دەبێت، واباشترە هەموو  كوردستان بەیەك ستاندەر بێت تاهیچ كەسێك هەست بەجیاوازی نەكات.» بەردەڕدەش لە2007وە كراوەتە قەزا، لەسێ ناحیەو زیاتر لە 60 گوند پێكهاتووە، لەسنوری قەزاكەدا 182خوێندنگا هەن و نزیكەی 45 هەزار خوێندكاریان هەیە.  

هاوڵاتی كور رۆڵی سەرەكیی لەناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران دەگێڕێت و دروشمەكان دەرخەری ئەو راستییەن چونكە دەستپێكی ئەو سەرهەڵدانانە بەدروشمی «ژن ژیان ئازادی» دەستیپێكردو بەدروشـی « ئەگەر تاران ببێت بەكوردستان، ئێران دەبێت بەگوڵستان» بەردەوامە. رێكخراوبوون و پێداگریی كورد لەو ناڕەزایەتییانە خاڵی جیاوازییەكی بەرچاو بوو بەراورد بەناوچەكانی دیكە، چونكە زیاتر لەسەدەیەكە كورد بەڵێی بۆ هیچ دەسەڵاتێكی ناوەند لەئێران نەكردووەو پاشاو رێبەری لەتاران بەستەمكارو داگیركەر ناوهێناوەو بەرەنگاری بووەتەوە. ئەگەرچی كورد لەو خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییانەدا سەركردەیەكی دیاریكراوو یان رێبەرێكی دەستنیشانكراوی نەبوو، بەڵام سەرجەم هێزو لایەنەكان و تەنانەت پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان ناكۆكییەكی ئەوتۆیان لەسەر بەرەنگاربوونەوەی دەسەڵات نەبووە سەرەڕای هەندێك ململانێی لاوەكی كەزیاتر لەدەرەوەی رۆژهەڵاتی كوردستان هەستی پێكراوە تا لەناوخۆ لەناو خاك و خەڵكی كورد لەو بەشەی كوردستان.   كورد بەبێ سەركردە پێشەنگە لەماوەی 130 رۆژی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان هیچ سیاسەتمەدارو سەركردەیەكی كورد بانگەشەی ئەوەی نەكردووە پێشەنگی ئەو ناڕەزایەتییانەیە یان رێبەرایەتی و سەركردایەتیی جوڵانەوەكانی ئەو بەشە لەكوردستان دەكات، بەڵام ناوی سەركردەو رێبەرە شەهیدكراوەكانی كورد لەقازی محەمەد تاسەركردە كۆچكردوو گیانبەختكردوەكانی دیكە وێردی سەر زمانی خەڵكی كورد بووەو ئەوەش لەو تۆمارە ڤیدیۆییانەی لەناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵات بڵاوكراونەتەوە بەدیدەكرێت و دەبیسترێت. گومان لەوەدا نییە ئاستی قوربانیدان و گیانبەختكردوانی رۆژهەڵاتی كوردستان ئاماژەن بۆ پێداگریی خەڵك لەپێناو نەمانی دەسەڵاتی ستەمكار لەئێران، بەڵام هەندێك لەشارەزایانی سیاسی و كۆمەڵایەتیی پێیانوایە شۆڕشی رۆژهەڵاتی كوردستان دەبێت لەلایەن كەسانی خاوەن پێگەو سەركردە دیارەكانەوە پێشەنگایەتی و رێبەرایەتیی بكرێت و بەزمانێكی دیكە شۆڕشی رۆژهەڵات لەهەموو كات زیاتر پێویستی بەسەركردایەتیی هەیە. گەنجان و لاوانی رۆژهەڵاتی كوردستان زۆر رێكخراوتر لەبەشەكانی دیكەی ئێران بەردەوامن لەناڕەزایەتیی بەڵام ئاستی سەركوتكردن لەو بەشەی كوردستان بەراورد ناكرێت بەهیچ شوێنێكی دیكەی جوگرافیای ئێران جگە لەپارێزگای سیستان و بەلوچستان كەئەوانیش بەهۆی جیاوازیی نەتەوەیی (بەلوچ) و مەزهەبی (سوننە) رووبەڕووی توندوتیژیی و سەركوتی زۆر بوونەتەوە. كورد كەدەكرێت بوترێت بەدروشم و ئامانج بناغەداڕێژەری شۆڕشەكە بووە لەباڵای پێشەنگ و رێبەری ناوچە جیاوازەكانی ئێران دەركەوتووە، بۆیە نایەوێت چیتر تەنها رۆڵی قوربانیی پێبدرێت، چونكە لەهەر شوێنێكی جوگرافیای وڵاتەكە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی هەبوبێت گەنج و لاوی كورد لەوێ ئامادەبووەو ئەوەش لەناوو ناسنامەی ئەو گەنجانەی دەستگیركراون یان لەسێدارەدران، روون و ئاشكرا دەردەكەوێت. لەسێدارەدانی مەهدی كەرەمی تەمەن 21 ساڵ لەكەرەج كەگەنجێكی كورد بوو بەبیانوی بەشداریی لەناڕەزایەتییەكان لەسێدارەدراو لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكا پرسەنامەیان ئاراستەی دایك و باوكی كرد، نموونەی یەكێك لەو گەنجانەی كورد بوو ئەگەرچی لەزێدی خۆی لەڕۆژهەڵات نەبوو بەڵام بەشداریی لەناڕەزایەتییەكانی شارەكانی دیكەدا كردو دواجار گیانی لەو پێناوەدا بەختكرد. لەپارێزگای مازندەران ژمارەیەكی زۆر لەو كوردانە دەژین كەزیاتر لە 100 ساڵە بەزۆر ناچاركراون زێدی خۆیان جێبهێڵن و لەو پارێزگایەی باكوری ئێران جێگیربن، بەسەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان زۆربەی ئەو ناوچانەی كەكوردی تێدا نیشتەجێبووە خۆپیشاندانی پڕ جۆش و خرۆش بەڕێوەچوو جارێكی دیكە دوای زیاتر لەسەدەیەك نەک تەنها لەپێناو مافە نەتەوەییەكان، بەڵكو لەپێناو ئازادی و مافی گەلانی دیكە دژی دەسەڵاتی ئێران خۆپیشاندانیان كرد. لەشارەكانی ئەسفەهان و تاران و كەرەج و مازەندەران دەیان گەنج و چالاكوانی كورد بەشداریی ناڕەزایەتییەكان بوون و ژمارەیەكیشیان دەستگیركران و تائێستا پەتی سێدارە هەڕەشە لەژیانی زیاتر لە 17 گەنجی تری كورد دەكات، كەچواریان لەو شارانە دەستگیركراون. دروشمی «ژن ژیان ئازادیی» ئەگەرچی كوردییە، بەڵام بەبێ دەمارگیریی نەتەوەیی بووەتە هێماو خواستی هەموو خەڵكی ئێران، عەرەب و فارس و بەلوچ و تورك و گیلەكی هاوشانی كورد ئەو دروشمە دەڵێنەوەو هەستی هاوبەشی لەدژی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بەهێزكرد، بۆیە هەرئەوەش وایكرد لەسەرەتادا بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی بەوتنەوەی ئەو دروشمە واپیشان بدەن كەكێشەیان لەگەڵ ئەو داواكارییەدا نییە، بەڵام دەسەڵاتی ئێران ئەوەشی بۆ بەسەرنەچوو پیلانەكەی پووچەڵكرایەوە.   كوڕی ستەمكار مەیلی دەسەڵاتی هەیە رەزا پەهلەوی كوڕی محەمەدڕەزا پەهەلەوی كەباوكی دوایین پاشای ئێران بوو رایگەیاند:» یەكپارچەیی خاكی ئێران ئامانجمە»، ئەو دەیەوێت خەڵكی ئێران متمانەی پێببەخشن بۆ ئەوەی لانیكەم لەقۆناغی رابوون و سەرهەڵداندا رابەرایەتیی ئەو خەڵكە بكات و كۆتایی بەدەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی لەوڵاتەكە بهێنرێت. رەزا پەهلەوی و لایەنگرانی لەتاراوگەوە بانگەشەی ئەوە دەكەن كەدەبێت متمانەیان پێبدرێت بۆ ئەوەی قۆڵی لێ هەڵماڵن و كۆتایی بەدەسەڵاتی سیاسی ئێستای ئێران بهێنن لەكاتێكدا بەشێكی بەرچاو لەدروشمەكانی ناڕەزایەتییەكان دژی دەسەڵاتی پاشایەتیی و گەڕانەوەی ستەم و زۆرداریی بوو. هەر لەسەرەتای خۆپیشاندانەكانەوە دروشمی «نامانەوێت ستەمكار جا پاشا بێت یان رابەر» لەسەرتاسەری ئێران وترایەوەو كورد لەڕۆژهەڵاتیش لەسەردەمی كۆماری كوردستان (1946) و دواتریش لەكاتی بەدەسەڵاتگەیشتنی كۆماری ئیسلامی لە (1979) دژی ستەم و سیستمی پاشایەتی و كۆماری ئیسلامی بووە. رەزا پەهلەوی لەنوێترین لێدوانیدا بەرگریی لەهەڵسوكەوتەكانی دەسەڵاتی باوكی لەدژی كوردو كۆمارەكەی كردووەو وتوویەتی: «پێموانییە هەڵوێستی محەمەدڕەزا پەهلەوی لەبەرامبەر كۆماری كۆردستان و كۆماری ئازەربایجان هەڵە بووبێت و هیچ لێكدانەوەیەكم بۆ هەڵەبوونی هەنگاوەكانی باوكم نییە». وتەكانی پەهلەوی لەكاتێكدایە كۆماری كوردستان لەسەر دەستی محەمەدڕەزا پەهلەوی لەساڵی 1947 بە لەسێدارەدانی قازی محەمەد و هاوڕێكانی كۆتایی پێهێنراو ئەوەش لەبیرەوەریی كورددا بەپەڵەیەكی رەشی مێژووی ستەمكاریی پەهلەوییەكان و دەسەڵاتی پاشایەتیی ئەژمار دەكرێت كە تائێستاش ئەو پەڵە رەشە پاك نەبووەتەوە. ئەو بەوەشەوە نەوەستاوە جەختی لەوە كردووەتەوە لەڕابردوشدا كێشەی ئیتنیكی یان نەتەوەیی لەسەرتاسەری جوگرافیای ئێراندا نەبووە و ئەو جیاوازییە نەتەوەیی و مەزهەبییانەی هەیە لەئەستۆی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامییە كەئامانجی نانەوەی دووبەرەكی و جیاكاراییە لەوڵاتەكەدا. لێدوانەكانی ئەم دواییانەی رەزا پەهلەوی و بانگەشەی لایەنگران و هەوادارانی، كاردانەوەی زۆربەی سیاسەتمەدارو چالاكوانانی كورد لەدەرەوەو ناوخۆی لێكەوتووەتەوەو میدیاو رۆژنامەكانی ئێران جاڕی ئەوەیان داوە كە ناكۆكیی قووڵ كەوتووەتە ناو نەیارانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە. مایەی سەرنجە رەزا پەهلەوی كە لەئەمریكا دەژی تائێستا یەك پەیام یان راگەیەنراوی دژی سوپای پاسداران و هێزە سەركوتكارەكانی ناڕەزایەتییەكان بڵاونەكردووەتەوە و ئەوەش بووەتە كارتێكی بەهێزی دەستی نەیارانی پەهلەوی كەخەون بەگەڕانەوەی سیتسمی پاشایەتی و دەسەڵاتی پەهلەوی لەئێران دەبینێت. ئەوەی روون و ئاشكرایە ئەگەرچی كوڕی دوایین پاشای ئێران بێ لایەنگرو هەوادار نییەو لە رووی میدیایی و بانگەشەوە، زیاترین هەوڵی خۆدەرخستنی بەراورد بەكەسایەتیی و سیاسەتمەدارانی كوردو ئێران هەیە، بەڵام گەڕانەوەی سیستمی پاشایەتی و قبوڵكردنی دەسەڵاتی بنەماڵەی پەهلەوی هاوشێوی خەونی حوشتر ناودەهێنرێت و شارەزایەنی سیاسیی پێیان وایە بەو هەنگاوانەی پەهلەوی تەنها ئاو دەكرێتە ئاشی دەسەڵاتی ئێستای ئێران و ئەنجامی راپەڕین و سەرهەڵدانەكان خاودەكاتەوە كە زیاتر لەچوار مانگە بەردەوامەو خوێنی دەیان گەنج و لاوو ژنی تێدا رژاوە.  

نایدە ئەحمەد رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی لەكوردستان بەتایبەت رێكخراوەكانی ژنان سەبارەت بەپرسی جێندەر دابەشی دوو ئاراستەی جیاواز دەبن و بەشێك لەڕێكخراوەكان بەرگری لێدەكەن و دەڵێن كاركردنە بۆ هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگا لەبارەی یەكسانی ژن و پیاو،  لەبەرامبەردا رێكخراوەكانی سەر بەحزبە ئیسلامییەكان دژی دەوەستنەوەو پێیانوایە رێگایەكە بۆ تێكدانی كۆمەڵگا. رێزان شێخ دلێر چالاكوانی مافەكانی ژنان بەهاوڵاتی راگەیاند:» لەهەرێمی كوردستاندا زۆرێك لەڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی و كەسایەتی سیاسی ژنمان هەیە، بۆیە بیرمانكردەوە رێكخراوێكی گەورەی هەوپەیمانی ژنانی كوردستان دروستبكەین ، یەكێك لەخاڵە سەرەكییەكانی  یەكسانی جێندەرییە، كەهەموومان پێكەوە كاردەكەین بۆ یەكسانی مافەكانی ژنان  لەناو كۆمەڵگادا، لەهەمانكاتدا كەمكردنەوەی ئەو توندوتیژیانەی كەبەرامبەر ژنان دەكرێت، دەرگاشمان كراوەیە بۆ هەر رێكخراوێكی تر كەبیەوێت بێتە ناو هاوپەیمانێتیەكەمان». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: «یەكێك لەكارە سەرەكییەكانی ئێمە یەكسانی جێندەرییە، حكومەت خۆی سەنتەرێكی كردەوە بۆ وشیاركردنەوەی كوڕان و كچان لەناو زانكۆكان  بۆ كەمكردنەوەی توندوتیژی  لەم رێگەیەوە كاتێك كوڕێك یان كچێك كەدەچێتە زانكۆو دواتر خێزانێك پێكدەهێنیت دەزانێت چۆن رێز لەخێزانی بگرێت». وتیشی: زۆر بەداخەوە ئێستا لایەنە سیاسییە ئیسلامییەكان كە ئەمە جیاوازییەكی زۆری هەیە لەگەڵ كەسێك كەپێی دەوترێت مسوڵمان وەك ئێمەش كەخۆمان بەمسوڵمان دەزانین،  راهاتوین لەسەر كلتوری ئیسلامی، بەڵام جارێكی تر دەیڵێمەوە زۆر بەداخەوە ئەوەی كەدەیڵێم روودەدات لەلایەن ئەم حزبە ئیسلامییانەوە روویانكردووەتە ئەم جۆرە قسانە بەكارهێنانی وشەی جێندەر كەخۆیان ناویان لێناوە بەواتای هاوڕەگەزخوازیی، لەكاتێكدا هیچ كەسێك هەر نەیتوانیوە باسی هاوڕەگەزخوازی بكات كەئەوان باسیدەكەن، لەكاتێكدا هاوڕەگەزخوازی تاوانە بەپێی یاسای سزادانی عێراقی، لەبەرئەوە ئەو بابەتانەی كەتاوانن سەرچاوەكانمان لەشەریعەتی ئیسلامەوەیە كە ئەم هاوڕەگەزخوازییە بەپێی شەریعەتی ئیسلام تاوانە كەئیسلامییەكان باس دەكەن، هەر بابەتێكیش تاوان بێت نە ئێمەو نە هیچ رێكخراویك كاری لەسەرناكات».  ئەو چالاكەی مافەكانی ژنان ئاماژەی بەوەشكرد: لەبەرئەوەی ئێمە نزیكی هەڵبژاردنەكان دەبینەوە دەیانەوێت لەم رێگەیەوە لەهەندێ لەكەسایەتییەكان بدەن و ناشرینیان بكەن ، یاخود ئەو رێكخراوانەی كە لەبواری یەكسانی جێندەری كاردەكەن لەكەداربكەن، هەموومان لەگەڵ پێكهێنانی خێزانێكی ئارام و بێ توندوتیژیداین و منداڵی بەپەروەردەمان هەبێ ئێ خۆ ئێمەش هەر داوای ئەمەدەكەین».  رێزان شێخ دلێر وتیشی: ئەگەر لەگەڕەكێك عائیلەیەك هاوڕەگەزخوازبێت هیچ كەسێك نزیكیان ناكەوێت بەهەموو شێوەیەك رەد دەكرێتەوەو تاوانە ئیتر چۆن پشتگیری دەكەین، ئێمە خزمەتی گۆمەڵگا دەكەین نەك روبەڕووی كۆمەڵگا بوەستینەوە، با بگەڕێن ئەگەر یەك خاڵیان دۆزییەوە كەئێمە پشتگیری لەو جۆرە كارانە بكەین ئەوە حەقی خۆیانە قسەبكەن». لەبەرامبەردا مونیرە عەلی عەبدولعەزیر چالاكوان لەرێكخراوی خوشكانی بزوتنەوەی ئیسلامی دەڵێت: هەمیشە كارمان لەسەر وشیاكردنەوەی ئافرەتان كردوە بەناساندنی ئەرك و مافەكانیان، خوشكانی ئیسلامی تۆڕێكی هاوبەشمان  هەیە كەمانگانە كۆبوونەوەی خۆمان هەیە، داواكارم بەهێزتری بكەین  بۆ رێگەگرتن لەو پرۆسە گۆڕانكارییە خراپەی هێنراوەتە وڵاتەكەمانەوە بەناوی یەكسانی جێندەری، تائێستا ئەوانەی كەداوای یەكسانی جێندەری دەكەن رووی راستەقینەی خۆیان دەرنەخستبوو سەرەتا بەناوی راگرتنی باڵانسی یەكسانی جێندەری  لەنێوان ژن و پیاو دەركەوتن ، بەڵام ئەوەی پشتگیری لەگۆڕینی رەگەزو  هاوڕەگەزبازی دەكرێت، ئەمانە هەمووی دژە زانست و ئایین و دابونەریتە، ئەوان بەئاشكرا ماهیەتی خۆیان دەرخستوە، ئێمەش بەئاشكرا دژایەتییان دەكەین و بەهیچ جۆرێ رێگەیان پێنادەین ئەو دابونەریتە پیسە بهێنرێتە ئەم كوردستانە». وتیشی: ئاگادارین جێگری سكرتێری گشتی نەتەوەیەگرتووەكان دێتە ئەم وڵاتە و هیچ پەیامێكی مرۆڤایەتییان پێنییە تەنها بۆ تێكدان روو لەم وڵاتە دەكەن، ئەو گۆڕانكاریانەی لەڕێگەی زەختێكی نێودەوڵەتی و فشار خستنەسەر حكومەت ئەیسەپێنن، ئێمە لەڕێگای وشیاركردنەوەی تاكەكان و جەماوەر رێگری لێدەكەین، چونكە نموونەی وڵاتی سویدمان لایە بەحساب یاسای یەكسانی جێندەری جێبەجێ دەكات، تەنانەت وەزیری كاروباری یەكسانی جێندەری هەیە، بەڵام هیچ لەمەینەتییەكانی ژنانی كەمنەكردووەتەوەو ئیشی ماڵ هەر لەسەر ژنە نەك هەر یەكسان نین بەڵكو جیاوازی مووچەش لەنێوان ژن و پیاو هەیە ، لەبەرئەوە ئەم یەكسانی جێندەرییە تەنها فەسادی و بەدڕەوشتی زیاد كردووەو ئاشتی كۆمەڵایەتی تێكداوە، هەر ئەوەشنا هۆڵەنداو فەڕەنساو دانیمارك لەبەرچاومانن چۆن خێزان تێیدا هەڵوەشاوەتەوەو رۆژانە تاك دەستدرێژی دەكرێتە سەری و ژنان دەكوژرێن، ئەمانە هەمووی نموونەی وڵاتی فاشلن لەپەیڕەوكردنی یەكسانی جێندەری، ئامانجیان تێكدانی ئاشتی كۆمەڵایەتییە لەڕێگای سیستمێكی جیهانی كە لەڕێكخراوی نەتەوە یەگرتووەكانەوە سەرچاوە دەگرێت بەزۆر بەسەر وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفەریقا دەسەپێنن، ئێمەش رێگری لەئامانجە پیسەكەیان دەكەین. مونیرە عەلی عەبدولعەزیر راشیگەیاند: لەگەڵ هەموو رێكخراوەكانی خوشكان هەموو  كارێك دەكەین بۆ هۆشیاركردنەوەی خەڵك لەمەترسییەكانی یەكسانی جێندەری و هەوڵیشدەدەین لەداهاتوو رێكخراوێكی گەورەی خوشكانی ئیسلامی پێكبهێنین.

هاوڵاتی پێنج ساڵ بەسەر داگیركردنی عەفریندا لەلایەن سوپای توركیاو گروپە توندڕەوەكانی سەر بەتوركیا تێدەپەڕێت، توركیا زۆر بەتوندی بەردەوامە لەسڕینەوەی كورد لەشارەكە، نزیكەی نۆ هەزار كوردی شارەكەی خستووەتە زیندان و 663 هاووڵاتی كورد كەزیاتر لە 90 كەسیان ژنن لەژێر ئەشكەنجەدا كوشتووە، 22 كۆمەڵگەی نیشتەجێبوونی لەشارەكە دروستكردووەو خەڵكی عەرەب و فەڵەستینی و توركمانی تێدا نیشتەجێكردووە، ئەوە جگە لەسووتان و لەناوبردنی زیاتر لە 12 هێكتار باخی شارەكە كەزۆربەیان باخی دارزەیتون بوون، لەگەڵ تێكدانی 59 شوێنەواری مێژوویی و گۆڕی 28 كەسایەتی ئاینی. ٢٠ی كانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٨، كاتژمێر ٤ی دوانیوەڕۆ، سوپای توركیا لەڕێگەی ٧٣ فڕۆكەی پێشكەوتووی جەنگی و نزیكەی ٢٠ هەزار سەربازو چەكداری گروپە توندڕەوەكانی، پەلاماری شاری عەفرینی-دا، كەوەك بووكی كوردستان دەناسرێت.  هەرچەندە بەرپرسانی توركیا واپلانیان دانابوو لەماوەی چەند رۆژێكدا عەفرین داگیربكەن، بەڵام خەڵكی ئەو شارە بەپێشەنگایەتی هێزەكانی پاراستنی گەل (هەسەدە) ٥٨ رۆژ شەڕیان كردو شارەكەیان چۆڵ نەكرد. بەگوێرەی ئاماری خۆبەڕێوەبەری دیموكراتی كانتۆنی عەفرین لەهێرشەكەی توركیا و چەكدارە توندڕەوەكانیدا، ٥٠٠ هاووڵاتی مەدەنی كەژمارەیەكی زۆریان ژن و منداڵ بوون شەهیدبوون و هەزارو ٣٠ هاووڵاتی مەدەنیش برینداربوون، یەكینەكانی پاراستنی گەل (یەپەگە)ش دوای شەڕەكە، ئامارێكی بڵاوكردەوەو رایگەیاند، لەهێرشەكەدا ٩٨٧ شەڕڤانیان شەهیدبوون. پێنج ساڵ بەسەر داگیركردنی عەفریندا تێدەپەڕێت، بەڵام تاوەكو ئێستاش نە عەفرینیەكان شارەكەیان لەبیركردووەو نە دەوڵەتی توركیا دەستی لەپێشێلكردنی مافەكانی خەڵكی رەسەنی ئەو شارە هەڵگرتووە. ئاژانسی هاوار نیوز لەساڵیادی هێرشەكەدا، دۆخی پێنج ساڵی رابردووی عەفرینی لەژێر داگیركەری دەوڵەتی توركیاو گروپە چەكدارە توندڕەوەكانی بڵاوكردەوە كەدەریدەخات، بەشێوەیەكی سیستماتیك ناسنامەی كوردبوون لەعەفرین دەسەندرێتەوەو دەكرێتە شارێكی عەرەبی و توركمانی. هەشت هەزارو ٧٠٠ هاووڵاتی كورد لەزیندانەكاندان بەگوێرەی ئامارەكە، لەپێنج ساڵی رابردوودا، ٣٥٠ هەزار هاوڵاتی كورد لەعەفرین بەزۆر وەدەرنراون و زۆربەیان لەپێنج كەمپی كانتۆنی شەهبای نێوان عەفرین و كۆبانێ نیشتەجێبوون و رووبەڕووی دەیان كێشەی نەبوونی ئاو، كارەبا، دەرمان و سووتەمەنی بوونەتەوە. لەو ماوەیەدا نزیكەی ٢٢ كۆمەڵگەی نیشتەجێبوون لەلایەن كۆمپانیا توركیەكانەوە دروستكراون و نزیكەی ٥٠٠ هەزار كەسی عەرەبی سوری و فەڵەستینی و توركمان لەكۆمەڵگاكاندا نیشتەجێ كراون. لەماوەی پێنج ساڵی رابردوودا، ٦٦٣ هاووڵاتی كورد كە ٩٦ كەسیان ژنن، بەئەشكەنجە كوژراون و نزیكەی هەشت هەزارو ٧٠٠ هاووڵاتی كورد بەتۆمەتی هاوكاریكردنی خۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا دەستگیركراون و لە ٢٦ زیندانی تایبەتدا كەهەموویان لەم پێنج ساڵەی دواییدا دروستكراون رادەگیرێن و رووبەڕووی گەورەترین ئەشكەنجە دەبنەوە. لەلایەكی دیكەوە، بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری عەفرین كە سەر بەخۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریایە دەڵێت، دوای داگیركردنی عەفرین، ٥٩ شوێنەواری مێژوویی وێرانكراون. گۆڕی ٢٨ كەسایەتی ئایینی پێكهاتەكانی عەفرین تێكدراون.  ناسنامەی عەفرین لەمەترسیدایە بەگوێرەی زانیارییەكان، بۆ ئەوەی ناسنامەی كوردی لەعەفرین بسڕنەوە، دەوڵەتی توركیا خەڵكی شارەكەی ناچار كردووە كەناسنامەی توركیا دروستبكەن و پارەی لیرەی توركی بەكاربهێنن. هەروەها خوێندكاران ناچاركراون كە بەزمانی توركی بخوێنن و پارێزگاری دیلۆك (عەنتاب)، سەرپەرشتی هەموو قۆتابخانە، خوێندنگاو زانكۆو پەیمانگەكانی عەفرین دەكات و سیستمی وەزارەتی خوێندنی توركی لەعەفرین جێبەجێ دەكرێت. لەلایەكی دیكەوە ناوی هەموو گوند، شاروچكە، شەقام و كۆڵانەكانی عەفرین كراون بەتوركی و عەرەبی، بەجۆرێك كەهەستی پێناكرێت شارێكی كوردی بێت. بەگوێرەی ئامارەكەی ئاژانسی هاوار، زیانێكی زۆر بەسروشتی عەفرین گەیەندراوە. بەجۆرێك لە ٣٦٧ هەزار داری میوە، بەتایبەتی دار زەیتونیان بڕیوەو زیاتر لە ١٢ هەزار هێكتار باخ و دارستانەكانی ئەو شارە سووتێنراون. هەروەها باجێكی زۆریش لەسەر ئەو جوتیارانە دانراوە كە لەشارەكەدا ماون و ساڵانە پێویستە هەموو ماڵێك زەیتون و رۆنی زەیتون پێشكەش بەبەرپرسانی گروپە چەكدارەكان بدەن، بەپێچەوانەوە دەستگیرو ئەشكەنجە دەدرێن و ئەگەری ئەوە هەیە بێسەروشوێن بكرێن. قڕكردنی نەژادی لەساڵیادی هێرشەكەی توركیادا خۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو ئاماژەی بەوەكرد، «تاوانی گەورەی دڕندانە وەك قڕكردنی نەژادی، كەلتوری لەعەفرین ئەنجامدەدرێت، سروشتیش بەشی خۆی لەپێشێلكاریەكان وەرگرتووە، ئەم تاوان و پێشێلكاریانە لەبەرچاوی جیهان، نەتەوەیەكگرتووەكان و رێكخراوەكانی یاسایی و مرۆیی ئەنجامدەدرێن، پێویستە كۆتایی بەتاوان و داگیركەری بهێندرێت. پێویستە بەرپرسیارانی ئەم كردەوانە دادگایی بكرێن. ئەم بێدەنگیە سووربوونە لەسەر تاوانەكان و تاوانەكان زیاد دەكەن، بێ رزگاركردنی عەفرین و هەرێمە داگیركراوەكانی دیكە لەدەستی دەوڵەتی توركیا، هیچ كاتێك ئارامی و چارەسەری نابێت. هەروەها لەكەمپەكانی شەهبا كەئاوارەكانی عەفرین لەوێ نیشتەجێبوون، چەندین خۆپیشاندان ئەنجامدران و داوا لەڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و وڵاتانی جیهان دەكەن، كار بۆ گەڕاندنەوەیان بكەن و بەهەڵگرتنی وێنەی شەهیدانیان و چڵە زەیتون رایانگەیاند كەدەست لەعەفرین هەڵناگرن و رۆژێك دێت، دەگەڕێنەوە سەر زێدی باوك و باپیرانیان.

هاوڵاتی هێمن مەحموود  لێدوان و سەردان و كۆبوونەوەكانی بەرپرسانی بەغداو هەرێم لەسەر یاسای نەوت و غاز كەوا بڕیارە لەماوەی ئەم كابینەی محەممەد شیاع سوودانیدا تێبپەڕێت، ئەویش بەپێی ئەو رێككەوتنەی كەپێش دەسTبەكاربوونی سودانی لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم كردوویەتی تادێت زیاتر دەبێت و هەوڵەكان بۆ تێپەڕاندن و نەمانی گرفت و بەربەست و كەلێنەكانی ناو یاساكە زیاتر دەبێت، لیژنەی نەوت و غازی پەرلەمانی عێراقیش دەڵێت پرۆژەیاساكە چاوەڕێی هەڵكردنی گڵۆپی سەوزن لەلایەن حكومەتەوە بۆ ئەوەی ببرێتە پەرلەمان و گفتوگۆی لەبارەوە بكرێت و بەتێپەڕاندنیشی كێشە نەوتییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا چارەسەر دەبێت، سەرۆكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاساش دەڵێت بەدەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز ماف بەكوردستان‌و حكومەتی ناوەندیش دەدرێت‌و ئەو مافانەی كەیاساكە دانی پێداناوە باڵادەست دەبێت لەسەر مامەڵەی نێوان هەردوولا. لەبەیاننامەیەكدا لیژنەی نەوت و غاز لەپەرلەمانی عێراق دەڵێت یاسای نەوت و غاز یەكێكە لەیاسا گرنگەكان و لەكارنامەی وەزاری كابینەكەی محەممەد شیاع سوودانیدا باسكراوەو بەتێپەڕاندنی دەبێتەهۆی چارەسەركردنی كێشە نەوتییەكانی نێوان هەولێر و بەغداو تەواوكەری ئەو رێككەوتنە سیاسییەی كەحكومەتی   لەسەر درووستكراوە. لیژنەكە ئاماژە بۆ ئەوەشدەكات یاسای نەوت و غاز پشت بەهەرسێ ماددەی دەستوری (111 و 112 و 115) دەبەستێت بۆ چارەسەر كێشەكانی هەرێم و بەغداو خاڵەكانی 20و 23ش لەكارنامەی كابینەكەی سوودانی باس لەتێپەڕاندنی ئەم یاسایە دەكات بۆ سفركردنەوەی كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغدا. هێشتا یاسا نوێیەكەی نەت و غاز بەتەواوەتی ئامادەنەكراوەو نازانرێت بەندە تازەكانی چین و چەندێك دەبێتەمایەی رێككەوتن یاخود ناڕەزایەتی دەربڕینی لایەنەكانی پەرلەمان، ئەوەی هەیە هەر پرۆژە كۆنەكەیە كە لەساڵی 2005ەوە چاوەڕێی تێپەڕاندن دەكات لەپەرلەمان و پەكخراوە، هەرێمیش باس لەوەدەكات تاوەكو ئەو یاسایە تێنەپەڕێت ئەو مافی ئەوەی هەیە خۆی نەوت هەناردەی دەرەوە بكات، بەڵام بەغدا ئەوە رەتدەكاتەوەو هەناردەكردنی نەوت بەنایاسایی وەسفدەكات. لەساڵی 2009شەوە هەرێمی كوردستان بەپێی یاسای نەوت و غازی تایبەت بەخۆی كە لەساڵی 2007ەوە لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە دەركراوە، نەوت هەناردە دەكات، دوای ساڵانێكیش لەناكۆكی دواجار لە 15ی شوباتی 2022 دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاری نادەستوریبوونی یاسای نەوت و غازی هەرێمی دەركردو رایگەیاند تەواوی گرێبەست و كاركردن و گەڕان بەدوای نەوتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكان و وڵاتان بۆ هەناردەی نەوت نادەستورییە، حكومەتی هەرێمیش ئەوەی رەتكردەوەو ئەوەی بەپێشێلكردنی سەروەری خۆی وەسفكرد. بەپێی ماددەی 112 لەدەستوری عێراقی حكومەتی ناوەندی لەگەڵ هەرێمییەكان و پارێزگاكان ئیدارەی دەرهێنانی نەوت و غاز لەكێڵگەكانی ئێستا دەكات بەو مەرجەی داهاتەكەی بەشێوەیەكی دادگەرانە كە لەگەڵ دابەشبوونی دانیشتواندا بگونجێت لەتەواوی وڵاتدا دابەشبكرێت. لەناوەڕاستی ئەم مانگەش لەسەردانێكیدا بۆ بەغدا سەرۆكی حكومەتی هەرێم  لەگەڵا سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبووەوەو لەبەیاننامەیەكدا رایانگەیاند: لەسەر چارەسەركردنی كێشەكانی نێوانیان رێككەوتن لەبواری بودجەو یاسای نەوت و غاز بەپێی دەستور. ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە: كە باسیان لەو هەنگاوە پێویستیانە كرد كەدەبێت بگیرێتەبەر بۆ دانانی پرۆژەیاسای نەوت و غاز، ئەویش بەپێی ئەو رێككەوتنە سیاسییەی كە لایەنەكان لەسەری رێككەوتوون لەكاتی پێكهێنانی ئەم حكومەتەدا. هاوكات نوری مالیكی سەرۆكی هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا دەڵێت:  بابەتی نەوت قەیرانێكە كەكۆتایی نایەت، هەموو ساڵێك ئێمە كەبودجە دەنووسینەوە كێشەی مامەڵەو مافەكانی هەرێم دروستدەبێت، من بەبرایانی كوردم وت ئەگەر یاسای نەوت‌و غاز دەرنەچوو، ناكرێت ئەم قەیرانە كۆتایی بێت، بەدەرچوونی یاسای نەوت‌و غاز ماف بەكوردستان‌و حكومەتی ناوەندیش دەدرێت‌و ئەو مافانەی كەیاساكە دانی پێداناوە ئەوە باڵادەست دەبێت لەسەر مامەڵەی نێوان هەردوولا، بەبێ یاسا بابەتەكە هەروەكو موجامەلە دەمێنێتەوە. لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراقیش رایگەیاندووە تێپەڕاندنی یاسای نەوت و غاز زۆر گرنگە بۆ بەدیهێنانی دادگەری لەدابەشكردنی سەروەت و سامانی وڵات، محەممەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانیش لەگەڵ سەرۆكی حكومەتی هەرێم باسیان لەگرنگی یاساكە كردووە وەك چارەسەرێك بۆ كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا. بەرپرسێكی پارتیش بەسایتی (بەغداد الیوم)ی راگەیاندووە: لەخولی ئەمجارەی پەرلەماندا یاسای نەوت و غاز دەچێتە پەرلەمان و تێدەپەڕێت ئەویش بەهۆی رێككەوتنی لایەنەكانی ئیدارەی دەوڵەتەوە. بەپێی ئەو پرۆژەیاسایەی نەوت و غاز كە 18 ساڵە لەپەرلەمانە بەرپرسیارێتی ئیدارەدانی كێڵگەنەوتییەكان لەوڵاتدا پێویستە لەلایەن كۆمپانیایەكی نیشتیمانییەوە بەڕێوەببرێت كە ئەنجومەنێكی ئیتیحادی تایبەتمەند لەو بوارەدا سەرپەرشتی دەكات، بەڵام بەهۆی ناكۆكییەوە تائێستا نە یاساكە دەرچووەو نە كۆمپانیاو ئەنجومەنەكە درووستكراوە، بەغداو هەرێمیش لەساڵی 2003ەوە لەسەر بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتییەكان كێشەیان هەیە، بەغدا دەڵێت هەرێم داهاتی نەوت ئاشكرا ناكات و رادەستی بەغدای ناكاتەوە، هەرێمیش دەڵێت كێڵگە نەوتییەكان دەكەونە خاكی خۆیەوە، بۆیە خۆی ئیدارەیان دەدات جا چ لەبابەتی كنەو پشكنینی تازەبێت یاخود ئیدارەدانی كێڵەگە هەبووەكان بێت یاخود لەهەناردەكردن و بەستنی گرێبەست بێت بۆ فرۆشتن و گەشەپێدان. بەشێك لەچاودێرانیش دەڵێن هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوەدەچن ئەمجارە هەرێم و بەغدا دوای چەندین دواخستن لەسەر یاساكە رێكدەكەون، بەڵام بەشێك لەچاودێرانیش بڕوایان وایە نابێت هێندە گەشبینی بدرێت بە رێككەوتن و پرسیاری ئەوەدەكەن یاسایەك بە 17 ساڵ لەسەری رێكنەكەوتبن چۆن بەماوەیەكی كەم لەسەری رێكدەكەون و كێشە چارەسەرنەكراوەكانی هەرێم و بەغدا چارەسەر دەبن

هاوڵاتی  لە کاتێکدا کە پرۆسەی ئەندامێتی سوید و فینلەندا لە ناتۆدا دەستیپێکردبوو، بەڵام دوایین پێشهاتەکان کاریگەری نەرێنی لەسەر پرۆسەکە داناوە، بە دوور دەزانرێت کە بەرلە هەڵبژاردنەکانی تورکیا، هەردوو وڵات لە ناتۆدا قبوڵ بکرێن. دوای لەشکرکێشی روسیا بۆ سەر ئۆکراینا، سوید و فینلەندا لە ترسی ئەگەری هێرشی روسیا بۆسەریان، داوای ئەندامێتی ناتۆیان کرد. بەڵام رەزامەندی هەنگاریا و تورکیای پێویستە. لە کاتێکدا کە بڕیارە هەنگاریا لە چەند هەفتەی داهاتوودا پرۆسەی پەسەندکردنەکە تەواو بکات، بەڵام تورکیا مەرجی ئەوەی داناوە کە لە رووی "شەڕ دژی تیرۆر" کە مەبەست لێی دژایەتیکردنی پەکەکە و فەتحوڵلاچیەکان و چەند پارتی چەپی دیکەیە، پێویستە ئەو دوو وڵاتە هاوکاری بکەن. لە کاتێکدا میکانیزمێکی سێ قۆڵی لە نێوان تورکیا، سوید و فینلاند دامەزرا و سوید هەندێک هەنگاوی بۆ جێبەجێکردنی داواکارییەکانی ئەنقەرە ناوە، بەڵام تورکیا بەوە رازی نییە. لە کۆتاییدا سووتاندنی 'قورئانی پیرۆز' لەلایەن ڕاسموس پالودان سەرۆکی پارتی ڕاستڕەوە کە دژی ئیسلام و کۆچبەرانە، لەبەردەم باڵیۆزخانەی تورکیا لە سوید و خۆپیشاندانی کوردان لە ستۆکهۆڵم کە بوکەڵەیەکی هاوشێوەی ئەردۆغان بە قاچ هەڵواسرا، کاردانەوەی توندی ئەنقەرەی لێکەوتەوە و دوێنێ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا رایگەیاند، "سوید نابێت چاوەڕێی پشتیوانی ناتۆ لە ئێمە بکات". لە ئەنجامدا کۆبوونەوەی میکانیزمی هاوبەشی نێوان سێ وڵات دوای پێشهاتەکانی چەند ڕۆژی رابردوو بۆ ماوەیەکی نادیار دواخراوە. دواتر پێکا هاڤیستۆ وەزیری دەرەوەی فینلەندا رایگەیاند کە وڵاتەکەی پێویستە بژاردەی پەیوەستبوون بە ناتۆ بەبێ سوید لەبەرچاو بگرێت. لەم قۆناغەدا پرسیاری زۆر لە ئارادایە کە گفتوگۆکان چۆن و کەی بەردەوام دەبن، ئایا هەردوو وڵات پێکەوە دەبنە ئەندام یان بەجیا و ئایا تورکیا بەر لە هەڵبژاردنەکانی ئەو وڵاتە کە بڕیارە لە ١٤ی ئایاردا ئەنجام بدرێن، رەزامەندی لەسەر ئەندامێتی سوید و فینلەندا لە ناتۆدا دەردەبڕێت یان نا؟ پۆڵ لیڤین، سەرۆکی پەیمانگای توێژینەوەی تورکیا لە زانکۆی ستۆکهۆڵم، لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ بەشی تورکی، مالپەڕی دویچە ڤێلای ئەڵمانی، رایگەیاند کە پێی وایە بەر لە هەڵبژاردنەکانی تورکیا، ئەندامێتی سوید و فینلەندا لە رێکخراوی ناتۆدا کارێکی زەحمەت بێت. لیڤین وتیشی: "ئەگەر دوایین هەواڵ سەبارەت بە بڕیاری میکانیزمی سێ قۆڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی کۆبوونەوەکەیان راست بێت، ئمانای ئەوە دەگەیەنێت کە پرۆسەکە لە ئێستادا بە تەواوی راگیراوە. پێدەچێت ئەردۆغان بڕیاریدابێت کە زیاتر لە شەڕ سوودمەند دەبێت نەک رێککەوتن. لانیکەم دۆخەکە تاوەکو دوای هەڵبژاردن ناگۆڕێت و رەنگە ئێستا سوید و فینلەندا سەرنجیان لەسەر رێگریکردن لە کۆتاییهێنان بە پرۆسەکە بێت، نەک بەخێراکردنی پرۆسەکە." سەلیم کونەرئاڵپ، باڵیۆزی پێشووی تورکیا لە سوید بۆ هەمان ماڵپەڕ لەم بارەیەوە قسەی کرد و ئەوەی خستەڕوو، ئەستەمە بەر لە هەڵبژاردنی مانگی ئایار تورکیا گلۆپی سەوز بۆ فینلەندا و سوید هەڵبکات و وتی، "ئەندامێتی ناتۆ لەم قۆناغەدا بۆ ئەو دوو وڵاتە کارێکی بەپەلە نییە." کونەرئاڵپ دەڵێت، "کاتێک سوید و فینلەندا داوایان کرد ببنە ئەندامی ناتۆ، دۆخی روسیا لە ئوکراینا زۆر بەهێزتر بوو لەوەی ئێستا هەیە، نیگەرانی جددی لە هەموو ئەوروپا هەبوو کە شەڕەکە تەنها لە ئۆکرانیادا سنووردار نابێت. بەڵام ئێستا وا نییە. روسیا نەیتوانی بە تەواوی دەست بەسەر ئۆکراینادا بگرێت و بۆیەش روسیا لاواز دەردەکەوێت و ئەوەش بەشێک لە نیگەرانیەکانی سوید و فینلەندای رەواندووەتەوە."

هاوڵاتی   لەكاتێكدا كە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا ئاماژەی بە ١٤ی ئایار كرد وەك وادەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا، بەڵام ئەگەر پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) كە بە پارتی «كلیل» ناوزەند دەكرێت، كاندیدی خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی توركیا دیاری بكات، پێشبینی دەكرێت هەڵبژاردنەكە بكەوێتە خولی دووەمەوە. هەدەپە كە رۆڵێكی گرنگی هەبووە لەسەركەوتنی كاندیدەكانی هاوپەیمانی گەل بەسەرۆكایەتی پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە)، بە دیارینەكردنی كاندیدی خۆی لەهەندێك لەشارە گەورەكان لەهەڵبژاردنەكانی شارەوانی ٢٠١٩دا، رایگەیاند كە دەرگاكانی كراوەیە بۆ دیاریكردنی كاندیدی هاوبەش لەگەڵ ئۆپۆزسیۆندا. بەڵام هەڵسوكەوتی مێزی شەشقۆڵی ئۆپۆزسیۆن سەبارەت بەپەیوەندی لەگەڵ هەدەپە، هەندێك گوتاری دژبەیەك و نەبوونی هەڵوێستی ئاشكرا لەو بەرەیەوە دژی دۆسیەی داخستنی هەدەپەو بڕینی بودجەی هەدەپە، هیواكانی رێككەوتنی هەدەپەو شەش لایەنەكەی لاواز كردووە. پەروین بوڵدان هاوسەرۆكی گشتی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) بەئاشكرایی رایگەیاند كەئەوان پاشكۆی هیچ لایەنێك نین و پێویستە كەس بەبێ بەرامبەر چاوەڕوانی دەنگی ئەوان نەكات و وتی: « هاوپەیمانی رەنج و ئازادی بە زووترین كات كاندیدی خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی توركیا ئاشكرا دەكات.» دوابەدوای قسەكانی بوڵدان، میدحەد سانجار هاوسەرۆكی هەدەپە قسەی كردو ئاماژەی بەوەكرد كە هەدەپە كراوەیە بۆ دانوستان و بەو شێوەیە دەرگاكانی بە رووی شەش لایەنەكە دانەخستوەو بە ناڕاستەوخۆیی وتی، ئەگەر رێكبكەون، دەتوانن دەنگ بەكاندیدی شەش لایەنەكە بدەن.   ئاكشەنەر سەری ئۆپۆزسیۆن دەخوات وادەردەكەوێت كە پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) و هاوبەشە بچووكەكانی دیكەی، مەیلێكیان بەلای هەدەپەوە هەبێت، بەڵام ئاستەنگە گەورەكەی نێوانیان پارتی باش-ە بەسەرۆكایەتی مەڕال ئاكشەنەر. پارتی باش لەساڵی ٢٠١٧دا لە ئەنجامی دروستبوونی درزێكی گەورە لەنێوان پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە) بەسەرۆكایەتی دەوڵەت باخچەلی دوژمنە سەرسەختەكەی كورد دامەزرێنرا. بەگوێرەی راپرسییەكان، پارتی باش لەهەڵبژاردنەكاندا دەتوانێت زیاتر لەسەدا ١٥ی دەنگەكان بەدەستبهێنێت و ئەوەش وەها لەجەهەپە و هاوپەیمانەكانی دیكەیان دەكات كە پشتی پێببەستن و دڵی رابگرن. بەڵام لەلایەكی دیكەوە كە بەهیچ شێوەیەك هەدەپە قبوڵ ناكات، بووەتە بەربەستێكی گەورە لەبەردەم هەدەپەو لایەنەكانی دیكەی ئۆپۆزسیۆن و ئەم كێشەیەش ئەگەر چارەسەر نەكرێت، دوور نییە، جەهەپە لەخەونی گەیشتن بەدەسەڵات دووربكەوێتەوە و ئاكشەنەر سەری ئۆپۆزسیۆنی توركیا بخوات. بەگوێرەی یاساكانی هەڵبژاردن، كاندیدی سەرۆكایەتی پێویستە بۆ سەركەوتن لەهەڵبژاردنەكاندا لەسەدا ٥١ی كۆی دەنگەكان بەدەستبهێنێت، بەڵام بەگوێرەی هەموو ئەو راپرسیانەی كەتاوەكو ئێستا ئەنجامدراون، وادیارە كەهیچ هاوپەیمانێتیەك ناتوانێت ئەو رێژەیە بەدەستبهێنێت، بەتەنیا لەحاڵەتێكدا نەبێت كە هەدەپەو هاوپەیمانەكانی بچنەپاڵ یەكێك لەهاوپەیمانێتیەكانی دیكە. بەڵام دۆخەكە ئاماژە بەوەدەكات كەهەدەپە كاندیدی سەربەخۆی دەبێت و ئەوەش وادەكات كە لەخولی یەكەمدا، هیچ كاندیدێك سەرنەكەوێت و لەخولی دووەمدا بەتەنیا كاندیدی هاوپەیمانی گەل و هاوپەیمانی كۆمار بمێننەوە و لەو حاڵەتەشدا، هەدەپە كە ئیدی مافی كاندیدكردنی نامێنێت، دەتوانێت رۆڵی یەكلاكەرەوە یاخود «كلیل» ببینێت و بەو شێوەیە داواكاریەكانی پێشكەش بكاتەوەو لەو حاڵەتەدا، ئەگەری جێبەجێكردنی داواكاریەكانی لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە زیاترە، بەهۆی ئەوەی بەبێ هەدەپە، شكستی ئەردۆغان مەحاڵ دەبێت.   كاندیدی هاوپەیمانی گەل لە ٢٦ی ئەم مانگەدا، یەكێك لەگەورەترین كۆبوونەوەكان لەلایەن شەش لایەنەكەی هاوپەیمانی گەل (جەهەپە، پارتی باش، دەڤا، دواڕۆژ، سەعادەت و پارتی دیموكرات) بەڕێوەدەچێت. لەو رێككەوتەوە تاوەكو ٣٠ مانگ زنجیرە كۆبوونەوەكانیان بەردەوام دەبن. لەم بارەیەوە كەمال كلچدارئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) رایگەیاند، لە ٣٠ مانگدا لەكۆبوونەوەیەكی فراوانی كراوەدا، ئۆپۆزسیۆن، بەرنامەی كاری حكومەتەكەی و پرۆژەكانی بۆ هاووڵاتیانی ئاشكرادەكات. هەروەها میدیاكانی نزیك لەجەهەپە و لایەنەكانی دیكەی ئۆپۆزسیۆنیش ئاماژە بەوەدەدەن كە لەو زنجیرە كۆبوونەوەیەدا، ئۆپۆزسیۆن خۆی لەسەر كاندیدە هاوبەشەكە یەكلایی دەكاتەوەو لەسەرەتای مانگی شوباتدا ناوی كاندیدەكەیان ئاشكرادەكەن. لەنێو ئۆپۆزسیۆندا، باسی چەند كەسایەتییەك بۆ كاندیدی هاوبەش دەكرێت كە جەهەپە سوورە لەسەر كاندیدیكردنی كلچدارئۆغلۆ. بەوپێیەی جەهەپە گەورەترین لایەنی ئۆپۆزسیۆنە و تاوەكو ئێستاش لەنێو ئەو پارتەدا، هیچ كەسایەتییەك ركابەرایەتی كلچدارئۆغلۆی نەكردووە. بەڵام مەڕال ئاكشەنەر سەرۆكی پارتی باش، هەرچەندە كاندیدی جەهەپە پەسەند دەكات، بەڵام تێبینی لەسەر كەمال كلچدارئۆغلۆ هەیەو زیاتر مەیلی بەلای ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆكی گەورەشارەوانی ئەستەنبوڵە كە لەئێستادا مەترسی جێبەجێكردنی سزای دوو ساڵ و پێنج مانگ و ١٥ رۆژ زیندانی لەسەرە كەدەسەڵات بەبیانووی سووكایەتیكردن بەسەرۆك و ئەندامانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان راپێچی دادگای كردبوو. لەلایەكی دیكەوە، مەڕال ئاكشەنەر چەندین جار ناوی مەسنوور یاڤاش سەرۆكی گەورەشارەوانی ئەنقەرەی هێناوە كەدوای ئیمامئۆغلۆ پێدەچێت رەزامەندی لەسەر ئەو بدات. كەسایەتییەكی دیكە كەئامادەیی خۆی دەربڕیوە، ئەگەر لەلایەن ئۆپۆزسیۆن پەسەندبكرێت بۆ كاندیدی پۆستی سەرۆكایەتی، عەلی باباجان سەرۆكی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتنە (دەڤا). كاندیدی بەرەی دەسەڵات بەرەی دەسەڵاتیش كە لەپارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە)و پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە) پێكدێت، هەرچەندە تاوەكو ئێستا بەفەرمی كاندیدی خۆیان بۆ پۆستی سەرۆكایەتی توركیا دیاری نەكردووە، بەڵام وردە وردە كار بۆ كاندیدكردنەوەی ئەردۆغان دەكات. كاندیدكردنەوەی ئەردۆغان مشتومڕێكی زۆری لەنێوان بەرپرسانی بەرەی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆندا دروستكردووە كەئۆپۆزسیۆن پێی وایە، پێشێلكردنی دەستووری توركیایە و نابێت هیچ كەسێك لەدوو جار زیاتر خۆی بۆ پۆستی سەرۆككۆماری كاندید بكاتەوە، بەڵام دەسەڵات پێی وایە هەنگاوێكی یاساییە. مستەفا شەنتۆپ سەرۆكی پەرلەمانی توركیا كە لەلایەن ئاكەپەوە لەو پۆستەدا دانراوە، بابەتێكی یاسایی وروژاند كەپێدەچێت، دەسەڵات بتوانێت جارێكی دیكە، ئەردۆغان كاندید بكاتەوە. شەنتۆپ وتی: « ئەردۆغان جارێك لەساڵی ٢٠١٤دا وەك سەرۆككۆمار هەڵبژێردراوە، بەڵام چەند مانگێك بەر لەهەڵبژاردنەكانی ساڵی ٢٠١٨ كە سیستمی توركیا لەڕێگەی ریفراندۆمێكەوە لەسیستمی پەرلەمانیەوە بۆ سیستمی سەرۆكایەتی گۆڕا، ماددەی ١٠١ی دەستووری بنەڕەتی توركیا گۆڕا كەتایبەتە بەهەڵبژاردنەكان و كاندیدی سەرۆكایەتی توركیا. بەگوێرەی ئەو یاسایە یەك جار ئەردۆغان خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی هەڵبژاردووە، بەڵام یاساكە رێگەدەدات، كەسێك دوو جار خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی كاندید بكاتەوە. بۆیە لەساڵی ٢٠١٤دا، یاسایەكی دیكە هەبوو كە لەچوارچێوەی سیستمی پەرلەمانی بوو، بەڵام دوای ریفراندۆمەكە سیستم گۆڕاوە و مافی ئەردۆغانە كە خۆی كاندید بكاتەوە. هەرچی پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرستیشە كەوەك هاوبەشە بچووكەكەی ئاكەپە ناوی دەهێندرێت، بەئاشكرا پشتگیری لەكاندیدكردنی ئەردۆغان دەكات، لەدوایین قسەكانیدا دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی پارتەكە رایگەیاندبوو كە داوا لەلایەنگرانی دەكات، لەدەوری ئەردۆغان كۆببنەوە و كاری بۆ بكەن.

هاوڵاتی تادێت كات لەبەردەم كابینەكەی محەممەد شیاع سودانی كەمتر دەبێتەوەو هێشتا پرۆژەیاسای بودجەی ئەمساڵ كە بەگەورەترین پرۆژە بودجە لەمێژووی وڵاتدا وەسفدەكرێت كەبڕەكەی زیاترە لە 150 ترلیۆن دینار نەچووەتە پەرلەمان، هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەتیش جەخت لەوەدەكاتەوە پێویستە پرۆژەیاسای بودجە تێبپەڕێت، راوێژكاری دارایی و ئابووریی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش دەڵێت، ئەگەری زۆرە هەفتەی داهاتوو رەشنووسی بودجەی ساڵی 2023ـی عێراق رەوانەی ئەنجوومەنی نوێنەران بكرێت، جێگری سەرۆك وەزیرانیش دەڵێت لەئەنجومەنی وەزیران خوێندنەوەمان بۆ كردووەو بەمنزیكانە بودجە دەنێرین بۆ پەرلەمان، ئەندامێكی لیژنەی داراییش لەپەرلەمانی عێراق پێشبینیدەكات لەپەرلەمان گفتوگۆی زۆر لەسەر پرۆژەیاساكە بكرێت. پرۆژەیاسای بودجە كەساڵانە لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەنددەكرێت، لەساڵی رابووردوودا بەهۆی دۆخی سیاسی عێراقەوە نەچووە پەرلەمان و حكومەتی عێراقی ساڵێكی بەبێ بودجە بەڕێكرد، بۆ ئەمساڵیش یەكێك لەبەڵێنەكانی محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق ئەوەبوو لەكاتی خۆیدا بودجە بباتە پەرلەمان و دەنگی لەسەربدرێت، بەڵام بەهۆی چەندین گرفتەوە پێناچێت بەمزووییە ئەو بەڵێنە بەدیبێت بەتایبەت یەكێك لەو بڕگانەی كە كێشەی گەورەی لەسەر بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانە كەتاوەكو ئێستاو دوای چەندین سەردانی وەفدی هەرێم هێشتا بەغداو هەرێم نەگەیشتوونەتە رێككەوتن. لەكۆبوونەوەیەكدا كە لەنووسینگەی نوری مالیكی سەرۆكی هاوپەیمانێتی دەوڵەتی یاسا بەڕێوەچوو، لایەنەكانی هاوپەیمانێتی ئیدارەی دەوڵەت كەپێكهێنەری سەرەكی حكومەتی عێراق و پەرلەمانیان بەدەستەوەیە رایانگەیاندووە پێویستە پەلەبكرێت لەتێپەڕاندنی بودجەو ئەو پرۆژەیاسایانەی كەپەیوەستن بەژیانی خەڵكەوە، كە ئەمەش بەهۆی ئەوەی زۆرینەی پەرلەمانیان بەدەستە ئاماژەیەكی گرنگە بەوەی كە ئەو لایەنانە سوورن لەسەر تێپەڕاندنی بودجە لەماوەیەكی نزیكدا. لیژنەی یاسایی پەرلەمانی عێراقیش ئاشكرایكردووە لەسەدا 95ی پرۆژە بودجەی عێراق تەواوبووەو لەئێستادا حكومەت خەریكی هەندێك چاكسازییە تیایدا. لەڕاگەیەندراوێكدا لیژنەكە رایگەیاندووە بەهۆی ئەو ئاڵۆزی و پشێوییەی كە لەبازاڕو نرخی دۆلاردا هەیە وایكردووە حكومەت بەپرۆژەیاسای بودجەدا بڕواتەوەو لەگەڵ واقیعدا بیگونجێنێت، لیژنەكە جەختیش لەوەدەكاتەوە كە زیاتر لەسەدا 95ی بودجە تەواوبووەو پێش كۆتایی ئەم مانگە دەگاتە پەرلەمان، ئاماژە بۆ ئەوەشدەكات دۆسیە گرنگەكانی وەك پیشەسازی و كارەباو تەندروستی و پشتگیری كەرتی تایبەت بەتایبەت لەبابەتی دامەزراندن لەبودجەدا ئامادەیی هەیەو گفتوگۆكانیش لەپەرلەمان مانگێك زیاتر ناخایەنێت. بەپێی زانیارییەكانیش پرۆژەیاساكە بەر لەدوو هەفتە زیاتر لەلایەن وەزارەتی دارایی و پلاندانانەوە ئامادەكرابوو، بەڵام لەكاتی پێداچوونەوەدا لەئەنجومەنی وەزیران دەركەوت لەچەند بەندێكدا هەڵئاوسان هەیەو نێردرایەوە تا چاكبكرێت. رێبوار ئەوڕەحمان ئەندامی لیژنەی دارایی لەپەرلەمانی عێراق بە (هاوڵاتی) راگەیاند: بودجە هێشتا لەئەنجومەنی وەزیرانەو لەوێ لیژنەیەك پێكهێنراوە كەبودجە لەگەڵ بەرنامەی حكومەت بگونجێنن، ئاماژە بەوەشدەكات نرخی یەك بەرمیل نەوت تیایدا بە ٧٥ دۆلار خەمڵێنراوەو یەک دۆلاریش بە هەزارو 450 دینارو بڕی بودجەكەش دەگاتە ١٣٠ تا  ١٤٠ ترلیۆن دینار. دەربارەی پشكی هەرێمی كوردستانیش لەبودجەدا ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی دەڵێت بەگوێرەی ئەو زانیاریانەی تائێستا هەیە پشكی هەرێم بەڕێژەی لەسەدا ١٤ دەستنیشانكراوە، هاوكات جەختیش لەوەدەكاتەوە رای كوتلە سیاسییەكان لەسەر بەشە بودجەی هەرێم وەستاوەتە سەر رێككەوتنی هەرێم و بەغداو پێی وایە رای پەرلەمانتاران رای حزبەكانی خۆیانە ئەگەر رێكبكەون لەگەڵ هەرێم دەنگی پێدەدەن و رێشنەكەوتن دەنگی پێنادەن، دەشڵێت ئەگەر حكومەت خزمەتگوزاری پێشكەش نەكات و گەندەڵی بەردەوام بێت چارەنووسی وەك ئەوانەی پێشووتر دەبێت، هاوكات پێشبینیش دەكات لەپەرلەمان گفتوگۆی زیاتر لەسەر پرۆژەیاساكە زیاتر بكرێت چونكە ساڵی رابردوو بودجە نەبووەو كێشەیەكی زۆر كەڵەكە بووەو ئەم حكومەتەش دەیەوێ بەپێشكەشكردنی هەندێ خزمەتگوزاری خەڵك رازی بكات. پشكی هەرێمی كوردستان لەساڵانی پێشووتردا لەسەدا 17بووە، بەڵام لەم چەندساڵەی دواییدا كەمكرایەوە بۆ لەسەدا 12و لەسەدا 14، لەئێستاشدا هەموو هەوڵەكانی وەفدی حكومەتی هەرێم لەبەغدا گەڕانەوەیە بۆ لەسەدا 17، بەڵام پێناچێت دەسەڵاتدارانی بەغدا بەوە رازیبن و بەپێی ئەو زانیارییە میدیایانەی كە بڵاوكراونەتەوە لەڕووی مەبدەئییەوە هەردوو وەفدی حكومەتی هەرێم و بەغدا لەسەر لەسەدا 14 بۆ هەرێمی كوردستان رێككەوتن، بەڵام ئەوە لەپەرلەمان یەكلایی دەبێتەوە، بەپێی لێدوانی بەرپرسانی هەرێمیش لەدانوستانەكانیان لەگەڵ بەغدا بەردەوام دەبن. فوئاد حسێن جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیری دەرەوەی عێراق رایگەیاندووە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق خوێندنەوەی بۆ پرۆژەیاسای بودجە كردووەو بەمنزیكانە بودجە دەنێرن بۆ پەرلەمانی عێراق. راوێژكاری دارایی و ئابووریی سەرۆكوەزیرانی عێراق دەڵێت، ئەگەری زۆرە هەفتەی داهاتوو رەشنووسی بودجەی ساڵی 2023ـی عێراق رەوانەی ئەنجوومەنی نوێنەران بكرێت و دەڵێت، لەهەموو دۆخێكدا لە 200 ترلیۆن دینار تێناپەڕێنێت. مەزهەر محەممەد ساڵح، راوێژكاری دارایی و ئابووریی محەممەد شیاع سوودانی رایگەیاندووە: «ئەگەری زۆرە كۆتایی هەفتەی داهاتوو ئەنجوومەنی وەزیران رەسنووشی بودجەی 2023 پەسندبكات و بینێرێت بۆ ئەنجوومەنی نوێنەران، بۆ ئەوەی لەنزیكترین ماوەدا پەسندبكرێت.» سەبارەت بەقەبارەی بودجەكە، مەزهەر محەممەد ساڵح دەڵێت: «ئەو ژمارانەی لەبارەی رەشنووسەكەوە باس دەكرێن تایبەت بەبودجەی ئەمساڵ هەمووی سیناریۆو پێشبینییە، بەڵام لەكۆتاییدا بودجەی 2023ـی عێراق 200 ترلیۆن تێناپەڕێنێت وەكو هەندێك كەس باسیانكردووەو لە 90٪ـی داهاتی عێراق پشت بەفرۆشتنی نەوت دەبەستێت. ئەو راوێژكارە باسی لەوەش كرد، بەتێكڕا وەزارەتی نەوتی عێراق لەساڵی 2023 دا بڕی سێ ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل نەوت هەناردە دەكات وەكو ئەوەی پێشبینی وەزارەتی نەوتی عێراقە. لەڕاگەیەندراوێكیشدا محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان و هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی ئەلفەتحیش كە لایەنی سەرەكییە لەپێكهێنانی حكومەت جەختیان لەگرنگی خێراكردنی پەسەندكردنی بودجەی گشتی كردەوەو رایانگەیاندووە هەر دوولا جەخت لەگرنگی خێراكردنی پەسەندكردنی بودجەی گشتی بۆ ساڵی 2023دەكەنەوە بۆ بەشداریكردنی كاریگەرانە لەگەیشتن بەگەشەپێدان و تەواوكردنی پڕۆژە گرنگەكان و پاڵپشتیكردنی ئابووری.

هاوڵاتی     شەنای فاتح   هاتووچۆی هەولێر رایدەگەیەنێت: دوو كامێرای خاڵ بۆ خاڵ دانراوە كەتێستن و وەك قۆناغی یەكەم و لەقۆناغەكانی داهاتوودا سەرجەم شەقامەكانی خێرا دەگرێتەوە، هاوكات هاتووچۆی سلێمانی دەڵێت: تائێستا سیستمی كامێرای خاڵ بۆ خاڵ لەسلێمانی نەوكەوتووەتە كار. رۆژی  18ی ئەم مانگە هاتووچۆی هەولێر لەڕاگەیەندراوێكدا ئاشكرایكرد: كە لەهەفتەی داهاتووەوە كامێرای چاودێری بەسیستەمی پۆینت توو پۆینت لەنێوانی شەقامی كەركوك و بنەسڵاوە بۆ هەردوو سایدەكە دەكەوێتە كار. هەر لەڕاگەیەندراوەكەی هاتووچۆی هەولێردا هاتووە، كە ئۆتۆمبێلی بچووك نابێت لەكاتژمێرێكدا ١١٠ كیلۆمەتر خێراتر بڕوات و هەر خێراییەكی زیادە تۆماربكرێت شۆفێران سزای دارایی دەدرێن، جا كامێراكە دیار بێت یان دیارنەبێت، هەروەها ئۆتۆمبێلی گەورە (بارهەڵگر) لەكاتژمێرێكدا نابێت لە ٨٠ كیلۆمەتر لەكاتژمێرێكدا خێراتر بڕوات و هەر خێراییەكی زیاتر تۆماربكرێت سزای دارایی دەدرێن جا كامێراكە دیار بێت یان دیار نەبێت. بەڵام  فازڵ حاجی وتەبێژی هاتووچۆی هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی راگەیاند: سیستەمی كامێرای پۆینت توو پۆینت هێشتا لەهەولێر كاری پێنەكراوەو لەكاتی كارپێكردنەكەی بڵاودەكرێتەوەو ئەوەی ئەم بەیانییەش كەوتووەتەكار كامێرای چاودێری ئاسایی بووەو تائێستا كامێرای پۆینت تو پۆینت كاری پێنەكراوە. وتیشی: لەشەقامی خێرای ١٢٠م لەڕێگای كەركوك كەدێیتە ناو هەولێر تا سەر رێی بنەسڵاوە لەو نێوەندەدا دوو كامێرای پۆینت توو پۆینت دانراوە كەتێستن وەك قۆناغی یەكەم و لەقۆناغەكانی داهاتوودا سەرجەم شەقامەكانی خێرا دەگرێتەوەو كاركردنەكەشی بەپێی سیستەمە ئەلیكترۆنییەكەیە،  كەی رێكارەكان تەواوبوو كاری پێدەكرێت و تائێستا دیار نییە كە كەی تەواو دەبێت. فازڵ حاجی ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: كەئەو كامێرایە لەگەڵ كامێراكانی چاودێری پێشتر هیچ جیاوازییەكی نییەو بۆ سزادانی شۆفێرانیش هەمان سیستەمەو تاكە جیاوازی ئەم سیستەمە ئەوەیە كە « شۆفێر لەسیستەمەكانی پێشوودا لەكامێرای چاودێریان دەدا دواتر لەچاودێری دەردەچوون، بەڵام لەم سیستەمەدا تەنها لەبەردەم یەك كامێردا نابینرێت و دەزانرێت شۆفێر لەنێوان دوو كامێرادا چۆن شۆفێری دەكات». هاوكات سەعدوڵا عەزیز، بەڕێوەبەری كارگێڕی لەهاتووچۆی پارێزگای سلێمانی و هاوكات سەرۆكی لیژنەی سەرپەرشتیاری دانانی ئەو كامێرایانە لەشاری سلێمانی و دەورووبەری لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «ئەو قۆناغانەی بۆ ئەم پڕۆژەیە دیاریكراوە پێنج قۆناغەو تائێستا هیچ قۆناغێك تەواو نەبووەو تەنانەت بینای داتا سەنتەر تەواو نەبووەو سێرڤەرەكانی نەبەستراوەتەوە بەسێرڤەری هاتووچۆی سلێمانی، بۆیە تائێستا هیچ قۆناغێك وەرنەگیراوەو هیچ كامێرایەكیش نەكەوتووەتە كارو وادەش دیار نیە كەكەی كامێراكان دەكەونە كار». وتیشی: هەر قۆناغێك لەقۆناغەكان تەواوببێت ئێمە وەكو لیژنەی سەرپەرشتیار ئاگاداری وەزارەتی ناوخۆ دەكەینەوە، وەزارەتی ناوخۆ لیژنەیەكی تایبەت پێكدەهێنێت بەمەبەستی وەرگرتنی ئەو پێگەیە یان ئەو قۆناغەو تائێستاش هیچ پێگەیەك وەرنەگیراوەو هەمووی لەسەر ئەستۆی كۆمپانیاكەدایە، ئەگەر بێت و ئەو كامێرایانە بكەونە كار بەدڵنیاییەوە ژیانی شۆفێرو هاووڵاتیان سەلامەت دەبێت لەڕێگاوبانەكانداو دەبێتەهۆی كەمبوونەوەی رووداوی هاتووچۆ. ئەمە لەكاتێكدایە ساڵی رابردوو وەزارەتی ناوخۆ پڕۆژەی سیستەمی كامێرای چاودێری پۆینت توو پۆینتی راگەیاندو هاوكات بەشێكی زۆری هاووڵاتیان ناڕازیین لەشێوازەكەو بەبارگرانی بۆ سەر گیرفانیان وەسفی دەكەن و تەنانەت لەهەندێك شوێندا كامێراكانیان شكاند یان سوتاندیانن.

هاوڵاتی سەرچاوەیەك لەیەكێتی نیشتیمانی كوردستان بەهاوڵاتی راگەیاند: لەنێوان یەكێتی و پارتی لەڕێگای نێوەندگیرەوە هەندێك پەیام ئاڵوگۆڕكراوەو دوور لەڕاگەیاندنەكان یەكتربینین هەبووە، لەسەر مەسەلەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و  ئەو داوكارییانەی كەیەكێتی هەیەتی بۆ حكومەت و بۆ هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكان و  رێكخستنەوەی كۆمیسیۆن   گفتوگۆكراوە. وتیشی: بڕیارە هەردوو مەكتەبی سیاسی پارتی و یەكێتی كۆتایی ئەم هەفتەیە یاخود سەرەتای هەفتەی داهاتوو كۆببنەوە. ئەو سەرچاوەیە وتیشی: لەڕاستیدا یەكێك لەداوكارییەكانی یەكێتی  دەستكاریكردنی پشكی كۆتاكانە لەیاسای هەڵبژاردندا، تائێستا بەپێی زانیارییەكان پارتی رازی نەبووە بەو داواكارییە، بەڵام لەسەر بابەتەكانی دیكە رەزامەندی دەربڕیوە. ئاشكراشیكرد: كۆمەڵێك میكانیزم دیاریكراوە بۆ ئەم بابەتە، بۆ نموونە ئەگەر یاساكە بەپێی بازنەكان كەداواكاریی یەكێتییە بكرێتە فرەبازنەیی یان چوار بازنەیی ئەوكاتە كۆتاكان لەسەر بنەمای شارەكان دیاریبكرێت بەپێی پێكهاتەكانی شارەكان نەك لەسەر ئاستی هەموو كوردستان، بەڵام داوكاری پارتی ئەوەیە ئەگەر هەڵبژاردن لەسەر بنەمای فرەبازنەیی بوو، كۆتاكان لەسەر بنەمای یەك بازنەیی بێت، ئەمەش یەكێتی رازی نەبووە لەسەری. ئەو سەرچاوەیە باسی لەوەشكرد: یەكێتی كێشەی كەمكردنەوەی كورسی كۆتاكانی نییە، كێشەی دادپەروەری دابەشكردنی كورسی كۆتاكانمان هەیەو ئەو لایەنانەشی كەخۆیان بۆ پێكهاتەكان كاندیددەكەن نوێنەری راستەقینەی پێكهاتەكان بن، نەوەك ساختەبن بەدەمامكی پێكهاتەكان بۆ لایەنێكی دیكەی سیاسی كاربكەن كەپارتییە. دەربارەی بەشی پارێزگاكان و بازنەكان لەكورسی پێكهاتەكان، ئەو سەرچاوەیە باسی لەوەشكرد: لەمەكتەبی هەڵبژاردنی یەكێتی دیراسەی ئەو بابەتە كراوەو پاكێجی بۆ ئامادەكراوە،  پێم وایە گۆڕان و یەكگرتووی ئیسلامی و كۆمەڵی دادگەریش  هاوڕان لەسەر ئەوەی یەكێتی. سەبارەت بەمەلەفە ئەمنییەكانیش كە پارتی سوورە لەسەری، ئەو سەرچاوەیەی یەكێتی دەڵێت: لەڕووی راگەیاندنەوە پارتی سوورە لەسەر ئەو بابەتە، بەڵام نەرمییەك هەیە لەلایەن هەردوولایەنەوە بۆ رێككەوتن لەسەر ئەو بابەتە و پرسی حوكمڕانی و چارەسەركردنی ئەو تێبینیانەی كە لەلای هەردوولامان هەیە. سەبارەت بەنێوەندگیری دەرەكیش سەرچاوەكەی هاوڵاتی ئاماژەی بۆ ئەوەكرد: داواكاری لایەنی دەرەكی هەیە لەسەر یەكێتی و پارتی و داوایانكردووە هەرچۆنێك بێت ئەو ناكۆكییانە چارەسەربكەن كە من ناتوانم ناوی بنێم فشارێكی توند، بەڵام دەتوانم بڵێم داواكارییەكی جدییە. دەربارەی سەردانەكەی برێت مەكگۆرگ-یش بۆ هەرێمی كوردستان و دیداری لەگەڵ سەرۆكی یەكێتی، ئەو سەرچاوەیە وتی: دیداری لەگەڵ سەرۆكی یەكێتی زۆر ئیجابی بووە. دەربارەی بەشداری قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران و تیمی وەزاری یەكێتیش لەحكومەتی هەرێم، ئەو سەرچاوەیە دەڵێت: تا كۆبوونەوەكەی هەردوو مەكتەبی سیاسی یەكێتی و پارتی نەكرێت و پاكێجێكی تێگەیشتنی هاوبەشی جددی لەنێوان هەردوولایان درووستنەبێت باسی كاك قوباد دەكەم باسی تیمی یەكێتی ناكەم ناگەڕێتەوە بۆ كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران. سەرچاوەكە ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:  لەڕووی مەبدەئییەوە بابەتی دانیشتنی یەكێتی و پارتی كۆتاییهاتووەو ئامادەین بۆ دانیشتن و رێككەوتن، ئەو سەرچاوەیە گەشبینی خۆشی پیشاندا كەیەكێتی و پارتی لەسەر زۆرینەی بابەتەكان رێكدەكەون، جەختیش لەوەدەكاتەوە ئەوەی لەمەسەلە ئەمنییەكەدا پارتی باسی دەكات زیاتر بۆ فشارە لەیەكێتی، ئەگینا دۆسیەی زۆر گەورەتر هەبووە لەم وڵاتە كە پەردەپۆشكراوە لەلایەن پارتی و نەكراوەتە بابەتێكی جددی كە لەلای هەموو خەڵكی كوردستان بابەتێكی جددی بووە، یەكێتیش پەیامی بۆ ئەم بابەتە ئەوەبووە كە ئامادەین بۆ لیژنەی هاوبەش تەنانەت لایەنی دەرەكیشی تیادابێت وەك ئەمریكاو بەریتانیاو وڵاتانی دی كەلێكۆڵینەوە بكەین

هاوڵاتی مەهەپە داوای بەپەلە داخستنی هەدەپە دەکات و دەمیرتاشیش پێشنیازێکی نوێی بۆ هەدەپە هەیە دەوڵەت باخچەلی سەرۆکی پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەست (مەهەپە) رایدەگەیەنێت، بە زوترین کات پێویستە هەدەپە دابخرێت و ئەمڕۆش هاوپەیمانی رەنج و ئازادی بە سەرۆکایەتی هەدەپە کۆدەبێتەوە و بڕیار لەسەر کاندیدی هاوبەش لەگەڵ ئۆپۆزسیۆن دەدەن. لەلایەکی دیکەوە سەلاحەدین دەمیرتاش داوا دەکات پارتەکانی نێو هاوپەیمانی رەنج و ئازادی لە هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانیشدا بە یەک لیست بەشداری بکەن. دەوڵەت باخچەلی سەرۆکی مەهەپە کە هاوبەشی ئاکەپەیە لە دەسەڵاتدا و وەک هاوبەشە بچووکەکە دەناسرێت و دوای هەدەپە چوارەم پارتی تورکیایە لە رووی جەماوەرەوە، لە کۆبونەوەی حەفتانەی پارتەکەیدا، پارتی دیموکراتی گەلانی بە ئامانج گرت و داوای لە دادگای دەستووری تورکیا کرد کە بە زوترین کات، ئەو پارتە دابخات. باخچەلی دەڵێت، هەدەپە داوای کردووە کە دانیشتنی دادگای دەستووری لەسەر پرسی داخستنی پارتەکە، بخرێتە دوای هەڵبژاردن و نارەزایی بەرامبەر ئەو هەنگاوە دەربڕی و وتی، دەبێت بە زوترین کات ئەو پارتە کە هاوکاری پەکەکە دەکات دابخرێت. ئەوەش لە کاتێکدایە کە بڕیارە ٢٦ی ئەم مانگە دادگای دەستووری تورکیا، بڕیار لەسەر داواکاریەکی هەدەپە بدات کە داوای کردبوو، دانیشتنی دادگا لەسەر پرسی داخستنی پارتەکەیان بخرێتە دوای هەڵبژاردنەکانەوە. لەلایەکی دیکەوە، ئەمڕۆ پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە)، لەگەڵ هاوبەشەکانی لە چوارچێوەی هاوپەیمانی رەنج و ئازادیدا کۆدەبنەوە و بڕیار لەسەر کاندیدی هاوبەش لەگەڵ لایەنەکانی دیکەی ئۆپۆزسیۆن دەدەن. کەمال ئاڤجی کە رۆژنامەنووسێکی نزیکە لە سەرکردەکانی هەدەپە لە نوسینێکدا باسی ئەوە دەکات کە لە کۆبونەوەکەی ئەمڕۆی هاوپەیمانی رەنج و ئازادیدا، کاندیدێکیش دیار دەکرێت و پیێدەچێت، ئەگەر لەگەڵ شەش لایەنەکەی دیکەی ئۆپۆزسیۆن رێکنەکەوتن، ئەوا لە مانگی شوباتدا، کاندیدەکەیان ئاشکرا دەکەن. سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) کە شەش ساڵە لە زینداندایە، ئەمڕۆ تویتێکی بڵاوکردەوە. دەمیرتاش نووسیویەتی، " کێشەی نییە هاوپەیمانی رەنج و ئازادی لەسەر ناوی کام لە پارتەکانی هاوپەیمان بەشداری لە هەڵبژاردنەکاندا بکات، گرنگ ئەوەیە لە هەڵبژاردنی پەرلەماندا یەک لیستیان هەبێت." واتە یەکگرتنەکە تەنیا بۆ کاندیدی هاوبەشی سەرۆکایەتی نەبێت.

هاوڵاتی كەلار؛ كارمەندانی جەنگی كۆرۆنا حەوت مانگە مووچەیان وەرنەگرتووە نیگار عومەر   بەشێكی زۆری كارمەندانی نەخۆشخانەی قەڵا لەكەلار كەژمارەیان 124 كارمەندە موچەی حەوت مانگیان وەرنەگرتووەو هیچ دڵنیاییەكیش نیە بۆ پێدانی موچەكانیان و كارمەندانی نەخۆشخانەكەش حكومەت بەكەمتەرخەم و بێباك دەزانن. نەخۆشخانەی قەڵا لەقەزای كەلار لەدوای سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆرۆنا لەسەر ئەركی خێرخوازانی سنوری گەرمیان دروستكراو دوای كەمبوونەوەی ڤایرۆسەكەش بەهۆی پێویستی كەرتی تەندروستی لەگەرمیاندا نەخۆشخانەكە بۆ چاودێری وردو هەناوی تەرخانكراو خزمەت بەسنورەكە دەكات كەزۆربەیان كارمەندی خۆبەخشن. هاوار جەبار، كارمەند لەنەخۆشخانەی قەڵا بۆ هاوڵاتی وتی:» ئێمە لەسەرەتای سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆرۆنادا لەوكاتەدا كەكارمەندە هەمیشەییەكانی نەخۆشخانەی گەرمیان ئامادەنەبوون دەوام لەنێو نەخۆشخانەی قەڵادا بكەن، ئێمە ژیانی خۆمانمان خستە مەترسییەوە و ئەو ئەركە قورسەمان لەسەرشان هەڵگرت كەشەڕ لەگەڵ مەرگدا بكەین، حكومەت ئامادەنەبوو كارمەند دابمەزرێنێت، ئێمە هاتین دەستمانكرد بەخزمەتكردن و بەسوپاسەوە یەكێتی نیشتمانی كوردستان ئەو ئەركەی لەسەرشان هەڵگرت و موچەی بو ئێمە دابینكرد بۆ ئەو ماوەیەی ڤایرۆسەكە زۆر بڵاوبوو». وتیشی:» دوای ئەوەی كەڤایرۆسی كۆرۆنامان تێپەڕاند نەخۆشخانەكە بەردەوامبوو لەخزمەتكردن، بەو كارمەندانەی كەحكومەت ئامادەی هیچ هاوكارییەكی نەبوو، ئێمە ژمارەمان 124 كارمەندەو موچەی حەوت مانگمان وەرنەگرتووەو ئیدارەی دارایی یەكێتی بۆی سەرف نەكردووین و تائێستا نازانین چارەنووسی  ئێمە چی لێ بەسەردێت و كەی ئەو موچانەمان بۆ دەگەڕێننەوە». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:» لەقوناغێكدا ئێمە لەم نەخۆشخانەیە خزمەتمان دەكرد كەس ئامادەنەبوو بەڕێبواریش بەلای نەخۆشخانەكەدا تێپەڕێ، ئێستا حكومەت و وەزارەتی تەندروستی دامەزراندنمان بۆ ناكەن و دەڵێن با بەخۆبەشی دەوام بكەن». رێبین ئەحمەد، كارمەندێكی ترە لەنەخۆشخانەی قەڵا بۆ هاوڵاتی دواو وتی:» ئێمە حكومەت بەبەرپرسیار دەزانین بەرامبەر پێنەدانی موچەكانمان، حزب تەنها هاوكاری ئێمە بووە، بەڵكو پێویستە لەسەر وەزارەتی تەندروستی خەمی ژیانی ئێمە بخوات، لەهەموو دونیا ئەو كارمەندانەی خزمەتیان بەتوشبووانی كۆرۆنا كرد بۆ مانەوەی مرۆڤایەتی رێزیان لێدەگیرێت و پاداشت دەكرێت، ئێمە موچەكانیشمان بەشایستە نازانن «. «دەبینین لەناوچەكانی تری هەرێم كارمەندانی نەخۆشخانەكانی كۆرۆنا دادەمەزرێن، جیاوازی لەگەڵ گەرمیاندا دەكرێت و بەهەموو شێوەیەك پشتگوێخراوە، بەگشتی تەندروستی گەرمیان بەدەست چەندین گرفتەوە دەناڵێنێت و ژیانی خۆمان و ماڵ و مناڵمان بووەتە قوربانی ئەم بابەتە، ئێمە ئەو كارمەندانە بووین كەكەسی یەكەمی خێزانەكانمان لەدەستدا لەپێناو مانەوەی ژیانی هاونشتیمانیەكانمان، كەچی وەزارەتی تەندروستی ئامادە نیە هیچمان بۆ بكات»، رێبین ئەحمەد وای وت. عەباس عەزیز، جێگری بەڕێوبەری گشتی تەندروستی گەرمیان بەهاوڵاتی راگەیاند:» لەسەرەتای سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆرۆنادا وەزارەتی تەندروستی كارمەندی دانەمەزراند بۆ نەخۆشخانەی قەڵا، یەكێتی لەسەر ئەركی خۆی كارمەندی بۆ نەخۆشخانەكە داناو گرێبەستمان لەگەڵ كارمەندەكان كرد، دوای كۆتایی پەتاكە نەخۆشخانە ماوەیەك داخرا، دواتر لەبەر پێویستی كرایەوەو ئێستا وەك نەخۆشخانەیەكی گرنگ و پێویست لەسنورەكە خزمەت بەهاووڵاتیان دەكات «. وتیشی:» وەزارەتی تەندروستی چەند كارمەندێكی كەمی بۆ دامەزراندن، لەسەرەتادا ئەوە بەشی پێویستی ئێمەی نەدەكرد، ناچاربووین بەم كارمەندە خۆبەخشانە فەراغەكان پڕبكەینەوە، بەڵام كارمەندەكان لەئێستادا موچەی حەوت مانگیان وەرنەگرتووە هی ماوەكانی رابردووەو لەلایەن یەكێتییەوە بەڵێندراوە موچەی سێ مانگیان بۆ بنێرێت، لەئێستادا موچەی یەك مانگ بەدەستیان گەیشتوە، بۆ  مانگەكانی دیكە جارێك هیچ دڵنیاییەك نیە.» ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: «ئەوەی جێگەی نیگەرانیە ئەم كارمەندانە سەرەڕای ئەوەی لەكاتە سەختەكاندا فریای تەندروستی گەرمیان كەوتن، بەڵام دەیان جار داوامانكردووە بۆمان دابمەزرێنن، بەڵام تائێستا هیچ وەڵامێكمان وەرنەگرتووە». چۆمان ئەحمەد، بەڕێوبەری راگەیاندن و پەیوەندیەکان لەئیدارەی گەرمیان بەهاوڵاتی وت:» ئێمە ئاگاداری گرفتەكانی كارمەندانی نەخۆشخانەی قەڵاین و داواكارییەكانیانمان گەیاندووەتە ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتی تەندروستی و چەندین جار سەرپەشتیاری ئیدارەی گەرمیان قسەی لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەكاندا كردووە لەسەر ئەم بابەتەو هەوڵمانداوە دابمەزرێن، بەڵام تائێستا هیچ وەڵامێكی ئەوتۆمان وەرنەگرتوە لێیان».

نایدە ئەحمەد رۆژنامەی هاوڵاتی بەدواداچوون بۆ لێدوانێكی  بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی دەكات كەئاماژەی بۆ ئەوەكرد، حەفتا لەسەدی پارەی پزیشك و پزیشكی دەرمانساز حەڵال نیە بەهۆی ناردنی نەخۆش بۆ لای دەرمانخانەیەكی دیاریكراو، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی دەڵێت: ئەو بابەتەی كە دكتۆر سەباح وروژاندویەتی نازانم مەبەستی كوێیە، ئەگەر هەر سەرپێچیەك لەنێوان پزیشك و پزیشكی دەرمانساز هەبێت لێپێچینەوەی خۆمان دەكەین، هاوكات سەرۆكی لقی سلێمانی سەندیكای پزیشكانی كوردستان تەئكید دەكاتەوە: كە شتی واهەبووەو بانگی پزیشكەكەشمان كردووە. رۆژی یەكشەممە پانزەی كانوونی دووەم  دكتۆر سەباح هەورامی بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی، لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەونی رایگەیاند،  حەفتا لەسەدی پارەی پزیشك و پزیشكی دەرمانساز حەڵال نیە لەهەموو عێراق و هەرێمی كوردستان، چونكە ناردنی نەخۆش لەلایەن پزیشكێكەوە بۆ دەرمانخانەیەكی دیاریكراو بابەتێكی چارەسەرنەكراوەو دەڵێت: لەبەرئەوەی رێكەوتنەكە لەنێوان پزیشك و پزیشكانی دەرمانسازە ئەوە لەسەرشانی نەخۆش دەكەوێت، بەڵام ئەگەر حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان بەداتایەك نرخی دەرمان و پشكنینەكان یەكبخەن و لایەنێك چاودێری نرخەكان بكات، ئەوا رێكەوتنی نێوان ئەو دوو لایەنە هەڵدەوەشێتەوەو نرخەكان جێگیر دەكرێن. لەبەرامبەردا وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی هەرێم دەڵێت: ئەو بابەتەی كە دكتۆر سەباح وروژاندویەتی نازانم مەبەستی كوێیە، بەڵام ئەگەر هەر بابەتێكی لەوشێوەیە هەبێت بەڕەوای نازانین و لەلایەن لیژنەكانەكانی سەر بەوەزارەت  چاودێری و بەدواداچوونی بۆ دەكەین، ئەگەر هەر سەرپێچیەك لەنێوان پزیشك و پزیشكی دەرمانساز هەبێت لێپێچینەوەی خۆمان دەكەین. ئاسۆ حەوێزی، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی بەهاوڵاتی راگەیاند:» هەرچەندە ئێمە قسەی زۆرمان لەسەر ئەم بابەتە كردووە  كەمامەڵەی نێوان پزیشك و پزیشكی دەرمانساز یا هەر بابەتێكی ناتەندروست هەبێ دەبێت بنبڕبكرێت بەڕێكەوتن لەگەڵ سەندیكاكان»، وتیشی:»ئەو بابەتەی كەدكتۆر سەباح وروژاندویەتی نازانم مەبەستی كوێیە، بەڵام ئەگەر هەر بابەتێكی لەوشێوەیە هەبێت بەڕەوای نازانین و لەلایەن لیژنەكانی سەر بەوەزارەت چاودێری و بەدواداچوونی بۆ دەكەین، ئەگەر هەر سەرپێچیەك لەنێوان پزیشك و پزیشكی دەرمانساز هەبێت لێپێچینەوەی خۆمان دەكەین». دكتور ئاسۆ دەڵێت: «دەبوو دكتۆر سەباح كەقسەی لەسەر بابەتێكی لەم شێوەیە كردووە دیاری بكردایە مەبەستی چ شوێنێكە، بۆیە ئەگەر كارێكی لەم شێوەیەش هەبێت ناتوانین بەشێوەی رێژەیی بڵێین 70 لەسەدی كاری پزیشك و پزیشكی دەرمانساز دروست نییە، بۆیە ئێمە بەهیچ شێوەیەك كاری لەو شێوەیە قبووڵ ناكەین، چونكە ئەمە لەكۆتاییدا بارگرانی  لەسەرشانی خەڵك دروستدەكات، بۆیە ئەگەر سكاڵایەك سەد لەسەد  هەبێت لەسەر ئەم بابەتە دەبێت بكرێت بەكتابی رەسمی و لەوەزارەت بەشی یاسامان هەیە، بەنموونە ئەگەر سكاڵاكە لەبەڕێوەبەرایەتی سلێمانی بێت و بدرێت بەوەزارەتی تەندروستی  ئێمەش لەو شوێنەی كەمامەڵە لەنێوان ئەو لایەنە یا ئەو كۆمپانیایەی دەرمان دەهێنێت و بەڵگەی تەواومان هەبێت بەدڵنیاییەوە لێپێچینەوەی خۆمان دەكەین». هاوكات سەرۆكی سەندیكای پزیشكانی سلێمانی دەڵێت: ئێمە وەك سەندیكای پزیشكان هەر پزیشكێك رێكەوتن لەگەڵ  پزیشكێكی دەرمانساز بكات وەك سەندیكا بانگی پزیشكەكە دەكەین و لێپێچینەوەی لەگەڵ دەكەین. دكتۆر تەها عوسمان مەحوی، سەرۆكی لقی سلێمانی سەندیكای پزیشكانی كوردستان بەهاوڵاتی راگەیاند: ئێمە وەك سەندیكای پزیشكان هەر پزیشكێك رێكەوتن لەگەڵ پزیشكێكی دەرمانساز بكات وەك سەندیكا بانگی پزیشكەكە دەكەین و لێپێچینەوەی لەگەڵدەكەین، ئاگاداری سەندیكای دەرمانسازانیش دەكەین ئەوانیش لێپێچینەوە لەگەڵ دەرمانسازەكە بكەن»، سەرۆكی لقی سلێمانی سەندیكای پزیشكان وتیشی: «شتی واهەبووەو گومان هەبووە و بانگی پزیشكەكەمان كردووە، بەڵام بەڵگەی تەواومان دەستنەكەوتوە كەبتوانین بەبەڵگە بیسەلمێنین».    

هاوڵاتی    رووبەڕووبوونەوەی چەكدارییەكی گوندی (ئەلبو زوید) لەپارێزگای موسەننای باشوری عێراق كەزیاتر لە 10 كاتژمێری خایاندو تیایدا چەند بازرگانێكی ماددەی هۆشبەر رووبەڕووی هێزە ئەمنییەكانی عێراق بوونەوەو دووئەندامی ئەو هێزانەیان كوشت و 17 ئەندامی دیكەشیان برینداركردو خۆشیان هەڵهاتن، جارێكی تر پرسی ماددەی هۆشبەرو بازرگانیكردن بەو ماددەیەی لەعێراقدا هێنایەوە بەرباس و حكومەتی عێراقی ناچاركرد هەنگاوی بەپەلە بگرێتەبەرو بڕیارو رێنمایی نوێ دەربكات. بەپێی زانیارییە ئەمنییەكان كەسانی دەستڕۆیشتوو و حزب لەپشت دیاردەی بازرگانیكردنن بەماددەی هۆشبەرەوەن و دەرچوون و هەڵاتنی ئەو تاوانبارانەش هەر لەلایەن ئەو كەس و حزبانەوە بووە كەخەریكی ئەو بازرگانیەن. لەدوای ساڵی 2003ەوە پرسی ماددەی هۆشبەر لەعێراقدا بووەتە پرسێكی جددی و سەرەڕای هەموو هەوڵە حكومییەكان بۆ رێگەگرتن لەهاتنە ناوەوەی ئەو ماددەیە بەهەموو جۆرەكانیەوە بۆ عێراق، كەچی رۆژ لەدوای رۆژ ژمارەی بەكارهێنەران و بازرگانان بەو ماددەیەوە زیاتر دەبێت و كۆمەڵگای عێراقی شێواندووەو عێراق بووەتە یەكێك لەو وڵاتانەی كە بەشێوەیەكی بەربڵاوی ئەو ماددەیەی تیادا بەكاردەهێنرێت، بەجۆرێك تەنانەت بووەتە رێڕەوێكیش بۆ تێپەڕاندنی ئەو ماددەیە بۆ ئوردون و سوریاو وڵاتانی دیكەی كەنداوو وڵاتانی ئەوروپا. بەپێی لێدوانی بەرپرسانی وەزارەتی ناوخۆی عێراق رۆژانە بەكارهێنەران و بازرگانانی ماددەی هۆشبەر دەستگیردەكرێن و رووبەڕووی دادگا دەكرێنەوە، بەڵام ئەمە رێگای تەواوەتی نەگرتووە لەو گرفتەو ژمارەی بەكارهێنەران تادێت زیاتر دەبێت. بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی ناوخۆ لەساڵی 2022 زیاتر لە 14 هەزار كەس بەتۆمەتی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەو ماددەیەوە دەستگیركراون كە 500 كەسیان ژن و گەنجانی خوار تەمەن 18 ساڵن، ئەمە لەكاتێكدا لەساڵی 2019 زیاتر لە 11 هەزار كەس دەستگیركراون، هاوكات ساڵانە دەیان تۆن لەو ماددەیە لەناودەبرێن. جوگرافیای بڵاوبوونەوەی ئەم ماددەیەش لەناوچە هەژارو كەمدەراتەكانی بەغداو باشووری عێراقدایەو لەناو هەردوو رەگەزدا بڵاوە، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی تەندروستیش لەساڵی رابووردوودا چوار هەزارو 500 كەس كە تەمەنیان لەنێوان 15 بۆ 30 ساڵیدایە لەسەنتەرەكانی چارەسەركردنی توشبووانی ماددەی هۆشبەر چارەسەریان وەرگرتووە. هەژاری و بێكاریش هۆكاری سەرەكی بڵاووبوونەوەی ماددەی هۆشبەرن لەعێراقدا، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی كاروكاروبای كۆمەڵایەتیش چوار ملیۆن بێكار لەعێراقدا بوونیان هەیە، وەزارەتی پلاندانانیش جەخت لەوەدەكاتەوە لەسەدا 14ی گەنجانی عێراق بێكارن و هیچ سەرچاوەیەكی داراییان نییە. لەساڵانی پێشووتردا عێراق یەكێك بووە لەو وڵاتانەی كە لەڕووی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەماددەی هۆشبەرەوە زۆر پاكبووەو یاسایەكی زۆر توندی بۆ ئەو پرسە هەبووە، بەڵام بەهۆی لاوازی دەسەڵاتی ئێستاو كرانەوەی سنوورەكان و لێنەپرسینەوەوە ئێستا عێراق لەو پرسەدا دۆسیەیەكی خراپی هەیەو بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەو ماددەیە لەپەرەسەندندایە. بەبڕوای شارەزایانی یاسا ئەم یاسایەی كەئێستا هەیە بۆ ئەو پرسەو لەساڵی 2017 دەرچووە هۆكاری زیادبوونی ئەو دیاردەیەیەو چەندین كەموكورتی و كەلێنی تیادایەو واپێویست دەكات هەمواربكرێتەوە، بۆ نموونە بەپێی یاسای ماددەی هۆشبەری ساڵی 1966 ئەوەی ئەو ماددەیە بەكاربهێنێت 15 ساڵ زیندانی دەكرا ئەمە لەكاتێكدا لەو زەمەنەدا بەكارهێنانی ئەو ماددەیە ئاوا بڵاونەبوو، بەڵام بەپێی ئەم یاسایەی هەیە (ساڵی 2017) سزای بەكارهێنەر ساڵێك بۆ دوو ساڵە، یاخود سزایەكی داراییە تادەگات بە 10 ملیۆن دینار. ئەم سزایەش بارتەقای تاوانەكە نییە كەدووەم تاوانە لەجیهاندا، بەپێچەوانەی یاسای پێشوو كە بەكارهێنەرو بازرگانیكردن بەو ماددەیە تاوان بوو نەك كەتنێكی بچووك و قورسترین سزای هەبوو، هەربۆیە ئێستا پرۆژە یاسایەكی دیكە لەپەرلەماندا هەیە كە خۆی لەسزای توندو دابینكردنی نەخۆشخانەو بڕینی سەرچاوەكانی هێنانی ئەو ماددەیە بۆ عێراق و توندوتۆڵكردنی سنوورەكان و بازرگانی ناوخۆیدا دەبینێتەوە.

هاوڵاتی  ناڕەزایەتییە نێودەوڵەتییەكان دژی كۆماری ئیسلامی ئێران لە دوای مەرگی ژینا ئەمینی چوەتە قۆناغێكی مێژوییەوە و بەریتانیا وەك یەكەم وڵات باڵیۆزی خۆی لە تاران كشاندەوە و ئەمریكا مەرگی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەگەڵ تاران راگەیاند و لە ئاستی ناوخۆشدا هەڵوەرینی پەل و پۆی دەسەڵات دەستی پێكردوە و سوپای پاسداران لەبەردەم گەورەترین سزای ئەوروپادایە. ئەگەرچی شەقام و گۆرەپانەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران ماوەیەكی كەمە خۆپیشاندانی بەرفراوانی بەخۆیەوە نەبینیوە بەڵام ئاستی هەڵوێستە نێودەوڵەتییەكان لە بەرامبەر كۆماری ئیسلامی ئاماژەیە بە كاریگەریی ئەو ناڕەزایەتییانە كە 124 رۆژە بەردەوامە و بەرپرسێكیش حاشا لەوە ناكات ئەگەر دۆخی وڵاتەكە بەم شێوەیە بەردەوام بێت بایكۆتی سیاسیی لە ئاستی نێودەوڵەتیدا دژی تاران دەست پێدەكات. ئێران لە ڕوی سیاسیی و سەربازیی و سەرمایەوە لەبەردەم بایكۆت و سزادایە بە جۆرێك لە دوای خۆپیشاندانەكانەوە هیچ ئاسۆیەكی رون لە كۆماری ئیسلامیدا بەدی نەكراوە و هیچ دەرگایەكیشی بە مەبەستی دەربازبون بەڕویدا نەكراوەتەوە و ئەوەش وای كردوە ئەو كۆمارە لە ناوخۆدا روبەڕوی هەڵوەرین و وقوڵبونەوەی ناكۆكییەكان ببێتەوە. بەرپرسێكی كۆماری ئیسلامی رایگەیاندوە؛ بایكۆتی سیاسیی و دیپلۆماسی هەڕەشە لە دەسەڵاتی وڵاتەكەی دەكات و بەرپرسێكی دیكەش پێشنیار دەكات دەسەڵاتدارانی تاران كارێك نەكەن كە خەڵكی وڵاتەكە هاوشێوەی سەردەمی پاشایەتی خۆشحاڵبن بە رۆیشتن و نەمانی كۆماری ئیسلامی ئێران و بەرپرسەكانیان. بە گشتی ئەوەی بەدی دەكرێت ئەنجامی چوار مانگ ناڕەزایەتی و رژانی خوێنی دەیان كوڕ و كچی گەنجی رۆژهەڵاتی كوردستان و لەسێدارەدانی دەستگیركراوانە كە كۆماری ئیسلامی ئێران چاوەڕێی نەدەكرد تا ئەو ئاستە كۆڵەكەكانی بهەژێنێت و شەمەندەفەرەكی بوەستێنێت. بە پێی دوایین ئامار كە ناوەندی هەرانا بۆ مافەكانی مرۆڤ بڵاوی كردوەتەوە ژمارەی كوژراوانی ناڕەزایەتییەكانی ئێران بۆ 524 كەس بەرز بوەتەوە كە 71 كەسیان تەمەنیان لە 18 سال كەمترە. سوپای پاسداران لە بەردەم گەورەترین سزای ئەوروپا سەرەڕای ئەوەی ئێران خاوەنی ژمارەیەكی زۆر لە پۆلیسی دژە خۆپیشاندان و چالاكیی مەدەنییە بەڵام لە ماوەی ناڕەزایەتییەكاندا زیاترین ئەندامی سوپای پاسداران لە بەرەنگاربونەوەی گەنجان و خۆپیشاندەراندا كوژراون بە جۆرێك لە كۆی ئەو 69 ئەندام و چەكدارە ئەمنییانەی كە كوژراون 51 كەسیان ئەندامی سوپای پاسداران بون. ئەمیر حاجی زادە، فەرماندەی هێزە ئاسمانییەكانی سوپای پاسداران رون و رەوان دانی بەوەدا ناوە كە بۆ سەركوتی خۆپیشاندەران سودیان لە رێ و رێبازەكانی قاسم سولەیمانی لە سوریا وەرگرتوە. زۆربەی شارەزایانی سیاسی ناوخۆی ئێران و دەرەوە لەو بڕوایادان وڵاتانی رۆژئاوا بە تایبەت ئەوروپا دەتوانن بە دو كارتی فشاری سەرەكیی ئاستی سەركوتەكانی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی لە دژی ناڕەزایەتییەكان و خەڵكی وڵاتەكە كەم بكەنەوە كە ئەویش بایكۆتی دیپلۆماسی و سوپای پاسداران وەك تیرۆریست لەقەڵەم بدەن. نزیكەی دوو مانگە بابەتی ئەوەی كە سوپای پاسداران بخرێتە لیستی تیرۆرەوە لە ئەوروپا و وڵاتانی رۆژئاوا گەرمە بەڵام تەنها وڵاتی رۆژئاوایی كە ئەو كارەی كردبێت ئەمریكایە كە لە ساڵی 2019 ئەو سوپایەی خستە لیستی تیرۆرە و دوای ئەویش سەرەڕای ئەوەی وڵاتی كەنەدا رایگەیاند بەهۆی سەركوتی ناڕەزایەتییەكانەوە 10 هەزار ئەندامی سوپای پاسدارانی سزا داوە و گەشتی بۆ وڵاتەكەی لێ قەدەغە كردون و دەست بەسەر ئەژمارە بانكییەكان و سامانەكانی بەرپرساندا دەگرێت بەڵام تا ئێستا جگە لە ئەمریكا هیچ وڵاتێكی رۆژئاوایی سوپای پاسدارانی نەخستوەتە لیستی تیرۆری وڵاتەكانیانەوە. پێكهاتە و دەسەڵاتی سوپای پاسداران ناوی تەواوی سوپای پاسداران (سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی)یە كە هێزی ئاسمانی، دەریایی، بۆشای ئاسمان، قودس، بەسیج لەخۆ دەگرێت و هەر یەكەیان ئەركی دیاریكراوی خۆیان هەیە و تەنانەت كاری ئابوریی و بازرگانیی دەكەن و هەندێك سەرچاوەی ئاماری ئێران ئاماژە بەوە دەكەن 40%ئابوریی وڵاتەكە لەژێر كۆنتڕۆڵی ئەو سوپایەدایە كە بە ملیارەها دۆلار دەخەمڵێنرێت و لە بەرامبەردا سوپا رەتی كردوتەوە سەرمایەكەیان گەورە بێت و دەڵێت هەمو سەرچاوە داراییەكانیان 1% ئابوریی وڵاتەكەیە. دەسەڵاتەكانی سوپای پاسدارن بە شێوەی هەرەمییە و عەلی خامنەیی كە رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێرانە هاوكات فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكان و سوپای پاسدارانە لە لوتكەی ئەو هەرەمەدایە و دوای ئەو فەرماندەی گشتی سوپا و دواتر سەرۆكی ناوەندەكان زۆرترین دەسەڵاتیان هەیە. ئەو سوپایە لە بنەمادا حكومەتێكە لە ناو دەسەڵاتی ئێران و چونكە بە پێی پەیڕەوی ناوخۆی سوپای پاسداران؛ ئەركی سەرەكیی ئەو هێزە چەكدارییە پارێزگارییە لە بەرژەوەندییەكانی دەسەڵاتی ئیسلامی و كۆماری ئیسلامی لە ناوخۆی ئێران و هەر شوێنێك كە پێویست بكات واتە ئەو سوپایە سنورێكی رون و ئاشكرای بۆ جموجۆڵەكانی نییە و خۆی دەستكراوە كردوە لە هەوڵەكانی.  ئەمەش لە كاتێكدایە زۆربەی شارەزایان پێیان وایە ئەو هێزە كە دەبو سەروەریی خاكی ئێران بپارێزێت بەڵام ئەمڕۆ بە دەستوەردانەكانی لە وڵاتانی دیكەدا بوەتە هۆی ئەوەی سەروەریی ئێران و وڵاتان بخاتە مەترسیی گەورەوە چونكە لە عێراق هاوشێوەی خۆی دروست كردوە كە پێی دەوترێت (حەشدی شەعبی) و لە سوریا هاوشێوەیەكی دیكەی بە ناوی (جەیشی وەتەنی) و لە یەمەن بەهەموشێویەك هاوكاریی گروپی (ئەنساروڵڵا)ی سەر بە حوسییە شیعەكان دەكات و جگە لە دروستكردنی ئەم هاوشێوانە، لەكەس شاراوە نییە هاوكاریی هێزە چەكدارەكانی (حیزبوڵڵا)ی لوبنان و چەكدارەكانی فەڵەستین دەكات بۆیە رەنگە سزادانی ئەو سوپایە گەورەترین گورزی مێژویی بێت لە كۆماری ئیسلامی و دەسەڵات لە ئێران. ئاڵنگارییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران  ساڵانێكە ژمارەیەك لە كەسوكاری سەركردەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران با ئاشكرا یان نهێنی دەستبەرداری ئەو كۆمارە دەبن بەڵام ئەمساڵ و لە كاتی ناڕەزایەتییەكاندا وازهێنان و دەستبەرداربونی خانەوادە و بنەماڵەكانی رێبەر وەك لوتكەی دەسەڵات و وەزیر و بەرپرسی باڵای گرتەوە. هەر لە بنەماڵەی عەلی خامنەیی، بەدریە خامنەیی، تاقانە خوشكی رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران حاشای لە براكەی و كۆماری ئیسلامی ئێران كرد و بەوەش نەوەستایەوە و رایگەیاند 13 ساڵە نە بروای بە براكەی و نە دەسەڵاتەكە نەماوە كە ئەو بڕیارەش پێدەچێت لە ژێر كاریگەریی دەستگیركردنی فەریدە مورادخانی، كچی بەدریە و خوشكەزای خامنەیی بێت كە بە تۆمەتی هەوڵدان بۆ تێكدانی ئاسایشی وڵات و بانگەشە لە دژی كۆماری ئیسلامی زیاتر لە مانگێكە لە زینداندایە. سەرەڕای ئەوانەش لەسێدارەدانی عەلیڕەزا ئەكبەری كە فەرماندەی پێشوی سوپای پاسداران و راوێژكاری وەزیری پێشوتری بەرگریی كۆماری ئیسلامی بو بە یەكێكی دیكە لە هەڵوەرینی لق و پۆپەكانی كۆماری ئیسلامی ئەژمار دەكرێت كە پێدەچێت سەری عەلی شەمخانی، ئەمینداری ئێستای ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی كۆماری ئیسلامی ئێران بخوات. سەرچاوەكانی سوپای قودس سەر بە سوپای پاسداران بڵاویان كردوەتەوە كە عەلی شەمخانی لە پۆستەكەی لادەبرێت و لە بەرامبەردا سەرچاوكانی نزیك لە ئەمینداری ئەنجومەنی باڵای ئاسایش ئەو دەنگۆیانەیان رەت كردوەتەوە كە ئەوەش ئاماژەی ململانێكانی بەرپرسان و فەرماندەكانی كۆماری ئیسلامی لە چوارچێوەی خێزان و حوكمڕانیدا نەماوە و بە ئاشكرا لە میدیا و سۆشیال میدیاكانیان جاڕی شەڕی راگەیاندن و تێكشكاندنی یەكتر دەدەن. عەلی شەمخانی كە پێشتر وەزیری بەرگریی ئێران بوە و عەلیڕەزا ئەكبەری راوێژكاری سەرەكیی بوە، بە ئەگەری زۆر بڕیاری دورخستنەوەی دەدرێت چونكە ئەكەبەری بە تۆمەتی سیخوڕی بۆ دەزگای هەواڵگریی بەریتانیا لە لایەن دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامییەوە لەسێدارە درا. ئەكبەری كە هەڵگری رەگەزنامەی بەریتانی بو لە لایەن ئێرانەوە دەیان بەڵگەی لەسەر بڵاو كراوەتەوە كە دەستی هەبوە لە ئاشكراكردنی پلانەكانی كۆماری ئیسلام بۆ دەربازبون و خۆدزینەوە لە سزا نێودەوڵەتییەكان و هاوكات زانیاریی لەسەر موحسین فەخریزادە كە بە باوكی ئەتۆمیی ئێران ناودەهێنرا رادەستی وڵاتان كردوە و هەر ئەوەش بوەتە هۆی ئەوەی فەخریزادە لە ساڵی 2020 و لە هێرشێكی ئاڵۆز و ورددا لە ناوخۆی ئێران لە لایەن ئێسرائیلەوە بكوژرێت. تەلەفیزیۆنی فەرمیی ئێران راپۆرتێكی بڵاو كردوەتەوە كە وەزارەتی هەواڵگریی ئێران زیاتر لە دو ساڵ بوە گومانی لە ئەكبەری هەبوە تا توانیویانە بە چاودێرییكردنی ئەو بەرپرسە، بیسەلمێنن كە لە بەرامبەر وەرگرتنی نزیكەی دو ملیۆن دۆلاردا زانیاریی نهێنی بە دەزگای هەواڵگریی بەریتانیا ناسراو بە ئێم ئای شەش(MI6) فرۆشتوە. لە چوارمانگی ناڕەزایەتییەكاندا زۆرترین ناكۆكیی ناو بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران ئاشكرابوە و لە میدیاكانی جیهانیش بە كەوتنی دۆمینەكانی ئەو كۆمارە وەسف دەكرێن بە زمانێكی دیكە ناڕەزایەتییەكان گەڵای بەختی وەراندون و رۆژانە ناكۆكیی بەرپرسان قوڵتر دەبێتەوە و باڵی ریفۆرمخوازی كۆماری ئیسلامیش پێچەوانەی ناڕەزایەتییەكانی رابردو زۆر بێدەنگن ئەگەرچی بەشێك لەو بێدەنگییە پەیوەستە بەوەی گەورەترین ترسیان لە كۆتایی سیستمی كۆماری ئیسلامی لە ئێران هەیە بەڵام ناكۆكییەكان وای كردوە بواری سەرهەڵدانی زۆر بەو باڵە لە ناوخۆی وڵاتەكە نەدرێت. پێشتر لە میدیا فەرمییەكانی ئێران وا بڵاو كرایەوە كە 227 پەرلەمانتار لە كۆی 290 پەرلەمانتار لە بەیاننامەیەكدا داوایان كردوە ئەوانەی لە ناڕەزایەتییەكاندا دەستگیركراون دەستبەجێ لەسێدارە بدرێن بەڵام رۆژنامەی (شەرق) كە نزیكە لە باڵی ریفۆرمخوان بڵاویكردوەتەوە ئەو ژمارەیە تەنها بانگەشەیەكی میدیایی بوە چونكە بە پێی بەڵگەكان تەنها نزیكەی 100 كەس ئەو بەیاننامەیان واژۆ كردوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە تا ئێستا ئەو زانا ئاینییانەی شیعە كە خاوەنی پێگەن و وەك مەرجەع و لێوەگەڕی شیعە لەقەڵەم دەدرێن هیچ جۆرە دژایەتییەكیان بۆ ناڕەزایەتییەكان و دژی خەڵك یان تەنانەت بۆ پشتیوانیی لە دەسەڵاتی ئێستای كۆماری ئیسلامی دەرنەبڕیو كە ئەوەش بۆ زانا ئاینییەكانی شیعە لە عێراق و بە تایبەت لە بێدەنگیی عەلی سیستانی زیاتر زەق دەبێتەوە. خۆپیشاندانی مێژویی ئەوروپا دژی سوپای پاسداران  رۆژی دوشەممە بە بەشداریی ژمارەیەكی بەرچاو لە چالاكوانان و دانیشتوانی كورد و ئێرانی لە ئەوروپا، خۆپیشاندان دژی سوپای پاسدارانی ئێران لە بەردەم پەرلەمانی ئەوروپا لە شاری ستراسبۆڕگ لە فەڕەنسا بەڕێوچو و سەرۆكی پەرلەمانی ئەوروپا لە خۆپیشاندانەكەدا رایگەیاند دەبێت بەرپرسانی سێدارە و سەركوت لە ئێران سزا بدرێن. خۆپیشاندەران بە رێپێوان چونە بەردەم پەرلەمانی یەكێتی ئەوروپا لە شاری ستراسبۆرگ و داوای سزادانی سوپای پاسداران و ئەو بەرپرسانەی كۆماری ئیسلامی ئێرانیان كرد و رۆبێتا مێتسۆلا سەرۆكی پەرلەمانی یەكێتی ئەوروپا لە وتارێكدا بۆ خۆپیشاندەران رایگەیاند؛ دەبێت بەرپرسانی سەركوت و سێدارە بكەونە بەردەم بەرپرسیارەتییەوە و ئەوروپا لەو پێناوەدا هەمو هەوڵێك دەدات. مێتسۆلا وتی: خۆپیشاندەران لە شوێنە راست و دروستەكەی مێژودا وەستاونەتەوە و هاوڵاتییانی ئێران مێژوییان دروستكردوە بۆیە ئەوروپا پشتیوانیان لێدەكات. پۆلیسی فەڕەنسا رایگەیاندوە؛ ژمارەی بەشداربوانی ئەو خۆپیشاندان و رێپێوانە زیاتر لە 12 هەزار كەس بوە و ئەوەش یەكێكە لە گەورەترین خۆپیشاندانەكانی مێژوی شاری ستراسبۆرگ كە لە زۆربەی شارەكانی دیكەی ئەوروپاوە چالاكوانانی كورد و ئێرانی و ئەوروپی بەشدارییان تێدا كردوە.  بایكۆتی سیاسی و دیپلۆماسی كۆماری ئیسلامی بەڕێویە محەمەد سەدر، ئەندامی ئەنجومەنی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران بە رۆژنامەی (ئیعتماد)ی چاپی وڵاتەكەی راگەیاندوە؛ ئەگەر سیاسەتە هەڵەكان لە ناوخۆی ئێران بەردەوامبێت بە ئەگەری زۆر ژمارەیەك لە وڵاتانی رۆژئاوا بە تایبەت ئەوروپا باڵیۆزەكانیان لە تاران بكشیێننەوە و باڵیۆزەكانی كۆماری ئیسلامیش لە وڵاتەكانیان دەربكەن. زۆربەی وڵاتانی رۆژئاوا بە تایبەت بەریتانیا و ئەمریكا و فەڕەنسا و ئەڵمانیا دژایەتیی رون و ئاشكرای خۆیان دەربڕیوە دژی سەركوت و سێدارە لە لایەن دەسەلاتی ئێرانەوە، لەندەن رۆژی یەكشەممە (14/1/20223) رایانگەیاند لە كاردانەوەی لەسێدارەدانی عەلیرەزا ئەكبەری جێگری پێشوتری وەزیری بەرگری ئێران كە هەڵگری رەگەزنامەی بەریتانی بوە باڵیۆزەكەیان لە تاران كشاندوەتەوە. وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا رونی كردوەتەوە ئەو كشانەوەیە كاتییە و بە مەبەستی راوێژ دەبێت بۆ بڕیاردان لەسەر دەسەڵاتی تاران كە ئەوەش ئاماژەیەكی دیكەیە كە هاوشێوەی ئەوروپا ئامادەكاریی دەكەن بۆ سەپاندنی سزای كاریگەر دژی دەسەڵاتی ئێران. ئێران تەنها چەند كاتژمێرێك دوای داواكاریی ئەمریكا بۆ راگرتنی سزای لە سێدارەدان، ئەكبەری لەسێدارەدا بۆیە ئەو بێباكییە بە دڵنیاییەوە لە لایەن واشنتۆنە بێ وەڵام نابێت بە تایبەت كە ئەو بەرپرسەی پێشوی سوپای پاسداران و كۆماری ئیسلامی هەڵگری رەگەزنامەی بەریتانی بوە و لەندەن بە توندی و بە راشكاوی رایگەیاند؛ وەڵامی توندی بۆ ئەو هەنگاوەی ئێران دەبێت. بەریتانیا و ئەمریكا كە دژی لەسێدارەدانی چوار گەنجی دەستگیركراوی ناڕەزایەتییەكان هەڵوێستیان دەربڕیبو ئاستی كاردانەوەكانیان بە ئاستی لەسێدارەدانی ئەكبەری توندنەبو و ئەوەش دەرخەری ئەو راستییەیە ئەو دوو وڵاتە هاوپەیمانەی رۆژئاوا چیتر سەر زارەكی و تەنها بە لێدوان دژی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی هەڵوێست دەرنابڕن و هەنگاوی كردارییان دەبێت.