ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

هاوڵاتی   لەماوەی ئەم هەفتەیەدا نرخی نەوت تائاستی 71 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك دابەزی و بەمەش دوای زیاتر لەساڵێك نرخی نەوت دابەزینێكی پێوانەیی تۆماركرد ئەویش دوابەدوای راگەیاندنی مایەپوچبوونی چەند بانكێكی ئەمریكی،  شارەزایەكی جیهانی بازاڕی نەوتیش دەڵێت: بەڕوونی دیارە ترسی مایەپوچبوون كاریگەریی زۆری هەیە، لەئەنجامیشدا دۆلار بەهێزترو كاڵاكان لاوازتربوون، ئەوەش ئاماژەیەكی خراپە بۆ نەوت، راوێژكاری دارایی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش رایدەگەیەنێت: پاشەكشەی ئابووری بەرز لەوڵاتانی پیشەسازی و داڕمانی بانكەكان و روسیا هۆكاری دابەزینی نرخی نەوتن، چەند سەرچاوەیەكیش لەئۆپێك رایانگەیاندووە نیازیان نییە بەرهەمهێنانی نەوت كەمبكەنەوە، هاوكات حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق دەڵێت دابەزینی نرخی نەوت نیگەرانیان ناكات و نرخی بەرمیلێك نایەتە خوار ٧٠ دۆلار. مایەپوچبوونی یەك لەدوای یەكی چەند بانكێكی گەورە لە ئەمریكاو مەترسی پەڕینەوەی مایەپوچبوونە بانكییەكان بۆ ئەوروپاو وڵاتانی ئاسیا كاریگەرییەكی گەورەی كردۆتەسەر بازاڕی نەوت و مەترسی ئەوە لەئارادایە قەیرانێكی ئابووری بەرۆكی جیهان بگرێت، هەر لەو چوارچێوەیەدا نرخی نەوت لەهەفتەی رابووردوو كەزیاتر لە 82 دۆلار بوو، لەناوەڕاستی ئەم هەفتەیە بوو بە 71 دۆلارو ناشزانرێت چارەنووسی چی لێدێت. چەند سەرچاوەیەك لە رێكخراوی بەرهەمهێنانی نەوتی جیهانی (ئۆپیك) رایانگەیاند: ئەوەی روودەدات پەرچەكرداری ئاسایی ئەو دۆخەیە كە لەبازاڕدا روودەدات و رێكخراوەكەش بەنیاز نییە هیچ گۆڕانكارییەك لەسیاسەتی بەرهەمهێناندا ئەنجامبدات و كۆدەنگییەك لەناو رێكخراوەكەدا هەیە بەوەی نرخێك بۆ نەوت دیاریبكرێت. وەزیری وزەی سعودیەش رایگەیاندووە كە ئۆپیك پەیوەستە بەسیاسەتی كەمكردنەوەی بەرهەمی دوو ملیۆن بەرمیل لەڕۆژێكدا كە لە تشرینی دووەمی 2022 تا كۆتایی 2023 راگەیاندراوەو وڵاتەكەی نەوت بەهیچ یەك لەو وڵاتانە نافرۆشێت كە بەرزترین نرخ دیاری دەكەن، پێشتر سعودیەو جەزائیر هۆشداریان لەهەنگاوەكانی ئەمریكا دابوو بۆ دووبارە بەگەڕخستنەوەی یاسای (نا بۆ ئۆپێك) كە وڵاتانی ئۆپیك پەراوێز دەخات بۆ یەكەمجار  لەدژی رێكخراوی وڵاتانی هەناردەكەری نەوت (OPEC) لەساڵی 2000 دەركەوت و بەمەبەستی بوون بەیاسا پێشتر 16 جار پێشكەشی كۆنگرێسی ئەمریكا كراوە، ئەمەش لەكاتێكدا دۆخی بازاڕ بەو شێوەیەی ئێستایەو وەبەرهێنان بەشێوەیەكی بەرچاو كەمیكردووە، بەبڕوای شارەزایانی بواری نەوتیش پێناچێت بەم خێراییە ئۆپێك بڕیارێك بدات، بەڵام ئەگەر نرخی نەوت بەردوام بەرەو دابەزین بڕوات ئەوا دەتوانرێت گفتووگۆ لەسەر سیاسەتی بەرهەمهێنان بكرێت. ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە دەڵێت، بەهۆی سزاكانی ئەوروپاو ئەمریكا، داهاتی نەوتی روسیا بەشێوەیەكی بەرچاو كەمبووەتەوەو مانگی رابردوو داهاتی هەناردەی نەوتی روسیا بۆ 11 ملیارو 600 ملیۆن دۆلار كەمبووەتەوە، بەوەش بەراورد بەمانگی یەكی ئەمساڵ، دوو ملیار و 700 ملیۆن دۆلار دابەزیوە. ئەوەشی ئاشكراكردووە بەبەراورد بەساڵی رابردوو، لەمساڵدا فرۆشی نەوتی روسیا 45٪ دابەزیوە. دابەزینی نرخی نەوت بەهۆی دابەزینی نرخی پشكەكانی بانكی سوێس كرێدیت و ترسی مایەپوچبوونی بانكی سیلیكۆن ڤالی (SVB)ی و چەند بانكێكی دیكەوە بوو لەوبارەیەوە تاماس ڤارگاس، شارەزای بازاڕی نەوت لەكۆمپانیای PVM دەڵێت: بەڕوونی دیارە ترسی مایەپوچبوون كاریگەریی زۆری هەیە؛ لەئەنجامیشدا، دۆلار بەهێزترو كاڵاكان لاوازتر بوون، ئەوەش ئاماژەیەكی خراپە بۆ نەوت». ئەمە لەكاتێكدایە لەدوو مانگی سەرەتای ئەمساڵداو بەهۆی گەشبینی بەبووژانەوەی چالاكییە ئابوورییەكانی چین و بووژانەوەی خواستی ئەو وڵاتە لەسەر نەوت، كاریگەریی ئەرێنی لەسەر نەوت دروستببوو. هەر سەبارەت بەنرخی نەوت، حەیان عەبدولغەنی، وەزیری نەوتی عێراق رایگەیاندووە، دابەزینی نرخی نەوت نیگەرانیان ناكات و نرخی بەرمیلێك نایەتە خوار ٧٠ دۆلار، بەڵام بەبڕوای شارەزایانی ئابووری دابەزینی نرخی نەوت كاریگەرییەكی نەرێنی بۆ سەر عێراق (بەهەرێمی كوردستانیشەوە)دەبێت چونكە داهاتی لەسەدا 95 بودجە لەسەر فرۆشی نەوتە بەجۆرێك حكومەتی عێراقی نرخی یەك بەرمیل نەوتی بە 70 دۆلار مەزەندە كردووە كە بەمەش لەهەناردەكردنی بڕی سێ ملیۆن و 500 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە (بە 400 هەزار بەرمیلی كوردستانیشەوە) داهاتێكی 80 ملیار دۆلاری دەستبكەوێت كە نزیكە 117 ترلیۆن و 252 ملیار دینار دەكات، لەكاتێكدا داهاتی نانەوتی (12) ملیار دۆلار دەكات كە بڕەكەی 17 ترلیۆن و 301 ملیار دینارە، لەكاتێكدا داهاتی فرۆشی نەوت لەساڵی 2022 نزیكەی 115 ملیارو 400 ملیۆن دۆلار بووەو داهاتی ساڵی 2021یش 75 ملیارو 700 ملیۆن دۆلاربووە. دەربارەی هۆكارەكانی دابەزینی نرخی نەوت و كاریگەرییەكانی لەسەر بودجەی عێراق، مەزهەر محەممەد ساڵح راوێژكاری دارایی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەڵێت ئاماژەكانی بازاڕەكانی نەوت لەجیهاندا دەریدەخەن كە نرخی نەوت بەرەو دابەزین دەڕوات ئەویش بەهۆی دوو هۆكارەوە كە یەكەمیان پاشەكشەی ئابووری بەرز لەوڵاتانی پیشەسازی و داڕمانی بانكەكان، دووەمیش روسیا وەك لایەنێك لە شەڕی لەگەڵ رۆژئاوا، دەستیكردووە بەهەناردەكردنی نەوتەكەی بۆ بازاڕەكانی هیندستان و چین و ئاسیا بە 20 دۆلار كەمتر لەنرخی نەوتی جیهانی و ئاماژەی بەوەشكرد : ئەو دوو هۆكارە نیشانەكانی زیادبوونی نەوت پێكدەهێنن كەڕەنگە ببێتەهۆی گەڕانەوەی نرخی نەوت لەساڵی رابردوودا بۆ تێكڕا لە نێوان 60-65 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك. سەبارەت بەئەگەری دابەزینی نرخی نەوت و كاریگەرییەكانی لەسەر بودجەی گشتی، راوێژكارەكەی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەڵێت» لە ئەگەری دابەزینی نرخی نەوت بۆ خوار 70 دۆلار، دەبێتە هۆی زیادبوونی ئەو پلانە دارێژراوەی بۆ كۆرتهێنان لەپرۆژەیاسای بودجەدا داڕێژراوە كە لەئێستادا بە نزیكەی 63 ترلیۆن دینار خەمڵێندراوە و لەوانەیە كورتهێنانەكە بۆ رێژەی پێوانەیی دیكە بەرزبكاتەوە و 8 تا 16 ترلیۆن زیادبكات. هاوكات عەلی عەلاق پارێزگاری بانكی ناوەندی هۆشداری دا لەبارەی قەبارەی كورتهێنان لەپڕۆژەیاسای بوجەی گشتی 2023، كە بۆ ماوەی سێ ساڵەو تێیدا كورتهێنان زیاتر لە 63 ترلیۆن و 275 ملیار دینارە لەتێكڕای قەبارەی ئەو بودجەیە و ئاشكرایكرد ساڵی 2017 حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی بەڵگەنامەی سیاسەتی ئابووری خۆی، كە پێشكەشی سندووقی نەختینەی نێودەوڵەتیی كردووە، بەڵێنی داوە تاوەكو ساڵی 2021 كورتهێنانی بودجە بگاتە سفر، لەكاتێكدا ئەوكاتە 14% بوو، بەڵام بۆ پرۆژەیاسای بودجەی 2023 رێژەكە لەبری سفر بێت زیاترە لە 25%. حەمزە جەواهیری شارەزای بواری نەوت دەڵێت دیاریكردنی نرخی نەوت بە 70 دۆلار لەبودجەدا مایەی نائومێدییە چونكە ئێمە نەوتەكەمان بەكەمتر لەو نرخە دەفرۆشین و ئەگەر بێت و نرخی نەوت بگاتە خوار 60 دۆلار دۆخێكی باشمان نابێت، ئەو شارەزایە پێشنیازیش دەكات نرخی نەوت بكرێتە 45 تا 50 دۆلار و بودجەی تەشغیلیش كەمبكرێتەوە بۆ نیوە چونكە بودجەی عێراق بەهەدەر دەدات و ئابووری عێراق دادەڕوخێنێت.

هاوڵاتی پشتگیریکردنی هوداپار لە رەجەب تەیب ئەردۆغان کاندیدی هاوپەیمانی کۆمار (دەسەڵاتی تورکیا)، مشتومڕێکی زۆری لێکەوتووەتەوە و هەندێک کەس ئەم هەنگاوە بە لێدان لە هەدەپە لەقەڵەم دەدەن، بەڵام بەگوێرەی راپرسیەک رێککەوتنی هوداپار و ئاکەپە زیان بە خودی هاوپەیمانی کۆمار دەگەیەنێت و سەلاحەدین دەمیرتاشیش رایدەگەیەنێت کە هیچ کاریگەریەک لەسەر دەنگی کورد دروست ناکات. پارتی دۆزی ئازاد ناسراوە بە (ھوداپار) کە پارتێکی ئیسلامی کوردیە و لە باکوری کوردستان چالاکە، رایگەیاند، لە هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی تورکیادا کە بڕیارە لە ١٤ی ئایاردا ئەنجام بدرێت، دەنگ بە رەجەب تەیب ئەردۆغان کاندیدی (هاپەیمانی کۆمار)، دەدەن. دوای ئەو بڕیارە زەکەریا یاپجی ئۆغلۆ سەرۆکی پارتەکە و ئەردۆغان کۆبونەوە و بە فەرمی رێککەوتنەکە کەوتە بواری جێبەجێ کردنەوە. ئەردۆغان دوای کۆبونەوەکە رایگەیاند، "هوداپار پارتێکی نیشتیمانی و خۆجێیە، ئێمە پێشوازی لە هەموو پارتێکی نیشتیمانی دەکەین." ئەم پێشهاتەش لەسەر ئاستی تورکیادا، کاردانەوەی جۆراوجۆری لێکەوتەوە. لەم بارەیەوە ئەرتان ئاکسۆی خاوەنی کۆمپانیای راپرسی و لێکۆلینەوەکانی "ئاکسۆی" کە لەنێو تورکیادا متمانەی زۆری پێدەکرێت رایگەیاند، راپرسیەکیان لەبارەی رێککەوتنی هوداپار و ئاکەپە ئەنجام داوە و وتی، " بەرنامە و پرۆگرامی هوداپار لەگەڵ کۆمەڵگەی تورکیادا ناگونجێت. ئەمەش دەبێتە هۆکار کە هاوپەیمانی هوداپار لەگەڵ ئاکەپە-مەهەپە، دەبێتە هۆی ئەوەی نارەزایەتیەکی زۆر لەنێو لایەنگر و بەرپرسانی ئاکەپە و مەهەپەدا دروست ببێت. ئەرتان ئاکسوری باسی ئەوەشی کرد کە ئاکەپە و ئەردۆغان لە مێژووی دەسەڵاتی خۆیاندا، یەکەم جارە بەم شێوەیە کەوتووەنەتە دۆخی تەنگەتاویەوە و بە لۆژیکی ' هەرچیەک هات قازانجە' دەجووڵێنەوە. لەلایەکی دیکەوە، سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) کە نزیکەی حەوت ساڵە لە زینداندایە، لە وڵامی پرسیارەکانی رۆژنامەنووس و پێشکەشکارێکی کەناڵی "هالک تی ڤی"دا، کە دەڵێت، " هوداپار و ئاکەپە دەیانەوێت کاریگەری لەسەر دەنگی هەدەپە دروست بکەن" وتی، " ئێمە هەڵسەنگاندن و شیکردنەوە بۆ ئەم پرسە ناکەین. دەتوانێت بە ئارەزووی خۆی لەگەڵ لایەنەکان رێکبکەوێت، پەیوەندی بە ئێمەوە نییە. ناتوانێت کاریگەری لەسەر دەنگی کورد دروست بکات. گەل بە ئەزموونە تاڵەکانی دەزانێت کە کێ چییە! وەک دیکە هەر چییەک بگوترێت، بێسوود و بەتاڵە." پارتی دۆزی ئازاد 'هوداپار' پارتێکی ئیسلامی سوننەی کوردییە، یەکەمین پارتی ئیسلامی باکوری کوردستانە کە لەساڵی ٢٠١٢ دامەزراوە و بە فەرمی لەلایەن دەوڵەتەوە قبوڵ کراوە. ھەڵگری ئایدۆلۆژیای حزبوڵلایە و لەناو کوردەکانی باکوردا وەک باڵی سیاسی ئەو حزبە ناسراون. حزبوڵلا لە ساڵەکانی نەوەتەکانی سەدەی رابردوودا لەگەڵ حکومەتی تانسو چیللەر و محەمەد ئاغاردا، هەڵمەتێکی زۆر گەورەی کوشتن، گرتن و بێسەروشوێنکردنیان لەدژی کوردانی باکوری کوردستان دەست پێکرد. لەو ساڵانەدا، لەنێو شارەکانی باکوری کوردستاندا، شەڕێکی زۆر لەنێوان ئەندامانی حزبوڵلا و لایەنگران و کادرانی پەکەکەدا روویدا. لە رووداوەکانی نەوەتەکاندا، نزیکەی ١٧ هەزار کوردی باکوری کوردستان بێسەروشوێنکران کە حزبوڵلا بە یەکێک لە تاوانبارانی ئەو کردەوانە دەزانرێت.

دەشتی مەحموود هەر دیاردەیەكی مێژوویی ئەگەر هاوچەرخێتیی خۆی لەدەستبدات و تەنیا بۆ استییەكی مێژوویی وەرگەڕێت، بێگومان هیچ جۆرە مشتومڕو راڤەیەكی جیاوازی لێناكەوێتەوەو وەكو خۆی تەماشا دەكرێت، بەڵام ئەگەر هاتوو دیاردەیەك یان بۆنەیەكی مێژوویی دیاریكراو هاوچەرخێتیی خۆی لەدەست نەدابێت ئەوا بەلێشاو نوسخەسازی، راڤەی جیاوازو رەچەڵەكی جیاوازی بۆ دروستدەبێت؛ یارو نەیاری بۆ دروستدەبێت و هەندێ جار گەلە جیاوازەكان بەسەر بەرەی جیاوازدا دابەشدەكات. ئەمە بەر لەهەر شتێك ئەوە روانینە پشتڕاست دەكاتەوە كە بەشی هەرەزۆری مێژوو لێرەو لەئێستادا دەژی، بەم مانایە شەڕكردن لەسەر مێژوو شەڕكردنە لەسەر ئێستاو داهاتوو. لێرەدا دەكرێت بەدیاریكراوی لەسەر بۆنە یان چەژنی نەورۆز هەڵوەستە بكەین كە لەزۆر وڵاتی ئێستادا ئەو بۆنەیە دەگێڕدرێت جگە لەكوردستان لەئێران، ئەفغانستان، تاجیكستان، قرغیزستان، قەزاقستان، جمهوری ئازەربایجان، ئەلبانی، توركمانستان، هندستان، روسیا، پاكستان و... هتد ئەم بۆنەیە بەڕێوەدەچێت. زۆرێك لەگەلانی رۆژهەڵاتی ناوڕاست و ئاسیای ناوەڕاست رەچەڵەكی جەژنەكە بۆ خۆیان دەگێڕنەوە. ئێستا بۆ نموونە فارسەكان نەورۆز بۆ گرتنی بابل لەسەر دەستی كورش لەساڵی ٥٣٨ زاینی دەگێڕنەوە، هەندێكی تر بۆ خودی بابلییەكانی دەگێڕنەوە. كوردەكانیش بەزۆری بۆ سەردەمی ئەفسانەی زوحاك و كاوەی ئاسنگەری دەگێڕنەوە كەئەمەش بۆ مەبەستی سیاسی بەكارهاتووە؛ لەم بارەیەوە چەندان رەچەڵەكدۆزی تر بۆ نەورۆز كراوەو هەر كامیان بەگوێرەی مەبەستی خۆیان بۆ بڕگەیەكی دیاریكراوو مێژوویەكی دیاریكراو گەڕاندوویانەتەوە. بێگومان هەموو ئەم هەوڵانە كەپاڵنەری ئایدۆلۆژی و مەرامی سیاسی لەپشتەوە سەری بۆ ئوستورەسازی سەری لەئوستورەسازییەوە دەرهێناوەو هەندێ جاریش لەم نوسخەسازییانەی نەورۆزدا بەر روانگەی فاشیستی و راسیستی دەكەوین. لەبەرامبەر ئەمانەدا ئیسلامییەكانیش ماندوو نەبوون لەشێواندن، سەركوتكردن و ئیهانەكردن بەجەژنی نەورۆزو رەچەڵەكی نەورۆزو بەزۆری بەجەژنێكی مەجووس (ئاگرپەرستەكان) دایانناوەو یادكردنەوەیان حەرامكردووە. بۆ نموونە ئیمام محەمەدی غەزاڵی لەو زانا ئایینە كۆنانەیە كە قەدەغەی كردووە . بەتەنیشت ئەوانەوە ئیسلامییە كوردەكانیش درێغییان لەو هێرشە ئایدۆلۆژییەدا نەكردووە. نەورۆز بۆ كەی و كام گەل دەگەڕێتەوە؟ ئەگەر وەڵامی ئەم پرسیارە بەدوور لەو پاڵنەرانەی كەباسكرا بدەینەوە، رەنگە بەوەڵامێك بگەین كەدڵخوازی كەمترین كەس بێت و زۆترین مشتومڕ بەدوای خۆیدا بهێنێت، لەبەرئەوەی لەپاڵنەرە جیاوازەكان خاڵییە؛ لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر بۆ وەڵامێكی راست بگەڕێین ناچارین ریسكی گریمانەكە قبوڵ بكەین كە لەهەموو گریمانەكانی رەچەڵەكی نەورۆز راسترە. بۆ ئەمەش سەرەتا دەبێت لەجەژنی نەورۆز وەكو بۆنە یا ڕێوڕەسمێكی ئایینی تێبگەین نەوەك وەكو جەژنێكی نەتەوەیی، لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئەوە لەپێشچاو بگرین كەجەژنی نەورۆز لەبنەڕەتدا رێوڕەسم یان سروتێكی ئایینی زادەی سەردەمی كشتوكاڵ بووە. بۆ روونبوونەوەی زیاتری نەورۆز دەتوانین جەژنی قوربانی موسڵمانان بەنموونە بهێنینەوە، بەدەر لەو چیرۆك و ئوستورەكانی جەژنی قوربانی لێوە ئاڵاوە كە بەسەرهاتی پەیامبەر ئیبراهیم و قوربانیكردنی منداڵەكەیەتی، لەبنەڕەتدا سروتی جەژنی قوربان زادەی شێوەی ژیانی ئاژەڵداری-كۆچەرییە. ئەم قوربانیكردنە زۆر پێش ئاینی ئیبراهیمی (یەهوودی، ئیسلام) هەبووە بەڵام ئیسلام بەشێوەی خۆی هەڵیدەگرێتەوەو نوسخەی خۆی لێ دروستدەكات. نەورۆز بەهەمان شێوە جەژنی وەرزێرەكانی چاخی كشتوكاڵ/نیولیتیك بووە. ئەوە روونە بۆ یەكەمجار شۆڕشی كشتوكاڵ نزیكەی ١٢ هەزار ساڵ بەر لەئێستا لەمیزۆپۆتامیای ژوورو/كوردستان رووی داوە؛ هەر لەوێدا یەكەم جەژن و رێوڕەسمەكانی تایبەت بەچاخی كشتوكاڵی داهێنراوە و پەیڕەوكراوە. ئەگەر بۆ كۆنترین نووسراوەكانی مرۆڤایەتی بگەڕێینەوە ئەوا بەسۆمەر دەگەین و دەتوانین جەژنی نەورۆز لەلای سۆمەرییەكان ببینینەوە كە بەگوێرەی گۆردۆن چایڵد میراتگری میزۆپۆتامیای ژوورو بوون. ئەگەرچی بۆ ئێمە لەئێستادا تەنیا جەژنی نەورۆز ماوەتەوە ئەگەرنا لەبنەڕەتدا دوو جەژن بووە، جەژنی یەكەم، یەكەم رۆژی پاییز بووە و جەژنی دووەم یەكەم رۆژی بەهار بووە. لەدەقە سۆمەرییەكاندا تەنانەت ئوستورەكانی ئەم جەژنانە ماوەتەوە كەئەویش بریتییە لە ئوستورەی دوموزی و ئینانا. دامو كە بەشی یەكەمی ناوەكەی دوموزییە بەمانای ئاوگی  ناو دارو رووەك دێت؛ وەك ئەوەی دوموزی گیانی گیا، دانەوێڵەو دار بێت؛ ئەمەش بەمانای ئەوە دێت دوموزی لەسەرەتادا وەرزێر بووە. ئوستورەكە بەكورتی بەم جۆرەیە لەڕۆژی یەكەمی پایزدا دوموزی دەمرێت و ئەم مردنە وەكوو چەمەری دەكرێت بەجەژن و یەكەم جەژنی وەرزێرەكان بووە. پاییز سەرەتای وەرینی گەڵا، ژاكان و هەڵوەرینی گژووگیایە، واتە وەرزی یەكەم مردنی رووەكە لەگەڵ ئەوەشدا دانەوێڵەی وەكوو جۆ لەپایزدا دەنێژرێت. بەهار وەرزی زیندوبوونەوەی گژوگیاو سەوزبوونەوەی سروشتە هاوكات لەیەكەم رۆژی بەهاردا دوموزی زیندوو دەبێتەوەو لەگەڵ ئینانادا هاوسەرگیری دەكات كە ئینانا مێخوای بەپیتی، بەرداری و وەچەخستنەوە بووە. هەموو ساڵێك دوموزی كەگیانی هەموو رووەك و گژوگیایەكی سەوز بووە لەپایزدا مردووەو چەمەری بۆ كراوە لەهەموو بەهارێكدا سەوز بووەتەوەو زیندوو بووەتەوە. ئەم زیندووبوونەوە نوێ ‌رۆژو نەورۆزو ژیانی نوێ بووە. لەیەكێك لەڕێوڕەسمەكانی سەردەمی كشتوكاڵی میزۆپۆتامیای ژوورو ناشتنی مردووەكان لەناشتنی رووەكەوە زۆر نزیك بووە وەكو ئەوەی مرۆڤەكانیش هاوشێوەی رووەك و دارەكان زیندوو دەبنەوە. هەروەها لەزمانی كوردی هەمان وشەی ناشتن هەم بۆ مردوو و هەم بۆ ناشتنی گژوگیاو دار بەكاردەبرێت كە لەهیچ زمانێكی تردا بەوجۆرە نییە، ئەمەش زیاتر جەخت لەوە دەكاتەوە كەنەورۆز لەبنەڕەتدا جەژنێكی ئایینی میزۆپۆتامیای ژوورو بووەو دواتر بۆ سۆمەرییەكان گوازراوەتەوەو لەڕێگەی سۆمەرییەكانەوە بەهۆی نووسینەوە بۆ گەلانی دوای خۆیان گوازراوەتەوە و فارسەكان لەدوایینی ئەو گەلانەیە كەنزیكەی پێنجسەد ساڵ پێش زایین ئەو جەژنەی لەڕێگەی بابلییەكانەوە پێدەگات.

هاوڵاتی-دهۆك   هەریەك لە رێكخراوی یونسكۆو یەكێتی ئەوروپاو كونسوڵخانەی ئەمریكاو زانكۆی كۆلومبیا، نزیكەی 10شوێنەواری گرنگ لەسنوری پارێزگای دهۆك نۆژەندەكەنەوە، ئەوە لەكاتێكدایە لەشوێنەوارەكانی دهۆك مەترسی لەناوچوونیان لەسەرە، بەتایبەت شوێنەوارەكانی سنوری قەزای ئامێدی، بەهۆی هێرشەكانی توركیا 70 شوێنەوار زیانیان بەركەوتووە. دكتۆر بێكەس بریفكانی، بەڕێوەبەری شوێنەوارو كەلەپووری پارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی  وت:»لەسەرەتای مانگی ئاداری ئەمساڵەوە دەستكراوە بەنۆژەنكردنەوەی پەرستگایەكی جولەكەكان لەگوندی شوش لەسنوری قەزای ئاكرێ،  بڕیارە لەماوەی پێنج مانگدا تەواوبكرێت، كەمێژووی دروستكردنی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی 13 واتە نزیكەی 800 ساڵ بەر لەئێستا، ئەمە پرۆژەیەكی هاوبەشە لەنێوان بەڕێوەبرایەتی شوێنەوارو كەلەپووری دهۆك و ئاكرێ لەگەڵ دوو رێكخراوی چیكی و ئەمریكی». بودجەی پرۆژەكە لەلایەن كۆنسوڵخانەی ئەمریكاوە دابینكراوە، كەبڕەكەی 500 هەزار دولارە، هەروەها قشلی ئاكرێ بەهاوكاری حكومەتی هەرێم و رێكخراوی یونسكۆو یەكێتی ئەوروپاو زانكۆی كولومبیا نۆژەن دەكرێتەوە» دكتۆر بێكەس بریفكانی وتیشی» رەزامەندی لەسەر ئەوە دراوە كەژمارەیەك لەشوێنەوارەكانی تر نۆژەن بكرێنەوە كەئەوانیش چەروانە لەخنس، پەرستگای جووەكان لەئامێدی، شندوخا، چارستین، قوبەی سوڵتان، ئەم شوێنانە لەمانگی ئاب و حوزەیرانی ئەمساڵ دەست بەنۆژەنكردنەوەیان دەكرێت». نۆژەنكردنەوەی ئەو شوێنانە لەكاتێكدایە كە 16ی تشرینی یەكەمی پارساڵ، گەورەترین پاركی شوێنەواری لەناحیەی فایدە كەدەكەوێتە سنوری قەزای سێمێل كرایەوە. دكتۆر بێكەس بریفكانی، بەڕێوەبەری شوێنەوارو كەلەپووری لەپارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی وت:» بەهاوبەشی لەگەڵ زانكۆی ئوردونی ئیتاڵی گەورەترین پاركی شوێنەواری لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و عێراق لەناوچەی فایدە  كردەوە، رووبەری ئەو پاركە 130 كیلۆمەتری چوارگۆشەیە، پێنج شوێنی شوێنەواری گرنگ دەكەونە ناو پاركەكە كەبریتین لەشوێنەوارەكانی خنس، جەروانە، بەندەوایە، فەیدی و ئەشكەوتی هەڵامەت» وتیشی» پرۆژەكە تەنیا پارك نیە، بەڵكو لەناو پاركەكەدا سەنتەرێكی رۆشنبیری گەورە  دروستكراوەو مۆزەخانەو تابلۆی شیكردنەوەی تیادا دانراون، ئەمە قوناغی یەكەمی پرۆژەكەیە لەفەیدییەوە دەستپێدەكات، لەوێ جێیەكی شوێنەواری دۆزراوەتەوە كە 13 نەخشی هەڵكۆڵراوی لێیە». لەسنوری پارێزگای دهۆك زیاتر لە دوو هەزار شوێنەوار هەن، بەهۆی بەردەوامی بۆردومانی فرۆكەكانی توركیا زیان گەیشتووەتە بە 70 شوێنەوارو  لەسەنتەری دهۆك و چەند شوێنێكی تر خەڵك لەسەر شوێنەوارەكانی نووسیوەو شێواندویانە، و دوایین شوێنەواریش كەدەستكاریكراوە ئەشكەوتی هەڵامەت بووە كەدەكەوێتە خوار چیای زاوا لەبەرامبەر شاری دهۆك.  

دوای زیاتر لەشەش مانگ بەسەر سەرهەڵدانەكانی ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا ئەمینیدا، ئەگەرچی خۆپیشاندانی بەرفراوان و بەردەوام دوای شەش مانگ لەو رووداوانە بەدیناكرێت، بەڵام ناڕەزایەتیی دەربڕین بەشێوازی جۆراوجۆر لەڕۆژهەڵات و ئێران لەچوارچێوەی درێژەی ئەو شۆڕشەدا بەردەوامە. ناڕەزاییەكان گورزی گەورەی لەئابوری ئەو وڵاتە داوەو بۆ یەكەمجار لەمێژوودا بەهای یەك دۆلار لەئێران گەیشتە 63 هەزار تمەن و لەكۆی 29 بانكی ئێران تەنها دوو بانك قازانجیان تۆمار كرد، چونكە خەڵكێكی زۆر وەك ناڕەزایەتیی پارەكانیان لەبانكەكانی ئەو وڵاتە كشاندەوە، زیانە مادییەكانی دەسەڵات لەماوەی ناڕەزاییەكان بە 30 میار دۆلار مەزەندە دەكرێت، هەر لەو ماوەیەدا ئەوروپاو وڵاتانی بەریتانیاو ئەمریكا نزیكەی هەزار سزایان بەسەر بەرپرس و ناوەندو كۆمپانیاو دامەزرواەكانی كۆماری ئیسلامیدا سەپاندووە. هەموو ئاماژەكان دەریانخست سەرهەڵدانی شۆڕشی ژینا گەورەترین گورزی لەكۆڵەكەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران داو هەیمەنەی ئەو  كۆمارەی لەئاستی ناوخۆو نێودەوڵەتیدا تێكشكاند. ئاستی كاریگەریی ئەو شۆڕشە حاشای لێناكرێت و ئەوەش وایكرد كۆماری ئیسلامی دەست بۆ هەموو شتێك ببات تەنها لەپێناو پاراستنی دەسەڵاتەكەیداو بەموشەكباران دەستیپێكردو بەكیمیایی دژی خوێندكارانی كچان لەڕۆژهەڵات و ئێران بەردەوامبەو تەنانەت جێبەجێكردنی گرێبەستی 25 ساڵەی نێوان چین و ئێران كەزیاترین ناكۆكیی لەسەربوو بەبێ ئەوەی یەك خاڵیشی ئاشكرا بكرێت واژۆكراو دوای حەوت ساڵ ناكۆكیی قووڵ لەگەڵ سعودیە بەرپرسانی تاران لەپەكین دەستیان خستە دەستی بەرپرسانی ریازو ئاشتبوونەوەیان راگەیاند لەكاتێكدا سوپای پاسداران تەنها 10 رۆژ پێش ئەو رێككەوتنە جارێكی تر هەڕەشەی هێرشكردنەسەر سعودیەی كرد. كاردانەوەو كاریگەرییەكانی شۆڕشی ژینا بەپێشەنگایەتیی گەنجان و لاوان و كچان و ژنانی كورد سنورەكانی تێپەڕاند، چونكە ئەو بەشە لەكوردستان و دانیشتوانی ئێران بۆ بەئامانج گەیشتنی ئەو شۆڕشە لەشەقامەكانی سنەو زاهیدان و تاران تاكرماشان و مازەندەران خوێن دەڕێژن و دەیان دایك و باوك جەرگ سوتاو بوون و پەتی سێدارەو ئەشكەنجەو ئازایش تائێستا بووەتە بەشی ئەوانەی شەیدای ئازادین. كاریگەرییەكانی ئەو شۆڕشە وایكرد ئابوریی كۆماری ئیسلامی لەداڕمان نزیك ببێتەوەو بۆ یەكەمجار لەمێژوودا بەهای یەك دۆلار لەئێران گەیشتە 63 هەزار تمەن و بەپێی ئامارەكانی ئەمساڵ لەكۆی 29 بانكی ئێران تەنها دوو بانك قازانجیان تۆمار كرد، چونكە خەڵكێكی زۆر وەك ناڕەزایەتیی پارەكانیان لەبانكەكانی ئەو وڵاتە دەكشاندەوە. كۆماری ئیسلامی لەژێر فشارەكانی ئەو شۆڕشەدا پەنا بۆ هەموو شتێك و پاشەكشێ بۆ زۆر شت دەكات كە لەداهاتودا دەردەكەوێت و ئەوەی ئێستا روونە بەردەوامبوونی شۆڕشەكەیە لەچوارچێوەی ناڕەزایەتیی جیاوازدا، چونكە پێچەوانەی ناڕەزایەتییەكانی چەندساڵی رابردووی ئێران لەژێر كاریگەریی و پێشەنگایەتیی كورد چیتر داوای چاكسازیی لەدەسەڵات ناكرێت و ئامادەكاریی بۆ لابردن و راماڵینی دەسەڵات دەكرێت. لەسەرەتای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكاندا مامۆستایەكی ژن لەشاری سنە وتی ئێمەی كورد 43 ساڵە بەڵێمان بۆ دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران نەوتووە و پێویستە چیتر گەلانی دیكە لەتاران و شارەكانی ئێران بڵێن « نا بۆ كۆماری ئیسلامی» وتەی ئەو مامۆستایە ئاماژەی روونە كە شۆڕشی ژینا درێژكراوەی ئەو خەون و خەباتە مێژووییەی كوردە لەپێناو ئازادی كە خوێنی بۆ دەڕێژێ. بە چاوخشاندنێكی خێرا دەردەكەوێت كورد بەراورد بە گەلانی دیكە و دانیشتوانی دیكەی جوگرافیانی ئێران لەماوەی شەش مانگی رابردوودا زیاترین خوێنی رژاندووە و هەر یەكە لەو كچ و كوڕ و گەنج و لاوانەی گیانیان لەدەستداوە خاوەنی چیرۆكێكی تایبەتن كە بە پرچەكانی ژینا دەستیپێكرد بە پەتی سێدارەش كۆتایی نەهاتووە. زۆربەی ئەوانەی لە رۆژهەڵات گیانیان بەخت كردووە خاوەنی كەسایەتیی بەهێزو تێكۆشەر، خەمخۆرو پابەند بەكۆمەڵگە و نیشتیمان و وڵات بوون و زۆربەیان پێش مەرگیان دەیان چیرۆك و وێنەو تۆماری ڤیدیۆییان لەخەمخۆریی بۆ ژینگەو مرۆڤایەتی لێ بڵاوكرابوەوە، ژمارەیەكیان شاخەوان و وەرزشكارو هەندێكیان خەمخۆر و خاوەن خەون بۆ نیشتیمان و ژمارەیەكیان خۆشییەكانیان لەگەڵ خەڵك و خەمەكنیشان بۆ خۆیان دابەشدەكرد. ژیناو ساریناو  كۆمارو شەماڵ و شۆڕش تادەگاتە ئاریان كەدوای چوار مانگ بێهۆشی دواجار لە (14/3/2023) گیانی لەدەستدا بەخوێن مێژووی شۆڕشێكیان نەخشاندووە كە رۆژانە رێبواری هەیە و رەوو رەوتەكەی بەردەوامە. بەگشتی لەماوەی شەش مانگدا 135 گەنج و لاوی رۆژڵاهەت بەگوللـەو ئەشكەنجەی هێزە ئەمنییەكانی ئێران گیانیان لەدەستداو گڵكۆكانیشیان بە تارای سور نەخشێنرا لەسنە 19 كەس و لەبۆكان 18 و لەجوانڕۆ 11 كەس كوژران بەوەش زیاترین كوژراو لەو شارانە تۆمار كراو شاری رۆژهەڵاتی كوردستان نەما كەخوێنی تێدا نەڕژابێت و تەنانەت لەكەمترین ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانی تێداكرا دوو كەس كوژران. لەئامارەكاندا دەركەوتووە بەبێ ژمارەی كوژراوانی رۆژهەڵات 384 كەس لەشارەكانی دیكە لەو ناڕەزایەتییانەدا كوژراون كە 130 كەسیان لەپارێزگای سیستان و بەلوچستان بووەو دوای كوردستان و بەلوچستان زیاترین كوژراو لەشارەكانی باكوری ئێران وەك مازەندەران تۆماركراوە. لەناوخۆی رۆژهەڵات و زۆربەی شارەكانی ئێران رۆژانە یادی كوژراوانی ناڕەزایەتییەكان دەكرێتەوەو هەر ئەوە وایكردووە ئاسۆی هیوای سەرهەڵدانەوەی خۆپیشاندان و وەستانەوە دژی كۆماری ئیسلامیی تروسكاییەكەی لەدەستنەدات و رەنگە بریسكەیك بەس بێت بۆ روون بوونەوەی ئەو ئاسۆیە.   ناڕەزایەتییەكان ئابووریی ئێران دادەڕمێنێت دەركەوتووە زۆرینەی بانكەكانی ئێران زیانە مادییەكانیان زیادی كردووە و هاوكات چوونەدەرەوەی سەرمایە زۆر زیادی كردووەو پێدەچێت بەهۆی ئەو ناڕەزایەتییانەوە زیاتر لە 30 ملیار دۆلار داهاتی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی كەمی كردبێت. لەئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران ئاشكرابووە لەهاوینی ساڵی رابردووەوە بەشێوەیەكی خێرا، راكێشان و چوونەدەرەوەی پارە لەبانكەكانی ئێران زۆر زیادی كردووەو تەنها لەو وەرزەدا نزیكەی 10 ملیار دۆلار لەپارەی بانكی ناوەندیی وڵاتەكە كەمیكردووە. پێشتر ژمارەیەك لەبەڕێوەبەرانی بانكەكانی ئێران دانیان بەوەدا نابوو كە لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی و لە رێكەوتی (16/9/2023) چوونەدەرەوەی پارەو سەرمایەی بیانی زۆر زیادی كردووە، بەڵا بانكی ناوەندیی ئامارەكانی پێنج مانگی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێرانی ئاشكرا نەكردووە. لەلایەكی دیكەوە ناوەندی (كۆدال) لەئێران بڵاویكردووەتەوە كە لەكۆی 29 بانكی چالاكی وڵاتەكە 13 بانك، زیانی زیاتر لە 366 ترلیۆن تمەن-یان تۆمار كردووە كەچوار هێندەی ئەو پارە كاغەزەیە كەئێستا بەدەست دانیشتوانی وڵاتەكەوەیە. لەئامارەكاندا دەركەوتووە كۆی زیانی ئەو بانكانە تەنها لە نۆ مانگدا 47 ترلیۆن تمەن بووەو تا ناوەڕاستی ئەم مانگە زیانەكان گەیشتووەتە 100 ترلیۆن تمەن و كۆی زیانی ئەو 13 بانكە بەدۆلار دەكاتە زیاتر لەهەشت ملیارو 52 هەزار دۆلار لەكاتێكدایە كە كۆی زیانە بانكییەكانی ساڵی 2019 لەوڵاتەكە گەیشتووەتە یەك ملیۆن و 230 هەزار دۆلار. دەرهێنانەوەو كشانەوەی پارە بەهۆی نەبوونی متمانە بەبانكەكان لەئێران بەراورد بەسەردەمی پێش ناڕەزایەتییەكان زۆر زیادیكردووەو ئەوەش یەكێكە لەهۆكارە سەرەكییەكانی زیانی ئەو بانكانە. سەرەڕای ئەوەی لەناوخۆدا دەسەڵات گیرۆدەی پلانی خەڵكی ناڕەزایی بووە سزاكانی دەرەوە بەتایبەت ئەوروپاو بەریتانیاو ئەمریكا كەتەنها لەماوەی ناڕەزایەتییەكاندا نزیكەی هەزار سزا بەسەر بەرپرس و ناوەندو كۆمپانیا و دامەزروەكانی كۆماری ئیسلامیدا سەپێنراوە، زیانە مادییەكانی ئەو سزایانەش بەنزیكەی 10 ملیار دۆلار خەمڵێنراون. شێوازی دەسەڵاتداریی و ئابوریی ئێران وایكردووە ناخۆشیی و مەینەتییەكانی دانیشتوانی ئەو جوگرافیایە بەڕۆژهەڵاتی كوردستانیشەوە بەشێوەیەكی بەرچاو زیادبكات . ناوەندی ئاماری ئێران ئاشكرایكردووە رێژەی ناخۆشیی لەساڵی 2022 گەیشتووەتە 49.4% كە بەراورد بەساڵی 2016 كە 19.3% بووەو زیاتر لە 155% بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینیوە لەكاتێكدا بەپێی پێوەرە جیهانییەكان رێژەی ناخۆشیی هەر وڵاتێك دەبێت لەنێوان 6% بۆ 7% بێت و بەوەش دەردەكەوێت رێژەی ناخۆشیی لەئێران 42% لەپێوەرو ستانداردە جیهانییەكان زیاترە. بەرزبوونەوەی رێژەی ناخۆشیی پەیوەندیی راستەوخۆی بەبەرزبوونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی و رێژەی بێكارییەوە هەیە، بەڵام لەئامارەكانی حكومەتدا بێكاریی بە 8.3% تۆماركراوەو هەڵاوسانی ئابوریی بە 54% لەكاتێكدا سەرچاوە ئابورییەكان و شارەزایانی ئەو بوارە رێژەی بێكاریی لەو وڵاتە بەزیاتر لە 13% و هەڵاوسانی ئابورییان بەزیاتر لە 80% دەخەمڵێنن. ناوەندە ئابورییەكانی جیهان ئاشكرایان كردووە لە كۆی 85 ملیۆن دانیشتوی ئێران لانیكەم 60 ملیۆن كەسیان لەهێڵی هەژاریدا دەژین و لەو ژمارەیە 40 ملیۆنیان لەژێر هێڵی هەژارییەوەن و ناوەندی (كار) لەوڵاتەكەش جەختی لەوە كردووەتەوە كەهەر خێزانی كرێكارێك بۆ دابینكردنی سەبەتەی خۆراكەكەی پێویستی بە 13 ملیۆن تمەنە لەكاتێكدا موچەی ئێستای زۆرینەی كرێكاران لەئێران ناگاتە شەش ملیۆن تمەن. كەمترین موچە لەئێران بە 20% بەرزبوونەوە لەئەمساڵدا بووە حەوت ملیۆن و 900 هەزار تمەن كەدەكاتە نزیكەی 177 دۆلار لەكاتێكدا پێویستە داهاتی هەر خێزانێكی چوار كەسی لەنێوان 15 بۆ 17 ملیۆن تمەن بێت بۆ ئەوەی نەكەونە ژێر هێڵی هەژارییەوە.   نەرۆزی ژیناو ئازادی خەڵكی رۆژهەڵاتی كوردستان سەرەڕای سەركوت و سێدارە رۆژانەو لەهەر بۆنەیەكدا بەڵێنی بەردەوامبوون لەدەربڕینی ناڕەزایەتیی و تێكۆشان بۆ ئازادیی دەدەن و بەیادكردنەوەی گیانبەختكردوانی شۆڕشەكەیان و زیندوكردنەوەی ناویان لەبۆنەو رێوڕەسمە كەلتوری و كۆمەڵایەتییەكان، سوورن لەبەئەنجامگەیاندنی هەوڵەكانیان و لەو چوارچێوەیەشدا نەورۆزی ئەمساڵ بەنەورۆزی ژینا ناوزەد كرا. كورد لەڕۆژهەڵات خاوەنداریی لەدۆسیەی كوژراوانی ناڕەزایەتییەكان و دورشمی ژن ژیان ئازادیی دەكات، بۆیە لەئێستادا ئەو بەشە لەكوردستان بەزیاترین هێزی ئەمنی و سەربازیی تەنراوە و تەنانەت رۆژانە تۆمەتبارانی دەیان دۆسیەی جیاواز كەسزای سێدارەكانیان راگیرابوو لەئێستاداو لەزیندانەكانی ورمێ و سنەو كرماشان و ئیلام لەسێدارە دەدرێن بەئامانجی چاوترسێنكردنی خەڵك لەلایەن دەسەڵاتەوە. تەنها لەماوەی دوو مانگدا 42 كەس لەو زیندانانە لەسێدارە دراون كە یەك كەسیان بەناوی محێدین ئیبراهیمی بەزیندانی سیاسی كورد لەقەلەمدراوەو ئەوانەی دیكە زۆرینەیان تۆمەتی كوشتنی بەئەنقەست و بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكانەوە بووە. ئاستی چاوسووركردنەوە و سەركوت بەجۆرێك بەرزبووەتەوە كە تەنها لە یەك رۆژدا هەشت كەسی كورد لە (16/3/2023) لەزیندانی ورمێ لەسێدارەدران، بۆیە وەك باوكی كۆماری درئۆفتادە لەسەر گڵكۆی رۆڵە كوژراوەكەی وتی: ئەگەر كورد یەكڕیز نەبێت هەموویان دەكوژرێن. ئەوەی لەڕۆژهەڵاتی كوردستان بەدیدەكرێت ئامادەكارییە بۆ سەرهەڵدانەوەی ناڕەزایەتییەكی فراوان و بەردەوامبوونی شۆڕشی ژینا لەنەورۆزەوە تاشەقام و شارەكانی سەرتاسەری ئێران.

هاوڵاتی   ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دوای چوار ساڵ هەڵپەساردن دەنگی لەسەر چەند بڕگەیەكی هەمواری یاسای هەڵبژاردنی پارێزگاكانی عێراقداو بڕیاریشیدا رۆژی 6ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان لەعێراقدا (بەبێ هەرێمی كوردستان) بەڕێوەبچێت، ئەندامێكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاساش ئاشكرایدەكات هێزەكانی ناو هاوپەیمانێتی ئیدارەدانی دەوڵەت لەسەر تێپەڕاندنی یاساكە كۆكن، چاودێرێكی سیاسیش رایدەگەیەنێت پێناچێت لەمساڵدا هەڵبژاردن ئەنجامبدرێت و دەكەوێتە ساڵی داهاتوو. بەرەبەیانی رۆژی 20ی ئادار، ئەنجومەتی نوێنەرانی عێراق سەرەڕای ناڕەزایی بەشێك لەفراكسیۆنە ئۆپۆزیسیۆن و پەرلەمانتارە سەربەخۆكان و بایكۆتكردنی دانیشتنەكانی پەرلەمان، دەنگی لەسەر حەوت مادەی پڕۆژەیاسای هەمواری یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان لەكۆی 15 ماددەی پڕۆژەكە داو كۆبوونەوەكەی بۆ رۆژی 25ی ئادار هەڵگرت، هاوكات بڕیاریشیدا 6ی تشرینی دووەمی 2023ی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان ئەنجامبدرێت. پرۆژەیاسای هەمواری هەڵبژاردن كە لەساڵی 2019ەوە هەڵپەسێردراوە هێشتا بەتەواوەتی دەنگی لەسەر نەدراوەو بڕیارە رۆژی شەممەی داهاتوو 25ی ئادار دەنگی لەسەربدرێت و تیایدا هەردوو هەڵبژاردنی پەرلەمان و ئەنجوومەنی پارێزگاكان لەپڕۆژەیاساكەدا كراون بەیەك و بەگوێرەی ئەو ماددانەی پەسندكراون، ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانی عێراق وەك خۆیان دەمێننەوە كە 329 كورسین و ژمارەی كۆتای پێكهاتەكانیش گۆڕانكارییان تێدانەكراوە كە نۆ كورسییەو دوایین هەڵبژاردنیش بۆ ئەنجومەنی پارێزگاكان لەساڵی 2013 كراوەو بەهۆی رووداوو گۆڕانكارییە سیاسییەكانەوە هەڵبژاردن لەساڵەكانی دواتردا ئەنجامنەدراوە، بەهۆی خۆپیشاندانەكانی تشرینی یەكەمی ساڵی ٢٠١٩ یاساكە لەپەرلەمان هەڵپەسێردرا، كەئەمەش یەكێك بوو لەداواكارییەكانی خۆپیشاندەران بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجوومەنی پارێزگاكان چونكە ئەوكات وەك خۆپیشاندەران رایانگەیاندبوو، ئەنجوومەنی پارێزگاكان خزمەتگوزاری پێشكەش بەخەڵك ناكەن و لەگەندەڵی تێوەگلاون و هەر لەو ساڵەدا كارەكانی ئەنجومەنەكان سڕكراون. بەگوێرەی ئەو هەموارەی ئەنجامدراوە ماددەی 15 كەتایبەتە بەكورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران هەروەكو خۆی ماوەتەوە كە 329 كورسیەو 320 كورسی بەسەر پارێزگاكاندا دابەشكراوەو ئەو نۆ كورسییەی كەدەمێنێتەوە دەدرێت بەپێكهاتەكان ( مەسیحی پێنج كورسی، ئێزدی یەک كورسی، شەبەك یەک كورسی، كوردی فەیلی یەک كورسی ، سابئەی مەندائی یەک كورسی). بەپێی ماددەی 16ش كەپەسەندكراوە كۆمیسیۆن پشت بەئامێری ئەلەكترۆنی دەبەستێت بۆ خێراكردنی ئەنجامەكان و پرۆسەی ژماردن و جیاكردنەوەی دەستی بۆ سەرجەم وێستگەكان كە لەناو هەمان وێستگەدا ئەنجامدەدرێت، پێویستە كۆمیسیۆن لەماوەی (24) كاتژمێردا ئەنجامی هەڵبژاردنی تایبەت و گشتی رابگەیەنێت، لەحاڵەتێكدا ئەنجامی بژاردنی دەستی و ئەلەكترۆنی هاوتا نەبوون لەهەمان وێستگە كەڕێژەكەی 5% كەمتر بوو، ئەوا ئەنجامی بژاردن و جیاكردنەوەی دەستی حساب دەكرێت و لەحاڵەتێكدا رێژەكە (5%) زیاتر بوو، وێستگەكە دەگوازرێتەوە بۆ سەنتەری وردبینی ناوەندیی لەپارێزگاكەو كۆمیسیۆن لەڕێی بژاردن و جیاكردنەوەی دەستییەوە ئەنجامەكان یەكلادەكاتەوە. دوای دەستبەكاربوونی كابینەكەی محەممەد شیاع سودانی ، سەرۆك وەزیران بەڵێنی دا  لەماوەی ساڵێك و شەش مانگدا، ئامادەكاری بكرێت بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجوومەنی نوێنەران، بەڵام لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان كەدەسەڵاتیان بەدەستەوەیە لەبری ئامادەكاری بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران دەیانەوێت پێش ئەوە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بەڕێوەبچێت و سیستەمەكەش لەفرە بازنەییەوە بگۆڕن بۆ هەر پارێزگایەك یەك بازنەیی (سانت لیگۆ) بێت، هاوكات لەكارنامەی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی بەڵێنی ئەوە دراوە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووك (كە لەساڵی 2005)ەوە نەكراوە هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكانی دیكە ئەنجامبدرێت. بەكارهێنانی سیستەمی یەك بازنەیی (سانت لیگۆ) كەهێزەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی و ئیدارەی دەوڵەت پشتگیری دەكەن بریتییە لەدابەشكردنی كورسییەكان بەسەر لیست و قەوارەكانی بەشداربوو لەهەڵبژاردن، بەمەبەستی كەمكردنەوەی جیاوازی نێوان ژمارەی دەنگەكان و ژمارەی كورسییەكان، هەروەها لەچوارچێوەی سیستەمەكەدا، هەر پارێزگایەك دەكرێت بەیەك بازنە، ئەو سیستەمەیش لەهەڵبژاردنەكانی ٢٠١٤، ٢٠١٨ جێبەجێ كراو عێراق كرابوو بە ١٨ بازنە. لەچوارچێوەی سیستەمی (سانت لیگۆ)دا بۆ دابەشكردنی كورسییەكان، سەرەتا لیستێك دروستدەكرێت و لەستوونی یەكەمدا ناوی قەوارە بەشداربووەكانی هەڵبژاردن دەنووسرێت و لەستوونی دووەمدا دەنگی بەدەستهاتووی هەر قەوارەیەك بەرامبەر ناوەكانیان دەنووسرێت و دواتر لەستوونەكانی دیكەدا، بە ریز دەنگەكان دابەشی ژمارەی تاكەكانی لیستی هەڵبژاردن كە (١.٧)ە دەكرێت و پاشان لەستوونی یەكەمەوە دەست دەكرێت بەدابەشكردنی كورسییەكان و یەكەم كورسی دەدرێت بە گەورەترین ژمارە، دووەم كورسیش بۆ دووەم گەورەترین ژمارەی ناو دەبێت، بەو شێوە كورسییەكان دەدرێتە ژمارە گەورەكان تا كۆتا كورسی. بەڵام لەسیستەمی «فرەبازنەیی»دا كە رەوتی سەدرو بەشێكی زۆری هێزە مەدەنی و تشرینییەكان و ئۆپۆزسیۆنەكانی دیكە پشتگیری دەكەن بریتییە لەدابەشكردنی هەر پارێزگایەك بەسەر ژمارەیەك بازنەداو ئەو سیستەمەیش لەهەڵبژاردنەكانی پێشوەختەی ئەنجوومەنی نوێنەران ساڵی ٢٠٢١ جێبەجێ كرا كەعێراق بەسەر ٨٣ بازنەی هەڵبژاردندا دابەشكرابوو. ئەحمەد فەواز پەرلەمانتاری چوارچێوەی هەماهەنگی و ئیدارەی دەوڵەت رایدەگەیەنێت رێككەوتنێك لەنێوان لایەنەكانی ناو هاوپەیمانێتی ئیدارەی دەوڵەت (كەیەكێتی و پارتی و سوننەكایشی تیادایە) لەئارادایە بۆ تێپەڕاندنی یاساكەو كوردەكان و سوننەكان پشتگیری تەواوەتیمان دەكەن، ئەو پەرلەمانتارە ئاماژە بەوەشدەكات لەدانیشتەكانی پەرلەماندا بۆ یەكلاكردنەوەی یاساكە پەنادەبرێتە بەر یەكێك لەم دوو بژاردەیە، یان ئەوەتا سانت لیگۆ 1.9 پەسەنددەكرێت یاخود سانت لیگۆی 1.7 پەسەند دەكرێت و دەنگی لەسەر دەدرێت. عەلی بەیدەر چاودێری سیاسی هەڵبژاردنەكانی عێراق بڕوای وایە لەمساڵدا هەڵبژاردنی پارێزگاكان ئەنجامنادرێت و دەكەوێتە سەرەتاكانی ساڵی داهاتوو، دەشڵێت لەماوەكانی داهاتوودا یاسای بودجە لەدیمەنی سیاسی پەرلەمانیدا باڵادەست دەبێت و ماوەیەكی زۆر دەخایەنێت. دەربارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكانیش، عەلی بەیدەر دەڵێت بەرژەوەندی كوتلە سیاسییە گەورەكان ئەوەیە یاساكە بەسیستەمی سانت لیگۆی 1.7 یان 1.9 پەسەندبكرێت، چونكە زیاتر بەرژەوەندی خۆیانی تیادایەو گروپ و حزبە بچووكەكان دووردەخاتەوە، بەڵام ئەم خواستە دژی خواستی سەدرییەكان و زۆرینەی هێزو لایەنە مەدەنی و ئۆپۆزسیۆنەكان و خەڵكییە. جەختیش لەوەدەكاتەوە تاوەكو رێژەی سیستەمی سانت لیگۆ كەمتر بكرێتەوە بۆ 1.5، 1.3، 1.1 ئەوا تاڕادەیەك دادپەروەری درووستدەكات و هەلی ئەوە دەڕەخسێنێت كە هێزە بچووك و كەسایەتییە بێلایەنەكان بێنە ناو پرۆسەی سیاسییەوە. دەنگدان لەسەر هەمواری پرۆژەی یاساكە لەكاتێكدایە پێكهاتەیەكی سیاسی گرنگی عێراق كەئەویش رەوتی سەدرە دژی ئەوەیە دەستكاری بەشێكی گرنگی یاساكە بكرێت كەئەویش گۆڕینی سیستەمی هەڵبژاردنە لەفرەبازنەییەوە بۆ یەك بازنەیی و هەرچەندە هێشتا دەنگ لەسەر ئەو بڕگانە نەدراوە، بەڵام بەبڕوای چاودێرانی دۆخی سیاسی عێراق لەحاڵەتی دەنگدان لەسەر ئەو پێشنیارە سەدرییەكان بێدەنگ دانانیشن و دووبارە دەڕژێنەوە سەر شەقامەكان.

باكور بۆتان لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا، كەبڕیارە ١٤ی مانگی ئایاری ئەمساڵ بەڕێوەبچن، پارتە سیاسییەكان بەرەكانیان یەكلایی دەكەنەوە، هەدەپە لەگەڵ ئەوەی ئەردۆغان رەتدەكاتەوە بەڵام هێشتا كەمال كلیچدار ئۆغڵۆشی پەسەند نەكردووە، كلیچدار ئۆغلۆ سەردانی هەدەپەی كردو باسی چارەسەركردنی پرسی كوردی لەپەرلەمانەوە كرد، هاوكات داخستنی هەدەپەو قەدەغەی سیاسی لەسەر ٤٥٠ سیاسەتمەداری لەمانگی داهاتوودا ئەگەرێكی كراوەیەو ئەو پارتەش پلانی بی خۆی ئاشكرادەكات، ئەوە لەكاتێكدایە گومانی ئەوەدەكرێت ئاكەپەو مەهەپە ئامادەنەبن لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە دەسەڵات رادەست بكەن و لێكدانەوەی ئەوە دەكرێت لەدواساتدا ئەردۆغان سیناریۆیەك دروستبكات و كورسیەكەی جێنەهێلێت. دوای یەكلاییبوونەوەی، كاندیدی هاوبەشی هاوپەیمانی گەل كە كەمال كلیچدار ئۆغلۆیە، دواجار هاوپەیمانی كۆماریش بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆش بێت، كاندیدەكەی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی ئاشكراكرد. فراكسیۆنەكانی پارتی دادوگەشەپێدان و پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست لەپەرلەمانی توركیادا، بەفەرمی رایانگەیاند كەئەوان دەیانەوێت، كاندیدەكەیان بۆ سێیەم جار رەجەب تەیب ئەردۆغان بێت، هەرچەندە تێبینیش لەسەر كاندیدكردنی هەیە، بەهۆی ئەوەی دەستووری توركیا رێگە نادات، كەسێك سێ جار ببێتە سەرۆككۆماری وڵات. ئەوەی ماوەتەوەو تاوەكو ئێستا، كاندیدی خۆی ئاشكرا نەكردووە، هاوپەیمانی رەنج و ئازادییە كە لەپارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە)و شەش پارتی دیكەی چەپ و كۆمۆنیستی پێكهاتووە. هاوپەیمانی رەنج و ئازادی لەدوایین كۆبوونەوەیاندا كە، سەرۆك و هاوسەرۆكانی هەموو پارتەكانی بەشدار لەهاوپەیمانێتیەكە بەشداریان تێیدا كرد، رایانگەیاند، ئەوان لەسەر ئەوە رێككەوتوون كەهەر پارتێك و بەلۆگۆی خۆی بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا بكات. هەرچەندە هەدەپە لەگەڵ ئەو بۆچوونەدا نەبوو، بەڵام پارتەكانی دیكەو بەتایبەتی پارتی كرێكارانی توركیا (تیپ) پێداگیری كردو پارتەكانی دیكە لەسەر ئەم پلانە رازی بوون. پرسێكی دیكەی كۆبوونەوەكە، دیاریكردنی كاندیدی هاوبەشی لایەنەكانی نێو هاوپەیمانێتیەكە بوو بۆ پۆستی سەرۆكایەتی توركیا، بەڵام لەكۆبوونەوەكەدا پرسەكە یەكلایی نەكرایەوەو راگەیەندرا كە لەچەند رۆژێك داهاتوودا، پرسەكە یەكلایی دەكەنەوە. كەمال كلیچدار ئۆغلۆ بۆ سەركەوتنی لەهەڵبژاردنەكاندا، پێویستی زۆری  بەدەنگی هاوپەیمانی رەنج و ئازادیە كەدەنگی هاوپەیمانێتیەكە وەك كلیلی دەرگای سەركەوتنی ئەردۆغان یاخود كلیچدار ئۆغلۆ دادەنرێت. لەڕاستیدا یەكلایی بووەتەوە كەهاوپەیمانێتیەكە بەهیچ شێوەیەك لەئەردۆغان نزیك نابێتەوە، بەڵام تاوەكو ئێستاش كلیچدار ئۆغلۆیان پەسەند نەكردووە. كلیچدار ئۆغلۆ: شوێنی چارەسەری پرسی كورد پەرلەمانە دوای چاوەڕوانییەكی زۆر ٢٠ی ئازار، كەمال كلیچدار ئۆغلۆ كاندیدی هاوپەیمانی گەل بۆ پۆستی سەرۆكایەتی توركیاو میدحاد سانجارو پەروین بوڵدان هاوسەرۆكانی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) لەباڵەخانەی پەرلەمانی توركیا كۆبوونەوە. دوای كۆبونەوەكە كەمال كلچدارئۆغلۆ رایگەیاند كە لە كۆبونەوەكەدا باسی پرسی كوردیان كردووە و پرسی كورد لە پەرلەمان چارەسەر دەكرێت. كلچدار ئۆغلۆ هەروەها باسی زمانی كوردیشی كردو وتی: « لەپەرلەمانی توركیا نووسینی فەڕەنسی و ئینگلیزی دێتە بەردەستیان كێشە نییە، بەڵام كاتێك وشەیەكی كوردی دەبیستن دەڵێن تێناگەین، لەكاتێكدا كە بەهەزاران ساڵە ئەم زمانە هەیەو لەتوركیاش كەناڵی تەلەفزیۆنی تی ئاڕ تی كوردی هەیە. پەروین بوڵدان و میدحاد سانجاریش دوای كۆبوونەوەكە بۆ میدیاكان قسەیان كردو ئاماژەیان بەپرسی كوردو كێشەكانی توركیا كردو ئەوانیش تەئكیدیان لەچارەسەری پرسی كوردو هەموو پرسەكانی توركیا لەپەرلەمانی توركیا كردەوە. هاوسەرۆكانی هەدەپە، رایانگەیاند كەكۆبوونەوەیەكی زۆر باش بووەو دواتر بەوردی ناوەڕۆكی كۆبوونەوەكە ئاشكرا دەكەن، بەبێ ئەوەی ئاماژە بەوە بكەن كەدەنگ بە كلیچدار ئۆغلۆ كاندیدی ئۆپۆزسیۆن دەدەن یان نا؟. لەلایەكی دیكەوە هەدەپە لەدۆخێكی ئاڵۆزدایەو مەترسی داخستنی لەسەرەو دوایین دانیشتنی دادگاییكردنیشی، بڕیارە ١١ی مانگی نیسان بەڕێوەبچێت. رۆژێك بەر لەدادگاییكردنەكەش كەدەكاتە ١٠ی نیسان، دوا وادەی وەرگرتنی ناوی كاندیدەكانی پارتە سیاسییەكانە لەلایەن كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی توركیاوە. بۆیە مەترسی ئەوە هەیە، ئەگەر هەدەپە بەناوی خۆیەوە كاندید تۆمار بكات، ئەوا مەترسی هەیە رۆژێك دوای رادەستكردنی ناوی كاندیدەكان لەلایەن دادگای دەستوورییەوە دابخرێت و بەمەش، ئیدی ناتوانێت بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا بكات و بۆ ماوەی چوار ساڵ لەدەرەوەی پەرلەماندا دەمێنێتەوە. بۆ ئەوەی هەدەپە مەترسیەكە بڕەوێنێتەوە، پلانی بی ئاشكرا كردووە كەئەویش بەشداریكردنی هەڵبژاردنەكانە لەڕێگەی پارتی چەپی سەوزەوە. ئەو پارتە لەساڵی ٢٠١٠ەوە دامەزراوە و لەساڵی ٢٠١٢دا یەكەم كۆنگرەی خۆی ئەنجامداوەو بەفەرمی لەتوركیا دەستی بەكار كرد. پارتەكە هیچ سەرۆك و هاوسەرۆكێكی نییە، تەنیا هاووتەبێژی پیاوو ژنی هەیە كەئەگەرێكی زۆرە، هەدەپە لەو رێگەیەوە بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا بكات. بەرپرسانی پارتەكە ئاشكرایانكردووە كەپێشوازی لەهەدەپە بكەن، بەڵام كێشەیەكی دیكەش كەڕووبەرووی هەدەپە بووەتەوە، ئەوەیە كە لەسكاڵاكەی دژیدا، باسی ئەوە دەكرێت، پێویستە قەدەغەی سیاسی لەسەر ٤٥٠ سیاسەتمەداری پارتەكە دابنرێت و ئەوەش وادەكات كە لەو كەسانە ئاگادار بێت كە كاندیدی دەكات. بەم شێوەیە، ئیدی پارتە سیاسییەكان بەرەكانیان یەكلایی دەكەنەوەو ئامادەكاری بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن دەكەن كە لەناوەڕاستی مانگی نیساندا دەستپێدەكات. لەهەفتەی رابردوودا، چەندین كۆمپانیای گەورەی راپرسی توركی وەك كۆمپانیاكانی (ئەلفا، ئۆ ئاڕ جی، پییارو ئاكسوی)، راپرسیان لەبارەی دەنگی كەمال كلیچدار ئۆغلۆو رەجەب تەیب ئەردغان ئەنجامداوە، لەهەموو راپرسیەكانیشدا بەجیاوازی لەسەدا پێنج بۆ لەسەدا ١٠ كەمال كلیچدار ئۆغلۆ لەپێشەوە دەبێت. بەڵام پرسێكی دیكە ئەوەیە كە لەزۆربەی راپرسیەكاندا، هیچ كاندیدێك ناتوانێت لەخولی یەكەمدا دەنگی پێویست بۆ سەركەوتن بەدەستبهێنێت كەپێویستە كاندیدی سەرۆكایەتی لەسەدا ٥١ی دەنگەكانی هەبیت، بۆیە هەدەپە ئەنجامەكە  یەكلایی دەكاتەوە، ئەگەر لەگەڵ كلیچدار ئۆغلۆ رێكبكەوێت كە بەئەگەرێكی زۆر رێكدەكەوێت. هەرچەندە زۆربەی ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن كە هاوپەیمانی كۆمار بەسەرۆكایەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری توركیا، لەم هەڵبژاردنەدا، دوای ٢٠ ساڵ لەحوكمڕانی شكست بهێنێت، بەڵام گۆمانی ئەوەش دەكرێت كەئەردۆغان دەست بەسیناریۆ بكات و كورسی دەسەڵات بەجێنەهێڵێت. لەم بارەیەوە، موراد قەرەیلان ئەندامی كۆمیتەی بەڕێوەبەری پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ میدیاكانی نزیك لەپارتەكەی رایگەیاند، هەڵبژاردنەكانی ١٤ی ئایار وەك گەلانی توركیا بۆ گەلی كوردیش زۆر گرنگە. لەبەرئەوەی نەك تەنیا سەرۆك كۆمار بەڵكو سیستم گۆڕانكاری بەسەردادێت. هێزە قوڵەكانی نێو دەوڵەت بۆ ئەوەی بتوانن شەڕ بەڕێوەبەرن ئەم سیستمەیان دروستكردووە. بەڵام سیستمەكە زۆر ئۆتۆریتەرە. ئەمەش كۆمەڵگای توركیای زۆر لاواز كردووە. بێگۆمان لایەنێك دەیەوێت بەردەوامی بەسیستمەكە بدات. بەڵام گەل دەیەوێت سیستم بگۆڕدرێت و هەڵبژاردن لەسەر ئەم بناغەیە بەڕێوەببرێت. واتە هەڵبژاردن لەسەر سیستم ئەنجامدەدرێت. قەرەیلان وتی: « پرسە گرنگەكە ئەوەیە ئایا حكومەتی ئاكەپەو مەهەپە رازی دەبێت بەهەڵبژاردنەكان كۆتایی بەدەسەڵاتەكەیان بهێندرێت؟ ئەمە جێگەی گۆمانە. ئاشكرایە كەفێڵ و تەڵەكەبازی زۆر بەكاردەهێنن. لەم رووەوە خوی ئاكەپە بەباشی دەناسرێت. لەهەڵبژاردنەكانی ئەستەنبوڵدا بینراو  زۆر نموونەی بەرچاوی دیكەی بەم شێوەیە هەیە. بەبەردەوامی سەرقاڵی فێڵ و تەڵەكەبازیە؛ هەموو شتێك بەگوێرەی بەرژەوەندی خۆی رێكدەخات. واتە ئاكەپەو مەهەپە هەموو شتێك سەرلەنەوێ بۆ بەرژەوەندی خۆیان بنیاتدەنێن و نایانەوێت دەست لەكورسی دەسەڵات هەڵبگرن».

تەرمی 9 ئەندامی یەکینەکانی دژە تیرۆر (یات)ی سەر بە هەسەدە کە لە روداوی هەلیکۆپتەردا گیانیان لەدەستدا، گەیشتنە حەسەدە. سبەینێ بە ڕێورەسمێک بەڕێدەکرێن ناوەندی راگەیاندنی هێزەکانی سوریای دیموکرتای (هەسەدە) بە راگەیەندراوێک ئاماژەی بەوەکرد کە تەرمی شەڕڤانانی یەکینەکانی دژە تیرۆر (یات) ئەمڕۆ گەیشتوونەتە حەسەکە.  لە راگەیەندراوەکەدا هاتووە، " دوای چەندین پەیوەندی، هێزەکانمان تەرمی 9 شەهیدی فەرماندە و شەڕڤانی یەکینەکانی دژە تیرۆر (یات)یان گەڕاندەوە کە لە ئەنجامی کەوتنی دوو هەلیکۆپتەردا شەهید ببوون. تیمێکی هێزەکانمان لەگەڵ فەرماندەیی گشتی، تەرمی شەهیدانیان گەیاندە شاری حەسەکە. رۆژی چوار شەممە (22ئازار)، هێزەکانمان بە رێورەسمێک، شەهیدەکان بەڕێ دەکەن. رێورەسمەکە کاتژمیر 11:00 بە بەشداری گەل لەبەردەم نەخۆشخانەی شەهید ساریا لە گەڕەکی خوێران دەست پێدەکات، دواتر تەرمی شەهیدان لەسەر شان دەگوازرێنەوە بەرەو یاریگای سەردەم لە گەڕەکەکە و لەوێ رێورەسمێک ئەنجام دەدرێت." رووداوەکە چۆن روویدا و چی کاردانەوەیەکی بەدوای خۆیدا هێنا؟ پرسی کەوتنەو خوارەوەی 'هەلیکۆپتەرێک یاخود دوو هەلیکۆپتەر' لە نزیک گوندی بێرکیاتی سەر بە ناحیەی چەمانکێی پارێزگای دهۆکی هەرێمی کوردستان، لە شەوی ١٥ی ئازار، مشتومڕێکی زۆری لێکەوتووەتەوە، کە تاوەکو ئێستا چۆنیەتی رووداوەکە بە تەواوی روون نەبووەتەوە کە بەو هۆیەوە 9 بەرپرسی گەورەی دژە تیرۆری رۆژئاوای کوردستان گیانیان لەدەستدا کە یەکێکیان شەڕڤان عەبدی، خوشکەزای مەزلۆم عەبدی فەرماندەی گشتی هێزەکانی سوریای دیموکراتی (هەسەدە) بوو. سەرەتا، دژە تیرۆری هەرێمی کوردستان لەم بارەیەوە راگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە و رایگەیاند کە هەلیکۆپتەرێک کەوتووەتە خوارەوە و تەرمی حەوت شەڕڤانی هەسەدە کە ئەو بە پەکەکە ناوی هێنا، لەنێویدا دۆزراونەتەوە. دوابەدوای رووداوەکە، هێزەکانی سوریای دیموکراتی (هەسەدە) لەم بارەیەوە راگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە و ئاماژەی بەوەکرد، لەو دوو هەلیکۆپتەرەی كە ١٥ ئەم مانگە لە دهۆك كەوتە خوارەوە، 9شەڕڤانیان شەهید بوون. هەسەدە وتی، هەلیكۆپتەرەکان لە رۆژئاوای كوردستانەوە بەرەو شاری سلێمانی هەرێمی كوردستان، بە مەبەستی گواستنەوەی ئەندامانی دژە تیرۆری رۆژئاوا بۆ مەشق و راهێنان روویشتوون، بەڵام بە هۆی دۆخی خراپی كەشوهەواوە کەوتووەنەتە خوارەوە. هەسەدە بانگەوازی لە حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد كە لە رادەستكردنەوەی تەرمی شەڕڤانانیدا ئاسانكاری بكات. هەرچەندە، هەسەدە ئاماژەی بەوەکرد کە دوو هەلیکۆپتەر کەوتووەنەتە خوارەوە، بەڵام دژە تیرۆر و بەرپرسانی باڵای هەرێمی کوردستان (پارتی دیموکراتی کوردستان) رایانگەیاند، تەنیا هەلیکۆپتەرێک کەوتووەتە خوارەوە و ئەوەی دیکە، لە ناوچەکە دوور کەوتووەتەوە. هەرچەندە دژە تیرۆری هەرێمی کوردستان سەرەتا وتی، تەنیا حەوت تەرمیان دۆزیوەتەوە، بەڵام 19ی ئەم مانگە، سەرچاوەکانی هەواڵی باسی ئەوەیان کرد کە دوو تەرمی دیکەی شەڕڤانان لە ناوچەیەکی دیکەی نزیک لە رووداوەکە دۆزراونەتەوە. بەمەش پشتڕاست بووەوە کە 9 شەڕڤان لە رووداوەکەدا گیانیان لەدەستداوە. هەسەدە جگە لەو راگەیەندراوە و ئاشکراکردنی ناسنامەی شەڕڤانان هیچ راگەیەندراوێکی دیکەی لەبارەی رووداوەکە بڵاونەکردووەتەوە و وڵامی هیچ لایەنێکی نەداوەتەوە، بەڵام مەسرور بارزانی سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان، لەبارەی رووداوەکە و هەلیکۆپتەرەکان زانیاری نوێی بڵاوکردەوە. مەسرور بارزانی رایگەیاند، تەنها یەک هەلیکۆپتەر بووە و ئەو هەلیکۆپتەرە لەلایەن گروپێکی ناو یەکێتییەوە کڕدراوە و نازانن چۆن گەیشتووەتە دەست دەستی هێزەکانی هەسەدە. فەرماندەیی ئۆپراسیۆنە تایبەتە هاوبەشەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتییش بە راگەیەندراوێک، سەرەخۆشی لە هەسەدە و خانەوادەی شەڕڤانان کرد و وتی، "فیداکاریان لە پاراستنی سوریادا لەبیر ناکرێت." بەڵام هیچ روونکردنەوەیەکی لەبارەی هەلیکۆپتەرەکان نەدا. کۆما جڤاکێن کوردستان (کەجەکە) لەم بارەیەوە بێدەنگی شکاند و زاگرۆس هیوا وتەبێژی کەجەکە بۆ ئاژانسی ئەسوشێدت پرێس رایگەیاند، پێدەچێت هەلیکۆپتەرەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و ئەمریکا بن و هێزەکانی سوریای دیموکراتیان لە رێگەیەوە گواستبێتەوە. هەرچەندە میدیاکانی تورکیا، بە چڕی باسی رووداوەکەیان کرد و ئاماژەیان بەوەکرد کە هەلیکۆپتەرەکان لەلایەن چ دەوڵەت و گروپێکەوە رادەستی هەسەدە کراون، بەڵام تاوەکو ئێستا بە فەرمی دەوڵەتی تورکیا یاخود سوپای ئەو وڵاتە، هیچ راگەیەندراوێکی بڵاونەکردووەتەوە و پێدەچێت، لە لێکۆلینەوەکانیاندا بەردەوام بن، چونکە بە گوێرەی زانیاریەکان، هەلیکۆپتەرەکان لە جۆری (ئەی ئێس 320ی یۆرۆکۆپتەرن و لەلایەن کۆمپانیایەکی هاوبەشی ئەڵمانی و فەڕەنسیوە بەرهەم هێناون و تورکیاش گرێبەستی لەگەڵ کۆمپانیاکەدا هەیە. لەم بارەیەوە، سەرچاوەیەکی نزیک لە خانەوادەی شەڕڤان عەبدی، فەرماندەی گشتی دژە تیرۆری رۆژئاوا کە لە رووداوەکەدا گیانی لەدەستداوە و هاوکات، خوشکەزای مەزلۆم عەبدی فەرماندەی گشتی هەسەدەیە، بە هاوڵاتی راگەیاند، خانەوادەی شەڕڤان عەبدی گۆمانیان لەوە نییە کە هەلیکۆپتەرەکان یاخود هەلیکۆپتەرەکە بەهۆی ناجێگیری کەشوهەواوە کەوتووەتە خوارەوە و ئامادە نەبوون هیچ قسەیەکی دیکە لەسەر رووداوەکە بکەن. لە بەرامبەر قسەکانی مەسرور بارزانی کە راگەیاندبوو، هەلیکۆپتەرەکان لەلایەن گروپێکی نێو یەکێتی نیشتیمانی کوردستانەوە کڕدراون، بەڵام نازانرێت، بۆچی رادەستی هەسەدە کراون، ستران عەبدوڵلا ئەندامی مەکتەبی سیاسی یەکێتی، بە ئاژانسی رۆژنیوزی راگەیاند، وەک 'مام جەلال' دەڵێت، هاوکاریکردن بۆ یەکێتی شەرەفە و تۆمەتەکان رەت دەکەنەوە.

هەندێك لەیاسا بەراییەكان سەبارەت بەتاوانەكان و سزایەكانییان لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆن چێ كراون. سۆمەریی و بابلی و ئاشووریی و ئیلامیی و هۆری و كاسییەكان و هتد... هەریەك یاسای تایبەت بەخۆیانیان هەبووە، لەنێو ئەوانەشدا، دەكرێت یاساكانی حاموڕابی بەناسراوترینیان دابنرێت. لەگەڵ ئەوەشدا زۆر یاسای تر لەپێش یاساكانی حاموڕابییەوە بوونیان هەبووە. هەروەها سەرەتاییترین یاسای میزۆپۆتامیا یاسای ئوركاگینا بوو كە لەسەدەی بیست و چواری پێش زاینییەوە نووسراوە، بەم رەنگەش تائێستا هیچ روو تەختێكی بزماری زیندووی یاساكان نەدۆزراونەتەوە. بۆیە ئێمە تەنها لەڕێگەی سەرچاوەی كارە دێرینەكانی دیكەوە لەبارەی بوونیانەوە دەزانین. هەروەها دێرینترن یاسایی زیندوو یاسای ئورنامویە كەنزیكەی ٣٠٠ ساڵ بەر لەیاساكانی حاموڕابی نووسراوە. هەرچەندە لەسەردەمی پاشای ئور نامووی ئورەوە (٢١١٢-٢٠٩٥ پێش زایین) دەرچووە. بەڵام بەبڕوای بەشێك لەمێژوونووسەكان لەلایەن شولگی كوڕی ئور ناموو پاش مردنی بڵاوكراونەتەوە. یاساكانی ئورناموو بەیەكێك لەو یاسا گرنگانەی شارستانییەتی مرۆڤی كۆن درووستی كردووە دادەنرێت. هەروەك تووێژینەوە لەیاسا مۆدێلێكی پێشكەوتن و پێواژۆیەكی سەرەكی گەشەندنی نەتەوەكانەو پێویستی بەلێكۆڵینەوە لەیاساكانی حامووڕابی و ئەو  یاسا دێرینانە هەیە وا كاریگەریی بەرچاویان لەسەر ئەم یاسایە بووە، وەك یاساكانی ئەشنۆنا و لیپیت عەشتارو چاكسازییەكانی ئەركاجینیا و یاسای ئورناموو. بەتایبەتیش یاساكانی ئورناموو بەیەكێك لەو یاسا گرنگانەی وا شارستانییەتی مرۆڤی كۆن درووستی كردووە دادەنرێت. لەلایەكی دیكەوە، دوابەدوای پاشەكشەی ئەكەدییەكان بۆ سەر چیای زاگرۆس، ئور ناموو بناغەی شانشینی سێیەمی ئور یاخود ئیمپراتۆرییەتی سۆمەری نوێ، لەسەر دەستی ئۆتو هێگال دامەزراند. بەم دەستنێژە ئور ناموو جڵەوی تەواوەتیی پێكڕای سۆمەرییەكانی بەدەستهێناو وەك دەوترێت خوداوەند نانەر ئور نامووری وەك پاشای ئورو نوێنەری خۆی لەسەر زەوی چەسپاندووە. لیۆنارد ویڵیی شوێنەوارە سەرەكییەكانی سەردەمی دەسەڵاتی پاشا ئور ناموو كەتیشكۆی دەخستەسەر حەوت ساڵەی دەسەڵاتی پاشا ئور دۆزییەوە. هەروەها شانشینی سێیەمی ئور لە ١٢٢ ساڵی دواتردا لەلایەن پێنج پاشاوە بەڕێوەدەبرا. شوێنەوارناسی لێهاتوو لیۆنارد ویڵیی شوێنەوارە سەرەكییەكانی سەردەمی دەسەڵاتی پاشا ئور ناموو كەتیشكۆی دەخستە سەر حەوت ساڵەی دەسەڵاتی پاشا ئور دۆزییەوە، جا ئەمەش لەڕاپەڕینە سەركەوتووەكەیەوە دژ بەپاشا دروستبوو بوو. هەروەها ئور ناموو چەند شارو شوێنگەی پەرستن و ماڵباتی بنیات نا. لەلایەكی ترەوە كۆشكێكی تایبەت بەخۆی و تاوەرو شورایەكیشی بەچواردەوری شاری ئوردا درووستكرد. شارەكانی لاكاش، ئیریدۆ، ئوما، لارسا، و ئورب شاكارگەلێكی تەلارسازی بوون بەدەستی ئور-ناموو دروستكراون. ئاوەڕێ، جۆگەلە و بورجی وای دروستدەكردو ناوی خۆی لەسەر هەڵدەكۆڵین كە بۆ تەمەنێك خۆیان دەگرت. هەروەها پاشایەك، ئەو كەسەی بۆ ماوەی ١٨ ساڵی رەبەق حوكمڕانی كرد، لە ٢١٠٦ بۆ ٢١٠٣ پ.ز، یاساكانی حاموڕابیشی لەسەریان هەڵكۆڵی كەئێستا لەئیستانبووڵ ماونەتەوە. تا ئەم ساتەوەختە یاسای ئور-ناموو بەكۆنترین یاسا نەك بەتەنها لەمیزۆپۆتامیا، بەڵكو لەتەواوی جیهان دادەنریت. ئەم یاسایە بۆ بەرقەراركردنی دادپەروەری و بنڕكردنی چەوساندنەوە لەسەرانسەری وڵات كاریپێدەكرا. یاسایەكە بەپێشەكیەك دەستپێدەكات كە لەسەر بنەمای تیۆری فەرمانی پیرۆزە. سەرەتا پێیان وابوو یاساكانی ئور-ناموو لە ٣١ بڕگە پێكهاتوون، و كەوابێت تەنها سێ دانەی كەمە. بەڵام دواتر تاتەقوڕینەیەك كە شەش بڕگە یاسای تێدابوو لە سیپار دۆزرایەوەو پێشەكییە كرچوكاڵەكەی بۆ پڕكردەوەو بەمەش سەرجەم بوو بە ٣٧ بڕگە یاسا.  ژمارە  یاسایەك دەركرابوون، لەوانە مافی ژن (بۆ نموونە مافی جیابوونەوەی ژن ئەگەر بێ پەیماننامە یاخود كۆیلایەتی شووی كردبێت)، سزای تاوان (تاوانی شەرەف،  ئەو كۆیلەیەی خۆی هاوئاستی خاتوونەكەی دەكاتەوە، شایەتی درۆ، تاڵانكردنی زەوی و زاری خەڵكی، دواخستنی موڵكانە، هەموو جۆرەكانی دەستدرێژی، تاوانی سێكسی و ناوزڕاندن و دزی)، قەرەبووكردنەوەو زیانگەیاندن و دواجار یاسا موڵكدارێتی و یاسا ژینگەییەكان.

ئیدارەی پارێزگای دهۆك ماوەی دوو مانگی وەكو موڵەت دابوو بە 11 پاڵاوگە بۆ جێبەجێكردنی چەند رێنماییەك، وادەكە كۆتایی هات و مەرجەكانیشیان جێبەجێنەكردووەو بەردەوامن لەكاركردن، حكومەتیش مۆڵەتەكەیان بۆ كاتێكی نادیار درێژدەكاتەوەو ئەمەش هاووڵاتیانی سنورەكەی نیگەران كردووە، دەڵێن: بۆن و دوكەڵی پاڵاوگەكان ژیانی لێهەراسان كردووین. هەوار جانگیر، دانیشتووی قەزای سێمێل بەهاوڵاتی  وت:»زیاتر لە 10ساڵە لایەنی پەیوەندیدار هەر دەڵێن چیتر رێگا بەپاڵاوگە نەیاساییەكان نادەین ئیش بكەن بەڵام بڕیارەكان بەتەواوی جێبەجێ ناكرێن، نەك هەر رۆژێك بەڵكو هەر خولەكێك ئەو پاڵاوگایانە ئیش بكەن بۆ ژینگەی قەزاكەو تەندروستی مروڤ خراپە، خەڵكی ناوچەكە بێزاربوون لەبەر بۆنی ناخۆش و دۆكەڵەكەیان، دەمانەوێت بەهەر شێوەیەك بێت بابەتی ئەم پاڵاوگایانە لەبنەڕەتەوە چارەسەربكرێت نەك هەر ماوە ماوە موڵەتیان بۆ درێژبكرێتەوە و بەردەوامبن لەئیشكردن». سەبارەت بەو پاڵاوگایانە، خەلیل مەحمود قایمقامی قەزای سێمێل بەهاوڵاتی رایگەیاند: «راستە لەكۆتایی ساڵی رابوردوو ئیدارەی پارێزگای دهۆك موڵەتی دوو مانگی دا بە 11 پاڵاوگەی كواشێ، كە لەو ماوەیە تەواوی مەرجەكانی حكومەت جێبەجێ بكەن، بەڵام ئیدارەی پارێزگای دهۆك منی ئاگاداركردوە كە موڵەتەكەیان درێژكراوەتەوەو كاتی موڵەتەكەش دیاری نەكراوە». خەلیل مەحمود وتیشی:»ئەو پاڵاوگایانە زیاتر لەدوو مانگە لەژێر تاقیكردنەوەدان، پێش تەواوبوونی موڵەتەكەیان لەگەڵ پارێزگاری دهۆك قسەمكرد بەمنی وت جارێ با ئیش بكەن تاكاتی كۆبوونەوە، پارێزگاری دهۆك جددییە لەچارەسەركردنی بابەتی پاڵاوگەكان، بەڵام بەهۆی سەرقاڵبوونی ئەو بەچەند پرۆژەو یادەكانی مانگی ئادار كەمێك دوادەكەوێت، خەڵكی قەزاكە دڵنیادەكەمەوە كە بڕیارێكی یەكلاكەرەوە دەدرێت». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:» ئەو پاڵاوگایانە كەئێستا ئیشدەكەن، بەشی زۆریان  گازوایل بۆ موەلیدەكانی سنوری پارێزگای دهۆك دابین دەكەن». خەلیل مەحمود وتیشی: ئەو 11 پاڵاوگەیە چەند مەرجێكیان جێبەجێكردووە بەڵام هێشتا هەموو مەرجەكانیان جێبەجێ نەكردووە ، دەستەی ژینگەو هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان سوورن لەسەر ئەوەی كەدەبێت لەو ماوەیە هەموو مەرجەكان جێبەجێ بكەن بەپێچەوانەوە دادەخرێن». هاوكات دلۆڤان یەحیا، كەخەڵكی كۆمەڵگای مسریكە لەسنوری قەزای سێمێل بەهاوڵاتی وت:»بێهیوا بووین لەچارەسەركردنی بابەتی ئەم پاڵاوگایانە، ئەگەر ئیرادەیەكی بەهێز هەبێت كەمتر لەكاتژمێرێك هەموویان دادەخرێن و رێگانادەن بەهیچ شێوەیەك ئیش بكەنەوە، شەوانە بۆن و دوكەڵەكەی ئەوەندە بڵاودەبێتەوە ناتوانم وەسفی بكەم، دەرگاو پەنجەرەو هەموو شتێك دادەخەین تاكەمێك ئیسراحەت بكەین هەر كەدەرگاو پەنجەرە بكەینەوە بۆنەكە دێت، بەتەواوی بێزاربووین نازانین چی بكەین». دلوڤان یەحیا ئاماژەی بۆ ئەوەكرد:»حكومەت دەڵێت ئیشمان لەسەر پاڵاوگاكان كردووەو لە 45 پاڵاوگە كردوومانە بە11 پاڵاوگە، ئەوەی كەی چارەسەرە ئەگەر یەك پاڵاوگەش ئیش بكات زۆرە، دوو داواكاریمان هەیە یان بەتەواوی هەموویان دابخرێن یانیش تەواوی مەرج و رێنمایەكانی ژینگە و تەندروستی جێبەجێ بكەن بەتایبەت چارەسەری بۆن و دوكەڵەكەی تازیاتر خەڵك نەبێتە قوربانی». كۆی گشتی پاڵاوگە نەیاساییەكان 45 پاڵاوگە بوون 26یان داخران و 8 پاڵاوگەش خۆیان وازیانهێناو 11 پاڵاوگەش بەردەوامن لەكاركردن.

هێمن مەحموود   حكومەتی عێراق رووبەڕووی مەترسییەكانی سەرهەڵدانی داعش دەبێتەوەو بەرپرسێكی سەربازیش رایدەگەیەنێت هێشتا نزیكەی 400 بۆ 500 چەكداری داعش لەعێراقدا ماون، فەرماندەیی ناوەندیی سوپای ئەمریكاش ئاشكرای دەكات دەستگیركراوەكانی داعش لەكەمپەكانی سوریاو عێراقدا سوپایەكی زیندانیكراوی داعشن، وەزیری كۆچ و كۆچبەرانی عێراقش دەڵێت هەموو ئەو عێراقیانەی كە لەكەمپی هۆڵ-ی سوریا دەستگیركراون مەرج نییە هەموویان داعش بن، ئیدارەی خۆسەریش لەباكووری رۆژهەڵاتی سوریا هۆشداری ئەوە دەدات توانای پێویستی لەبەردەست نییە بۆ بەردەوامیدان بەدەستبەسەركردنی ئەو خێزانانەی داعش كە لەكەمپی هۆڵن. دوای شكاندنی چەكدارانی رێكخراوی تیرۆرستی داعش لەعێراق لەساڵی 2017 و لەناوبردنی زۆرینەی چەكدارەكان و دەستگیركردنیان، هێشتا بەنیسبەت حكومەتی عێراقەوە مەترسییەكانی ئەو رێكخراوە كۆتایی نەهاتووەو رۆژانە هێزە ئەمنییەكانی عێراق چالاكی لەدژی پاشماوەكانی ئەو رێكخراوە لەناوچە جیاجیاكانی عێراقدا بەڕێوەدەبەن. فەریق رووكن قەیس محەمەداوی جێگری فەرماندەی پرۆسە هاوبەشەكانی عێراق كەهەماهەنگی لەگەڵ هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتیدا دەكات رایگەیاند: بەپێی زانیارییە هەواڵگرییە باوەڕپێكراوەكان كۆی پاشماوەی چەكدارانی داعش لەعێراقدا لە 400 تا 500 چەكدار تێناپەڕێت و لەسێ یان چوار پارێزگادا كردەوەیان هەیە، ئاماژەی بەدوایین چالاكیش كرد كە لەبیابانی ئەنبار لەدژی چەكدارانی داعش ئەنجامدراوەو تیایدا 22 چەكداری ئەو رێكخراوە كوژراون. هاوكات فەریق عەبدولوەهاب ساعیدی فەرماندەی دەزگای دژەتیرۆری عێراق رایگەیاندووە پرۆسەكە لەناوبردنی سەربازگەیەك بووە كەچەندین سەركردەی داعشی تیادا بووەو چالاكی ئەو رێكخراوەیان لەپارێزگاكاندا ئاراستەكردووە نەوەك لەناوبردنی مەفرەزەیەكی گەڕۆكی ئەو رێكخراوە بێت. بەپێی راپۆرتێكی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیش كە لەمانگی شوباتدا بڵاوكراوەتەوە رێكخراوی داعش 5000 پێنج هەزار تاوەكو 7000 حەوت هەزار ئەندام و لایەنگرو چەكداری لەسوریاو عێراقدا هەیە، هاوكات لەساڵی 2022 دەزگای دژەتیرۆری عێراقی نزیكەی 150 چەكداری ئەو رێكخراوەی كوشتووە. شوێنی چەكدارانی ئەو رێكخراوەش لەناوچە بیابانی و شاخاوییەكانی پارێزگاكانی ئەنبارو تكریت و موسڵ و دیالەو سنوری عێراق و سوریا كردەوەی تیرۆریستیان هەیەو هاتوچۆ دەكەن، بەجۆرێك لەڕووی لۆجستییەوە سود لەناوچەكانی ئەنبارو نەینەوا دەبینن و لەڕووی چالاكیشەوە ناوچەكانی باكوری كەركوك و باكوری رۆژهەڵاتی دیالەو باكووری سەڵاحەدین و باكوری پارێزگای بەغدا چالاكن. فەرماندەی فەرماندەیی ناوەندی سوپای ئەمریكاش هۆشداریدا لەهەبوونی سوپایەكی دەستگیركراوی داعش لەزیندانەكانی سوریاو عێراق بەوەی ئەگەر بێت و ئازادبكرێت ئاسایشی ناوچەكە دەخەنە مەترسییەوە. مایكل كۆریلا فەرماندەی ناوەندی سوپای ئەمریكا دوای سەردانیكردنی باكووری رۆژهەڵاتی سوریاو كۆبوونەوە لەگەڵ هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) و سەردانیكردنی كەمپی هۆڵ و زیندانی غوێران كەهەزاران چەكدارو خێزانی داعشەكانی تیادا دەستبەسەرو زیندانیكراون رایگەیاند چەكدارە دەستگیركراوەكانی داعش لەسوریاو عێراق سوپایەكی راستەقینەی زیندانیكراوی ئەو رێكخراوەن، ئاماژەی بەوەشكرد ئەگەر بێت و ئازادبكرێن  مایەی مەترسییەكی راستەقینەن بۆ سەر ئاسایشی ناوچەكە، وتیشی: هیچ چارەسەرێكی سەربازی بۆ دەستگیركراوانی داعش نییە. فەرماندەكەی سوپای ئەمریكا باسی لەوەشكرد شەڕكردن لەدژی ئەو رێكخراوە شەڕكردنە لەپێناو ئارامی و ئاسایشی نەك هەر سوریاو عێراق بەڵكو هەموو ناوچەكە و هەرگیز رێگەنادەین جارێكی دیكە ئەو رێكخراوە سەرهەڵبداتەوە. دوای لەناوبردنی رێكخراوی داعش لەساڵی 2019 لەسوریا، چەكدارانی ئەو رێكخراوە لەناوچەكانی نێوان پارێزگای حمس لەناوەڕاست و دێرزور لەنزیك سنوری عێراق چالاكن و جاروبار كردەوەی تیرۆریستی ئەنجامدەدەن. هاوكات وەزیری كۆچ و كۆچبەرانی عێراق ژمارەی هاووڵاتییە عێراقییەكانی كەمپی هۆڵی لەسوریا ئاشكراكردووەو رایگەیاند هەموو ئەو عێراقییانەی لەو كەمپە دەستبەسەرن سەر بەرێكخراوی داعش نین. ئیڤان فایەق وەزیری كۆچ و كۆچبەرانی عێراق رایگەیاندووە هاووڵاتییە عێراقییەكانی ناو كەمپی هۆڵ ژمارەیان 31 هەزار كەسەو هەموویان سەر بەداعش نین، هەرچی كەسێكیان سەلمێنرا سەر بەداعشە راستەوخۆ رەوانەی دادگاكان دەكرێت، ئاماژە بەوەشدەكات جگە لەسوری و عێراقییەكان كەزۆرینەی دەستبەسەركراوانی كەمپی هۆڵ پێكدەهێنن، ژمارەی هاووڵاتیانی هەر وڵاتێكی دیكە 50 بۆ 60 كەسێكە. ئەو وەزیرە جەختیشی لەوەكردووەتەوە سەردانەكەی ئەمجارەی ئەمینداری گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ عێراق سەردانێكی هاندانی بووە بۆ ئەوەی وڵاتانی جیهان هاووڵاتیانیان لەكەمپی هۆڵ ببەنەوە بۆ وڵاتانی خۆیان. ئیدارەی خۆسەریش لەباكووری رۆژهەلڵاتی سوریا هۆشداری ئەوە دەدات توانای پێویستی لەبەردەست نییە بۆ بەردەوامیدان بەدەستبەسەركردنی ئەو خێزانانەی داعش چجای ئەوەی بتوانێت هەموویان دادگایی بكات و داواش لەوڵاتان دەكات كە هاووڵاتییەكانی خۆیان وەربگرنەوە بەتایبەت ئەوانەی كەمپی هۆڵ، بەڵام سەرەڕای هەموو داواكاریی و هۆشدارییەك ژمارەیەكی كەم لەوڵاتان هاووڵاتیانی خۆیان وەرگرتووەتەوە وەك ئۆزبەكستان و كازاخستان و كۆسۆڤۆ و ژمارەیەكی كەم لەوڵاتە ئەوروپییەكانیش ژن و منداڵیان وەرگرتووەتەوە. بەپێی راپۆرتێكی ئیدارەكە خەڵكی زیاتر لە 50 وڵات لەكەمپی هۆڵ دەستبەسەرن، گەڕاندنەوەی هاووڵاتیانی هەندێ وڵاتیش تەنیا بەهۆی دۆخێكی تایبەتی مرۆیی وەك نەخۆشی و بێ باوكییەوە بووە. بەپێی راپۆرتەكەی ئیدارەی خۆسەری، ئیدارەكە داوای لەتەواوی وڵاتان كردووە ژن و منداڵەكانیان ببەنەوە بۆ وڵاتی خۆیان، بەڵام پرۆسەكە زۆر بەخاوی بەڕێوەدەچێت بەجۆرێك هەر لەسەرەتاوە تاوەكو كۆتایی مانگی یەكی ساڵی 2023 زیاتر لە 400 ئافرەت و 1000 منداڵ بۆ 30 وڵات گەڕێندراونەتەوە. فەرماندەی سوپای ناوەندی ئەمریكاش بڕوای وایە منداڵانی كەمپی هۆڵ  لەبەردەم هەڕەشەو مەترسی رۆژانەدان بەوەی فێری توندوتیژی دەكرێن، داواشیكرد دانیشتوانی كەمپەكان دووبارە ئامادە بكرێنەوە بۆ رۆیشتنەوە بۆ وڵاتان و كۆمەڵگاكانی خۆیان.      

عێراق لەمانگی نیسانی ساڵی 2021ەوە سەرقاڵی بەیەکگەیاندن و لێكنزیکكردنەوەی ریازو تاران بوو و دواتر وڵاتی عوممان هەوڵەكانی بۆ گەیشتنە ئەنجامی دانوستانە نهێنییەكانی سعودیەو ئێران لەبەغداد بەردەوامبوو، بەڵام دواجار ئەژدیها زەردەكەی چین دەستی بەرپرسانی ئەو دوو وڵاتەی خستە دەستی یەكترەوەو ئاشتی كردنەوە. ئەگەرچی زۆربەی شیكەرەوانی سیاسیی ئەو رێككەوتنە بەهۆكارێكی گرنگی سەقامگیریی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناودەبەن، بەڵام بەپێی ئەزموونی زیاتر لە 42 ساڵ ناكۆكیی نێوان سعودیەو كۆماری ئیسلامی ئێران پێناجێت جەنگی ساردی ئەو دوو وڵاتە بەئەژدیها زەردەكە كۆتایی بێت. چین كەخاوەنی رێككەوتنێكی 25 ساڵەی ئابورییە لەگەڵ كۆماری ئیسلامی و كڕیاری سەرەكیی نەوتە لەئێران و هەندێك وڵاتی كەنداو پێویستیی بەتەبایی دوو وڵات هەیە دوژمنی دین و دنیای یەكترن لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لەدوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی مەرگی ژینا ئەمینی بەرپرسانی سوپای پاسداران دەیان جار هەڕەشەیان لەسعودیە كردووەو ئاماژەیان بۆ ئەوەكردووە: كە لەڕێگەی میدیاو راگەیاندنەكانییەوە فو بەئاگری ئەو ناڕەزایەتییانەدا دەكات، بۆیە بەوتەی ئەو بەرپرسانە لەكاتی پێویستدا وەڵامی گونجاویان بۆ ئەو میدیاو راگەیاندنانەی سەر بە ریاز دەبێت كەدەستیان لەنانەوەی ئاژاوە لەوڵاتەكەدا هەبووە، بەڵام ئەم رێككەوتنە كاریگەریی لەچارەنووسی تەلەفزیۆنێك دەبێت كەمێژووی دامەزراندنەكەشی هاوكاتە لەگەڵ قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتە. تائێستا ئەمریكاو ئەوروپا بەسەرزارەكی رەزامەندیی خۆیان بۆ رێككەوتنەكە دەربڕیوە بۆ ئەوەی ببێتە مایەی سەقامگیریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام هاوكات بەگومانیشەوە لەو رێككەوتنە دەڕوانن كە لەلایەن نەیاری ژمارە یەكی ئێستای ئەمریكا «چین» ئەنجامدراوەو ئیسرائیل بەفەرمی رایگەیاند: هیچ لێدوانێكی لەسەر ئەو رێككەوتنە نابێت و تەنانەت حكومەتی فەرمیی یەمەن رایگەیاندووە بەهەستیارییەوە مامەڵە لەگەڵ رێككەوتنەكە دەكەن لەكاتێكدا بەشێكی گرنگی ئەو رێككەوتنە پەیوەندیی بەو وڵاتەوە هەیە.  سەرەڕای هەموو ئەوانە هەر بڵاوبوونەوەی هەواڵی رێككەوتنی نێوان ریاز و تاران بەهای تمەنی بەرزكردەوەو هەر دۆلارێك نزیكەی سێ هەزار تمەن دابەزینی بەخۆیەوە بینی و بەهای یەك دۆلار بۆ نزیكەی 43 هەزار تمەن دابەزینی بەخۆیەوە بینی لەكاتێكدا ئەو دراوە نرخی 63 هەزار تمەنیشی تۆمار كردبوو. ئەو دوو وڵاتە پێش رێككەوتنەكەیان لەچین دوو رێككەوتنی ستراتیژیی دیكەشیان لەمێژووی پەیوەندییەكانی نێوانیان هەیەو بڕیارە ئەو رێككەوتنانەش چالاك بكرێنەوە كەئەوەش دەریدەخات هیچ رێككەوتنێك ناتوانێت سعودیەو كۆماری ئیسلامی لەجەنگی ساردەوە بۆ پەیوەندیی گەرموگوڕ بەرێت.   رێككەوتن لەپێناو رێككەوتندا زیاتر لە 13 ساڵە ناكۆكییەكانی ریازو تاران گرژی و ئاڵۆزیی زۆری بەخۆوە بینیوەو ئەو ناكۆكییانەش لەدوای سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبیی تووندبونەوەی زیاتری بەخۆیەوە بینی بەتایبەت كەباڵیۆزخانەی ئێران لەبەیروت (9/11/2013) تەقێنراوەیەو كۆماری ئیسلامی راستەوخۆ سعودیەی تۆمەتبار كرد بەئەنجامدانی تەقینەوەكە كە 23 كوژراوی لێكەوتەوە كە یەكێكیان راوێژكاری كەلتوریی ئێران بوو لەلوبنان. بەپێی ئەو بەڵگەنامانەی ئێران بڵاویكردووەتەوە لە (23/11/2014) و لەكاتی دانوستانە ئەتۆمییەكان سعود فەیسەڵ، وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی سعودیە بەگەشتێكی ئاسمانیی تایبەت خۆی گەیاندووەتە ڤەییەنناو لەگەڵ جۆن كیری، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بەنهێنی كۆبووەتەوە و پێشنیاری كردووە ئەمریكا هێرش بكاتەسەر ئێران و سعودیە سەرجەم تێچوونە ئابورییەكانی ئەو هێرشانە دەگرێتەئەستۆ بەو مەرجەی رێككەوتنی ئەتۆمیی سەرنەگرێت. حەسەن رۆحانی، سەرۆك كۆماری پێشووی ئێران لەپەیامێكدا دوای رێككەوتنی ریازو تاران بەپەیامێك وتی: خودا لەوانە نەبوورێت كە رێگەیان نەداین پەیوەندییەكانمان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ ئاسایی بكەینەوەو بەكاری منداڵانەو هەرزەكارانە لەشێوەی هێرشكردنەسەر كۆنسوڵخانەو باڵیۆزخانە رێگرییان كرد لەتوندوتۆڵكردنەوەی پەیوەندییەكانمان. تیرو توانجەكەی رۆحانی باڵی محافزكارو توندڕەوی كۆماری ئیسلامی كردووەتە ئامانج كە لەسەردەمی دەسەڵاتداریی ئەودا دژی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی تاران و ریاز بوون. ئێران و سعودیە بەواژۆكردنی رێككەوتنەكە لەچین كۆمەڵێك رێككەوتنی رابردوویان بۆ جارێكی دیكە زیندوو دەكەنەوە كەیەكێكیان رێككەوتنی هاوكاریی ئاسایشیی ساڵی 2001و رێككەوتنی گشتیی نێوان ئەو دوو وڵاتە كە لەساڵی 1998 واژۆ كراوەو بوارەكانی (ئابوریی، بازرگانیی، زانستیی، كەلتوریی، وەرزشیی) لەخۆدەگرن. ئەو دوو وڵاتە لەڕێككەوتنە نوێیەكەیاندا جەختیان لەبەهێزكردنی ئاسایش ناوچەیی و نێودەوڵەتیی كردووەتەوە.   شەڕی بەوەكالەت سعودیەو ئێران كەنزیكەی 43 ساڵە لەجەنگێكی ناڕاستەوخۆدان و بەجەنگی ساردو وەكالەت ناودەهێنرێت و هێندەی نەماوە ژمارەی پێوانەیی جەنگی ساردی نێوان ئەمەریكاو یەكێتی سۆڤیەت تێپەڕێنن كە 44 ساڵی خایاند. سعودیە و ئێران بەدوژمنی دین و دنیای یەكتریی ناودەهێنرێن هەردووكیان خاوەنی زیاترین یەدەگی نەوتی جیهانن و لە رووی دینی و مەزهەبیەوە بەدوو جەمسەری ناكۆكیی نێوان شیعەو سوننە ئەژماردەكرێن. هەردوو وڵات خۆیان بەخاوەن و پشتیوانی موسوڵمانانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەنانەت هەموو جیهان دەزانن، بەڵام لەگۆڕەپانی وڵاتانی سوریا، عێراق، یەمەن ساڵانێكە خەریكی جەنگی ساردن و پشتیوانیی سعودیە لەساڵی 1980 بۆ رژێمی بەعس لەجەنگ دژی كۆماری ئیسلامی جەنگی راسپێردراوی گروپە چەكدارییەكانی سەر بەو دوو وڵاتە رانەوەستاوەو بەردەوام بووەو تەنها گۆڕەپانی جەنگە ساردەكانی نێوانیان گۆڕاوە وەك ئەوەی 12 ساڵە لەسوریا روودەدات و ئێران 44 ساڵە پشتیوانیی حوسییەكان لەیەمەن دەكات و ئێستاش عێراق هێڵی پێشەوەی ململانێی ریازو تارانە بۆ سەپاندنی هەیمەنەی سیاسیی و ئابوریی. عێراق قوربانییەكی گەورەی جەنگی ساردی نێوان سعودیەو ئێرانە، بۆیە زیاترین هەوڵیدا ئاو بكات بەئاگری ململانێی ئەو دوو وڵاتەو رێكیان بخات،  دوای شەش ساڵ لەپچڕانی تەواوەتی پەیوەندییەكانی نێوان ریازو تاران ببێتەمایەی دەستپێكردنەوەی دانوستانەكانیان و لەو چوارچێوەیەشدا بەغداد میوانداریی پێنج خولی ئەو دانوستانە نهێنیانەی كرد كە لەپێناو رێككەوتن و ئاساییكردنەوە پەیوەندییەكانی سعودیەو ئێران بوو. بەوتەی مستەفا كازمی، سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق هەندێك لەكۆبوونەوەكانی نێوان بەرپرسانی سعودیەو كۆماری ئیسلامی لەبەغداد زیاتر لەشەش كاتژمێر بەبێ پچڕان بەردەوام بووە .   نەوت و وزە لەپەیوەندییەكاندا سعودیە لەساڵی 2021 رایگەیاند ئامانجی ئەوەیە دوو وێستگەی كارەبایی كەزیاتر لە 700مێگاوات كارەبا بەرهەمدەهێنن لەعێراق دروستیان بكات كەئامانجی ئەوەش روون بوو بەو كارەی دەبێتەهۆی ئەوەی عێراق چیتر گیرۆدەی غازو كارەبای ئێران نەبێت. ئاستی هەناردەی رۆژانەی غازی ئێران بۆ عێراق کەدەگاتە نزیكەی 50 ملیۆن مەترسێجا، بەڵام هەندێكجار ئەو وڵاتە بەبیانوی جیاواز ئەو رێژەیە بۆ هەشت ملیۆن مەترسێجا كەمدەكاتەوەو ئەوەش كەمبوونەوەی بڕی پێنج هەزارو 500 مێگاوات كارەبای لەعێراق لێدەكەوێتەوە. تەنانەت بەرپرسانی سعودیە بەڵێنی ئەوەشیاندا كەهێڵی كارەبای عێراق بەتۆڕەكانی ئوردن، میسرو سعودیە ببەستنەوە كەئەوەش وادەكات چیتر عێراق منەتباری كارەبای ئێران نەبێت. سعودیە كەخاوەنی 267 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگەو دەكاتە 19% یەدەگی نەوتی هەموو جیهان بەدووەم گەورەترین بەرهەمهێنی نەوت ئەژمار دەكرێت و دوای ئەویش ئێران دێت كەخاوەنی (251) ملیار بەرمیل یەدەگە كەدەكاتە 18%ی یەدەگی نەوت لەجیهاندا، بەڵام ئێران بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە ناتوانێت نەوت بەڕێگەی ئاسایی بفرۆشێت بۆیە بەپێی لێدوانی بەرپرسانی عێراق، كۆماری ئیسلامی لەیەكێك لەدانوستانە نهێنییەكانی نێوان تاران و ریاز لەبەغداد داوای كردووە سعودیە بەشێك لەنەوتەكەی ئێران بەنهێنی بفرۆشت و لەبەرامبەر ئەمەشدا ئێران رێگریی دەكات لەهێرشی حوسییەكانی یەمەن بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەكانی سعودییە. بڵاوكراوەی میدێڵ ئێست ئەی (MiddleEastEye) لەسەر ئەم بابەتە ئاشكرایكردووە لەئێستادا ئێران پشتی بە وڵاتانی ئیمارات و عوممان بەستووە بۆ ئەوەی نەوتی خۆی بفرۆشێت، بەڵام بەهۆی نێوەندگیریی بەغداد لەدانوستانەكانی نێوان تاران و ریاز، ئێران داوایكردووە سعودیە دوور لەچاوی ئەمریكا، نەوتەكەی بۆ بفرۆشێت لەكاتێكدا ریاز بەهاوپەیمانێكی سەرەكیی واشنتۆن لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەژماردەكرێت.   ئارامكۆ ئارامیی لەسعودیە بڕی ئارامكۆ لەساڵی 2022 بۆ یەكەمجار لەمێژووی ئەو كۆمپانیایەدا داهاتەكەی بەراورد بەڕابردوو 46.5% زیادیكردو داهاتی پوختی گەیشتە 161 ملیارو 100 ملیۆن دۆلار، لەكاتێكدا بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان ئێران لەڕێگەی حوسییەكانەوە زیاترین گورزی لەو دامەزراوە نەوتییەی سعودیە وەشاندووەو ئەگەر ئەو گورزانەش بەردەوام بێت دەتوانێت هاوشێوەی ساڵی 2019 داهاتەكەی بۆ زیاتر لەنیوە كەمبكاتەوە. رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست) رایگەیاندووە؛ كۆماری ئیسلامی ئێران لەڕێككەوتنە نوێیەكەی لەگەڵ ریاز بەڵێنی داوە حوسییەكانی یەمەن چیتر هێرشە نەكەنەسەر دامەزراوەكانی سعودیە بەتایبەت دامەزراوە نەوتییەكانی ئارامكۆ. ئەو رۆژنامەیە ئاماژەی بەوەشكردووە بەپێی رێككەوتنە نوێیەكە دەبێت ئێران قەرەبووی ئارامكۆ بكاتەوە لەو زیانانەی ساڵی 2019 بەهۆی هێرشی حوسییەكان بەر ئەو دامەزراوەیە كەوتوون و بەرهەمهێنانی نەوتی سعودیەی لە 10 ملیۆن بەرمیلی رۆژانەوە بۆ كەمتر لەپێنج ملیۆن بەرمیل كەمكردەوە. لە 14ی سێبتەمبەری ساڵی 2019 حوسییەكانی یەمەن بەسودوەرگرتن لەفڕۆكەی بێفڕۆكەوان گەورەترین هێرشیان بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەكانی كۆمپانیای هاوبەشی نەوتیی سعویەو ئەمەریكا ئەنجامداو واشنتۆن ئاشكرایكرد كەئێران لەڕێگەی خاكی عێراقەوە ئەو هێرشەی ئەنجامداوە، بەڵام حوسییەكان پێداگرییان كرد كەهێرشەكەیان لەڕێگەی 17 فڕۆكەی بێفڕۆكەوانەوە ئەنجامداوە. ئەو هێرشە ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی سعودیەی لە (10) ملیۆن بەرمیلی رۆژانەوە بۆ پێنج ملیۆن بەرمیل دابەزاندو ئەم رووداوە لە رووی سەربازیی و ئابورییەوە بەیەكێك لەجەنگە پێشكەوتووەكان ئەژمار دەكرا چونكە سیستمی قەڵغانی دژەموشەكیی ئەمەریكا ناسراو بەپاتریۆت نەیتوانی هێرشەكە پووچەڵ بكاتەوە. ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) لەهەمان ساڵدا ئاشكرایكرد كەچوار مانگ پێش رووداوی هێرشكردنەسەر ئارامكۆ، ژمارەیەك فەرماندەی سەربازیی و شارەزای موشەكیی و جەنگی تایبەت لەئێران بەنهێنی كۆبوونەتەوەو لەو كۆبوونەوەیەدا جەنەڕاڵ رەحیم سەفەوی راوێژكاری سەربازیی عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران و نوێنەری قاسم سولەیمانی، فەرماندەی فەیلەقی قودس لەو كۆبوونەوەیەدا ئامادەبوون كەپێدەچێت لەو كۆبوونەوەیە پلانی لێدانی ئارامكۆیان داڕشتبێت و خامنەیی پلانی ئەو هێرشەی پەسنەد كردووەو جەختی لەوە كردووەتەوە كەنابێت هیچ كەسێكی سەربازیی ئەمەریكاو سعودیە بكرێتە ئامانج و دەبێت زیانەكانی ئەو هێرشە تەنها ماددی بێت.   لوتكەی بەغداد تا شورای چین كۆنفڕانسەكانی بەغداد (لوتكەی بەغداد بۆ هاوكاریی) كەساڵی 2021 لەبەغداو ساڵی 2022 لەئوردون  بەسترا یەكێك لەئامانجە سەرەكییەكانی لێكنزیكکردنەوەی ریازو تاران بوو و دوای لوتكەكە دوو دانوستانی چڕتر لەسێ دانوستانی پێش لوتكەكە لەنێوان بەرپرسانی باڵای سعودیەو كۆماری ئیسلامی ئێران بەڕێوەچوو. بەگشتی پێنج گەڕی دانوستانی نهێنی بەنێوەندگیریی بەغداد لەنێوان تاران و ریازدا بەڕێوچوو رۆڵی عێراق لەنزیكکردنەوەی ئێران و سعودیە حاشای لێناكرێت، بەڵام دواجار ئەو دوو وڵاتە لە رێككەوتی (10/3/2023) لەچین رێككەوتنەكەیان راگەیاند. بڕیارە چین پەیوەندییەكانی وڵاتانی عەرەبیی كەنداو لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئاسایی بكاتەوەو لەو چوارچێوەیەشدا بەرپرسانی تاران لەگەڵ بەرپرسانی وڵاتانی ئەندامی ئەنجومەنی هاریكاریی كەنداو كۆببێتەوە لەكاتێكدا پێشتر ژمارەیەك فەرماندەی سەربازیی ئەمریكا لەگەڵ ئەو ئەنجومەندا كۆبوونەتەوە بۆ تاووتوێكردنی مەترسییەكانی ئێران لەكەنداو. چین زۆر درەنگ دەستیپێكردووەو دەیەوێت زۆر زوو بگاتە ئامانج، بەڵام ئەو هەنگاوە پێناچێت مایەی خێر بۆ ئێران و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێت بەتایبەت كەمێژوو سەلماندویەتی لەم ناوچەیە سەقامگریی ئاشتی و تەبایی درێژخایەن نییەو كاتییە.  

هاوڵاتی سوپای ئەمریكا دوو بنكەی سەربازی لەڕۆژئاوای كوردستان دادەمەزرێنێت و ژمارەی هێزەكانیشی زیادكردووە، دوای سەردانی سەرۆك ئەركانی هێزە هاوبەشەكانی ئەمریكا، فەرماندەی فەرماندەیی ناوەندیی ئەمریكاش سەردانی رۆژاوا دەكات و ئەنقەرەو دیمەشقیش بەئاشكرا نیگەرانی خۆیان لەسەردانی ئەم بەرپرسانەی ئەمریكا دەربڕوەو لەگەڵ ئەوەشدا بڵاوبوونەوەی وێنەیەكی مەزڵوم كۆبانێ‌ و مارك میلی كاردانەوەی فراوانی لێدەكەوێتەوە، هاوكات ساڵح موسلیم دەڵێت: هێزێك كەسەربازانی لەهەرێمێك جێگیربن، مافی خۆیەتی كە بەرپرسانیان سەردانیان بكەن و ئەوێ‌ خاكی دەوڵەتی توركیا نیەو ئەنقەرە مافی ئەوەی نیە بڵێت كێ‌ و بۆچی سەردانی رۆژوای كوردستانی كردووە. سەرەڕای ئەوەی لەسوریاو رۆژئاوای كوردستان، كۆتایی بەدەسەڵاتی داعش هێنراوە، بەڵام لەماوەی ساڵێكی رابردوودا، شانە نووستوەكانی تیرۆریستان، بەبەردەوامی هەوڵی هێرش، تەقینەوەو دروستكردنی نائارامی دەدەن كەئەوەش مەترسیەكی گەورەی لەسەر خۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا (رۆژئاوای كوردستان) و گەلانی هەرێمەكە دروستكردووە، هاوكات هەوڵی هەندێك لەكۆماریخوازانی ئەمریكا بۆ كشانەوەی هێزەكانی وڵاتەكەیان لەو بەشەی كوردستان جێگای هەڵوەستەكردن بوو. لەبەرئەوەی گەلانی باكورو رۆژهەڵاتی سوریاو رۆژئاوای كوردستان بەكشانەوەی ئەمریكییەكان ئەگەری زۆر هەبوو رووبەڕووی هێرش و پەلاماری سێ لایەن دەبوونەوە كەئەوانیش، سوپای توركیا، رژێمی ئەسەدو تیرۆریستانی داعشن. بەڵام پێشهاتەكانی ئەم رۆژانەی دوایی، تارادەیەك گومان و نیگەرانیەكانی هاووڵاتیان و بەرپرسانی رۆژئاوای كوردستانی رەواندەوە كەئەمریكا كشانەوەی هێزەكانی لەڕۆژئاوا رەتكردەوە. مات گایتز نوێنەری كۆمارییەكان لەئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا پرۆژەیاسایەكی بۆ كشانەوەی هێزەكانی وڵاتەكەی لە رۆژئاوای كوردستان پێشكەشكرد. ئەو پرۆژەیاسایە، نیگەرانی لێكەوتبووەوە، بەڵام سەرەنجام ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا كۆبوونەوەی كۆتایی خۆی لەم بارەیەوە ئەنجامدا. ئەنجومەنەكە لەئەنجامی ٣٢١ دەنگی نەخێرو ١٠٣ دەنگی بەڵێ‌، كۆتایی بەو مشتومڕە هێناو كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكای رەتكردەوە. بەشی زۆری ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران رایانگەیاند كە كشانەوەی هێزەكانیان، دەبێتەهۆی دووبارە خۆڕێكخستنەوەی تیرۆریستانی داعش و ئەوەش ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی دەخاتە مەترسیەوە. لەلایەكی دیكەوە مارك میلی سەرۆك ئەركانی هێزە هاوبەشەكانی ئەمریكا لەسەردانێكی كتوپڕو چاوەڕواننەكراودا، سەردانی رۆژئاوای كوردستان كردو لەشاری حەسەكە لەگەڵ هێزەكانیان كۆبووەوە. هەرچەندە میلی بە رۆژنامەنووسانی راگەیاند، ئامانجی سەردانەكەی پێداچوونەوە بووە بە رێوشوێنەكانی پاراستنی هێزەكانی ئەمریكا لەهەر هێرشێكی لەناكاو، بەڵام ئەو سەردانە، دوو دوژمنی سەرسەختی رۆژئاوای كوردستان كەتوركیا و رژێمی سوریان نیگەران كرد. وەزارەتی دەرەوەی سوریا لەمبارەیەوە راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو سەرەڕای شەرمەزاركردنی ئەو سەردانە ئاماژەی بەوەكرد، ئەو بنكە سەربازییەی ئەمریكا كە میلی سەردانی كردووە، حەوت ساڵە بەشێوەیەكی نایاسایی لەخاكی سوریادا كراوەتەوەو ئەوەش بەگوێرەی رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان، پێشێلكردنی سەروەری خاكی سوریایە”. حكومەتی توركیاش لەبەرامبەر ئەو سەردانەی مارك میلیدا خۆی نەگرت و بێدەنگی شكاند. وەزارەتی دەرەوەی توركیا لە راگەیەندراوێكدا ئاماژەی بەوەكرد كە جیف فلەیك باڵیۆزی ئەمریكایان لەئەنقەرە بانگهێشت كردووەو داوایان كردووە، زانیاری لەبارەی ئامانجی سەردانەكەی میلی ئاشكرا بكات. نێد پرایس، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاش بانگهێشتكردنی جیف فلەیك، باڵیۆزی وڵاتەكەی لەلایەن وەزارەتی دەرەوەی توركیاوە پشتڕاست كردەوەو وتی، ژەنەڕاڵ میلی تەنیا سەردانی سەربازانی وڵاتەكەی كردووە و ئامانجی ئەوە بووە كە لەنزیكەوە لەدۆخی سەربازانیان بكۆڵێتەوە. هاوكات لەگەڵ ئەم پێشهاتانە، وێنەیەكی مارك میلی سەرۆك ئەركانی هێزە هاوبەشەكانی ئەمریكا و مەزڵۆم عەبدی فەرماندەی گشتی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بەخێرایی بڵاوبووەوەو بەتایبەتی میدیاكانی توركیا ئاماژەیان بەوەكرد كە میلی لەسەردانەكەیدا چاوی بە مەزڵۆم عەبدی كەوتووە، بەڵام ناوەندی راگەیاندنی هەسەدە، هەموو جۆرە كۆبوونەوەیەكی نێوان مارك میلی و مەزڵۆم عەبدی رەتكردەوەو رایگەیاند، ئەو وێنەیە دروستكراوەو هیچ راستییەكی بۆ نییە. جگە لەساڵح موسلیم هاوسەرۆكی پارتی یەكێتی دیموكراتی (پەیەدە)، هیچ بەرپرسێكی دیكەی رۆژئاوای كوردستان، لەبارەی سەردانەی مارك میلی قسەی نەكرد. موسلیم لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ ئاژانسی هەواڵی فورات رایگەیاند، هێزێك كە سەربازانی لەهەرێمێك جێگیربن، مافی خۆیەتی كەبەرپرسانیان سەردانیان بكەن و وتی: «پێشتریش سەردانی بەم شێوەیە ئەنجامدراون. دۆخێكی ئاساییە. سەردانێكە بۆ ئاسایشی خۆیانە. دەوڵەتی توركیا دەڵێت، سەردانەكە بۆ پشتگیریكردنە لەقەسەدە. لەهەمانكاتدا ئەوێ خاكی دەوڵەتی توركیا نییەو ناتوانێت بڵێت كێ و بۆچی سەردانی كردووە. ئێمە نازانین سەردانی هەسەدەیان كردووە یان نا، هەسەدە هیچ راگەیەندراوێكی لەم بارەیەوە بڵاونەكردەوە، بەڵام ئێمە بەئاسایی دەبینین.» هێشتا سەردانەكەی مارك میلی لە رۆژەڤی میدیاكاندابوو كە جەنەراڵ مایكل ئێریك كوریلا فەرماندەی فەرماندەیی ناوەندیی ئەمریكا «سەنتكۆم» سەردانی رۆژئاوای كوردستانی كرد. سەنتكۆم لەم بایەوە راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو رایگەیاند، جەنەڕاڵ كوریلا لە رۆژئاوای كوردستان كەمپی رۆژو ئەلهۆڵی بەسەر كردووەتەوە كە لەئێستادا خێزانی تیرۆریستانی داعش و ژمارەیەك ئاوارەی سوریاو عێراق لەو كەمپانەدا نیشتەجێكراون. سەنتكۆم ئاماژەی بەوەكرد كەسەردانی جەنەڕاڵ كوریلا لەسەر بناغەی سێ خاڵ بووە كەیەكەمیان، لەناوبردنی ئەو تیرۆریستانەی داعشە كەخۆیان شاردووەتەوە و پلانی تیرۆریستی دادەڕێژن. دووەم، هەڵسەنگاندنی دۆخی ئەو ١٠ هەزار تیرۆریستەی داعش كە لەزیدانەكاندان و سێیەمیش؛ چارەسەری بۆ نەوەی دووەمی داعشەكانە كە بەهەزاران منداڵ پێكدێت. هێزەكانی ئەمریكا لەساڵی ٢٠١٥ەوە دوای شكستپێهێنانی داعش لە كۆبانێ بەشێوەیەكی نافەرمی هێزەكانیان لە رۆژئاوای كوردستان جێگیر كرد. سەرەتا چەند یەكەیەكی كەمی ئەمریكا لەبارەگای كۆمپانیای لاڤارچی فەڕەنسی لە نزیك گوندی خراب هشكی كۆبانێ جێگیركران كەدوای شەڕی ناوخۆی سوریا، كۆمپانیاكە خاكی سوریای بەجێهێشتبوو. ژمارەی سەربازانی ئەمریكا لە رۆژئاوای كوردستان تاوەكو ساڵی ٢٠١٩، بەدوو هەزار ٥٠٠ تاوەكو  سێ هەزار سەرباز دەزانران، بەڵام دوای بڕیارەكەی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشووی ئەمریكا، ژمارەی سەربازانی ئەو وڵاتە بۆ نزیكەی ٩٠٠ سەرباز كەمكرانەوە كەئەوەش ببووە هۆی ناڕەزایەتیەكی گەورەی بەشێك لەبەرپرسانی ئەمریكا و چەندین بەرپرسی ئەو وڵات هاوشێوەی مەكگورك دەستیان لەكاركێشایەوە، بەڵام بە هاتنەسەر دەسەڵاتی جۆو بایدن وەك سەرۆكی ئەمریكا، سیاسەتی ئەمریكا لەسوریا گۆڕانكاری بەخۆیەوە بینیەوە و بەگوێرەی سەرچاوەكان، ژمارەی سەربازانی ئەمریكا لە رۆژئاوای كوردستان و سوریا گەیشتووەتە نزیكەی هەزار و ٥٠٠ سەرباز. ئەو سەربازانەش بەشێوەیەكی سەرەكی لەچەند بارەگایەكدا جێگیركراون كەسەرەكیترینیان ئەمانەن: كێڵگەی نەوتی عومەر لەدێرەزۆر، كۆنیكۆ لە دێرەزوور، بارەگای شەداد، رمێلان، تەنەف لەسەر سنوری عێراق. هەروەها بەگوێرەی زانیاریەكانی هاوڵاتی لە رۆژئاوای كوردستانەوە كەسەرچاوەكە نەیویست ناوی ئاشكرا بكرێت، هێزەكانی ئەمریكا سەرقاڵی دروستكردنی دوو بارەگای سەربازی دیكەن لەدەورووبەری شاری رەققە. دەوریە هاوبەشەكانیشی لەگەڵ شەڕڤانانی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) زیاتر لەدەورەبەری شارەكانی تربەسپی، قامشلۆو دێركی سەر سنوری باكوری كوردستان دەبینرێن.

شەنای فاتح   لەشاری سلێمانی ناوەندی رۆشنبیری د.عیزەدین مستەفا رەسوڵ كۆنگرەی نێودەوڵەتی (مەولانا خالیدی نەقشبەندی) رێكخست، لەكۆنگرەكەدا كە ماوەی سێ رۆژی خایاند ژمارەیەك لەخۆرهەڵاتناسانی ئیتاڵی و فەرەنسی و وڵاتانی ئەوروپی و ژمارەیەكی بەرچاو لەمیوانانی وڵاتانی عەرەبی و عێراقی و خۆرهەڵات و باكوری كوردستان بەشداربوون، ئەوە جگە لەبەشداریكردنی زیاتر لە 360 میوان، كەتیایدا  27 تووێژینەوەو فیلمێك لەسەر مەولانا خالید پێشكەشكران، هاوكات هۆنراوەكانی شاعیری گەورەی كورد مەحوی كە بۆ مەولانای وتووەو هەروەها هۆنراوەكانی سالم كە لەسەر پێنج خشتەكی شیعری مەولانا شیعری وتووە لەلایەن هونەرمەندی گۆرانیبێژ عەدنان كەریمەوە بەدەنگ و ئاواز پێشكەشی ئامادەبووان كران، لەگەڵ ئەوەشدا بەشێكی دیكەی چالاكییەكان بەڕێوەچوونی چەندین پانێڵ بوو لەسەر تەوەری جیاواز كە لەلایەن رۆشنبیرانەوە بۆ زیاتر ناساندنی كەسایەتی مەولانا خالیدی نەقشبەندی پێشكەشكران. كۆنگرەی نێودەوڵەتی (مەولانا خالیدی نەقشبەندی)  رۆژانی ١٠و١١و١٢ی ئاداری ٢٠٢٣ لەگراند میلینیۆم لەشاری سلێمانی بەڕێوەچوو، دكتۆر رەئوف عوسمان، بەڕێوبەری ناوەندی رۆشنبیری د.عیزەدین مستەفا رەسوڵ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی راگەیاند: مەولانا یەكەمین كەسایەتی كوردە كەجەماوەرەكەی واتە موریدو مەنسوب و خۆشەویستەكانی بەتەنیا كورد نەبوون و عەرەب و تورك و فارسیشی تێدابووە، جگە لەوەش كۆمەڵێك مەلاو زانای كوردستان و عەرەبستانیش بوونەتە موریدی مەولانا. مەولانا خالید كوڕی پیاوێكی دەسەڵاتدارو میر یان كەسیایەتییەكی گەورە نەبووە كە بەشێوەیەكی بۆماوەیی دەسەڵاتی بۆ مابێتەوە، تەنهاو تەنها بەتواناو هەڵسوكەوت و زانستی خۆی توانیویەتی ئەو رێبازە وەربگرێت و بڵاویبكاتەوە، «تەنانەت دەوڵەتی عوسمانی وای لێهات لێی ترساوە و خۆشینەویستووە چونكە لەماوەیەكی كەمدا نزیكەی بیست هەزار موریدی بۆ دروستبووە پێی وابووە ئەم كەسایەتییە تەریقەیەكی بەدەستەوە بووەو خەڵكێكی زۆر شوێنكەوتوویەتی و دەتوانێت كاریگەری هەبێت لەسەر واقعی سیاسی و مەترسییە بۆ سەر دەسەڵاتی ئەوان». سەبارەت بەكۆنگرەی مەولانا خالیدی نەقشبەندی د.رەئوف وتی: ئامانجەكانی ئەم كۆنگرەیە زیاتر ناساندنی مەولانا بووە بەمیللەتەكەمان، هەروەها ئەوە دەرخەین كەكورد خاوەنی كەسایەتی روناكبیری و سیاسی زۆرە وەك هەر نەتەوەیەكی دیكەو مەولانا خالید یەكێكە لەو سەركردانەی كەمێژووی وڵاتەكەمان بەجوانی باسی لێوەدەكات، هەروەها ئەوەشمان دەرخست ئەوەی مرۆڤ نەمر دەكات و دەیهێڵێتەوە لەلاپەڕەكانی مێژوودا بەتەنیا سامان و پارە نییە، بەڵكو كردەوەو زانست و دڵسۆزییە بۆ خەڵك و نیشتیمان، جەماوەرێكی بەرچاو لەتووێژی رۆشنبیران بەتامەزرۆییەوە ئامادەی كۆنگرەكە بوون و گفتوگۆیان دەكرد، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كەكۆنگرەكە سەركەوتوو  بووە». د.رەئوف عوسمان زیاتر دواو وتی: بەداخەوە وەك پێویست تیشك نەخراوەتەسەر ئەم كەسایەتییە هەرچەندە لێكۆڵینەوەی لەسەر كراوەو ئێمە لەم كۆنگرەیەدا هەشت خۆرهەڵاتناس لەئیتاڵیاو فەڕەنساو وڵاتانی ئەوروپییەوە هاتوون و  بابەتیان بۆ نووسیوین و هەروەها لەئێرانەوە كۆمەڵێك نووسەرو تووێژەر بابەتیان بۆ ناردووین و لەتوركیاوە بابەتمان بۆ هاتووە هاوكات  لەكوردستانی خۆشمانەوە كۆمەڵێك بابەتی زۆر پێشكەشكراوە، كۆی بابەتەكان ٢٧ تووێژینەوەیە و ئێمە ئەم تووێژینەوانە لەكتێبێكدا كۆدەكەینەوە، جگە لەمەش ١١ كتێبمان دەربارەی مەولانا بەچاپگەیاندووەو هەر لەو كۆنگرەیەدا پێشانگایەكی نووسین و نامەكانی مەولانا كە بەخەتی خۆی نووسراون نمایشكران». سەبارەت بەبەشداربووانی كۆنگرەكە بەڕێوەبەری ناوەندی رۆشنبیری د.عیزەدین مستەفا رەسوڵ راگەیاند: نزیكەی ٣٦٠ كەس ئامادەی كۆنفڕانسەكە بوون، رۆژانە میوان هاتوونەتە كۆنگرەكە و قەرەباڵغییەكی زۆری بەخۆیەوە بینی و كاك فاروقی مەلا مستەفا پشتگیرییەكی گەورەی ئەم كۆنگرەیە بوو چونكە لەلایەكەوە كاك فاروق بە نەسەب دەچێتەوە سەر مەولاناو هەروەها وەك خۆشەویستییەكیش بۆ ئەدەب و رۆشنبیری و كەسایەتییەكی وەك مەولانا خالیدی نەقشبەندی، هەروەها میوانانی كۆنگرەكە بریتیبوون لە: خۆرهەڵاتناسەكان كە لەمێژووی مەولانا شارەزان، هەروەها میوانانی كوردستانی ئێران و توركیاو كوردستانی باشورو ئیماراتی عەرەبی لەگەڵ چەند میوانێك لەناوەڕاست و خواروی عێراق كە نزیكەی ٢٥ كەس هاتبوون كە زۆر سەرسامی ئەم كۆنگرەیە بوون و ئەوەیان دەرخست كەچالاكی رۆشنبیری لەسلێمانیدا بەهێزترە لەشارەكانی دیكەی عێراق. بێگومان میوانانی ئەم كۆنگرەیە لەسەرجەم چین و تووێژەكان پێكهاتبوون و جیاوازی لەبیروبۆچوونەكاندا نەكراوە، جیاوازی بیروبۆچوون بەڵگەیە لەسەر زیندوێتی هەر كۆمەڵگایەك یان هەر میللەتێك». كۆنگرەی مەولانا خالیدی نەقشبەندی ماوەی سێ رۆژی خایاندو چالاكییەكان فرەچەشن بوون و بەشێكی بابەتەكان پێشكەشكراو بەشێكی نامەكانی مەولانا بوو،  بەشێكیشی نمایشكردنی  فلیمێك بوو لەسەر ژیانی مەولانا خالیدی نەقشبەندی و بەشێكی وتاری ناوەندەكە بوو هەروەها بەشێكیشی كۆمەڵێك هۆنراوەی مەولاناو هۆنراوەكانی مەحوی كە بۆ مەولانای وتووەو هۆنراوەكانی سالم كە لەسەر پێنج خشتەكی شیعری مەولانا شیعری وتووە لەلایەن هونەرمەندی گۆرانیبێژ عەدنان كەریمەوە بەدەنگ و ئاواز  پێشكەشی ئامادەبووان كران و بەشێكی دیكەی چالاكییەكان بەڕێوەچوونی چەندین پانێڵ لەسەر تەوەری جیاواز لەلایەن رۆشنبیرانەوە بۆ زیاتر ناساندنی كەسایەتی مەولانا خالیدی نەقشبەندی. مەولانا خالید كوڕی ئەحمەد ئاغا كوڕی حسێنەو لەتیرەی جافی میكایلییە، لە ٧ی حوزەیرانی ١٧٧٩ لەشارۆچكەی قەرەداغ لەدایكبووەو زانای ئاینی و سۆفی كورد بووە، لەتەمەنی لاوێتییدا بە فەقێیەتی چووە بۆ سلێمانی و لەلایەن شێخ محەممەد قەسیمی سنەیی ئیجازەی وەرگرتووە،  دواتر لەهندستان لای شا عەبدوڵا دیهلەوی تەریقەتی نەقشبەندی وەردەگرێت و دەگەڕێتەوە بۆ كوردستان و عێراق و پەرە بەو تەریقەتە دەدات و رێبازی خالیدی دادەمەزرێنێت، مەولانا خالیدی نەقشبەندی لە ٨ی تەمموزی ١٨٢٧ كۆچی دوایی كردووەو خاوەنی پێنج منداڵە بەناوەكانی (بەهادین، عەبدولڕەحمان، شەهابەدین، نەجمەدین، فاتیمە). بەشێك لەموریدو فەقێكانی مەولانا خالیدی نەقشبەندی: (شێخ عوسمان سیراجەدینی تەوێڵە-  مەلا عەبدولڵای جەلی كۆیی- شێخ تاهیری بامەڕنێ- سەید تەهای نەهری- سەید عوبەیدوڵای نەهری- شێخ عەباسی كەركوكی-  شێخ ئیسماعیلی شێروانی- شێخ موحەمەد سلێمانی- شێخ فەتاحی ئاكرێ-  شێخ ئەحمەدی سەرداری سەرگەڵوویی) بووە. هەر لەكۆنگرەی مەولانا خالیدی نەقشبەندیدا كورتە فیلمێك لەسەر ژیانی ئەو كەسیاتییە نمایشكراو دەرهێنەری فیلمەكە ئەحمەد مەحمود لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: فیلمی (مەولانا خالید) یەكەم بەرهەمی (زاموێر بۆ بەرهەمهێنانە)ە و لەگەڵ تیمێكی زۆر بە تواناو شارەزای زاموێر بەرهەمهاتووە. وتیشی: ماوەی فیلمەكە ١٧ خولەكەو بەرهەمهێنانیشی بەسەرپەرشتی زەنوێر فاروق مستەفا بووەو لەیەكەمین كۆنگرەی مەولانا خالیدی نەقشبەندی لەشاری سلێمانی نمایشكرا.   ناوەندی رۆشنبیریی د.عیزەدین مستەفا رەسوڵ ناوەندی رۆشنبیری د.عیزەدین مستەفا رەسوڵ ناوەندێكی روناكبیری و رۆشنبیرییە  لە ٣ی ئۆكتۆبەری ٢٠٢١ لەسلێمانی دروستكراوەو فاروقی مەلا مستەفا دامەزرێنەری ناوەندەكەیە، زیاتر لە ٢٥ هەزار كتێبی بوارە جیاوازەكان لەناوەندەكەدا بەچەندین  زمان دەستدەكەوێت. ناوەندی د.عیزەدین مستەفا رەسوڵ لەهۆڵێك و دوو بەشی سەرەكی پێكدێت،  بەشێكی زیاتر لە ١٢ هەزار كتێبی زمانی كوردی لەخۆدەگرێت و بەشەكەی دیكەشی زیاتر لە ١٣ هەزار كتێب بە زمانەكانی عەرەبی و ئینگلیزی و فەڕەنسی لەخۆدەگرێت، هاوكات هۆڵێكیشی تێدایە تایبەت بەخوێندنەوەو كۆڕو سیمینارە ئەدەبییەكان تەرخانكراوە.  لەناوەندی رۆشنبیری د.عیزەدین مستەفا رەسوڵدا رۆژنامەو گۆڤارەكانی تێدایەو سەرجەم ژمارەكانی گۆڤاری بەیان و گۆڤاری رۆشنبیری نوێ‌ و گۆڤارەكانی كۆڕی زانیاری كوردو گۆڤاری گەلاوێژ و رۆژنامەی كوردستانی نوێ‌ پارێزراون و هاوكات  نامە بەدەستهاتووەكانی ماستەرو دكتۆرای دكتۆر عیزەدین لەم ناوەندەدا پارێزراون، هەر لەناوەندەكەدا  كتێبی چیرۆك و دیوان، شیعر، بیرەوەریو فەرهەنگ دەستدەكەوێت ئەمە جگە لەهەبوونی چەندین كتێب بەزمانە جیاوازەكان وەك عەرەبی، فەڕەنسی و ئینگلیزی. جەمال ئیبراهیم راوێژكاری رۆشنبیریی لەناوەندی رۆشنبیریی پڕۆفیسۆر دكتۆر عزەدین مستەفا رەسوڵ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: ناوەندی دكتۆر عیزەدین مستەفا رەسوڵ لەسەنتەری شاری سلێمانی دروستكراوە بۆ ئەوەی هەر خوازیارێك بیەوێت بەئاسانی دەستی پێی بگات و ناوەندێكی قازانج نەویستە بۆ رێزلێنان لەپڕۆفیسۆر دكتۆر عزەدین، فاروقی مەلا مستەفا دایمەزراندووەو هەروەها مێژووی بنەماڵەی حاجی مەلا رەسوڵی دێلێژەی تێدایە. وتیشی: هەرچەندە تەمەنی  ئەم ناوەندە كەمە، بەڵام كارو چالاكییەكانی بووەتە هۆی ئەوەی كەنووسەران و رۆشنبیرانی سلێمانی و شارەكانی تری هەرێمی كوردستان كۆبكاتەوەو ئاوڕیش لەنووسەران و ئەدیبان بداتەوەو هەروەها بەرهەمی چەند نووسەریشی بەچاپگەیاندووە.      

هاوڵاتی   دوای نزیكەی پێنج مانگ لەدەستبەكاربوونی كابینەكەی، ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی عێراق بودجەی ساڵی 2023ی وڵاتی پەسەندكردو راشیگەیاند بودجەی ساڵەكانی 2024 و 2025 هاوشێوەی ساڵی 2023 دەبێت و لەپەرلەمان دەنگی لەسەر دەدرێت، پشكی هەرێمی كوردستانیش لەبودجەكەدا زیاتر لە سەدا 12یە، نوێترین بڕگەش كە لەساڵەكانی پێشووتری بودجەدا نەبووەو لەم بودجەیەدا هەیە ئەوەیە هەژمارێكی نوێی بانكی بۆ داهاتی نەوتی هەرێم دەكرێتەوەو لەژێر چاودێری حكومەتی عێراقدا دەبێت و هەموو هەژمارەكانی دیكە دادەخرێن، ئەندامێكی لیژنەی دارایی پەرلەمانیش پێشبینی دەكات گفتوگۆكانی بودجە دوو مانگ بخایەنێت. حكومەتەكەی محەممەد شیاع سوودانی دوای چەندین جار بانگەشەكردن بەوەی پرۆژەیاسای بودجە ئامادەیەو رەوانەی پەرلەمانی دەكات، دواجار ئێوارەی دووشەممەی رابووردوو دەنگی لەسەر پرۆژەیاسای بودجەی ساڵی 2023 و 2024 و 2025 دا (بەگوێرەی یاسای بەڕێوەبردنی دارایی ژمارە (6)ـی ساڵی 2019 كە رێگەیداوە ئەنجومەنی وەزیران بۆ ماوەی سێ ساڵ بودجە پێشكەش بكات) و رەوانەی پەرلەمانی كرد تادەنگی لەسەربدرێت و سەردەمێكی نوێ لەدەسەڵاتی ئابووری خۆی بەدیبهێنێت و سەرۆك وەزیرانی عێراقیش رایگەیاند كەهۆكاری دواكەوتنەكە ناجێگیریی بەهای دینار بەرامبەر بەدۆلارو نرخی نەوت و رێكنەكەوتن لەگەڵ هەرێم و چەند هۆكارێكی دیكە بووە. بەپێی پرۆژەیاسای بودجەی ساڵی 2023 كە بەگەورەترین پرۆژە بودجە لەمێژووی عێراقدا هەتاوەكو ئێستا دادەنرێت قەبارەی خەرجی پێشنیازكراو بە 197 ترلیۆن و 828 ملیار دینار خەمڵێنراوە كەداهاتی نەوت تیایدا 117 ترلیۆن و 251 ملیار دینارە، داهاتی نانەوتیش 17 ترلیۆن و 301 ملیار دینارە، پرۆژەكانی وەبەرهێنانیش 47 ترلیۆن و 828 ملیار دینارە. هەر بەپێ پرۆژە یاساكە ئەو كورتهێنانە داراییەی كە چاوەڕوان دەكرێت رووبدات دەگاتە 63 ترلیۆن دینار كە بە كۆمەڵێك سەرچاوەی دیكە پڕدەكرێنەوە لەوانە : بڕی پارەی خولاو لە وەزارەتی دارایی لە پشكی حەواڵەی هەڵگیراو لە بانكی ناوەندی و سەنەدات و قەرزی ناوخۆیی و چەند سەرچاوەیەكی تر. لەبودجەدا نرخی بەرمیلێك نەوتی خاو بە 70 دۆلار مەزەندە كراوە (سەبارەت بەگۆڕانكاری لەنرخی نەوتیش وەزارەتەكانی دارایی و پلاندانان دەتوانن گۆڕانكاری لە بودجە بكەن بە وەرگرتنی رەزامەندی ئەنجوومەنی نوێنەران، ئەگەر هاتوو گۆڕانكاری لە ژمارەكان یان نرخی نەوت و بڕی بەرهەمهێناندا دروستبوو)، بڕی ئەو  نەوتەی بڕیارە  رۆژانە هەناردە بكرێت دەگاتە 3.5 ملیۆن بەرمیل كە 400 هەزار بەرمیلیان لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە هەناردە دەكرێت، هەر لەپرۆژە یاساكەدا 500 ملیار دینار بۆ هاوكاریی ئاوارەكان و گەڕاندنەوەیان بۆ شوێنی خۆیان تەرخانكراوە و بڕی زیاتر لە (12 ترلیۆن) دیناریش تەرخانكراوە بۆ گەڕاندنەوەی قەرزەكانی حكومەت. ئەوەی تایبەتە بەهەرێمی كوردستان دوای چەندین جار سەردانی وەفدی هەرێم بۆ بەغدا و كۆبوونەوەیان لەگەڵ بەرپرسانی عێراق لەماوەی زیاتر لەمانگێكدا، پشكی هەرێمی كوردستان لەپرۆژە یاسای بودجەی ساڵی 2023 بە لە 12.67% جێگیركراوە و هەژمارێكی بانكی نوێ بۆ داهاتی نەوتی هەرێم دەكرێتەوەو سەرجەم هەژمارەكانی دیكە دادەخرێن. سەبارەت بەناكۆكی نێوان هەرێم و بەغداش لەسەر داهاتی نەوت كە لەساڵەكانی پێشووتردا خاڵێكی سەرەكی ناكۆكی نێوان هەولێر وبەغدا بووە كە تەنانەت دادگای فیدراڵی پرۆسەی فرۆشتن و هەناردەكردنی نەوت بەسەربەخۆیی لەلایەن هەرێمەوە بەنایاسایی وەسفكردووەو داواكراوە رابگیرێت، محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاندووە دوای سەردانیكردنی وەفدی هەرێم بۆ بەغدا رێككەوتن كراوەو ناوەڕۆكی ئەو رێككەوتنەش خراوەتە بەردەم هاوپەیمانێتی ئیدارەدانی دەوڵەت، كەنوێنەری سیاسیی تەواوی كوتلە پەرلەمانییەكان لەخۆدەگرێت و هەربۆیە لەكۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانیش سەرجەم ئەندامانی ئەنجومەنی وەزیران دەنگیان پێداوە. دەربارەی داهاتی نەوتی هەرێمیش سوودانی دەڵێت» یەكەم جارە دەتوانین بگەینە رێككەوتن لەسەر ئەوەی كەسەرجەم داهاتی نەوتی كێڵگەكانی هەرێم لەیەك هەژماری بانكی دابنرێت، كەتەواوی داهاتی نەوتی خاوو بەرهەمە نەوتییەكانی لێ دادەنرێت بەبێ هیچ لێبڕینێك بۆ هەر مەبەستێك و سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان سەرپشك دەكرێت یانیش ئەو دەسەڵاتەی دەبێت كەخۆی كەسێكی دیكە دەستنیشان بكات بۆ ئەوەی دەسەڵاتی ئەو هەژمارە بانكیەی پێبسپێرێت و ئەو هەژمارەش لەژێر چاودێری حكومەتی فیدراڵی عێراقدا دەبێت و هەموو هەژمارە هاوشێوەكانی دیكەش دادەخرێن». جەختیش لەوەدەكاتەوە خاڵەكانی رێككەوتنەكەی هەرێم و بەغدا لەزمانی ئاڵۆز بەدوورگیراوەو  هەر ناكۆكیەكیش لەتێڕوانینەكانی حكومەتی هەرێم و فیدراڵ هەبێت، لیژنەی هاوبەش راسپاردەكانی ئامادە دەكات و بۆ سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ بەرزی دەكاتەوە، بۆ ئەوەی بڕیاری گونجاو بدات. هەردوو حكومەتەكانیش بە ئاراستەی راست و دروست دەستیان بەهەنگاوەكانیان بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە كردووە و گرنگترین بابەتیش كە كاری لەسەر دەكەین، دەركردنی یاسای نەوت و گازە». جەمال كۆچەر ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقیش رایگەیاندووە تاوەكو ئێستا هیچ رێككەوتنێك لەئارادا نییە بۆ تێپەڕاندنی بودجەی عێراق بەشێوەیەكی خێرا بەتایبەت كەوا هەندێك كوتلەی سیاسی مەرجی خۆی هەیە بۆ تێپەڕاندنی پرۆژەیاساكە، هەربۆیە پرۆژەیاساكە تێپەڕاندنی خێراو ئاسان نابێت لەپەرلەمان. كۆچەر دەشڵێت ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پێویستی بە دوو مانگ هەیە بۆ ئەوەی پرۆژەیاسای بودجە تێپەڕێنێت و ئەگەر كۆدەنگییەك و رێككەوتنێكی سیاسی لەئارادا نەبێت لەسەر تەواوی بڕگەكانی پرۆژەیاساكە تێناپەڕێت، پێشبینیش دەكات لەچەند رۆژی داهاتوودا گفتوگۆ لەسەر بڕگەكانی پرۆژەیاساكە دەستپێبكات و بەمەش دەرگای ناكۆكییەكانی نێوان كوتلە سیاسییەكان دەكرێتەوە. لەدوای ساڵی 2003 ەوە بەردەوام بودجەی عێراق لەبەرزبوونەوەدایە، بەجۆرێك كۆی بودجەی ئەو هەموو ساڵە نزیكەی یەک ترلیۆن دۆلار بووە، بەڵام بەوتەی چاودێرانی دۆخی ئابووری عێراق ئەم وڵاتە نەیتوانیوە سوود لەخەرجكردنی ئەو هەموو بڕە پارەیە ببینێت و هێشتا بەدەست قەیرانی ئابووری و بێكاری و گەندەڵی و بەهەدەردان و هەژاری و لاوازی ژێرخانی ئابوورییەوە دەناڵێنێت.