چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

هاوڵاتی كەلار؛ كارمەندانی جەنگی كۆرۆنا حەوت مانگە مووچەیان وەرنەگرتووە نیگار عومەر   بەشێكی زۆری كارمەندانی نەخۆشخانەی قەڵا لەكەلار كەژمارەیان 124 كارمەندە موچەی حەوت مانگیان وەرنەگرتووەو هیچ دڵنیاییەكیش نیە بۆ پێدانی موچەكانیان و كارمەندانی نەخۆشخانەكەش حكومەت بەكەمتەرخەم و بێباك دەزانن. نەخۆشخانەی قەڵا لەقەزای كەلار لەدوای سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆرۆنا لەسەر ئەركی خێرخوازانی سنوری گەرمیان دروستكراو دوای كەمبوونەوەی ڤایرۆسەكەش بەهۆی پێویستی كەرتی تەندروستی لەگەرمیاندا نەخۆشخانەكە بۆ چاودێری وردو هەناوی تەرخانكراو خزمەت بەسنورەكە دەكات كەزۆربەیان كارمەندی خۆبەخشن. هاوار جەبار، كارمەند لەنەخۆشخانەی قەڵا بۆ هاوڵاتی وتی:» ئێمە لەسەرەتای سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆرۆنادا لەوكاتەدا كەكارمەندە هەمیشەییەكانی نەخۆشخانەی گەرمیان ئامادەنەبوون دەوام لەنێو نەخۆشخانەی قەڵادا بكەن، ئێمە ژیانی خۆمانمان خستە مەترسییەوە و ئەو ئەركە قورسەمان لەسەرشان هەڵگرت كەشەڕ لەگەڵ مەرگدا بكەین، حكومەت ئامادەنەبوو كارمەند دابمەزرێنێت، ئێمە هاتین دەستمانكرد بەخزمەتكردن و بەسوپاسەوە یەكێتی نیشتمانی كوردستان ئەو ئەركەی لەسەرشان هەڵگرت و موچەی بو ئێمە دابینكرد بۆ ئەو ماوەیەی ڤایرۆسەكە زۆر بڵاوبوو». وتیشی:» دوای ئەوەی كەڤایرۆسی كۆرۆنامان تێپەڕاند نەخۆشخانەكە بەردەوامبوو لەخزمەتكردن، بەو كارمەندانەی كەحكومەت ئامادەی هیچ هاوكارییەكی نەبوو، ئێمە ژمارەمان 124 كارمەندەو موچەی حەوت مانگمان وەرنەگرتووەو ئیدارەی دارایی یەكێتی بۆی سەرف نەكردووین و تائێستا نازانین چارەنووسی  ئێمە چی لێ بەسەردێت و كەی ئەو موچانەمان بۆ دەگەڕێننەوە». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:» لەقوناغێكدا ئێمە لەم نەخۆشخانەیە خزمەتمان دەكرد كەس ئامادەنەبوو بەڕێبواریش بەلای نەخۆشخانەكەدا تێپەڕێ، ئێستا حكومەت و وەزارەتی تەندروستی دامەزراندنمان بۆ ناكەن و دەڵێن با بەخۆبەشی دەوام بكەن». رێبین ئەحمەد، كارمەندێكی ترە لەنەخۆشخانەی قەڵا بۆ هاوڵاتی دواو وتی:» ئێمە حكومەت بەبەرپرسیار دەزانین بەرامبەر پێنەدانی موچەكانمان، حزب تەنها هاوكاری ئێمە بووە، بەڵكو پێویستە لەسەر وەزارەتی تەندروستی خەمی ژیانی ئێمە بخوات، لەهەموو دونیا ئەو كارمەندانەی خزمەتیان بەتوشبووانی كۆرۆنا كرد بۆ مانەوەی مرۆڤایەتی رێزیان لێدەگیرێت و پاداشت دەكرێت، ئێمە موچەكانیشمان بەشایستە نازانن «. «دەبینین لەناوچەكانی تری هەرێم كارمەندانی نەخۆشخانەكانی كۆرۆنا دادەمەزرێن، جیاوازی لەگەڵ گەرمیاندا دەكرێت و بەهەموو شێوەیەك پشتگوێخراوە، بەگشتی تەندروستی گەرمیان بەدەست چەندین گرفتەوە دەناڵێنێت و ژیانی خۆمان و ماڵ و مناڵمان بووەتە قوربانی ئەم بابەتە، ئێمە ئەو كارمەندانە بووین كەكەسی یەكەمی خێزانەكانمان لەدەستدا لەپێناو مانەوەی ژیانی هاونشتیمانیەكانمان، كەچی وەزارەتی تەندروستی ئامادە نیە هیچمان بۆ بكات»، رێبین ئەحمەد وای وت. عەباس عەزیز، جێگری بەڕێوبەری گشتی تەندروستی گەرمیان بەهاوڵاتی راگەیاند:» لەسەرەتای سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كۆرۆنادا وەزارەتی تەندروستی كارمەندی دانەمەزراند بۆ نەخۆشخانەی قەڵا، یەكێتی لەسەر ئەركی خۆی كارمەندی بۆ نەخۆشخانەكە داناو گرێبەستمان لەگەڵ كارمەندەكان كرد، دوای كۆتایی پەتاكە نەخۆشخانە ماوەیەك داخرا، دواتر لەبەر پێویستی كرایەوەو ئێستا وەك نەخۆشخانەیەكی گرنگ و پێویست لەسنورەكە خزمەت بەهاووڵاتیان دەكات «. وتیشی:» وەزارەتی تەندروستی چەند كارمەندێكی كەمی بۆ دامەزراندن، لەسەرەتادا ئەوە بەشی پێویستی ئێمەی نەدەكرد، ناچاربووین بەم كارمەندە خۆبەخشانە فەراغەكان پڕبكەینەوە، بەڵام كارمەندەكان لەئێستادا موچەی حەوت مانگیان وەرنەگرتووە هی ماوەكانی رابردووەو لەلایەن یەكێتییەوە بەڵێندراوە موچەی سێ مانگیان بۆ بنێرێت، لەئێستادا موچەی یەك مانگ بەدەستیان گەیشتوە، بۆ  مانگەكانی دیكە جارێك هیچ دڵنیاییەك نیە.» ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: «ئەوەی جێگەی نیگەرانیە ئەم كارمەندانە سەرەڕای ئەوەی لەكاتە سەختەكاندا فریای تەندروستی گەرمیان كەوتن، بەڵام دەیان جار داوامانكردووە بۆمان دابمەزرێنن، بەڵام تائێستا هیچ وەڵامێكمان وەرنەگرتووە». چۆمان ئەحمەد، بەڕێوبەری راگەیاندن و پەیوەندیەکان لەئیدارەی گەرمیان بەهاوڵاتی وت:» ئێمە ئاگاداری گرفتەكانی كارمەندانی نەخۆشخانەی قەڵاین و داواكارییەكانیانمان گەیاندووەتە ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتی تەندروستی و چەندین جار سەرپەشتیاری ئیدارەی گەرمیان قسەی لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەكاندا كردووە لەسەر ئەم بابەتەو هەوڵمانداوە دابمەزرێن، بەڵام تائێستا هیچ وەڵامێكی ئەوتۆمان وەرنەگرتوە لێیان».

نایدە ئەحمەد رۆژنامەی هاوڵاتی بەدواداچوون بۆ لێدوانێكی  بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی دەكات كەئاماژەی بۆ ئەوەكرد، حەفتا لەسەدی پارەی پزیشك و پزیشكی دەرمانساز حەڵال نیە بەهۆی ناردنی نەخۆش بۆ لای دەرمانخانەیەكی دیاریكراو، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی دەڵێت: ئەو بابەتەی كە دكتۆر سەباح وروژاندویەتی نازانم مەبەستی كوێیە، ئەگەر هەر سەرپێچیەك لەنێوان پزیشك و پزیشكی دەرمانساز هەبێت لێپێچینەوەی خۆمان دەكەین، هاوكات سەرۆكی لقی سلێمانی سەندیكای پزیشكانی كوردستان تەئكید دەكاتەوە: كە شتی واهەبووەو بانگی پزیشكەكەشمان كردووە. رۆژی یەكشەممە پانزەی كانوونی دووەم  دكتۆر سەباح هەورامی بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی سلێمانی، لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەونی رایگەیاند،  حەفتا لەسەدی پارەی پزیشك و پزیشكی دەرمانساز حەڵال نیە لەهەموو عێراق و هەرێمی كوردستان، چونكە ناردنی نەخۆش لەلایەن پزیشكێكەوە بۆ دەرمانخانەیەكی دیاریكراو بابەتێكی چارەسەرنەكراوەو دەڵێت: لەبەرئەوەی رێكەوتنەكە لەنێوان پزیشك و پزیشكانی دەرمانسازە ئەوە لەسەرشانی نەخۆش دەكەوێت، بەڵام ئەگەر حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان بەداتایەك نرخی دەرمان و پشكنینەكان یەكبخەن و لایەنێك چاودێری نرخەكان بكات، ئەوا رێكەوتنی نێوان ئەو دوو لایەنە هەڵدەوەشێتەوەو نرخەكان جێگیر دەكرێن. لەبەرامبەردا وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی هەرێم دەڵێت: ئەو بابەتەی كە دكتۆر سەباح وروژاندویەتی نازانم مەبەستی كوێیە، بەڵام ئەگەر هەر بابەتێكی لەوشێوەیە هەبێت بەڕەوای نازانین و لەلایەن لیژنەكانەكانی سەر بەوەزارەت  چاودێری و بەدواداچوونی بۆ دەكەین، ئەگەر هەر سەرپێچیەك لەنێوان پزیشك و پزیشكی دەرمانساز هەبێت لێپێچینەوەی خۆمان دەكەین. ئاسۆ حەوێزی، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی بەهاوڵاتی راگەیاند:» هەرچەندە ئێمە قسەی زۆرمان لەسەر ئەم بابەتە كردووە  كەمامەڵەی نێوان پزیشك و پزیشكی دەرمانساز یا هەر بابەتێكی ناتەندروست هەبێ دەبێت بنبڕبكرێت بەڕێكەوتن لەگەڵ سەندیكاكان»، وتیشی:»ئەو بابەتەی كەدكتۆر سەباح وروژاندویەتی نازانم مەبەستی كوێیە، بەڵام ئەگەر هەر بابەتێكی لەوشێوەیە هەبێت بەڕەوای نازانین و لەلایەن لیژنەكانی سەر بەوەزارەت چاودێری و بەدواداچوونی بۆ دەكەین، ئەگەر هەر سەرپێچیەك لەنێوان پزیشك و پزیشكی دەرمانساز هەبێت لێپێچینەوەی خۆمان دەكەین». دكتور ئاسۆ دەڵێت: «دەبوو دكتۆر سەباح كەقسەی لەسەر بابەتێكی لەم شێوەیە كردووە دیاری بكردایە مەبەستی چ شوێنێكە، بۆیە ئەگەر كارێكی لەم شێوەیەش هەبێت ناتوانین بەشێوەی رێژەیی بڵێین 70 لەسەدی كاری پزیشك و پزیشكی دەرمانساز دروست نییە، بۆیە ئێمە بەهیچ شێوەیەك كاری لەو شێوەیە قبووڵ ناكەین، چونكە ئەمە لەكۆتاییدا بارگرانی  لەسەرشانی خەڵك دروستدەكات، بۆیە ئەگەر سكاڵایەك سەد لەسەد  هەبێت لەسەر ئەم بابەتە دەبێت بكرێت بەكتابی رەسمی و لەوەزارەت بەشی یاسامان هەیە، بەنموونە ئەگەر سكاڵاكە لەبەڕێوەبەرایەتی سلێمانی بێت و بدرێت بەوەزارەتی تەندروستی  ئێمەش لەو شوێنەی كەمامەڵە لەنێوان ئەو لایەنە یا ئەو كۆمپانیایەی دەرمان دەهێنێت و بەڵگەی تەواومان هەبێت بەدڵنیاییەوە لێپێچینەوەی خۆمان دەكەین». هاوكات سەرۆكی سەندیكای پزیشكانی سلێمانی دەڵێت: ئێمە وەك سەندیكای پزیشكان هەر پزیشكێك رێكەوتن لەگەڵ  پزیشكێكی دەرمانساز بكات وەك سەندیكا بانگی پزیشكەكە دەكەین و لێپێچینەوەی لەگەڵ دەكەین. دكتۆر تەها عوسمان مەحوی، سەرۆكی لقی سلێمانی سەندیكای پزیشكانی كوردستان بەهاوڵاتی راگەیاند: ئێمە وەك سەندیكای پزیشكان هەر پزیشكێك رێكەوتن لەگەڵ پزیشكێكی دەرمانساز بكات وەك سەندیكا بانگی پزیشكەكە دەكەین و لێپێچینەوەی لەگەڵدەكەین، ئاگاداری سەندیكای دەرمانسازانیش دەكەین ئەوانیش لێپێچینەوە لەگەڵ دەرمانسازەكە بكەن»، سەرۆكی لقی سلێمانی سەندیكای پزیشكان وتیشی: «شتی واهەبووەو گومان هەبووە و بانگی پزیشكەكەمان كردووە، بەڵام بەڵگەی تەواومان دەستنەكەوتوە كەبتوانین بەبەڵگە بیسەلمێنین».    

هاوڵاتی    رووبەڕووبوونەوەی چەكدارییەكی گوندی (ئەلبو زوید) لەپارێزگای موسەننای باشوری عێراق كەزیاتر لە 10 كاتژمێری خایاندو تیایدا چەند بازرگانێكی ماددەی هۆشبەر رووبەڕووی هێزە ئەمنییەكانی عێراق بوونەوەو دووئەندامی ئەو هێزانەیان كوشت و 17 ئەندامی دیكەشیان برینداركردو خۆشیان هەڵهاتن، جارێكی تر پرسی ماددەی هۆشبەرو بازرگانیكردن بەو ماددەیەی لەعێراقدا هێنایەوە بەرباس و حكومەتی عێراقی ناچاركرد هەنگاوی بەپەلە بگرێتەبەرو بڕیارو رێنمایی نوێ دەربكات. بەپێی زانیارییە ئەمنییەكان كەسانی دەستڕۆیشتوو و حزب لەپشت دیاردەی بازرگانیكردنن بەماددەی هۆشبەرەوەن و دەرچوون و هەڵاتنی ئەو تاوانبارانەش هەر لەلایەن ئەو كەس و حزبانەوە بووە كەخەریكی ئەو بازرگانیەن. لەدوای ساڵی 2003ەوە پرسی ماددەی هۆشبەر لەعێراقدا بووەتە پرسێكی جددی و سەرەڕای هەموو هەوڵە حكومییەكان بۆ رێگەگرتن لەهاتنە ناوەوەی ئەو ماددەیە بەهەموو جۆرەكانیەوە بۆ عێراق، كەچی رۆژ لەدوای رۆژ ژمارەی بەكارهێنەران و بازرگانان بەو ماددەیەوە زیاتر دەبێت و كۆمەڵگای عێراقی شێواندووەو عێراق بووەتە یەكێك لەو وڵاتانەی كە بەشێوەیەكی بەربڵاوی ئەو ماددەیەی تیادا بەكاردەهێنرێت، بەجۆرێك تەنانەت بووەتە رێڕەوێكیش بۆ تێپەڕاندنی ئەو ماددەیە بۆ ئوردون و سوریاو وڵاتانی دیكەی كەنداوو وڵاتانی ئەوروپا. بەپێی لێدوانی بەرپرسانی وەزارەتی ناوخۆی عێراق رۆژانە بەكارهێنەران و بازرگانانی ماددەی هۆشبەر دەستگیردەكرێن و رووبەڕووی دادگا دەكرێنەوە، بەڵام ئەمە رێگای تەواوەتی نەگرتووە لەو گرفتەو ژمارەی بەكارهێنەران تادێت زیاتر دەبێت. بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی ناوخۆ لەساڵی 2022 زیاتر لە 14 هەزار كەس بەتۆمەتی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەو ماددەیەوە دەستگیركراون كە 500 كەسیان ژن و گەنجانی خوار تەمەن 18 ساڵن، ئەمە لەكاتێكدا لەساڵی 2019 زیاتر لە 11 هەزار كەس دەستگیركراون، هاوكات ساڵانە دەیان تۆن لەو ماددەیە لەناودەبرێن. جوگرافیای بڵاوبوونەوەی ئەم ماددەیەش لەناوچە هەژارو كەمدەراتەكانی بەغداو باشووری عێراقدایەو لەناو هەردوو رەگەزدا بڵاوە، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی تەندروستیش لەساڵی رابووردوودا چوار هەزارو 500 كەس كە تەمەنیان لەنێوان 15 بۆ 30 ساڵیدایە لەسەنتەرەكانی چارەسەركردنی توشبووانی ماددەی هۆشبەر چارەسەریان وەرگرتووە. هەژاری و بێكاریش هۆكاری سەرەكی بڵاووبوونەوەی ماددەی هۆشبەرن لەعێراقدا، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی كاروكاروبای كۆمەڵایەتیش چوار ملیۆن بێكار لەعێراقدا بوونیان هەیە، وەزارەتی پلاندانانیش جەخت لەوەدەكاتەوە لەسەدا 14ی گەنجانی عێراق بێكارن و هیچ سەرچاوەیەكی داراییان نییە. لەساڵانی پێشووتردا عێراق یەكێك بووە لەو وڵاتانەی كە لەڕووی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەماددەی هۆشبەرەوە زۆر پاكبووەو یاسایەكی زۆر توندی بۆ ئەو پرسە هەبووە، بەڵام بەهۆی لاوازی دەسەڵاتی ئێستاو كرانەوەی سنوورەكان و لێنەپرسینەوەوە ئێستا عێراق لەو پرسەدا دۆسیەیەكی خراپی هەیەو بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەو ماددەیە لەپەرەسەندندایە. بەبڕوای شارەزایانی یاسا ئەم یاسایەی كەئێستا هەیە بۆ ئەو پرسەو لەساڵی 2017 دەرچووە هۆكاری زیادبوونی ئەو دیاردەیەیەو چەندین كەموكورتی و كەلێنی تیادایەو واپێویست دەكات هەمواربكرێتەوە، بۆ نموونە بەپێی یاسای ماددەی هۆشبەری ساڵی 1966 ئەوەی ئەو ماددەیە بەكاربهێنێت 15 ساڵ زیندانی دەكرا ئەمە لەكاتێكدا لەو زەمەنەدا بەكارهێنانی ئەو ماددەیە ئاوا بڵاونەبوو، بەڵام بەپێی ئەم یاسایەی هەیە (ساڵی 2017) سزای بەكارهێنەر ساڵێك بۆ دوو ساڵە، یاخود سزایەكی داراییە تادەگات بە 10 ملیۆن دینار. ئەم سزایەش بارتەقای تاوانەكە نییە كەدووەم تاوانە لەجیهاندا، بەپێچەوانەی یاسای پێشوو كە بەكارهێنەرو بازرگانیكردن بەو ماددەیە تاوان بوو نەك كەتنێكی بچووك و قورسترین سزای هەبوو، هەربۆیە ئێستا پرۆژە یاسایەكی دیكە لەپەرلەماندا هەیە كە خۆی لەسزای توندو دابینكردنی نەخۆشخانەو بڕینی سەرچاوەكانی هێنانی ئەو ماددەیە بۆ عێراق و توندوتۆڵكردنی سنوورەكان و بازرگانی ناوخۆیدا دەبینێتەوە.

هاوڵاتی  ناڕەزایەتییە نێودەوڵەتییەكان دژی كۆماری ئیسلامی ئێران لە دوای مەرگی ژینا ئەمینی چوەتە قۆناغێكی مێژوییەوە و بەریتانیا وەك یەكەم وڵات باڵیۆزی خۆی لە تاران كشاندەوە و ئەمریكا مەرگی رێككەوتنی ئەتۆمیی لەگەڵ تاران راگەیاند و لە ئاستی ناوخۆشدا هەڵوەرینی پەل و پۆی دەسەڵات دەستی پێكردوە و سوپای پاسداران لەبەردەم گەورەترین سزای ئەوروپادایە. ئەگەرچی شەقام و گۆرەپانەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران ماوەیەكی كەمە خۆپیشاندانی بەرفراوانی بەخۆیەوە نەبینیوە بەڵام ئاستی هەڵوێستە نێودەوڵەتییەكان لە بەرامبەر كۆماری ئیسلامی ئاماژەیە بە كاریگەریی ئەو ناڕەزایەتییانە كە 124 رۆژە بەردەوامە و بەرپرسێكیش حاشا لەوە ناكات ئەگەر دۆخی وڵاتەكە بەم شێوەیە بەردەوام بێت بایكۆتی سیاسیی لە ئاستی نێودەوڵەتیدا دژی تاران دەست پێدەكات. ئێران لە ڕوی سیاسیی و سەربازیی و سەرمایەوە لەبەردەم بایكۆت و سزادایە بە جۆرێك لە دوای خۆپیشاندانەكانەوە هیچ ئاسۆیەكی رون لە كۆماری ئیسلامیدا بەدی نەكراوە و هیچ دەرگایەكیشی بە مەبەستی دەربازبون بەڕویدا نەكراوەتەوە و ئەوەش وای كردوە ئەو كۆمارە لە ناوخۆدا روبەڕوی هەڵوەرین و وقوڵبونەوەی ناكۆكییەكان ببێتەوە. بەرپرسێكی كۆماری ئیسلامی رایگەیاندوە؛ بایكۆتی سیاسیی و دیپلۆماسی هەڕەشە لە دەسەڵاتی وڵاتەكەی دەكات و بەرپرسێكی دیكەش پێشنیار دەكات دەسەڵاتدارانی تاران كارێك نەكەن كە خەڵكی وڵاتەكە هاوشێوەی سەردەمی پاشایەتی خۆشحاڵبن بە رۆیشتن و نەمانی كۆماری ئیسلامی ئێران و بەرپرسەكانیان. بە گشتی ئەوەی بەدی دەكرێت ئەنجامی چوار مانگ ناڕەزایەتی و رژانی خوێنی دەیان كوڕ و كچی گەنجی رۆژهەڵاتی كوردستان و لەسێدارەدانی دەستگیركراوانە كە كۆماری ئیسلامی ئێران چاوەڕێی نەدەكرد تا ئەو ئاستە كۆڵەكەكانی بهەژێنێت و شەمەندەفەرەكی بوەستێنێت. بە پێی دوایین ئامار كە ناوەندی هەرانا بۆ مافەكانی مرۆڤ بڵاوی كردوەتەوە ژمارەی كوژراوانی ناڕەزایەتییەكانی ئێران بۆ 524 كەس بەرز بوەتەوە كە 71 كەسیان تەمەنیان لە 18 سال كەمترە. سوپای پاسداران لە بەردەم گەورەترین سزای ئەوروپا سەرەڕای ئەوەی ئێران خاوەنی ژمارەیەكی زۆر لە پۆلیسی دژە خۆپیشاندان و چالاكیی مەدەنییە بەڵام لە ماوەی ناڕەزایەتییەكاندا زیاترین ئەندامی سوپای پاسداران لە بەرەنگاربونەوەی گەنجان و خۆپیشاندەراندا كوژراون بە جۆرێك لە كۆی ئەو 69 ئەندام و چەكدارە ئەمنییانەی كە كوژراون 51 كەسیان ئەندامی سوپای پاسداران بون. ئەمیر حاجی زادە، فەرماندەی هێزە ئاسمانییەكانی سوپای پاسداران رون و رەوان دانی بەوەدا ناوە كە بۆ سەركوتی خۆپیشاندەران سودیان لە رێ و رێبازەكانی قاسم سولەیمانی لە سوریا وەرگرتوە. زۆربەی شارەزایانی سیاسی ناوخۆی ئێران و دەرەوە لەو بڕوایادان وڵاتانی رۆژئاوا بە تایبەت ئەوروپا دەتوانن بە دو كارتی فشاری سەرەكیی ئاستی سەركوتەكانی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی لە دژی ناڕەزایەتییەكان و خەڵكی وڵاتەكە كەم بكەنەوە كە ئەویش بایكۆتی دیپلۆماسی و سوپای پاسداران وەك تیرۆریست لەقەڵەم بدەن. نزیكەی دوو مانگە بابەتی ئەوەی كە سوپای پاسداران بخرێتە لیستی تیرۆرەوە لە ئەوروپا و وڵاتانی رۆژئاوا گەرمە بەڵام تەنها وڵاتی رۆژئاوایی كە ئەو كارەی كردبێت ئەمریكایە كە لە ساڵی 2019 ئەو سوپایەی خستە لیستی تیرۆرە و دوای ئەویش سەرەڕای ئەوەی وڵاتی كەنەدا رایگەیاند بەهۆی سەركوتی ناڕەزایەتییەكانەوە 10 هەزار ئەندامی سوپای پاسدارانی سزا داوە و گەشتی بۆ وڵاتەكەی لێ قەدەغە كردون و دەست بەسەر ئەژمارە بانكییەكان و سامانەكانی بەرپرساندا دەگرێت بەڵام تا ئێستا جگە لە ئەمریكا هیچ وڵاتێكی رۆژئاوایی سوپای پاسدارانی نەخستوەتە لیستی تیرۆری وڵاتەكانیانەوە. پێكهاتە و دەسەڵاتی سوپای پاسداران ناوی تەواوی سوپای پاسداران (سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی)یە كە هێزی ئاسمانی، دەریایی، بۆشای ئاسمان، قودس، بەسیج لەخۆ دەگرێت و هەر یەكەیان ئەركی دیاریكراوی خۆیان هەیە و تەنانەت كاری ئابوریی و بازرگانیی دەكەن و هەندێك سەرچاوەی ئاماری ئێران ئاماژە بەوە دەكەن 40%ئابوریی وڵاتەكە لەژێر كۆنتڕۆڵی ئەو سوپایەدایە كە بە ملیارەها دۆلار دەخەمڵێنرێت و لە بەرامبەردا سوپا رەتی كردوتەوە سەرمایەكەیان گەورە بێت و دەڵێت هەمو سەرچاوە داراییەكانیان 1% ئابوریی وڵاتەكەیە. دەسەڵاتەكانی سوپای پاسدارن بە شێوەی هەرەمییە و عەلی خامنەیی كە رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێرانە هاوكات فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكان و سوپای پاسدارانە لە لوتكەی ئەو هەرەمەدایە و دوای ئەو فەرماندەی گشتی سوپا و دواتر سەرۆكی ناوەندەكان زۆرترین دەسەڵاتیان هەیە. ئەو سوپایە لە بنەمادا حكومەتێكە لە ناو دەسەڵاتی ئێران و چونكە بە پێی پەیڕەوی ناوخۆی سوپای پاسداران؛ ئەركی سەرەكیی ئەو هێزە چەكدارییە پارێزگارییە لە بەرژەوەندییەكانی دەسەڵاتی ئیسلامی و كۆماری ئیسلامی لە ناوخۆی ئێران و هەر شوێنێك كە پێویست بكات واتە ئەو سوپایە سنورێكی رون و ئاشكرای بۆ جموجۆڵەكانی نییە و خۆی دەستكراوە كردوە لە هەوڵەكانی.  ئەمەش لە كاتێكدایە زۆربەی شارەزایان پێیان وایە ئەو هێزە كە دەبو سەروەریی خاكی ئێران بپارێزێت بەڵام ئەمڕۆ بە دەستوەردانەكانی لە وڵاتانی دیكەدا بوەتە هۆی ئەوەی سەروەریی ئێران و وڵاتان بخاتە مەترسیی گەورەوە چونكە لە عێراق هاوشێوەی خۆی دروست كردوە كە پێی دەوترێت (حەشدی شەعبی) و لە سوریا هاوشێوەیەكی دیكەی بە ناوی (جەیشی وەتەنی) و لە یەمەن بەهەموشێویەك هاوكاریی گروپی (ئەنساروڵڵا)ی سەر بە حوسییە شیعەكان دەكات و جگە لە دروستكردنی ئەم هاوشێوانە، لەكەس شاراوە نییە هاوكاریی هێزە چەكدارەكانی (حیزبوڵڵا)ی لوبنان و چەكدارەكانی فەڵەستین دەكات بۆیە رەنگە سزادانی ئەو سوپایە گەورەترین گورزی مێژویی بێت لە كۆماری ئیسلامی و دەسەڵات لە ئێران. ئاڵنگارییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران  ساڵانێكە ژمارەیەك لە كەسوكاری سەركردەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران با ئاشكرا یان نهێنی دەستبەرداری ئەو كۆمارە دەبن بەڵام ئەمساڵ و لە كاتی ناڕەزایەتییەكاندا وازهێنان و دەستبەرداربونی خانەوادە و بنەماڵەكانی رێبەر وەك لوتكەی دەسەڵات و وەزیر و بەرپرسی باڵای گرتەوە. هەر لە بنەماڵەی عەلی خامنەیی، بەدریە خامنەیی، تاقانە خوشكی رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران حاشای لە براكەی و كۆماری ئیسلامی ئێران كرد و بەوەش نەوەستایەوە و رایگەیاند 13 ساڵە نە بروای بە براكەی و نە دەسەڵاتەكە نەماوە كە ئەو بڕیارەش پێدەچێت لە ژێر كاریگەریی دەستگیركردنی فەریدە مورادخانی، كچی بەدریە و خوشكەزای خامنەیی بێت كە بە تۆمەتی هەوڵدان بۆ تێكدانی ئاسایشی وڵات و بانگەشە لە دژی كۆماری ئیسلامی زیاتر لە مانگێكە لە زینداندایە. سەرەڕای ئەوانەش لەسێدارەدانی عەلیڕەزا ئەكبەری كە فەرماندەی پێشوی سوپای پاسداران و راوێژكاری وەزیری پێشوتری بەرگریی كۆماری ئیسلامی بو بە یەكێكی دیكە لە هەڵوەرینی لق و پۆپەكانی كۆماری ئیسلامی ئەژمار دەكرێت كە پێدەچێت سەری عەلی شەمخانی، ئەمینداری ئێستای ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی كۆماری ئیسلامی ئێران بخوات. سەرچاوەكانی سوپای قودس سەر بە سوپای پاسداران بڵاویان كردوەتەوە كە عەلی شەمخانی لە پۆستەكەی لادەبرێت و لە بەرامبەردا سەرچاوكانی نزیك لە ئەمینداری ئەنجومەنی باڵای ئاسایش ئەو دەنگۆیانەیان رەت كردوەتەوە كە ئەوەش ئاماژەی ململانێكانی بەرپرسان و فەرماندەكانی كۆماری ئیسلامی لە چوارچێوەی خێزان و حوكمڕانیدا نەماوە و بە ئاشكرا لە میدیا و سۆشیال میدیاكانیان جاڕی شەڕی راگەیاندن و تێكشكاندنی یەكتر دەدەن. عەلی شەمخانی كە پێشتر وەزیری بەرگریی ئێران بوە و عەلیڕەزا ئەكبەری راوێژكاری سەرەكیی بوە، بە ئەگەری زۆر بڕیاری دورخستنەوەی دەدرێت چونكە ئەكەبەری بە تۆمەتی سیخوڕی بۆ دەزگای هەواڵگریی بەریتانیا لە لایەن دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامییەوە لەسێدارە درا. ئەكبەری كە هەڵگری رەگەزنامەی بەریتانی بو لە لایەن ئێرانەوە دەیان بەڵگەی لەسەر بڵاو كراوەتەوە كە دەستی هەبوە لە ئاشكراكردنی پلانەكانی كۆماری ئیسلام بۆ دەربازبون و خۆدزینەوە لە سزا نێودەوڵەتییەكان و هاوكات زانیاریی لەسەر موحسین فەخریزادە كە بە باوكی ئەتۆمیی ئێران ناودەهێنرا رادەستی وڵاتان كردوە و هەر ئەوەش بوەتە هۆی ئەوەی فەخریزادە لە ساڵی 2020 و لە هێرشێكی ئاڵۆز و ورددا لە ناوخۆی ئێران لە لایەن ئێسرائیلەوە بكوژرێت. تەلەفیزیۆنی فەرمیی ئێران راپۆرتێكی بڵاو كردوەتەوە كە وەزارەتی هەواڵگریی ئێران زیاتر لە دو ساڵ بوە گومانی لە ئەكبەری هەبوە تا توانیویانە بە چاودێرییكردنی ئەو بەرپرسە، بیسەلمێنن كە لە بەرامبەر وەرگرتنی نزیكەی دو ملیۆن دۆلاردا زانیاریی نهێنی بە دەزگای هەواڵگریی بەریتانیا ناسراو بە ئێم ئای شەش(MI6) فرۆشتوە. لە چوارمانگی ناڕەزایەتییەكاندا زۆرترین ناكۆكیی ناو بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران ئاشكرابوە و لە میدیاكانی جیهانیش بە كەوتنی دۆمینەكانی ئەو كۆمارە وەسف دەكرێن بە زمانێكی دیكە ناڕەزایەتییەكان گەڵای بەختی وەراندون و رۆژانە ناكۆكیی بەرپرسان قوڵتر دەبێتەوە و باڵی ریفۆرمخوازی كۆماری ئیسلامیش پێچەوانەی ناڕەزایەتییەكانی رابردو زۆر بێدەنگن ئەگەرچی بەشێك لەو بێدەنگییە پەیوەستە بەوەی گەورەترین ترسیان لە كۆتایی سیستمی كۆماری ئیسلامی لە ئێران هەیە بەڵام ناكۆكییەكان وای كردوە بواری سەرهەڵدانی زۆر بەو باڵە لە ناوخۆی وڵاتەكە نەدرێت. پێشتر لە میدیا فەرمییەكانی ئێران وا بڵاو كرایەوە كە 227 پەرلەمانتار لە كۆی 290 پەرلەمانتار لە بەیاننامەیەكدا داوایان كردوە ئەوانەی لە ناڕەزایەتییەكاندا دەستگیركراون دەستبەجێ لەسێدارە بدرێن بەڵام رۆژنامەی (شەرق) كە نزیكە لە باڵی ریفۆرمخوان بڵاویكردوەتەوە ئەو ژمارەیە تەنها بانگەشەیەكی میدیایی بوە چونكە بە پێی بەڵگەكان تەنها نزیكەی 100 كەس ئەو بەیاننامەیان واژۆ كردوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە تا ئێستا ئەو زانا ئاینییانەی شیعە كە خاوەنی پێگەن و وەك مەرجەع و لێوەگەڕی شیعە لەقەڵەم دەدرێن هیچ جۆرە دژایەتییەكیان بۆ ناڕەزایەتییەكان و دژی خەڵك یان تەنانەت بۆ پشتیوانیی لە دەسەڵاتی ئێستای كۆماری ئیسلامی دەرنەبڕیو كە ئەوەش بۆ زانا ئاینییەكانی شیعە لە عێراق و بە تایبەت لە بێدەنگیی عەلی سیستانی زیاتر زەق دەبێتەوە. خۆپیشاندانی مێژویی ئەوروپا دژی سوپای پاسداران  رۆژی دوشەممە بە بەشداریی ژمارەیەكی بەرچاو لە چالاكوانان و دانیشتوانی كورد و ئێرانی لە ئەوروپا، خۆپیشاندان دژی سوپای پاسدارانی ئێران لە بەردەم پەرلەمانی ئەوروپا لە شاری ستراسبۆڕگ لە فەڕەنسا بەڕێوچو و سەرۆكی پەرلەمانی ئەوروپا لە خۆپیشاندانەكەدا رایگەیاند دەبێت بەرپرسانی سێدارە و سەركوت لە ئێران سزا بدرێن. خۆپیشاندەران بە رێپێوان چونە بەردەم پەرلەمانی یەكێتی ئەوروپا لە شاری ستراسبۆرگ و داوای سزادانی سوپای پاسداران و ئەو بەرپرسانەی كۆماری ئیسلامی ئێرانیان كرد و رۆبێتا مێتسۆلا سەرۆكی پەرلەمانی یەكێتی ئەوروپا لە وتارێكدا بۆ خۆپیشاندەران رایگەیاند؛ دەبێت بەرپرسانی سەركوت و سێدارە بكەونە بەردەم بەرپرسیارەتییەوە و ئەوروپا لەو پێناوەدا هەمو هەوڵێك دەدات. مێتسۆلا وتی: خۆپیشاندەران لە شوێنە راست و دروستەكەی مێژودا وەستاونەتەوە و هاوڵاتییانی ئێران مێژوییان دروستكردوە بۆیە ئەوروپا پشتیوانیان لێدەكات. پۆلیسی فەڕەنسا رایگەیاندوە؛ ژمارەی بەشداربوانی ئەو خۆپیشاندان و رێپێوانە زیاتر لە 12 هەزار كەس بوە و ئەوەش یەكێكە لە گەورەترین خۆپیشاندانەكانی مێژوی شاری ستراسبۆرگ كە لە زۆربەی شارەكانی دیكەی ئەوروپاوە چالاكوانانی كورد و ئێرانی و ئەوروپی بەشدارییان تێدا كردوە.  بایكۆتی سیاسی و دیپلۆماسی كۆماری ئیسلامی بەڕێویە محەمەد سەدر، ئەندامی ئەنجومەنی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران بە رۆژنامەی (ئیعتماد)ی چاپی وڵاتەكەی راگەیاندوە؛ ئەگەر سیاسەتە هەڵەكان لە ناوخۆی ئێران بەردەوامبێت بە ئەگەری زۆر ژمارەیەك لە وڵاتانی رۆژئاوا بە تایبەت ئەوروپا باڵیۆزەكانیان لە تاران بكشیێننەوە و باڵیۆزەكانی كۆماری ئیسلامیش لە وڵاتەكانیان دەربكەن. زۆربەی وڵاتانی رۆژئاوا بە تایبەت بەریتانیا و ئەمریكا و فەڕەنسا و ئەڵمانیا دژایەتیی رون و ئاشكرای خۆیان دەربڕیوە دژی سەركوت و سێدارە لە لایەن دەسەلاتی ئێرانەوە، لەندەن رۆژی یەكشەممە (14/1/20223) رایانگەیاند لە كاردانەوەی لەسێدارەدانی عەلیرەزا ئەكبەری جێگری پێشوتری وەزیری بەرگری ئێران كە هەڵگری رەگەزنامەی بەریتانی بوە باڵیۆزەكەیان لە تاران كشاندوەتەوە. وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا رونی كردوەتەوە ئەو كشانەوەیە كاتییە و بە مەبەستی راوێژ دەبێت بۆ بڕیاردان لەسەر دەسەڵاتی تاران كە ئەوەش ئاماژەیەكی دیكەیە كە هاوشێوەی ئەوروپا ئامادەكاریی دەكەن بۆ سەپاندنی سزای كاریگەر دژی دەسەڵاتی ئێران. ئێران تەنها چەند كاتژمێرێك دوای داواكاریی ئەمریكا بۆ راگرتنی سزای لە سێدارەدان، ئەكبەری لەسێدارەدا بۆیە ئەو بێباكییە بە دڵنیاییەوە لە لایەن واشنتۆنە بێ وەڵام نابێت بە تایبەت كە ئەو بەرپرسەی پێشوی سوپای پاسداران و كۆماری ئیسلامی هەڵگری رەگەزنامەی بەریتانی بوە و لەندەن بە توندی و بە راشكاوی رایگەیاند؛ وەڵامی توندی بۆ ئەو هەنگاوەی ئێران دەبێت. بەریتانیا و ئەمریكا كە دژی لەسێدارەدانی چوار گەنجی دەستگیركراوی ناڕەزایەتییەكان هەڵوێستیان دەربڕیبو ئاستی كاردانەوەكانیان بە ئاستی لەسێدارەدانی ئەكبەری توندنەبو و ئەوەش دەرخەری ئەو راستییەیە ئەو دوو وڵاتە هاوپەیمانەی رۆژئاوا چیتر سەر زارەكی و تەنها بە لێدوان دژی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی هەڵوێست دەرنابڕن و هەنگاوی كردارییان دەبێت.  

هاوڵاتی سوریا بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ توركیا مەرجێكی قورس بۆ ئەنقەرە دیاری دەكات، توركیاش لەگەڵا ئەوەی دەڵێت بەردەوامی بەپرۆسەی دانوستانەكان دەدەن، بەڵام باس لەوەشدەكات ئۆپراسیۆنی زەمینی بەگوێرەی ئاستی هەڕەشەكان ئەگەرێكی كراوەیە، ئەمریكاو بەریتانیاش دژی پرۆسەی ئاساییبوونەوەی ئەنقەرەو دیمەشقن، هاوكات مەزلۆم كۆبانێ دەڵێت: روسیا هەوڵدەدات كێشەكانی ئێستا لەسوریا چارەسەر بكات بەنزیككردنەوەی توركیاو رژێمی سوریا، بەڵام باوەڕم بەوە نییە كە ئەم جۆرە هەوڵانە سەركەوتوو بن. لەكاتێكدا كەتوركیا سوورە لەسەر هەڵوێستەكەی و دەیەوێت ئەنجامێك بەدەستبهێنێت، بەڵام سوریا مەرجێكی قورسی خستە بەردەمی كەجێبەجێكردنی بۆ ئەنقەرە كارێكی ئاسان نابێت، ئەویش كۆتاییهێنانە بەدەستوەردانی سەربازیی توركیا لەخاكی سوریا. پێشتر رژێمی سوریا بەشێوەیەكی روون و ئاشكرا لەسەر ئاستی باڵادا هەڵوێستی خۆی دەرنەبڕیبوو، بەڵام لەگەڵ سەردانی حسێن ئەمیر عەبدوڵلاهیان وەزیری دەرەوەی ئێران بۆ دیمەشق لە ١٤ی ئەم مانگەدا، رژێمی سوریا بەبوێرانە مەرجی سەرەكی خۆی بۆ بەردەوامی دانوستانەكانی لەگەڵ ئەنقەرە خستەڕوو كەئەویش پاشەكشێكردنی سوپای توركیایە لەنێو خاكی سوریادا.   ئەسەد: پێویستە توركیا كۆتایی بەداگیركەری بهێنێت ئاژانسی هەواڵی سانای سەر بەڕژێمی سوریا، ناوەڕۆكی كۆبوونەوەكەی بەشار ئەسەد سەرۆكی سوریاو حسێن ئەمیر عەبدوڵلاهیان وەزیری دەرەوەی ئێرانی ئاشكراكرد، كەبەشێكی تایبەت بووە بەدانوستانەكانی نێوان دیمەشق و ئەنقەرە. ئاژانسەكە رایگەیاندووە، هەرچەندە عەبدوڵلاهیان ئاماژەی بەوەكردووە كە تاران بەئەرێنی لەدانوستانەكانی نێوان ئەنقەرەو دیمەشق دەڕوانێت و پێیوایە لەبەرژەوەندی هەردوولادا دەبێت، بەڵام بەشار ئەسەد لەمیانی كۆبوونەوەكەدا سووربووە لەسەر ئەوەی دیمەشق هیچ هەنگاوێك نانێت بۆ دانوستان لەگەڵ توركیا، ئەگەر دەست لەپاڵپشتیكردنی گروپە توندڕەوەكان هەڵنەگرێت و سەربازانی نەكشێنێتەوە كە ئەو گروپانەی وەك تیرۆریست و سوپای توركیاشی وەك داگیركەر لەقەڵەمداوە. هەمان رۆژ، فەیسەل میقداد وەزیری دەرەوەی سوریاش كەچاوی بە عەبدوڵلاهیان كەوتووە، لەبارەی پرسی دانوستانەكانی توركیاو سوریا قسەی كرد، میقدادیش پێداگری لەسەر كۆتاییهێنان بەئۆپراسیۆنە سەربازییەكانی توركیاو پشتگیریكردن لەگروپە توندڕەوە جیهادییەكان لەنیو خاكی سوریا كرد. لەلایەكی دیكەوە رۆژنامەی ئەلعەرەبی سعودی، راپۆرتێكی لەبارەی هەوڵەكانی توركیا بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندیەكانی لەگەڵ سوریا بڵاوكردەوەو ئاماژەی بۆ ئەوەكردووە: بەشدار ئەسەد مەرجی بۆ كۆبوونەوە لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا هەیەو ئەسەد پێیوایە، پێویستە لەهەنگاوی یەكەمدا، ئەردۆغان پاشەكشێ بەسەربازانی لەئیدلب، عەفرین و ناوچە داگیركراوەكانی دیكە بكات. رۆژنامەكە ئەوەشی خستووەتەڕوو، كێشەی سەرەكی دیمەشق ئەوەیە كەبەرپرسانی توركیا لێدوانی توندیان لەدژی سەرۆكی سوریا داوەو لەڕێگەی گروپ و كەسانی نزیكی خۆیان، دەیانەوێت خاكی سوریا كۆنتڕۆڵ بكەن و بەردەوامی بەئۆپراسیۆنە سەربازییەكان دەدەن و لەڕێگەی ئەو هەنگاوانە دەیانەوێت فشار دروستبكەن و وەك كارتێك لەدانوستانەكاندا بەكاریبهێنن. ئاژانسی هاواری نزیك لەخۆبەڕێوەبەری رۆژئاوای كوردستانیش لەبارەی پرسەكەوە، چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ دكتور عەلا ئەلسەفەری لێكۆڵەرو شرۆڤەكاری پرسی نێودوڵەتی نزیك لەڕژێمی سوریا ئەنجامداوە، ئەلسەفەری پێیوایە، هەوڵەكانی توركیا پەیوەندیان بەهەڵبژاردنەكانی ئەو وڵاتەوە هەیە، بەڵام سوریا گرنگی بەهەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی لەتوركیا نادات و بەلایەوە گرنگ نییە، ئەردۆغان سەربكەوێت یان ئۆپۆزسیۆن و دەڵێت: گرنگ ئەوەیە سوریا خاوەنی بەرنامەیەكی باشە بۆ كۆتاییهێنان بەهەبوونی توركیاو گروپە تیرۆریستییەكان لەنێو خاكەكەیدا.   توركیا تاوەكو ئێستاش بیر لەئۆپراسیۆنی زەمینی دەكاتەوە دوابەدوای كۆبوونەوەی عەبدوڵلاهیان و سەرۆك و بەرپرسانی رژێمی سوریا، ئیبراهیم كالن وتەبێژی سەرۆكایەتی توركیا بۆ ژماریەك میدیای جیهانی، لەبارەی پرسی دانوستانەكانی وڵاتەكەی لەگەڵ سوریا قسەی كرد. كالن سەرەڕای ئەوەی ئامادەیی وڵاتەكەی بۆ  دانوستان لەگەڵ رژێمی سوریا دەربڕی، بەڵام جارێكی دیكەو هەڕەشەی كردەوە. ئیبراهیم كالن وتی: توركیا بەردەوامی بەپرۆسەی دانوستانەكان دەدات كە لەكۆتایی مانگی كانونی یەكەمی ساڵی رابردوو لەمۆسكۆ دەستیپێكرد، بەڵام ئۆپراسیۆنی زەمینی بەگوێرەی ئاستی هەڕەشەكان ئەگەرێكی كراوەیە. ئیبراهیم كالن وتەبێژی سەرۆكایەتی توركیا لەكۆتایی قسەكانیدا رایگەیاند، هەرچەندە بڕیارە لەناوەڕاستی مانگی شوباتدا، وەزیرانی دەرەوەی هەردوولا كۆببنەوە، بەڵام پێدەچێت بەر لەكۆبوونەوەكە، وەزیرانی بەرگری هەردوو وڵات كۆبوونەوەیەك ئەنجامبدەن. ئامانجی توركیا لەسوریا لەبارەی هەوڵەكانی توركیا بۆ دانوستان لەگەڵ رژێمی سوریا، مستەفا قەرەسوو ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەری كۆما جڤاكێن كوردستان (كەجەكە) لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ میدیاكانی پەكەكە رایگەیاند، لەئێستادا ئامانجی دەوڵەتی توركیا لەناوبردنی مافی كوردە. ویستی رژیم لەناوببات، بەڵام وادیارە ئێستا وازی هێناوەو دەڵێت ئەمە ئامانجی ئێمە نییە. دەڵێت تاكە ئامانجمان نەهێشتنی «تیرۆرە». بێگومان روسیا رۆڵی هەیە لەم كۆبوونەوانەدا. روسیاش بەهۆی شەڕی ئۆكرایناوە لەدۆخێكی خراپدایە. لەبەرئەوەی گەیشتووەتە بنبەست وەك ناوبژیوانێك لەنێوان تورك و سوریادا مامەڵە دەكات، دەیەوێت بەپەیوەندییەكانی لەگەڵ دەوڵەتی تورك كێشەی خۆی لەشەڕی ئوكراینادا چارەسەربكات، بەم شێوەیە روسیا پشتیوانی لەدوژمنایەتی تورك دەكات بەرامبەر بەكورد. مستەفا قەرەسوو وتیشی: پێویستە لە روسیا بپرسین، ئایا تۆ هاوبەشی دوژمنایەتی توركیای بەرامبەر بەكورد؟ ئایا دەبیتە هاوبەشی دەوڵەتی توركیا؟ ئامانجی كورد دابەشكردنی سوریا نییە. كورد هیچ پلانێكی بۆ دابەشكردنی سوریا نییە. كورد دەیەوێت لەگەڵ حكومەتی دیمەشق چارەسەریەك بۆ قەیرانەكە بدۆزێتەوە.   پەیوەندیەكانی توركیاو سوریا مەزلۆم كۆبانێ فەرماندەی گشتی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ ماڵپەڕی ئەلمونیتەری ئەمریكی باسی هەوڵەكانی توركیا بۆ خۆنزیكردنەوە لە سوریا كرد و وتی، « روسیا هەوڵدەدات كێشەكانی ئێستا لەسوریا چارەسەر بكات بەنزیككردنەوەی توركیا و رژێمی سوریا، بەڵام باوەڕم بەوە نییە كە ئەم جۆرە هەوڵانە سەركەوتوو بن. رژێمی سوریا هەرگیز سازش لەسەر داواكارییەكانی خۆی ناكات. سەرەكیترینیان ئەوەیە كە توركیا هەموو سەربازەكانی لەخاكی سوریا بكشێنێتەوە و توركیا دەست لەپشتیوانیكردنی چەكدارەكانی ئۆپۆزسیۆنی سوننە هەڵبگرێت. بەهەمان شێوە باوەڕم بەوە نییە كە رژێمی سوریا ملكەچی داواكارییەكانی توركیا بێت بۆ دژایەتیكردنی خۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا. نە دەتوانێت و نە بارودۆخیشی رێگەی پێدەدات». هاوكات هوشیار ئوزسوی پەرلەمانتاری پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) لەبارەی كۆبوونەوەكانی سوریاو توركیا بۆ ئاژانسی هەواڵی فورات قسەی كرد، بەبۆچوونی ئوزسوی، ئاساییبوونەوەی پەیوەندیەكانی هەردوولا كارێكی ئاسان نابێت، بەهۆی ئەوەی بەریتانیاو ئەمریكا بەئاشكرا رایانگەیاند كە لەدژی پرۆسەكەن، بەو هۆیەوە ئەم پرسە لەدەستی ئەردۆغاندا نییە، لەسوریا شەڕێك هەیە كە ١٠ ساڵە بەردەوامە، ئەم دۆخە توركیا بەرەو روسیا پەلكێش دەكات، وڵاتانی رۆژئاواش ئەم هەنگاوە قبوڵ ناكەن، توركیا ئەندامی ناتۆیەو ئەردۆغان ناتوانێت، بەبێ رەچاوكردنی هەڵوێستی رۆژئاواییەكان بڕیار بدات. هوشیار ئوزسوی لەبەشێكی دیكەی قسەكانیدا ئاماژەی بەوەكرد كە توركیا سنورێكی ٩٠٠ كیلۆمەتری لەگەڵ كوردانی سوریادا هەیە، نابێت ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ سوریا لەسەر حسابی لەناوبردنی پێگەی كورد بێت، هەر دوژمنایەتیەك لەگەڵ كوردانی سوریا، كێشەی كوردانی توركیا قوڵتر دەكاتەوە.

شەنای فاتح سەنتەری میترۆ بۆ داكۆكی لەمافی رۆژنامەنووسان ئاماری پێشێلكارییەكانی بەرامبەر رۆژنامەنووسان بۆ ساڵی ٢٠٢٢ بڵاوكردەوەو ژمارەكانیش بەراورد بەساڵی ٢٠٢١ زیادیكردووە. لەشاری سلێمانی و لەمەراسیمێكدا، رۆژی ١٦ی كانوونی دووەمی ٢٠٢٢، سەنتەری میترۆ بۆ داكۆكی لەمافی رۆژنامەنووسان لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەڕاپۆرتێكدا بەناونیشانی «پارێزەرانی یاسا لەئەركەكانیان هەڵدەگەڕێنەوە، زەبروزەنگی هێزە ئەمنییەكان، یاسای رۆژنامەگەری پەكدەخات» ئاماری پێشێلكارییەكانی بەرامبەر بەڕۆژنامەنوسان بۆ ساڵی ٢٠٢٢ خستەڕوو. رەحمان غەریب، سەرۆكی سەنتەری میترۆ رایگەیاند: ساڵی ٢٠٢٢ رەفتاری هێزە ئەمنییەكان بەرامبەر رۆژنامەنووسان لەكاتی رووماڵكردنی رووداوەكاندا، گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتووە، لەزۆربەی ئەو رووداوانەی بەهای هەواڵییان هەیە، ئاستەنگ بۆ رۆژنامەنووسان دروستكراوە، دەستبەسەركردن بەبێ فەرمانی دادگا، توندوتیژی و شەق وەشاندن، پەلاماردانی راگەیاندنكاران و توندكردنیان لەبنكەكانی هێشتنەوەی پۆلیس و زنیدانی ئاسایش، هەڕەشەكردن و تۆقاندن، جیاكاری و پێنەدانی زانیاری، تەنانەت هەندێك رۆژنامەنووس پێش چوون بۆ رووماڵی خۆپیشاندان، لەبەردەم ماڵەكانیان دەستگیركراون». وتیشی:»گرێبەستی چەوساندنەوەی میدیاكاران، كەمی و پێنەدانی موچەی چەند مانگەیان بووە بەدیاردە، لەباشترین حاڵەتیشدا موچەكانیان دوادەكەوێت، ئەوە جگە لەوەی جیاكاری زەقیش لەموچەی نێوان خانمانی میدیاكارو هاوكارەكانیان هەیە». بەپێی راپۆرتی رێكخراوی (پەیامنێرانی بێسنوور) كە ئۆفیسی سەرەكی لەفەڕەنسایە سەبارەت بەخراپی ژینگەی كاری رۆژنامەگەری بۆ ساڵی ٢٠٢٢ لەكۆی ١٨٠ وڵات عێراق لەڕیزبەندی ١٧٢دایە، بەمەش لە ١٠ خراپترین وڵاتی جیهانە لەئاست بەڕێوەچوونی كاری رۆژنامەنووسان و ئازادی كاركردنیان، لەم ئامارەشدا عێراق بەبەراورد بەساڵی ٢٠٢١ نۆ پلە پاشەكشەی كردووە. ئاماری پێشێلكاری بەرامبەر رۆژنامەنووسان و دەزگا میدیاییەكان بۆ ساڵی ٢٠٢٢ بەم شێوەیەی خوارەوە بووە: ٤٣١ پێشێلكاری بەرامبەر ٣٠١ رۆژنامەنووس و دەزگای میدیایی كراوە،  ١٩٥ حاڵەتی رێگری هەبووەو ٦٨ حاڵەتی زەوتكردن و شكاندنی كەلوپەلی رۆژنامەوانی،  ٤٦ حاڵەتی هێرش، هەڕەشەو سوكایەتی، ٦٤ حاڵەتی دەستبەسەركردن بەبێ بڕیاری دادگا، چوار حاڵەتی دەستگیركردن بەبڕیاری دادگا، ٢٦ حاڵەتی لێدان و برینداربوون، حاڵەتێكی داخستنی نوسینگەی كەناڵ، دوو حاڵەتی هێرشی موشەكی، سێ حاڵەتی هەڵكوتانەسەر ماڵی رۆژنامەنووس، شەش حاڵەتی هێرشی ئەلیكترۆنی و ١٦ حاڵەتی پڕكردنەوەی بەڵێننامە. ئەمە لەكاتێكدایە كەئامارەكان بۆ ساڵی ٢٠٢١ بەم شێوەیەی خوارەوە بووە:  ٣٥٣ پێشێلكاری بەرامبەر بە ٢٦٠ رۆژنامەنووس و دامەزراوەی میدیایی كراوە، ١٨٩ حاڵەتی رێگری و جیاكاری،٨١ حاڵەتی هێرش و لێدان و سوكایەتی، ٢٥ حاڵەتی دەستبەسەركردن بەبێ بڕیاری دادگا، ٢٥ حاڵەتی زەوتكردنی كەلوپەلی رۆژنامەوانی، ١٣ حاڵەتی هەڕەشە، حەوت حاڵەتی شكاندنی كەلوپەلی رۆژنامەوانی و حاڵەتێكی تەقەكردن لەرۆژنامەنووس، چوار حاڵەتی رۆژنامەنووسی حوكمدراو بەدەر لەیاسای كاری رۆژنامەنووسی، دوو حاڵەتی هەڵكوتانەسەرو داخستنی بارەگای كەناڵ و شەش حاڵەتی پڕكردنەوەی بەڵێننامە. بەێی ئاماری فەرمی وەزارەتی رۆسنبیری حكومەتی هەرێمی كوردستان تا كۆتایی مانگی ئابی ٢٠٢١  ژمارەی كەناڵە ئاسمانییەكان ژمارەیان گەیستووەتە ٣١ كەناڵ، كە ١٧كەناڵ لەهەولێرو ١٠ كەناڵیان لەسلێمانی و چوار كەناڵیش لەدهۆك. هەر بەپێی ئەو ئامارە ١٢٦ كەناڵی ناوخۆیی لەهەرێم مۆڵەتی فەرمییان وەرگرتوە كە كە ٨٣ یان لە هەولێرو ٣٤یان لەسلێمانی و نۆیان لەدهۆك. سەبارەت بەژمارەی رادیۆكان لەهەرێمی كوردستان ژمارەیان ١٦٢ رادیۆیە، ٨٧ یان لەهەولێر و ٥٥ یان لەسلێمانی و ٢٠ رادیۆش لەدهۆكە. هاوكات ساڵانە بەهۆی نوێنەكردنەوەی مۆڵەتەكانیان وەزارەتی رۆشنبیری حكومەتی هەرێمی كوردستان پەخشی چەندین كەناڵی ناوخۆیی رادەگرێت و لەنوێترین بڕیاریشیدا رۆژی ١٦ی كانوونی دووەمی ٢٠٢٢ پەخشی ١٦ كەناڵی ناوخۆیی (لۆكاڵی) لەهەرێمی كوردستان بەهۆی نوێنەكردنەوەی مۆڵەتەكانیان رادەگرێت تائەو كاتەی مۆڵەتەكانیان نوێدەكەنەوە.  

هێمن مەحمود  سەرەڕای هەموو هەوڵەكانی بانكی ناوەندی عێراق و لێدوانی بەرپرسان بۆ دابەزاندنی بەهای دۆلار لەبەرامبەر دیناری عێراقیدا كەماوەیەكە لەنرخی فەرمی بەرزتربووەتەوە، تائێستا بەهای 100 دۆلاری ئەمریكی لەنێوان 155 هەزار بۆ 161 هەزار بەرزونزم دەكات، كەچی بازاڕەكانی دراو بەو هەوڵ و لێدوانانە تائێستا كاریگەرییەكی ئەوتۆیان لەسەر درووستنەبووە، راوێژكاری دارایی سەرۆكوەزیرانی عێراقیش بڕوای وایە هۆكاری دابەزینی نرخی دینار كۆتوبەندی دەرەكییە، بەشێك لەسەركردە شیعەكانیش پێیان وایە پلانی ئەمریكایە بۆ تێكشكاندنی دراوی عێراقی، هەندێك بڕواشیان وایە دینار قوربانی ململانێكانی ئەمریكاو ئێرانەو عێراقییەكان باجەكەی دەدەن. ئیحسان یاسری راوێژكاری بانكی ناوەندی دەڵێت بەمنزیكانە بەهای دۆلارێكی ئەمریكی بۆ هەزارو 470 دینار دەگەڕێتەوە، هەروەها هۆكاری بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار بەرامبەر دینار لەبازاڕە ناوخۆییەكان ئاشكرادەكات و دەڵێت « بانكی ناوەندی زیاتر لەساڵێك لەمەوبەر دەستیكردووە بەڕێكخستنی كەرتی دارایی بازرگانی دەرەكی، ئەویش لەڕێگای دروستكردنی ئەوەی پێی دەوترێت (پلاتفۆرم)، كەمیكانیزمێكە كەبانكەكان لەڕێگەیەوە داواكارییەكانیان بەرزدەكەنەوە بەمەبەستی دابینكردنی پێداویستییەكانی دارایی بازرگانی دەرەكی، بانكەكان ئەركی گەڕان بەدوای كڕیاردا ئەنجامدەدەن بەپێی ئەوەی بەئەركی (كڕیارەكەت بناسە) ناسراوە، واتە زانینی سروشتی كڕیارو سەرچاوەكانی پارەكەی، دواتر پارەكە بۆ بەرژەوەندی كڕیارەكە دەڕوات و دوای ئەوە كاڵاكان دەگەڕێندرێنەوە». پێشووتر بانكی ناوەندی نرخی یەك دۆلاری بۆ وەزارەتی دارایی بەهەزارو 450 دینارو بۆ بانكەكان بەهەزارو 460 دینارو بۆ هاووڵاتیانیش بەهەزارو 470 دینار دیاریكردبوو، بەڵام لەئێستادا ئەو نرخانە بەجێگری لەبازاڕەكاندا نەماونەتەوە، ئەمەش مەترسی لەلایەن هاووڵاتیانەوە درووستكردووە، چونكە عێراق وڵاتێكی بەكاربەرەو زۆربەی بازرگانییەكەی لەڕێگای هاوردەوەیە لەوڵاتانی دەرەوەو بەمەش كاردەكاتە سەر ژیانی هاووڵاتیانی. مەزهەر محەممەد ساڵح راوێژكاری دارایی سەرۆكوەزیرانی عێراق بڕوای وایە هۆكاری راستەقینەو بنەڕەتی دابەزینی نرخی دینار كۆتوبەندی دەرەكییە، بەڵام هادی عامری سەركردەی دیاری شیعەكان بڕوای وایە ئەمریكییەكان وەك چەكێك بەرزبوونەوەی دۆلار بەرامبەر دینار لەبەرامبەر عێراقدا بەكاردەهێنن بۆ ئەوەی فشاری لێبكەن بەرەو رووی ئەوروپاو وڵاتانی دیكەی جیهاندا نەكرێتەوە، ئاماژە بەوەشدەكات ئەمریكییەكان دۆلار وەك چەكێك بۆ برسیكردنی گەلان بەكاردەهێنن. محەممەد ئال كازم باڵوێزی ئێران لەعێراق ئەو دەنگۆیانەی رەتكردووەتەوە گوایە ئێران هۆكاری دابەزینی بەهای دینارەو رایگەیاندووە وڵاتەكەی هەمیشە پاڵپشتی سەرەكی بووە بۆ گەشەی عێراق و سەقامگیری و پێشكەوتنی، جەختیشی لەوەكردووەتەوە ئەو دەنگۆیانە بۆ لەخشتەبردنی رای گشتییەو لابردنی تۆمەتەكانە لەسەر ئەو لایەنەی هۆكاری سەرەكی ئەو دۆخەیە. بەبڕوای چاودێرانی ئابووریش دیناری عێراقی باجی ململانێی ئەمریكاو ئێران دەدات لەسەر گۆڕەپانی عێراقیداو واشدەردەكەوێت ئەم كێشەیەی ئێستا نوێترین ئەڵقەی ئەو ململانێیە بێت، ئەویش بەهۆی ئەو كۆتوبەندانەی ئەمریكا خستوویەتیە سەر بانكە عێراقییەكان وەك هەوڵێك بۆ رێگریكردن لەناردنی دۆلار بۆ ئێران و لەئێرانیشەوە بۆ لایەنگرو هاوپەیمانەكانی لەناوچەكەدا. ئەحمەد تەبەقشلی شارەزای بواری ئابووری بڕوای وایە بەپێچەوانەی ئەو پڕوپاگەندەو زانیارییە هەڵانەوە كە بڵاودەكرێنەوە هیچ بەڵگەیەك لەئارادا نییە بۆ ئەوەی ئەمریكا فشاری لەعێراق كردبێت تانرخی دینار دابەزێت، دەشڵێت هۆكاری دابەزینی نرخی دینار پەیوەستبوونی عێراقە بەچەند سیستەمێكی حەواڵەی نێودەوڵەتییەوەو پێویستە بانكەكانی عێراق جێبەجێی بكەن تاوەكو دەستیان بگات بەیەدەگی دراوی عێراقی لەئەمریكا. لەئێستادا عێراق نزیكەی 100 ملیار دۆلار یەدەگی دراوی هەیەو بانكی فیدراڵی ئەمریكی لەسەدا 80ی داواكارییەكانی بانكەكانی عێراقی رەتكردووەتەوە بۆ ئەوەی بتوانن لەو پارەیان دەستبكەوێت ئەویش بەهۆی ئەوەی گومانیان هەیە پارەكە بڕوات بۆ هەندێك وڵات كە لەلیستی سزاكانی ئەمریكادان وەك ئێران و روسیا، ئەمەش وەهایكردووە لەبازاڕەكانی عێراقدا خواست بۆ دۆلار لەخستنەڕووی دۆلار زیاتر بێت و نرخەكەی بەرزببێتەوە. دیاردەی زۆربوونی بانكەكان لەدوای ساڵی 2003ەوە لەعێراقدا سەریهەڵداوەو بەپێی پێوەرە ئابوورییەكان هیچ بیانوویەك نییە بۆ بوونی ئەم هەموو بانكە، بەڵام بەهۆی ئەوەی سیاسییەكان و حزبە دەسەڵاتدارەكان لەڕێگایەوە كاری ئاڵوگۆڕی دراوو ناردنی دۆلار دەكەن بۆ ئێران و وڵاتانی دەرەوە هەم ژمارەكە زۆربووە هەم رۆژانەش قازانجێكی خەیاڵی دەكەن لەمەزادی بانكی ناوەندی، بەرزبوونەوەو نزمبوونەوەی نرخی دۆلاریش دیاردەیەكە لەئێستا سەریهەڵنەداوە، بەڵكو لەساڵانی 2006 و 2014ەوە بەردەوامی هەیەو بەبڕوای چاودێران كۆمەڵێك سیاسی و حزب و میلیشیا دەستیان بەسەر بازاڕەكاندا گرتووەو پەنا بۆ ئەو بازرگانییە دەبەن تاقازانجێكی زۆرتریان دەستبكەوێت، ئەوەی دەمێنێـتەوە هاووڵاتیانی سادەی عێراقییە كە باجی ئەم هەموو بەرزو نزمییەی نرخی دینار و دۆلار دەدەن.

هاوڵاتی دۆخی ناوخۆیی هەرێمی كوردستان بەهۆی ناكۆكی و ململانێیەكانی نێوان پارتی دیموكرات و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان تادێت ئاڵۆزتر دەبێت و هاوشانی شەڕی راگەیاندنە فەرمی و میدیا سێبەرەكانیان و ململانێكانیان لەناو حكومەت و بایكۆتكردنەكانی یەكتری، شەڕی بەیاننامەی تیمی حكومی هەردوولاشی هاتەسەر و سەرۆكی حكومەتی هەرێم و تیمی پارتی لەلایەك و جێگری سەرۆكی حكومەت و تیمەكەی لەلایەكی دیكە بەیاننامەیان لەسەر یەكدی دەركردو یەكترییان دایەبەر رێژنەی تۆمەت. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لەبەیاننامەیەكدا كرۆكی كێشەكانی خۆی و كابینەكەی لەگەڵ یەكێتیدا ئاشكراكردو دەڵێت « لەسەرەتای ئەم كابینەیەوە، واڕێككەوتین كە شوێنەواری دووئیدارەیی بسڕێتەوەو بڕیارەكانی حكومەت، لەسەرانسەری هەرێمی كوردستان، بەیەك شێوە جێبەجێ بكرێن و  نابێت لەهیچ بەشێكی هەرێمی كوردستاندا، بڕیاری حزبی یان تاكەكەسی، رێگە لەجێبەجێكردنی كارو بەرنامەی حكومەت بگرێت. من بەیەكسانی، سەیری سەرانسەری هەرێمی كوردستان دەكەم و خۆم بە بەرپرسیار دەزانم بەرامبەر هەموو هاووڵاتیانی هەرێم لەهەموو پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكاندا. بەڵام بەداخەوە، رێگری كراوەو كۆسپ بۆ حكومەتی هەرێم دروستكراوە، كە ئەمەش زیانی بەژیان و گوزەرانی هاووڵاتیانمان گەیاندووە». لەبەرامبەردا قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت و سەرۆكی تیمی یەكێتی لەحكومەت لەڕاگەیەندراوێكدا وەڵامی بەیاننامەكەی مەسرور بارزانی-یان دایەوەو دەڵێن» چاوەڕوان بووین بۆ یەك جار سەرۆكی حكومەت وەك سەرۆكی حكومەتی هەرێم قسە بكات، چاوەڕوان بووین پەیامەكەی دەستپێشخەری بێت بۆ چاككردنی دۆخی ژیانی هاووڵاتیان و كۆتایی هێنان بەكێشەكانی نێوان هێزو لایەنە سیاسییەكانی ناو حكومەت بێت، بەداخەوە وانەبوو، گلەیی و هەڵوێستیان هەبووە لەكردەوەو شێوازی ئیدارەدانی ئەم كابینەیە كە مەسرور بارزانی سەرۆكیەتی و گلەییەكانییان هی خەڵكن و پەیوەندییان بەشێوازی حوكمڕانیە، پەیوەندییان بەخراپی خزمەتگوزارییە، پەیوەندییان بە نادادپەروەرییە لەنێوان شارێك بۆ شارێكی تر». هەروەها مەسرور بارزانی دەڵێت:»نزیكەی دوو ساڵە، كێشەی كۆكردنەوەی داهات و نەمانی پارە لەبانكەكانی سنووری سلێمانی و گەرمیان و هەڵەبجەو راپەڕین هەیە. بەدواداچوونی ئەم كێشەیەمان كردووەو لیژنەیەك لەوەزارەتی دارایی و ناوخۆ، بۆ بەدواداچوونی ئەم كێشەیە پێكهێنرا، بەڵام كرۆكی ئەم كێشەیە ئەوەیە، كەهەندێك كەس و لایەن لەپێناو بەرژەوەندیی خۆیان، دەست دەخەنە ناو پرۆسەی كۆكردنەوەی داهاتی ئەو سنوورانە، بۆیە هەر ئەو كەس و لایەنانە بەرپرسیارن لەبەرامبەر ئەو زیانانەی بەهاووڵاتیان و دامودەزگاكانی حكومەت دەگات». لەبەرامبەردا  قوباد تاڵەبانی و تیمی یەكێتی لەوەڵامی سەرۆكی حكومەتدا دەڵێن «سەرۆكی حكومەت لەڕاگەیەنراوە پڕ لەچەواشەكارییەكەی دەڵێت؛ یەكێتی بەرپرسە لەو دۆخەی لەسلێمانی، هەڵەبجە، راپەڕین و گەرمیان دروستبووە، چاوەڕوان بووین سەرۆكی حكومەت بڵێ بڕیارمدا بەشێوەیەكی مەیدانی خۆم سەردانی سلێمانی و دەڤەرەكە بكەم و لەكێشەكان بكۆڵمەوە، بەڵام بەداخەوە وەك كاری هەمیشەیی تۆمەتی بەخشیوەتەوە، بەم هەنگاوەشی سەلماندی كەنایەوێت سەرۆكی حكومەتی هەموو هەرێمی كوردستان بێت و  دەبێ خەڵكی خۆڕاگرو خۆشەویستی سلێمانی بپرسن: كە ئەو سەرۆك حكومەتە لەماوەی نزیكەی چوار ساڵدا چەند جار ‌هاتووەتە ئەو سنوورە؟ هەر جارێكیش هاتبێ بۆ قردێلە بڕینێك هاتووەو خێرا گەڕاوەتەوە.. بەڵێ ئابڵوقە خراوەتە سەر سلێمانی، ئەی ئابڵوقە لای ئێوە چی ئەگەیەنێت؟ نەدانی شایستە داراییەكانی سلێمانی چی ناودەنێن؟ دواكەوتنی مووچە لەسلێمانی و دابەشكردنی لەهەولێر چی ناودەنێن؟ پیلانی كەمكردنەوەی داهاتی سلێمانی بۆ نانەوەی ئاژاوە نەبێت چیی پێدەڵێن؟ لەوەیان تەنها سیاسەتی چەوت كەڵكی نییە، ئێمە دەتوانین بەزمانی داتاو ژمارە پێتان بڵێین: بەڵێ بەپیلان ئابڵوقەتان خستۆتە سەر سلێمانی»، دەشپرسن «لەداهاتی ناوخۆش، ئەرێ بێ زەحمەت پێمان بڵێن كێ دەزانێ داهاتی ئیبراهیم خەلیل چەندە؟ ئەو لیژنانەی سەرۆكی حكومەت باسیان دەكات بۆ ناچن كۆنتڕۆڵی داهاتی ئیبراهیم خەلیل و حاجی ئۆمەران و خاڵە سنوورییەكانی تر بكەن؟». هاوكات سەرۆكی حكومەت دانبەوەدا دەنێت كە لەكۆكردنەوەی داهاتدا كێشەی هەیەو دەڵێت» كێشە داراییەكان و بابەتی كۆكردنەوەی داهات، نزیكەی دوو ساڵە هەیەو دەیان كۆبوونەوە لەسەر ئەم بابەتە كراون و بەرچاوڕوونیی باش هەبووە بۆ چارەسەری. بڕیاری ئەنجوومەنی وەزیرانیش هەیە بۆ ناردنی هێزی هاوبەش بۆ دەروازە سنووریەكان، بەڵام یەكێتی نیشتیمانی رێگر بوو و هەڕەشەی ئەوەیان كرد كەئەگەر ئەوە بكرێت شەڕی ناوخۆ روودەدات». لەبەرامبەردا قوباد تاڵەبانی روودەكاتەوە مەسرور بارزانی و دەڵێت» ئەگەر سەرۆكی حكومەت ئەوەندە چاكسازی خوازە، چەند ساڵە بۆ پڕۆژە یاسای بودجە نانێرێتە‌ پەرلەمان؟ تیمی یەكێتی رێگربوون؟، ئەوەش ئاشكرادەكات كەداهاتی كوردستان بەشی تەواوی مووچە دەكات، دەبا وەك چۆن لەو نامەیەی كە بۆمان ناردویت نوسیبوومان؛ داهاتی كوردستان یەكبخە و مووچەو خزمەتگوزارییە سەرەتاییەكان وەك خەرجی سیادی مامەڵەی لەگەڵ بكرێت دوور لە فەلسەفەی دووئیدارەیی تاكو هەموو هاووڵاتیانی كوردستان سودمەند بن، قوباد تاڵەبانی بەمە كۆتایی بەبەیاننامەكەی دەهێنێت و دەڵێت: بەداخەوە ئەم كابینەیە خراپترین كابینە بووە لەمێژووی حوكمڕانی كوردستان». سەبارەت بەكەیسی كوژرانی ئەفسەرەكەی دژەتیرۆر لەهەولێری پایتەخت، سەرۆكی حكومەت ئاماژە بەوەدەكات ئەوان هیچ لایەنێكیان تۆمەتبار نەكردووەو دەڵێت:» تەنیا ناوی چەند كەسێكی تۆمەتبار هەیە كەدەبێت رادەستی دادگا بكرێن و بۆ ئەم مەبەستەش، بەفەرمی نووسراو ئاراستەی لایەنی پەیوەندیدار لەسلێمانی كراوە. هەر لەسەرەتاوە، گوتوومانە با لیژنەی لێكۆڵینەوەی هاوبەش هەبێت و با لایەنی سێیەم، تەنانەت لەئاستی نێودەوڵەتیشدا، بەشداری لەلێكۆڵینەوەكە بكەن». لەبەرامبەردا قوباد تاڵەبانی و تیمەكەی دەڵێن سەرۆكی حكومەت دەیەوێت بەزۆری زۆرداری یەكێتیی و چەند كەسایەتییەك لەناو یەكێتی تۆمەتبار بكات و ئاماژە بەوەشدەكەن دەزگا ئەمنییەكەی سەرۆكی حكومەت هەرزوو سیناریۆكەی خۆیان بڵاوكردەوەو دەیانەوێ بیكەنە ئەمری واقیع، باس لەوەشدەكەن هەر لەو جەرگەی هەولێرە هێزێكی یاخی و لەیاسا دەرچوو هەڕەشەی چوونەسەر ماڵی جێگری سەرۆكی حكومەتی كردو هەر لەو جەرگەی پایتەختەش رۆژنامەنووس و دەیان و سەدان كەسیش تیرۆر دەكرێ و تاوانبار داڵدە دەدرێ و فەوجیشی بۆ دەكرێتەوە». وەنەبێت پارتی هەر بەتەنیا بەبەیاننامەكەی سەرۆكی حكومەتەوە وەستابێت، بەڵكو تیمی پارتیش لەحكومەت هاتە دەنگ و لەبەیاننامەیەكدا هێرشدەكاتە سەر یەكێتی و بەوە تۆمەتباریان دەكات كەخودی قوباد تاڵەبانی ئاگاداری دۆسیەی نەوتە و یەكێتیش لەو پرۆسەیەدا بەشدارەو بەیەكێتیش دەڵێن ئەگەر لە گۆشتەكە بەشتان هەیەو بەشتان دەوێت، ئەوا لەگۆشتاوەكەشی كەمێك بخۆنەوە. هەرچەندە نازانرێت چارەنووسی گرفت و كێشەكانی پارتی و یەكێتی بەكوێ دەگات، بەڵام وەك ئەوەی زۆرێك لەهاووڵاتیانیش لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكان نوسیبوویان، هەردوولایان ئەو رەخنەو سەرنجانەی كە لەسەر یەكتری بڵاویانكردووەتەوە بەداخەوە هەمووی راستەو هەردوولایان راستدەكەن، ئەوەشی دەمێنێتەوە كە لەو نێوەندەدا باج دەدات تەنیا هاووڵاتی سادەیە و بەدەست قەیران و گرفتەكانەوە دەناڵێنێت.      

هاوڵاتی ئەمڕۆ چوارشەممە ١٨ی كانونی دووەمی 2023، كۆبوونەوەیەكی گرنگ لەنێوان وەزارەتی دەرەوەی توركیاو ئەمریكا لەواشنتۆن بەڕێوەدەچێت و یەكێك لەتەوەرە سەرەكیەكانی كۆبوونەوەكەش، ئەندامبوونی سویدو فینلەندا دەبێت لەڕێكخراوی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ) كە لەكۆی ٣٠ وڵاتی ئەندامی ناتۆ تەنیا توركیاو هەنگاریا لەدژی بەئەندامبوونی ئەو دوو وڵاتەن لە رێكخراوەكەدا. مەرجی سەرەكی توركیا بۆ ئەندامێتی فینلەنداو سوید رادەستكردنەوەی ئەندامانی پەكەكە، فەتحوڵلا گولەن و ژمارەیەك پارتی چەپی توركیایە. تاوەكو ئێستا سوید سێ كوردی رادەستی توركیا كردووەتەوە، بەڵام ئامادە نییە، گولەنیەكان رادەست بكاتەوەو پێگەی هەواڵی تی تی سویدی رایگەیاند كەحكومەتی وڵاتەكەیان رادەستكردنەوەی چوار بەرپرسی فەتحوڵلا گولەنیەكانی رەتكردووەتەوە. پرۆسەی دانوستاندنەكانی سویدو توركیا بەباشی بەڕێوەدەچوو و چەند جارێك سەرۆك وەزیرو بەرپرسانی سوید سەردانی توركیایان كرد، بەڵام لە ١١ی ئەم مانگەدا، كوردانی دانیشتووی سوید، خۆپیشاندانێكی گەورەیان لەو وڵاتەدا لەدژی رێككەوتنی ئەو دوو وڵاتە ئەنجامداو دروشمی توند لەدژی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری توركیا وترانەوە كە بووەهۆی قەیرانێكی نوێ لەنێوان ستۆكهۆڵم و ئەنقەرەدا. دوابەدوای خۆپیشاندانەكە، حكومەتی توركیا لەڕێگەی كۆنسوڵخانەی سوید لەئەنقەرەوە، پەیامێكی توندی بۆ حكومەتی سوید ناردو رایگەیاند، سوید پابەندی رێككەوتنەكە نەبووە كە لەكاتێكدا پێویست بوو، رێگری لەخۆپیشاندانەكانی پەكەكە لەو وڵاتە بكرێت. ئاژانسی هەواڵی بی بی سی، لەو بارەیەوە هەواڵێكی بڵاوكردەوەو رایگەیاند، ئەنقەرە داوایكردووە، هەموو ئەو كەسانەی بەشدارییان لەخۆپیشاندانەكەدا كردووە دەستگیربكرێن و لێكۆڵینەوەیان لەگەڵدا بكرێت. لەو حاڵەتەدا دەردەكەوێت كەسوید پابەندی رێككەوتنەكەیە. توركیا داوای رادەستكردنی ١٣٠ كەس لەسویدو فینلەندا دەكات رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا لەم بارەیەوە وتی، « سویدو فینلەندا داوایان بۆ ئەندامێتی ناتۆ پێشكەشكردو ئێمەش بەئەرێنی نزیكبووینەوە. ژمارەیەك رێككەوتنمان واژۆ كرد. داوای رادەستكردنی نزیكەی ١٣٠ كەسمان كردووە. بەڵام بەداخەوە پابەندی رێككەوتنەكە نەبوون. داوای رادەستكردنەوەی كەسێكمان بەناوی بولەند كەنەش كرد كەبەرپرسێكی فەتحوڵلاچیەكانە. دەسەڵاتی دادوەریان رەتیكردەوە، ئەو كەسە رادەستبكەنەوە. خۆپیشاندانی زۆر لەشەقامەكانیاندا دەبینین، هۆشداریمان داوە، بەڵام نەیانتوانیوە رێگری لەخۆپیشاندانەكانی پەكەكە بكەن. ئەمەش پەیوەندییەكانمان ئاڵۆزتر دەكەن». هەروەها سەرۆكایەتی پەرلەمانی توركیا لەڕاگەیەندراوێكدا ئاشكرایكرد كە بەهۆی بێدەنگی سوید لەبەرامبەر خۆپیشاندانی لایەنگرانی پەكەكە لەو وڵاتەدا، حكومەتی وڵاتەكەی سەردانی ئەندریاس نورلین سەرۆكی پەرلەمانی سویدی بۆ ئەنقەرە هەڵوەشاندووەتەوە كە بڕیاربوو، ١٧ی مانگ سەردانی ئەو وڵاتە بكات. لەلایەكی دیكەوە بەكر بوزداغ وەزیری دادی توركیا لەبارەی خۆپیشاندانی لایەنگرانی پەكەكە رایگەیاند، ناوەندێكمان پێكهێناوە كەچاودێری دەكات ئایا سویدو فینلەندا بەڵێنەكانیان جێبەجێ دەكەن یان ناو راشیگەیاند: «حكومەتی سوید هەندێك هەنگاوی ناوە لەسەرەتادا، چەند كۆبوونەوەو سەردانیش ئەنجامدران، بەڵام رووداوەكانی ئەمدواییە دەریخست كەسوید بەڵێنەكانی جێبەجێ نەكردووە. لایەنگرانی پەكەكە بوكەڵەیەكیان لەشێوەی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆمار لەخۆپیشاندانەكەدا هەڵواسی، ئەمەیان لەبەرچاوی پۆلیس كرد. ئەم دۆخە قبوڵنەكراوە. پێویستە سوید ئەو كەسانە دیاری بكات و دەستگیریان بكات. بۆیە ئەگەر سویدو فینلەندا دەیانەوێت ببنە ئەندامی ناتۆ، پێویستە بەڵێنەكانیان جێبەجێ بكەن». ژمارەیەكی دیكە لەبەرپرسانی توركیا، وەك مەولود چاوشئۆغلۆ وەزیری دەرەوەو ئیبراهیم كالن وتەبێژی سەرۆكایەتی كۆمار لەم بارەیەوە قسەی توندیان كردو رایانگەیاند كە لەم دۆخەدا بەهیچ شێوەیەك ئەندامێتی فینلەنداو سوید لەناتۆدا قبوڵ ناكرێت. سوید ناتوانێت هەموو داواكارییەكانی توركیا جێبەجێ بكات ئۆلێف كریستێرسۆن سەرۆك وەزیرانی سویدیش رایگەیاند كەدڵنیان لەكۆتاییدا توركیا رازی دەبێت وڵاتەكەی ببێتە ئەندامی ناتۆو وتی، « توركیا داواكاری قورس بەسەر ئێمەدا دەسەپێنێت، ئەو داواكاریانە گونجاو نین و ناتوانین بەشێكیان جێبەجێ بكەین». ئەوەش لەكاتێكدایە كە حكومەتی سوید لەئاستی ئەو خۆپیشاندانەی كە لە ١١ی ئەم مانگە لەلایەن لایەنگرانی پەكەكە لەستۆكهۆڵم ئەنجامدرا، بێدەنگەو هیچ هەنگاوێكی لەمبارەیەوە نەناوە. یەنس ستۆڵتنبێرگ سكرتێری گشتی ناتۆش ئاماژەی بەوەكردووە كەئەمساڵ سەرجەم رێكارەكانی ئەندامێتی سویدو فینلەندا بۆ بەشداری لەڕێكخراوەكەیان تەواودەبن و سویدو فینلەنداش هەنگاوی باشیان ناوەو مەرجەكانیان جێبەجێكردووە. قبوڵكردنی سویدو فینلەندا لەبەرامبەر فڕۆكەی ئێف١٦ یەكێك لەو وڵاتانەی ئەندامی سەرەكی ناتۆ كەپشتگیرییەكی تەواو لەئەندامێتی سویدو فینلەندا لە رێكخراوەكە دەكات، ئەمریكایە. ئەمریكا هێزی سەرەكی ناتۆیەو بەهۆی ناكۆكییە قووڵەكانی لەگەڵ روسیاو پاراستنی ئەو دوو وڵاتە لەپەلامارەكانی روسیا، دەیەوێت پرۆسەی ئەندامێتی سویدو فینلەندا بەخێرایی ئەنجامبدرێت. مامەڵەیەكی نێوان توركیاو ئەمریكا، فروشتنی نزیكەی ٤٠ فڕۆكەی ئێف١٦ و ٨٠ پاكێجی نۆژەنكردنەوەی فڕۆكە جەنگییەكانە بەبڕی ٢٠ ملیار دۆلار كەكۆنگرێسی ئەو وڵاتە تاوەكو ئیستا رەزامەندی لەسەر فروشتنی بەتوركیا دەرنەبڕیوە. یەكێك لەمەرجە سەرەكییەكانی ئەمریكا بۆ فروشتنی فڕۆكەو پاكێجی نۆژەنكردنەوەی فڕۆكەكان ئەوەیە كەتوركیا ئەندامێتی سویدو فینلەندا لەڕێكخراوی ناتۆدا قبوڵ بكات و راشیگەیاندووە كە بەپێچەوانەوە خراپ بەسەر توركیادا دەشكێتەوە. دیموكراسی سوید دەكەوێتە ژێر پرسیارەوە سوید یەكێكە لەو وڵاتانەی جیهان و بەتایبەت ئەوروپا كەمافی مرۆڤ تێیدا لەئاستێكی باڵادایەو بەڕادەستكردنەوەی نەیارانی توركیا كە پەنا  

هاوڵاتی 117  رۆژ ناڕەزایەتیی دوای مەرگی ژینا، قوڵبوونەوەی قەیرانەكانی ئێران زیاتر ئاشكرادەكات و هاوشێوەی مۆتەكەیەك باڵی بەسەر دەسەڵاتداراندا كێشاوەو باڵاترین دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ناچار بەپاشەكشێ كردووە. پێچەوانەی رابردوو بەرپرسانی باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران لەلێدوان و هەڵوێستەكانیان پاشگەز دەبنەوەو نەبوونی سەرپۆش و جێبەجێنەكردنی باڵاپۆشی لەوڵاتەكە بەئاسایی ناودەبەن خامنەیی دەڵێت، مەرج نییە ئەوانەی سەرپۆشیان گونجاو نییە دژی ئیسلام و دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بن و وتووشیەتی» داری دەستی پۆلیس چارەسەری سەركوتی ناپاكان و گەنجانی فریودراو ناكات». ئەوەی ئێستا و دوای زیاتر لەسێ مانگ و نیو لەناڕەزایەتییەكان بەدیدەكرێت لەلایەك كەمبوونەوەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانە لەسەر شەقام و لەلایەكی دیكەوە لاوازبونی دەسەڵاتی ئێرانە لەئاستی ناوخۆو دەرەوەدا بەجۆرێك بەرپرسان حاشا لەوەناكەن كەهیچ هیوایەك نییە بۆ ئەوەی پێگەی كۆماری ئیسلامی ئێران هاوشێوەی رابردوی لێبێتەوە بەتایبەت كەزۆرترین كۆدەنگیی نێودەوڵەتی بۆ سزادانی ئەو دەسەڵاتە دروست بووە. شارەزایان و پسپۆڕانی كۆمەڵناسی و سیاسی پێیان وایە ئەوەی روونە بوونی شۆڕشە لەئێران و ناڕەزایەتیەكانییش جیاواز لە رابردوو رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران و دەسەڵاتدارانی كردووەتە ئامانج و گەنجان و دانیشتوانی وڵاتەكە چیتر بەچاكسازیی رازیی نابن و سەركەوتنیان لە رووخانی ئەو دەسەڵاتەدا دەبیننەوە. شۆڕش دژی شۆڕش شارەزایان و شیكەرەوانی سیاسی و كۆمەڵایەتی كۆكن لەسەر ئەوەی لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی ئەوەی روودەدات گەورەترین شۆڕشە دژی «شۆڕشی كۆماری ئیسلامیی»ە كە لەساڵی 1979 لەئێران هاتووەتە سەركار، بەڵام پێدەچێت لەئێستاداو دوای نزیكەی چوار مانگ لەسەرهەڵدانی ئەو ناڕەزایەتییانە ئاستی ناڕەزایەتییەكان و ژمارەی خۆپیشاندانەكان كەم بووبێتەوە لەبەرامبەردا ئاستی توندوتیژییەكان و سزای سێدارە بەشێوەیەكی بەرچاو لەلایەن دەسەڵاتەوە بەرامبەر بەخەڵك زیادی كردووە. لەخۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان زۆربەی دروشمەكان بەدیاریكراوی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران و عەلی خامنەیی رێبەری ئەو وڵاتە لە سەرووی هەموانەوە كراوەتە ئامانج، واتا ناڕەزایەتییەكان لەچوارچێوەی داواكاریی و چاكسازیدا نەماوەتەوە و روون و ئاشكرا دژی دەسەڵاتە و هەوڵەكانیش بۆ رووخانی كۆماری ئیسلامی ئێرانە.  هەر ئەوەش وایكردووە باڵی ریفۆرمخوازی كۆماری ئیسلامی و سەركردەكانیان زۆر بەئاشكرا خۆیان لەقەرەی ناڕەزایەتییەكان نەدەن و خۆیان نەكەن بەخاوەنی لەكاتێكدا لەسەرهەڵدان و ناڕەزایەتییەكی رابردوودا ئەو رەوتەی كۆماری ئیسلامی سواری شەپۆلی ناڕەزایەتییەكان دەبوون و خۆیان دەخزاندە خۆپیشاندانەكان و بانگەشەی سەركرادیەتیی ناڕەزایەتییەكانیان دەكرد. دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی هیچ كاتێك بەئاستی ئەم ماوەیە هەستی بەوە نەكردووە كە كۆڵەكەی كۆمارەكەی لەكەوتن و رووخان نزیكبووەتەوە و بەپرسانی ئەو دەسەڵاتەش حاشای لێناكەن بەڵام توندوتیژیی بەرامبەر خۆپیشاندان و بێباكبوونی كۆماری ئیسلامی بەرامبەر كاردانەوە نێودەوڵەتییەكان گومانەكان بۆ سەركەوتنی ئەو شۆڕشە زیاددەكەن. حكومەتی ئێران هەرجۆرە ناڕەزایەتیی و هەوڵدانێك بۆ رووخانی دەسەڵاتەكە بەپێی دەستوری وڵاتەكە بە دژایەتی خودا (محارب) لەقەڵەمدەدات، بۆیە دەوترێت چۆن پێغەمبەری موسوڵمانان (محەمەد) داوایین پێغەمبەر بووە لەسەر گۆی زەوی لەئێستادا خامنەیی خۆی بەدوایین دەسەڵاتدار دەزانێت كەنابێت لاببرێت یان كۆمارەكەی بڕووخێت. لەسەر ئەو بنەمایە لەخۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكان دەستبردن بۆ مێزەری ئاخوندەكان و بەدیاریكراوی ئەوانەی لایەنگری كۆماری ئیسلامی بوون، بوو بەدیاردەیەكی باوو تائێستاش خستنەخوارەوەی مێزەری ئەو ئاخوندانە بەردەوامەو ئەوەش بە ئامانجگرتنی ئەو بنەما و باوەڕانەیە كەكۆماری ئیسلامی ئێرانی لەسەری دامەزراوە. هەر لەو سۆنگەیەوە كۆماری ئیسلامی خۆی بەدوایین دەسەڵاتی ئێران دەزانێت و ئەوەش وایكردووە زیاترین تۆمەتی دژایەتی خودا بخرێتە پاڵ گەنجان و خۆپیشاندەران بەوەش نەیاران و خەڵكی ناڕازیی لەو دەسەڵاتە پەلكێشی بەردەم پەتی سێدارە بكرێن، بۆیە تائێستا زیاتر لە 100 دەستگیركراوی ناڕەزایەتییەكان تۆمەتی (محارب) خراوەتە پاڵیان و تا 114 رۆژی ناڕەزایەتییەكانیش چوار گەنج بەو تۆمەتەو هەوڵدان بۆ تێكدانی ئاسایشی ئێران لەسێدارە دران. شۆڕشی هەژاران بەرپرسان و كەسایەتییە دیارەكانی ناوخۆی ئێران حاشا لەوە ناكەن كەوڵاتەكەیان لەقووڵترین قەیرانی مێژوویی خۆیایەتی و ئەحمەد تەوەكولی، نوێنەری پێشووی تاران لەپەرلەمان و ئەندامی ئەنجومەنی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران وتوویەتی: دۆخی بژێوی و ئابوریی دانیشتوانی ئێران زۆر خراپەو دورنییە شۆڕشی هەژاران لەوڵاتەكەدا سەرهەڵبدات و داواشی لەدەسەڵاتدارانی وڵاتەكە كردووە كە بەجۆرێك هەڵسوكەوت نەكەن دۆخەكە لەژێر كۆنتڕۆل دەربچێت و ئێران «ژێرو ژوور» بێت. موحسین هاشمی سەرۆكی پێشووی ئەنجومەنی پارێزگای تاران و  كوڕی عەلی ئەكبەر هاشمی رەفسنجانی كە باوكی یەكێك بووە لەدامەزرێنەرانی كۆماری ئیسلامی لەئێران بە رۆژنامەی (جمهوری ئیسلامی) راگەیاندووە؛ ئەو كۆدەنگییە نێودەوڵەتییەی ئێستا لەدژی دەسەڵاتی ئێران هەیە لەمێژووی وڵاتەكە و تەنانەت هیچ وڵاتێكی جیهانیش هاوشێوەی نەبووەو سزاكانی 15 ساڵی رابردوش بناغەی ئابوریی و توانای وڵاتەكەی لاواز كردووە و داهاتی نیشتیمانیشی زۆر دابەزاندووە. هیلاكی دەسەڵات و بڕستی خۆپیشاندەران رۆژنامەی واشنتۆن پۆست لەوتارێكدا ئاماژەی بەوە كردووە لەساڵی 1978 خەڵكی ئێران بەدەستی بەتاڵەوە بەرامبەر سوپای پەهلەوی شۆڕشیان كرد كە بەچوارەم سوپای بەهێزی جیهان لەو سەردەمەدا ئەژمار دەكرا، بۆیە دوور نییە شۆڕشی خەڵكی وڵاتەكە جارێكی دیكە دژی شۆڕشی ئیسلامی لەئێران سەركەوتن بەدەستبهێنێت سەرەڕای ئەو توندوتیژیانە

ئیمان زەندی حكومەتی هەرێم ساڵی رابردوو بودجەی بۆ نەخۆشخانەی بەركەوتوانی چەكی كیمایی هەڵەبجە، تەرخاننەكردووەو لە كۆمپانیاكان قەرزی كردووە، دەستی حزب چووەتە ناو لیستی بەركەوتوانی چەكی كیمیایشەوەو كۆمەڵێك كەس شایستەنین و كراون بەبەركەوتەوو. بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی هەڵەبجە دەڵێت: حكومەت تێنەگەشتنی لەسروشتی نەخۆشی بەركەوتوانی چەكی كیمیایی هەیە، سێ‌ ساڵە چاوەڕوانی لیژنەیەكین لەلایەن وەزارەتی تەندروستیەوە، هێشتا نەگەیشتووە. وتیشی: كۆمپانیای جێبەجێكار هەتاوەكو ئێستا بەتەواوی نەخۆشخانەكەی رادەستی حكومەت نەكردووە،  لەبەرامبەردا بەڕێوەبەری كۆمپانیای جێبەجێكار دەڵێت: پێنج ملیۆن دۆلارم زیانم لێكەوتووە ئیتر بۆ دەڵێن رادەستنەكراوە. كەمال جەلال تەمەن ٥٢ ساڵ قوربانیەكی بەركەوتەی چەكی كیمیایی هەڵەبجەیەو دەناڵێنێت بەدەست ئازاری سنگ و چاویەوە كە سنگی بەڕێژەی لەسەدا ‏٣٦٪ كاردەكات و سێجار چاوی زەرعی قەرەنی بۆ كردووە. ئەو  ٣٣ ساڵە كاریگەری چەكی كیمیایی لەسەر دەركەوتووە لەگەڵ دوو خوشكی دیكەی، ئەو موچەكەی ٤٠٠ هەزار دینارە بەڵام حكومەت لەژێر ناوی چاكسازیدا  بڕیاریداوە ئەوەش ببڕێت. كەمال جەلال كەدانیشتوی ‌شاری هەڵەبجەیە بۆ رۆژنامەی هاوڵاتی دواو دەڵێت: «دایكم بەركەوتەبوو شەهیدبوو، پێش شەڕی داعش ساڵی دوو بۆ سێجار دەیانناردین ئەوەی پێویستبوو بۆیان دەكردین، ماوەی چەند ساڵێكە ئەو پڕۆسەیە وەستاوە، نازانین هۆكار چیە، ناشكرێت چاوەڕوانی حكومەت بین چونكە چاوم لەدەستدەدەم، سێ ئامێری هەناسەدانم هەیە كە شانزدە كاتژمێر دەبێت بەكاریبهێنم، یەك ئامێریان بەمۆلیدە كاردەكات ئەویش دەبێت ئەمپێری زۆربێت حكومەت دوو ئەمپێری پێداوین، بەڵام ئەوەی گرنگە ئیشی پێناكات، لە٢٠٠٦ موچەمان لەسەر سەرۆكایەتی هەرێم بوو كارەكانمان ئاسانبوو، بەڵام شەش ساڵە ئەوە نەماوە لەسەر گیرفانی خۆم دەڕۆم، بۆ دوو نەشتەرگەری ٤٠ وەرەقەی تێچووەو مانگانە سەردانی نەخۆشخانەی چارەسەری كیمیایی دەكەین و دەرمان وەردەگرین، بەڵام نەشتەرگەریەكانمان لەدەرەوەی وڵاتە». عیماد فەیرۆز هەورامی، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی چارەسەری بەركەوتوانی چەكی كیمیایی هەڵەبجە بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند: «نەخۆشخانەی بریندارانی چەكی كیمیایی لە ١٦/٣/٢٠٠٨ بەردی بناغەی دانراو بڕیاربوو لەماوەی ساڵێك و سێ مانگ تەواوبكرێت، بەڵام دوای 10 ساڵ تەواوكراو لەساڵی 2019 كرایەوە، بودجەی پرۆژەكە 12 ملیۆن و 100 هەزار دۆلار بوو، كۆمەڵێك كەموكورتی تێدابوو و كۆمپانیای جێبەجێكار هەندێكی چاككردەوە، بەپێی ئەو گرێبەستەی لەنێوان كۆمپانیاو حكومەتدایە بڕی سێ ملیۆن دۆلاریان لەلای حكومەتەو كۆمپانیاش هیچ كارێك لەو نەخۆشخانەیە ناكات». ئاماژەی بەوەشكرد: «بۆ ساڵی ٢٠٢٢ ئەو بودجەیەی نەخۆشخانەكە هەیەتی هیچ پارەیەكی بۆ خەرجنەكراوە كەبڕەكەی ٤٨٠ ملیۆن دینارە، ئەو بودجەیەشمان لەكۆمپانیاكان قەرزكردووەو هێشتا قەرزەكانمان نەداوەتەوە، ئەو بەركەوتانەش كەكراون بەبەركەوتە لەتەندروستیدا نەبووە لەوەزارەتی شەهیدان كراون، ئەویش راپۆرتێكی پزیشکیان لەئێرانەوە هێناوەتەوەو كراون بەبەركەوتەی چەكی كیمیایی، كۆمپانیای جێبەجێكاری نەخۆشخانەكە بەتەواوی نەخۆشخانەكەی تەواونەكردووەو هێشتا كاری ماوەو لەئێستادا سەرقاڵی چاككردن (صیانە)ن ئیستلامی سەرەتایی بۆ كراوەو لەوەزارەت و بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانی، بەڵام لەئێستادا سەرجەم كارەكانی پەكخستوەو كارناكات، لەنەخۆشخانەكەشمان پزیشكی هەناوی و چاوو پێست لەگەڵ دەروونی دادەنیشن و لەڕۆژێكدا نزیكەی ٥٠ بۆ ٦٠ نەخۆش دەبینن. د. ئازاد مستەفا، بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی هەڵەبجە بەوردی باس لەگرفتەكانی بەركەوتوان و نەخۆشخانەی بەركەوتوان بۆ هاوڵاتی دەكات و دەڵێت: «بەركەوتوان نەخۆشیەكەیان درێژخایەنە، حكومەتیش تێنەگەشتنیان لەسروشتی نەخۆشیەكە هەیەو وەكو نەخۆشی ئاسایی لێی دەڕوانن و یەكجار چارەسەر دەنێرن بەڵام لەڕاستیدا بەركەوتوان پێویستیان بەچاودێری چڕی بەردەوامە، هەروەها ناردنە دەرەوەیان لەلایەن وەزارەتی شەهیدان و چەند رێكخراوێك نەبووەتە چارەسەری تەواو بەبەركەوتوان»، ساڵی ٢٠١٩ نەخۆشخانەكەمان لەكۆمپانیای جێبەجێكار وەرنەگرتبوو بەئێستاشەوە چونكە كەمتەرخەمن لەهاتنەپێشەوەو رادەستكردنی ئەو نەخۆشخانەیە كە لەساڵی ٢٠١٠وە دروستكراوە كەدەبوو رادەستی حكومەت بكرێت و  تاساڵی ٢٠١٩ هەر رادەستیان نەكرد، بەهاوكاری حكومەتی ئەڵمانیاو فەڕەنساو كۆماری ئیسلامی ئێران توانیمان بیگەیەنینە ئاستێك كەنەخۆشخانەكە فرە پسپۆڕ بكەین لەگەڵ دەرمان و ئامێری پێویستی بۆ دابین بكەین. ئاماژەی بەوەشكرد: «ساڵی ٢٠٢٢ بودجەی نەخۆشخانەكە تەرخاننەكراو هەندێك ئامێری ئەو نەخۆشخانەیە بەنایاسایی براوەتە دەرەوەو وەكو تەندروستی هەڵەبجە پەیوەندیدارنین بەگرێبەست لەگەڵ ئەو كۆمپانیایە، تائێستا ئەو گرێبەستەش لەبەڕێوەبەرایەتی تەندروستی هەڵەبجە نیە نووسراومان كردووە بۆ تەندروستی سلێمانی كەپێشووتر لەسەر ئەو ئیدارەیە بووە، ئەوانیش بەنووسراوی فەرمی وەڵامیان داوینەتەوە كەئەو گرێبەستە لای ئەوانیش نیە، هەروەها ماوەی یاسایی تەواوبووە، بەدەر لەوەش چەندەها ساڵ بۆی درێژكراوەتەوە كە نایاساییە، بەداخەوە بەفەرمی نوێنەرایەتی ئەو كۆمپانیایە پێیڕاگەیاندوین كەنایەن بەدەم تەواوكردنی ئەو نەخۆشخانەیەوە». هەریەك لەبەڕێوەبەری گشتی تەندروستی هەڵەبجەو بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی چارەسەری بەركەوتوانی چەكی كیمیایی لەگەڵ بەڕێوەبەری گشتی شەهیدان و ئەنفالكراوانی هەڵەبجە ئاماژە بەوە دەكەن دوای ئەوەی ئەو دۆسیە گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی تەندروستی نووسراویان ئاڕاستەكردوون كەپێداچوونەوە بەلیستی بەركەوتوان بكرێت، چونكە كۆمەڵێك كەس شایستەنین و كراون بەبەركەوتەو هەندێكی دیكەشیان شایستەن و نەكراون بەبەركەوتە، لیستی نوێی تۆماركراوەكان لەهەڵەبجە نزیكەی دوو هەزارو ٥٠٠ كەسەو مانگانە دەرمان وەردەگرن. بەپێی ئەو ئامارە فەرمیەی رۆژنامەی هاوڵاتی دەستیكەوتووە لەبەڕێوەبەرایەتی شەهیدان و ئەنفالكراوانی هەرێم ژمارەی بەركەوتوان بەچەكی كیمیایی كەموچەی شایستەیان هەیە ٨٢٢ كەسە، لەشاری سلێمانی ٣٥٧ كەسەو هەولێر ٤٥٤ كەس و دهۆكیش ١١ كەس، ئەمە لەكاتێكدایە كە لەسەرەتای تۆماركردنی بەركەوتوان ٩٦٠ كەس بوون و لەو ژمارەش ١٣٨ كەسیان شەهیدبوون و هەشت هەزار كەسیش داواكاریان پێشكەشكردووە وەكو بەركەوتە. كامەران مستەفا، بەڕێوەبەری گشتی شەهیدان و ئەنفالكراوانی هەڵەبجە بەرۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند:» نزیكەی 33 وەجبە بەركەوتوانی چەكی كیمیایی نێردراون بۆ ئێران، بەڵام بەهۆی قەیران و كۆرۆنا بەركەوتوان لەڕووی تەندروستی و مادییەوە وەكو پێویست چارەسەرنەكراون، هەتا بێت رێژەیان زیاددەكات، سێ ساڵە چاوەڕوانی لیژنەین لەلایەن وەزارەتی تەندروستیەوە وابڕیارە ئەمساڵ لیژنەكە دەستبەكاربێت، هەتاوەكو ئێستا دۆسیەی بەركەوتوانمان نەهێناوەتەوە بۆ هەڵەبجە هەر لەسلێمانیە چونكە میلاكی پێویستمان نەبووە». وتیشی:» موچەی بەركەوتوان لەبەڕێوەبەرایەتیمان دابەشدەكرێت، لەسیستەمی تازەدا موچەی لیستی نوێ لە ٢٥٠ هەزارەوە دەستپێدەكات بۆ ٥٠٠ هەزار لەگەڵ  پێناسی تایبەتی هەتاوەكو لەهەموو بەڕێوەبەرایەتیەكی حكومی بێبەرامبەر دەرمان وەربگرن و بنێردرێنە دەرەوە». هاوكات د.ئازاد مستەفا دەڵێت: «پڕۆژەیەكی تایبەتمان پێشكەش بەوەزارەتی تەندروستی كردووە كەبڕیارە دوو لیژنە دروستبكەن بۆ هەولێرو سلێمانی بۆ بەركەوتوان، بەڵام ئەگەر بەئامێری پێویست و پسپۆڕی كلینكی سەركەوتوو ئەو پشكنینانە نەكرێت میكانیزمی حزبایەتی و خزمایەتی جێگەی دەگرێتەوەو دەبێت دادگاكان رۆڵی تایبەتیان هەبێ هەتاوەكو كەیسەكان یەكلایی بكرێتەوە، هەروەها لەهەوڵداین راپۆرتەكانی ئێرانمان دەستبكەوێتەوە، تێكەڵبوونی لیستەكانیش وابەستەیە بەدوو ئیدارەییەوە نەك كلینكی». وتیشی:»خۆشبەختانە ئامێری پێشكەوتووی چاو لەگەڵ زانینی كاری سییەكان كە بە(سپایرۆمێتری) ناسراوە لەتوانایدایە ٧٥٪ یەكلاییت بكاتەوە كە بەركەوتەیە، بەڵام پێویستمان بەپسپۆڕێكی كلینیكی شارەزایە، هیچ سكاڵایەكمان لەسەر ناشایستەكان نەكردووە چونكە موچەیان لەئەنجومەنی وەزیرانە، بەڵام سكاڵامان لەو پسپۆڕانە كردووە كە لەسەر كۆمپانیای جێبەجێكار رۆشتون بۆ فێربوون كەگەڕاونەتەوە لەنەخۆشخانەكە نەماون داوامانكردووە بگەڕێنەوە». لەبەرامبەردا ئارام عەلی، بەڕێوەبەر لەكۆمپانیای جێبەجێكاری پرۆژەی نەخۆشخانەی بەركەوتووانی چەكی كیمیایی سەبارەت بەڕادەستكردنی نەخۆشخانەكە بەرۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند: «پێش ١٦/٣/٢٠١٩ ئەو نەخۆشخانەیە كراوەتەوە بەفەرمی لەلایەن قوباد تاڵەبانی و وەزیری تەندروستی پێشوو بەهەموو بەشەكان و ئامێرو پێداویستیەكانەوە رادەستمانكردووەو كاریشی تێداكراوە، بەڵام تەندروستی هەڵەبجە هیچ پسپۆڕێكی شارەزای نیە لەو بوارەو فەرمانبەرەكانیشیان ئەزموونیان نیە لەكاتێكدا چەندین دەورەو راهێنانمان پێكردوون، بەڵام هیچ تێناگەن، كۆمپانیا هیچ ئەركێكی لەسەرشان نەماوە بەڵكو چەندینجار قوربانیمان داوە بۆ بەركەوتوان نە حكومەت و نە ئیدارەی سلێمانی بەوجۆرە نەبووە تەنانەت تەندروستی هەڵەبجەش». ئەو دەڵێت: «پێنج ملیۆن دۆلارمان زیان لێكەوتووە بەڵام ئیدارەی سلێمانی هەتاوەكو هەڵەبجە بەحزبییان كردووەو بەچاوێكی تر سەیری دەكەن نەك وەكو پڕۆژەیەكی خزمەتگوازری یاخود خانەوادەی شەهیدان و قوربانیان، هەروەها كۆمپانیاكەی ئێمە دیارەو ناسراوەو بەڵگەمان هەیە كەڕادەستمانكردووەو لەسەدا ‏٩٩.٩٪ كارمان لەو نەخۆشخانە تەواو بووە جگە كارە ئیدارییەكان، ئەویش خۆیان رایانگرتووە بەئەنقەست،  لەساڵی ٢٠١٩ەوە لەسەر فەرمانی پارێزگاری هەڵەبجە كردوومانەتەوە بەئێمەی وت؛ كاك قوباد داوادەكات بكرێتەوە پێش ئەوەی وەزیری نوێ دابنرێت، وتم؛ كێشەم نیە بەڵام ئێوە قەرزداری منن زیاتر لەملیۆن و نیوێك دۆلار، ئەو وتی؛ تۆ وەرە بیكەرەوەو خەمت نەبێ». ناوبراو وتیشی: «پرۆژەكە بەهاوبەشی لەگەڵ كۆمپانیای نۆكان بووە كەبڕیابوو بەساڵێك و نیو بۆ دوو ساڵ تەواوی بكەن، بەڵام لەبەر گرفتی ناوخۆیی خۆیان كە كاك نەوشیروانی رەحمەتی حزبەكەی جیاكردەوە وتیان؛ ئێمە ناتوانین تەواوی بكەین خۆتان تەواوی بكەن چونكە دەبێت بە بەڵگە بەسەرمانەوە، كاك عیماد ئەحمەدو د.بەرهەم ساڵح پێیان وتین؛ لەبەر كێشەی ناوخۆییمان خۆتان تەواوی بكەن وتمان؛ كێشە نیە، بەڵام نەمانزانی دەگاتە ئەو ئاستە هەتا ئێستاش ئەو كێشانە بەردەوامن، لەبەر رێزی شەهیدان و خەڵكی هەڵەبجەو حكومەت هیچ سكاڵایەكمان نەكردووەو لەبەر حكومەتیش وەڵامی فشارەكانی تەندروستی هەڵەبجە نادەینەوە چونكە دۆخی داراییان باش نیە». عادل مەلا ساڵح، بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندیەكانی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان بۆ رۆژنامەی هاوڵاتی دواو وتی:  «بەپێی یاسای ژمارە دووی ساڵی ٢٠٢٠ كەیاسای چاكسازییەو چاكسازی لەموچەو دەرماڵەو ئیمتیازاتەكان لەگەڵ خانەنشینان لەهەرێمی كوردستان دەكات و لەلایەن پەرلەمانەوە دەنێردرێت بۆ حكومەت بەمەبەستی جێبەجێكردنی، بەمەش سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران و حكومەت هەستان بەئەنجامدانی پەیڕەوێك بۆ ئەم یاساییە كە لەبڕگەو ماددەی یاساكەدا باس لەبەركەوتوانی چەكی كیمیایی كراوە، بەوهۆیەوە هەردوو وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان لەگەڵ تەندروستی راسپێردراون بۆ پێكهێنانی لیژنەیەكی تایبەت لەسلێمانی و هەولێر، خۆشبەختانە هەردوو وەزارەت لیژنەكانیان پێكهێناوەو راسپێردراون كە لەئایندەیەكی نزیكدا دەست بەپشكنین دەكەن بەهەموو پێداویستی و ئامێرەكان كە لەلایەن وەزارەتی داراییەوە دابینكراوە، ئەویش بەدوو قۆناغ پشكنینەكە دەكرێت یەكەم بەركەوتوانی موچەخۆر لەگەڵ لیستی نوێی داواكارییەكان، گەر شایستەبوون موچەیان بۆ دەبڕدرێتەوە، ئومێدمان زۆرە كە لیستی نوێ سوودمەندبن چونكە هەموو بەشەكانی لیژنەكە دیارە تەنانەت پسپۆڕەكانیش». ئەو دەڵێت: «لیژنەكە پشكنینی هەناسەدان و چاوو پێست لەگەڵ جەستە دەكات، گلەیەیك هەیە كەڕووبەڕووی وەزارەت و حكومەتی دەكرێتەوە گوایە خەڵكانێك ناشایستەن تائیستاش سودمەندن لەو موچەیە، ئەم دوو لیژنەیە ئەو گلەیی و گازندانە بنەبڕ دەكات». تۆماری لیستی نوێی بەركەوتوان خەڵكی قەرەداغ، دوكان، بالیسان، هەڵەبجە، گۆپتەپە، عەسكەرو سێوسێنانە، لەهەڵەبجە ٦٤ كەس مەترسی لەدەستدانی بیناییان هەیەو دەبێت گلێنەی چاویان بۆ زەرع بكرێت، بەوهۆیەوە ئەنجومەنی وەزیران بڕی ٢٦٢ ملیۆن دیناری تەرخانكرد. هەروەها نازم دەباغ، نوێنەری هەرێمی كوردستان لەتاران بۆ هاوڵاتی وتی: «سەرەتا زۆرینەی بەركەوتوانی چەكی كیمیایی لەسەر خەرجی یەكێتی دەهاتنە تاران، بەڵام دواتر دەستی حزبی تێكەوت جۆرێك لەجیابوونەوە روویدا، بەوهۆیەوە جارێكیتر لەڕێگەی كۆمەڵەی بەركەوتوانی كیمیایی هەوڵی چارەسەری بۆ دراو لەسەر خەرجی حكومەت ناردنیان بۆ تاران بەردەوامە، ئەم بەركەوتوانە بەردەوام پێویستیان بەچارەسەرە چونكە هەندێكجار بەهۆی كێشەی بودجەوە ناردنیان دوادەكەوێت، بۆ چوونە لای پزیشك و هاتوچۆ رێنماییان دەكەین، لەئێستاشدا جارجار بەپێی پێویست بەركەوتە رەوانە دەكرێت و پارەشیان خەرج دەكرێت لەڕێگای لیژنەی تایبەتی وەزارەتی شەهیدانەوە سەرپەرشتی دەكرێت».

دوای ئەوەی لەگوندی پارتاشی كۆنی ناوچەی ئەرجیشی وان كەدەكەوێتە دۆڵی زیلان ئاوی بەنداوێك بەهۆی وشكەساڵییەوە كەمیكرد، ئێسك و پروسكی دەیان مرۆڤ لەدەوروبەری بەنداوەكە دۆزرانەوە. ناوەندی مافی مرۆڤی سەر بەسەندیكای پارێزەرانی وان، سەردانی ناوچەكەی كردو دەستی بەلێكۆڵینەوە كرد.  لەڕاگەیەندراوێكدا سەندیكای پارێزەرانی وان رایگەیاند: لەگەڵ ژمارەیەك رێكخراوی ناحكومی دیكە سەردانی ناوچەكەیان كردووەو سەرۆكی داواكاری گشتی ناوچەی ئەرجیشیان ئاگادار كردووەتەوە. حكومەتی توركیا بێدەنگە ئاژانسی میزۆپۆتامیا لەسەر ئەم پرسە چاوپێكەوتنی لەگەڵ ژیان ئوزكاپلان، سەرۆكی لقی وانی كۆمەڵەی مافەكانی مرۆڤی توركیا كردووە، ئوزكاپلان ئاماژەی بۆ ئەوەكردووە: كە  لەناوچەكەدا ئێسك و پروسكی سەدان كەسیان دۆزیوەتەوەو وێنەیان گرتووە». ئاماژەی بەوەشكردووە، لێكۆڵینەوەی تەواویان لەسەر رووفاتەكان كردووە، راپۆرتێكیان پێشكەشی داواكاری كۆماری وان كردووەو دواتر چاویان بەبەرپرسان كەوتووەو دۆخەكەمان بەبەرپرسان راگەیاند، بەڵام ئێمە تاوەكو ئێستا نازانین، ئەو رووفاتانە كێن، تاوەكو ئێستا دامەزراوە پەیوەندیدارەكانی حكومەت وەڵامی ئێمەیان نەداوەتەوە». هەدەپە داوای لێكۆڵینەوە دەكات  لەلایەكی دیكەوە، تەیب تەمەل پەرلەمانتاری پارێزگای وانی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) پرسەكەی بردووەتە، پەرلەمانی توركیاو داوایكردووە كە پەرلەمان دەست بەلێكۆڵینەوە بكات، پێی وایە، رووفاتەكان هی ئەو كەسانە بن كە لەكۆمەڵكوژی زیلاندا كوژراون. موعەزەز ئورهان پەرلەمانتاری هەدەپەی وانیش لەمبارەیەوە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانی ئەنجامدا. ئورهان ئاماژەی بەوەكرد كە ئێسك و پروسكێكی زۆری مرۆڤ لەدۆڵی زیلان دۆزراونەتەوەو دەڵێت، « وەزارەتی دادمان لەم دۆخە ئاگاداركردووەتەوەو داوامانكردووە بەزوترین كات و بێ دواكەوتن دەست بەلێكۆڵینەوە بكرێت و پێویستە بەكر بوزداغ وەزیری دادی توركیا لەسەر ئەم پرسە روونكردنەوە بدات». هەدەپە لەداواكاریەكەیدا بۆ وەزارەتی داد شەش پرسیاری ئاراستەی وەزیری داد كردووە كەئەم پرسیارانەی لەخۆگرتووە: یەكەم؛ ئایا ئێوە دەستتان بەهیچ لێكۆڵینەوەیەك كردووە، سەبارەت بەئەو ئێسك و پروسكانەی كە لەدۆڵی زیلان دۆزراونەتەوە؟ ئایا دەتانەوێت هیچ روونكردنەوەیەك بدەن؟ دووەم؛ ئایا هیچ تووێژینەوە، لێكۆڵینەوەو راپۆرتێك سەبارەت بەئەو ئێسك و پروسكانە ئەنجامدراون یان ئاراستەی ئێوە كراون؟ سێیەم؛ تایبەتمەندی چۆنایەتی و چەندایەتی ئێسك و پروسكەكان چین؟ پێشبینی دەكرێت ئێسك و پروسكی چەند كەس بن؟ چوارەم؛ ئایا لێكۆڵینەوەتان لەوە كردووە كەگۆڕی دیكەی بەكۆمەڵ لەو ناوچەیە هەبێت؟ پێنجەم؛ بۆ ئاشكراكردنی كۆمەڵكوژی زیلان و كۆمەڵكوژییەكانی هاوشێوە كە لەمێژووی توركیادا ناویاندەهێنرێت، هیچ هەوڵێك دەدەن؟ شەشەم؛ بەگوێرەی ئامارە فەرمییەكان لەئەرشیفی دەوڵەتدا، لەدۆڵی زیلان چەند كەس كوژراون؟ ئایا هیچ لێكۆڵینەوەیەكتان كردووە كەئەو خەڵكەی كوژراون بەشێوەیەكی بەكۆمەڵ بەخاكسپێردران؟ گۆڕە بەكۆمەڵەكان لەكوێن؟ ئایا ئەو ناوچەیە پارێزراوە؟ كۆمەڵكوژی زیلان دوای شكستی شۆڕشی ئاگری لەساڵی ١٩٣٠ بەهاوكاری شای ئێران، دەوڵەتی توركیا لەباكووری كوردستان دەستی بەهەڵمەتێكی پاكتاوی رەگەزی بەرامبەر ئەو هاووڵاتیە كوردانە كرد كە لەگەڵ شۆڕشدابوون. یەكێك لەو ناوچانەی كەخەڵكەكەی رووبەڕووی هێرشی سوپای توركیا بووەوە، گوندەكانی دۆڵی زیلانی سەر بەناوچەی ئەرجیشی پارێزگای وانی باكوری كوردستان بوو. هێرشەكانی دەوڵەتی توركیا، چەند مانگێك بەردەوامبوون و لەتەمموزی ١٩٣٠دا سەربازە توركەكان، هەموو رێگەكانی دۆلی زیلانیان داخست و دەستیان بەكوشتنی هاووڵاتیانی كورد، سوتاندن و تاڵانكردنی گوندو ماڵەكانیان كرد. رۆژنامەی حوڕیەتی توركی لەوكاتەدا خەڵكی ناوچەكەی بەپشتگیریكردن لەشۆڕش تۆمەتبار كردو رایگەیاند، ١٥ هەزار كەس لەدۆڵی زیلان كوژراون و ناوچەكە لە(یاخیبووەكان) پاككراوەتەوە، بەڵام بەگوێرەی شایەدحاڵەكان ٤٧ هەزار مرۆڤی بێتاوان لەژن و منداڵ و پیر كۆمەڵكوژكراون كە سەر بەهۆزەكانی حەسنا، زیلان، سبكان، ئەدمان بوون. هەروەها زیاتر لە ١٨٠ گوندی كوردەكان سووتێنران و ئەوانەی كە بەزیندوویی رزگاریان بوو، بۆ ناوچەكانی دیكەی باكوری كوردستان و هەندێكیان بۆ رۆژهەڵاتی كوردستان ئاوارەبوون. هەرچەندە ناوەندی كۆمەڵكوژییە گەورەكە دۆڵی زیلان بوو، بەڵام هێرشەكانی سوپای توركیا بەتەنیا لەوێ نەوەستانەوە، بەڵكو هەموو ناوچەی سەرحەدی باكوری كوردستانی گرتەوە كەپارێزگاكانی، وان، موش، ئاگری و ئیدر دەكرێتەوە. بەگشتی لەهێرشەكانی توركیادا زیاتر لە ٥٠ هەزار كورد كۆمەڵكوژكران.  حكومەتەكانی ئێران، سوریاو عێراقیش دەستیان لەكۆمەڵكوژكردنی كورددا هەبوو. دوای شكستی شۆڕشی ئاگری و كۆمەڵكوژی دۆڵی زیلان، بەرپرسانی توركیا سەردانی بەرپرسانی ئەو وڵاتانەیان كردو هەوڵیاندا ئەو شۆڕشگێرانەش دەستگیربكەن كەخۆیان گەیاندبووە دەرەوەی سنورەكانی توركیا. بەو هۆیەوە هەرسێ دەوڵەتە داگیركەرەكەی كوردستانیش لەدەستگیركردنی شۆڕشگێڕان رۆڵیان دەبێت و ژمارەیەك شۆڕشگێر دەستگیردەكرێن و رادەستی توركیایان دەكەنەوەو لەسێدارە دەدرێن. دەوڵەتی توركیا دوای شۆڕشی ئاگری و كۆمەڵكوژی دۆڵی زیلان، رایگەیاند كە ئیدی خەونی دەوڵەتی كوردیان لەچیای ئاگری خستووەتە ژێر گڵ، بەڵام ئەوەندەی نەخایاند، كەكوردانی باكوری كوردستان بەسەركردایەتی سەید رەزای دەرسیم شۆڕشیان بەرپا كرد. لەكۆتاییدا شۆڕشی سەید رەزاش بەدەردی شۆڕشی ئاگری براو لەدەرسیمیش بەگوێرەی ئامارە نافەرمییەكان ٩٠ هەزار كورد كۆمەڵكوژكران.  لەئێستاشدا كە ٩٢ ساڵ بەسەر كۆمەڵكوژی دۆڵی زیلاندا تێپەڕیوەو ئێسك و پروسكی ئەو هاووڵاتیە كوردانە بەهۆی كەمكردنەوەی ئاوی بەنداوێكەوە دەركەوتوون، بەڵام دەوڵەتی توركیا نایەوێت راستییەكان ئاشكرابكات و خۆی كەڕ، لاڵ و كوێر كردووە لەئاست ئەو كۆمەڵكوژییە كە لەجیهاندا كەموێنەیە. ئێران

شەنای فاتح وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی حكومەتی هەرێم لەساڵی ٢٠١٤وە پێداچوونەوەی بەبەشە غازی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستاندا نەكردووە، ساڵانەش لەوەرزی زستنادا خواست لەسەر سوتەمەنی زیاد دەكات و نرخی غازی بازرگانیش بەرزدەبێتەوە، ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانیش دەڵێت: پارێزگای سلێمانی رۆژانە نزیكەی ٢٤٠ تۆن غازی پێدەگات لەكاتێكدا رۆژانە پێویستی بە ٥٠٠ تۆن غاز هەیە.  غازی بازرگانی نرخەكەی جێگیر نییەو رۆژانە لەناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە دەگۆڕێت، بەڵام غازی حكومی پێشتر بەحەوت هەزارو ٥٠٠ دینار بوو ماوەی نزیكەی سێ ساڵە نرخەكەی زیادبووەو بووەتە هەشت هەزارو ٥٠٠ تا نۆ هەزار دینار و ١٢ كیلۆگرام غازی تێدایە كە لەهاوین و زستاندا هەمان نرخە. نافیز ناوپردانی، ئەندامی لیژنەی نەوت و وزە لەئەنجومەنی پارێزگای هەولێر لەلێدوانێكدا بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند: گرێبەستی كۆمپانیاكان لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتیەكان كێشەی هەیەو بەشێوەیەكی گشتی ئەو گرێبەستەی  دانەغاز لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان كردوویەتی بۆ دیاریكردنی  پشكی هەولێر كەچەند تۆن غاز بێت هی ١٠ ساڵ پێش ئێستایەو هەولێر لەئێستادا بەرەو گەورەبوون چووەو  گەشەی كردووەو خەڵك زیاتر پێویستی بەغازە، ئەو گرێبەستە هەر گرێبەستە كۆنەكەیەو تائێستا پشكەكە زیادنەكراوە، بۆیە لەزستاناندا ئەو كێشەیە دووبارە دەبێتەوەو كێشەكە لەهەموو شارەكاندا هەیە نەك بەتەنها لەهەولێر». وتیشی:  «ئێمە وەكو ئەنجومەنی پارێزگاكان ئەو دەسەڵاتەمان نیە لێپرسینەوە لەوەزارەت بكەین  و پێویستە  پەرلەمان داوا لەوەزارەتی سامانە سروشتییەكان بكات پێداچوونەوەیەكی وردتر بكرێت بۆ ئەو بابەتەو پشكی شارەكان زیادبكرێت». لەئێستادا نرخی ئەو غازە حكومیەی دەدرێتە هاووڵاتییان هەشت هەزارو ٥٠٠ تا نۆ هەزار دینارەو غازە بازرگانییەكەش كۆنتڕۆڵی لەسەر ناكرێت و  بازرگانان ئارەزوومەندانە دەیفرۆشن و بەشێوەیەكی گشتی  ١٠٠٠ دینار زیاتر یان كەمترە و» لەئێستادا غازی ناحكومی نرخی  سەروو ١١ هەزار دینارە. هاوكات، كەریم عەلی ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «ئێمە لەنرخی بەغازی حكومی رازیی نین و نرخەكەی گونجاو نییە، پێویست بوو هاووڵاتی بەپێنج هەزار دینار بتڵێك غازی وەبگرتایە نەك بەهەشت هەزار دینار لەبەرئەوەی غازی خۆمانە، غازی ئێمە دەڕوات بۆ وڵاتانی تر،  تەنانەت دەبوو غاز بێبەرامبەر بدرایەتە هاووڵاتیان یان بەنرخێكی رەمزی،  ئەو رێژەیەی لەئێستادا رۆژانە دەدرێتە سنووری پارێزگای سلێمانی ٢٢٠  تا ٢٤٠ تۆنە، لەكاتێكدا ئەم سنوورە رۆژانە پێویستی بە ٥٠٠ تۆن دەبێت كەئەمەش كورتهێنانی تێدایەو رێژەكە كەمەو خواستیی لەسەر زیاددەكات». وتیشی: وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بەم شێوەیە مامەڵە دەكات و گرێبەستی لەگەڵ دوو كۆمپانیا كردووە، كۆمپانیای ساوز كوردستان و كۆمپانیای دانەغاز بەچاودێری وەزارەتی سامانە سروشتییەكان رێككەوتنێكیان كردووە كە رۆژانە هەزار تۆن غازیان پێبدرێت و ئەوانیش ٧٠٠ تۆنی لەبازاڕدا بدەنە پارێزگاكان و ٣٠٠ تۆنیشی بەبازرگانی بفرۆشن، ئەویش بەشێكی زۆری دەنێردرێتە دەرەوەو دەفرۆشرێت،  لە ٢٠١٤ەوە هەر ئەو رێژەیەی دەدرێتە پارێزگاكان زیاد نەكراوە چونكە ساڵانە خێزان زیاد دەكات و شارەكان گەورە دەبن، بەڵام غاز زیاد نەكراوەو كارەباش كەمیكردووەو نەوتی سپیش دابەشنەكراوەو پێویست بوو ئێستا ٥٠٠ تۆن بدرایەتە ئەم سنورە بۆ ئەوەی گرفتی دەستكەوتنی غاز دروست نەبووایە». بەهۆی كەمی بەشی غازی پارێزگاكانەوە گرفتی كەمی غاز لەچەند ناوچەیەك  دروستبووە بەتایبەت لەسنووری ئیدارەی گەرمیان كەهاووڵاتیان بەشێوەیەكی ئاسان غازیان دەستناكەوێت و رێژەكەی كەمەو بەشی پێداویستی هاووڵاتیان ناكات.

هاوڵاتی- دهۆك حكومەتی هەرێم دەیەوێت پارێزگای دهۆك ببێتە خاوەنی زۆرترین كۆگای ساردكەرەوە بۆ پاراستنی بەرهەمە كشتۆكاڵییەكان، لەمانگی 12ی ساڵی رابوردوو موڵەتی دروستكردنی 48 كۆگای تر دەركراوەو بەشێكیان دەستیانكردووە بەدروستكردنی بناغەی كۆگاكان، بەتەواوبوونی ئەو كۆگایانە پارێزگای دهۆك دەبێتە خاوەنی 97 كۆگا. ئەحمەد سەعید، خاوەنی سێ باخی سێوە لەناحیەی كانی ماسی، ئەو دڵخۆشە بەدروستكردنی ژمارەیەك كۆگای ساردكەرەوە،  بەهاوڵاتی وت:» ساڵانە بەهۆی نەبوونی كۆگای ساردكەرەوە سێوەكانمان بەنرخێكی هەرزان دەفرۆشین، قازانجی ئەمساڵ لەهەرسێ باخەكەمان تەنیا 840 هەزار دینار بووە، بەبەهای زیاتر لە200 هەزار دینار دەرمان و پێداویستی ترم كڕیوە، هەر كێلویەكماک لەنێوان  200 بۆ 400 دینار فروشتووە، ئەگەر بەرهەمەكانی خۆمان لەكۆگای ساردكەرەوە دابنێین و لەوەرزی پێگەیشتنی نەفرۆشین سوودێكی باشی دەبێت، بەلایەنی كەمی هەر كیلۆیەك لەنێوان 600 بۆ 800  دینار دەفرۆشین و قازانجی ئێمەش دەبێتە دوو ئەوەندە». وتیشی:» هەرچەندە ئەم هەنگاوەی حكومەت زور دواكەوت و پێویست بوو پێش 10ساڵ ئەمەی كردبا، جگە لەمەش پێویستە كارگەی دروستكردنی شەربەتی هەنار، سێوو قۆخ دروستبكرێن تازۆرترین جوتیار سوودمەندبن، ئەم شتانەی كەباسمكرد لەهەموو وڵاتان هەیە بەتایبەت ئەو وڵاتانەی پشت بەبەرهەمە كشتوكاڵییەكان دەبەستن». هاوكات تەحسین سلێمان ساڵح، بەڕێوەبەری فەرمانگەی چاندن لەقەزای بەردەڕەش بەهاوڵاتی راگەیاند: «12 كۆگای ساردكەرەوە لەسنوری قەزای بەردەڕەش  هەیە كەزیاتر لەدوو ساڵە دروستكراون و هەمووشیان بۆ پاراستنی پەتاتە بەكاردەهێنرین، هەشت كۆگای تر لەقۆناغی دروستكردنن كەهێشتا تەواونەكراون و  پێدەچێت تاكۆتایی ئەمساڵ هەموویان تەواوبن و ژمارەیان دەبێتە 20 كۆگا». وتیشی:»لەكۆی ئەو 20 كوگایە تەنها یەكێكیان حكومییە، ئەوانەی تر هەموویان هی كەرتی تایبەتن، هەركەسێك لەتوانایدا هەبێت و داوا لەئێمە بكات بۆ دروستكردنی كۆگا ئێمە مامەڵەكانی بەزووترین كات بەڕێدەكەین و لەهەر شوێنێك رووبەڕووی كێشەیەك ببێتەوە، ئێمە هەوڵدەدەین كێشەكەی چارەسەربكەین». هەر سەبارەت بەو پرسە، ئەحمەد جەمیل، بەڕێوەبەری گشتی چاندن لەپارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی  وت:» ئێستا لەسنوری پارێزگای دهۆك 49 كۆگای ساردكەرەوە بۆ پاراستنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان هەن، لەم ژمارەیە هەشتیان هی حكومییەو ئەوانەی تر كەرتی تایبەتن، لەمانگی 12ی ساڵی رابوردوو موڵەتی دروستكردنی 48 كۆگای تر دەرچووەو بەشێكیان دەستیانكردووە بەدروستكردنی بناغەی كۆگاكان و بەتەواوبوونی ئەو كۆگایانە پارێزگای دهۆك دەبێتە خاوەنی 97 كۆگا، لەهیچ شارێكی تری كورستان هێندەی پارێزگای دهۆك كۆگای نیەو نزیك دەبینەوە لەسەر ئاستی عێراقیش ببین بەیەكەم پارێزگا بۆ پاراستنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان». راشیگەیاند:»ئەو كۆگایانە دەكەونە سنووری هەریەك لەقەزاكانی سێمێل، بەردەڕەش، شێخان، ئێستا تەنها پەتاتە دەخرێنە ئەو كۆگایانە هەر لەبەرئەوەش تائێستا پەتاتەی خۆماڵی لەبازاڕەكاندا بەردەستەو نرخی نەهاتووەتە خوار، لەبەرنامەماندایە سێو، ترێ، هەنار بخەینە كۆگا تاوەكو لەوەرزی زستان سوود لەو بەرهەمانە وەربگرین». «هەر بازرگانێك یاخود وەبەرهێنەرێك داوا لەئێمە بكات بۆ دانانی كۆگا، ئێمە زۆر كارئاسانی و هاوكاری بۆ ئەو كەسە دەكەین، مامەڵەكانی بەزووترین كات بەڕێدەكەین، چونكە ئامانجان پاراستنی بەرهەمە كشتوكاڵییەكانە، هەروەها ئێمە خول و ۆورك شۆپ بۆ ئەو كەسانە دەكەینەوە كەچۆن و لەكوێ‌ كۆگاكانیان دابنێن تاقازانجێكی باش بكەن» ئەحمەد جەمیل وای وت.  

هاوڵاتی دەستەی نەزاهەی عێراق بەتۆمەتی لەمپەردانان لەبەرامبەر جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادوەری تایبەت بەدۆسیەی خواردنی زیندانیان بڕیاریدا (خالید شوانی) وەزیری داد بانگهێشت بكات، لەبەرامبەردا وەزیری داد دەڵێت: بابەتەكە پەیوەندی بە»دەستپاكی»یەوە نیەو پێموایە سەرۆكی دەستەی دەستپاكی پەلەی كرد، هاوكات پەرلەمانتارێكی عێراقیش رایگەیاند: خواردنی زیندانیەكان گەورەترن گەندەڵی تێدایە. دەستەی نەزاهەی عێراق بەتۆمەتی لەمپەردانان لەبەرامبەر جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادوەری تایبەت بەدۆسیەی خواردنی زیندانیان و راگیراوانی عێراق و پێنەدانی بەڵگەنامەی پێویست بەدەستەی نەزاهە بڕیاریدا (خالید شوانی) وەزیری داد لەسەر پشكی یەكێتی بانگهێشت بكات. دەستەكە دەڵێت: ئەم بانگهێشتكردنە بەپێی ماددەی 320ی یاسای سزادانی عێراقی ژمارە 111ی ساڵی 1969 بوو،  كە بەپێی ماددەكە پێویستە فەرمانگەو وەزارەت و لایەنە حكومییەكان تەواوی پێشینەو بەڵگەنامەی داواكراو بدەنە دەستەی نەزاهەو ئەوەشی جێبەجێی نەكات یاخود رێگە لەجێبەجێكردنی بگرێت بەماوەیەك كە لە پێنج ساڵ زیاتر نییە زیندانی دەكرێت یاخود سزای دارایی دەدرێت. سۆران عومەر پەرلەمانتاری كۆمەڵی دادگەری لەپەرلەمانی عێراق رایگەیاندووە خواردنی سێ ژەمی زیندانیەكانی عێراق گەورەترن گەندەڵی تێدایە، نزیك بە ٨٠ هەزار زیندانی هەیە لەعێراق، بۆ هەر ژەمێك خواردن هەزار دینار لەئامادەكردنی خواردنەكان بدزرێت ئەوا بۆ هەر رۆژێك ٢٤٠ ملیۆن دینار دەكات، بۆ مانگێك دەكاتە حەوت ملیارو ٢٠٠ ملیۆن دینار. ئاماژەی بەوەشكردووە لەكاتێكدا بەشێكی زۆر لەزیندانیەكان ئەو خواردنە ناخۆن بەهۆی خراپیەوە، كەئەگەر خواردنی ژەمەكان بەپێی ئەو گرێبەستەبێت كەوەزارەتی داد لەگەڵ كۆمپانیاكە ئەنجامیداوە قازانجی زۆر دەكەن، بەڵام بەداخەوە گەندەڵی بەجۆرێك بڵاوبووەتەوە لەعێراق گەیشتووە بەخواردنی زیندانیەكی بەدبەخت كەبەشی زۆریان بەهۆی ستەم و نادادیی حوكمڕانەكانەوە تووشی تاوان و لادان بوون.  دەستەی نەزاهەی عێراق لەسەرەتای مانگی كانونی یەكەمی ساڵی رابووردوو دەستیكرد بەلێكۆڵینەوە لەو دەنگۆیانەی باسیان لەگەندەڵی دەكرد لەپێدانی خواردنی زیندانیەكان و خراپی جۆری خواردنەكان و پێدانی بڕی كەم پێیان سەرەڕای پێدانی پارەی تەواوەتی بەبەڵێندەران، بەڵام ئەوەی وایكرد نەزاهە وەزیری دادو بەرپرسی رێگەپێدانی ئەمنی وەزارەتی داد بانگهێشت بكات، تۆمەتی رێگەگرتنە لەتیمەكانی دەستەی نەزاهەو لەمپەر دروستكردنە لەبەردەم تیمەكاندا. لەبەرامبەردا خالید شوانی، وەزیری دادی حكومەتی عێراق لەبارەی تۆمەتباركردنی لەلایەن دەستەی دەستپاكییەوە دەڵێت: بابەتەكە پەیوەندی بە «دەستپاكی»یەوە نیەو رایگەیاند: «پێموایە سەرۆكی دەستەی دەستپاكی پەلەی كرد كەئەو كۆنفرانسە رۆژنامەوانییەی ئەنجامداو سوكایەتی و ناوزڕاندنی وەزارەتی دادو وەزیری دادی تیابوو»، ئاماژە بەوەشدەكات:» ئەوەی روویداوە بووەتە هۆی شێواندنی ناوو پێگەی وەزیرو وەزارەتەكەشی، ئەوەش قبوڵكراو نییە، بۆیە رێكاری یاسایی بەرامبەر سەرۆكی دەستەی دەستپاكی عێراق دەگرنەبەر.» دەربارەی وردەكاری رووداوەكەش خالید شوانی دەڵێت: «رۆژی 3ی ئەم مانگە دوو لێكۆڵەر لەدەستەی دەستپاكییەوە هاتوون بۆ وەزارەتی دادو كاتێك ئێمە لەكۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران بووین داوای رەگەزنامە و ناسنامەی عێراقی چەند فەرمانبەرێكیان كردووە كە پەیوەندییان بەگرێبەستی خواردەمەنییەوە هەیە كەدەدرێت بەزیندانیەكان، لەبەرئەوەی كاتژمێر 2:00 هاتوون و دەوام تەواوبووە، رێككەوتوون رۆژی 4ی 1 بێنەوەو بەیانی زوو ئەوراقەكانیان بدرێتێ و نووسراوێكیان واژۆكردووەو تیاشیدا نووسراوە كە بەڕێوەبەری كارگێڕی و دارایی وەزارەتی داد زۆر هاوكاریان بووە». هاوكات سایتی میدل ئێست ئۆنلاین بڵاویكردووەتەوە، كە خالید شوانی خۆی ئەوەی خستووەتەڕوو: «دوای سەردانێكی مەیدانی بۆ زیندانەكان و  بەپێی راپۆرتی لایەنەكانی وردبینی كە گەیشتووە بەدەست وەزارەتەكەمان دەركەوتووە كەكۆمپانیاكان تەواوی ماددە خۆراكییەكان بەزیندانیان نادەن لەكاتێكدا بڕی پێویستیش پارە وەردەگرن». وەزارەتی دادی عێراقی بەپێی ماددەی 12/2 ب-ی یاسای چاكسازی گیراوان و راگیراوانی ساڵی 2018 گرێبەست لەگەڵ چەند كۆمپانیایەكی ئەهلیدا دەكات بۆ دابینكردنی خواردنی تەندروست و پێویست بۆ هەر زیندانییەك بەپێی بڕواو عەقیدەی خۆی كەدەبێت میوەو گۆشت لەخۆبگرێت. لەئێستاشدا لێكۆڵینەوەو بەدواداچوونەكان بۆ ئاشكراكردنی دیوەكانی دیكەی ئەم دۆسیەیە هێشتا بەردەوامی هەیەو بەبڕوای چاودێرانیش هاوشێوەی دۆسیەكانی دیكەی گەندەڵی ئەم دۆسیەیەش دزی و پارەبەهەدەردانی زۆری تیادا كراوە. هەرچەندە هێشتا ئامارێكی فەرمی تەواوەتی بۆ ژمارەی زیندانیانی عێراق نییە، بەڵام بەپێی ئاماری رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ زیاتر لە 100 هەزار زیندانی لەزیندانەكانی وەزارەتی دادو ناوخۆ و بەرگریدا هەن، ئەمە جگە لەزیندانەكانی دەزگا ئەمنییەكان و زیندانە نهێنییەكانی دیكەی گرووپ و میلیشیاكان.