ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

هاوڵاتی دوای ١١ ساڵ لەناكۆكی و دژایەتیكردن، بەرپرسانی دیمەشق و ئەنقەرە، لەسەر ئاستی باڵای هەواڵگری و سەربازی لەمۆسكۆ كۆبوونەوە، وەفدی توركی پێكهاتبوو لەخولوسی ئاكار وەزیری بەرگری و هاكان فیدان سەرۆكی دەزگای هەواڵگری (میت)، و وەفدی سوری-ش پێكهاتبوو لە سوری عەلی محەمەد عەباس وەزیری بەرگری و شاندێكی هەواڵگری وڵاتەكەی، بەئامادەبوونی سێرگی شۆیگۆ وەزیری بەرگری روسیا لەمۆسكۆ كۆبوونەوە، ئەم كۆبوونەوەیە دوای ئەوە دێت كەحكومەتی توركیا دەیەوێت سیاسەتی دەرەوەی خۆی بگۆڕێت و پێشتریش رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا، ئاماژەی بەو پرسەدابوو و رایگەیاندبوو، كە دەیانەوێت پەیوەندیەكانیان لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە، بەتایبەت میسرو سوریا ئاسایی بكەنەوە. بەگوێرەی زانیارییەكان كەبەرپرسانی توركیاو سوریا ئاشكرایانكردووە، لەكۆبوونەوەكەدا، باسی سێ پرس كراوە كەبریتین لە، گەڕاندنەوەی ئاوارەكان لەتوركیاوە بۆ سوریا، توركیا دەیەوێت سوریا لەدژایەتیكردنی هێزەكانی رۆژئاوای كوردستاندا هاوكاری بكات و حكومەتی سوریاش مەرجی ئەوەی هەیە، توركیا لەنێو خاكی سوریا بچێتە دەرەوەو دەست لەپشتگیریكردنی گروپە توندڕەوەكانی باكوری حەلەب و پارێزگای ئیدلب هەڵبگرێت. خواستی رژێمی سوریا سەرچاوەیەكی باڵا لەنێو رژێمی سوریادا بەڕۆژنامەی ئەلوەتەنی سوریای راگەیاندووە، ئەگەر دۆخەكە بەدڵی رژێمی سوریا نەبوایەو توركیا گوێی بەداواكاریەكانی دیمەشق نەگرتبایە، مۆسكۆ بەهیچ شێوەیەك، كۆبوونەوەیەكی لەو شێوەیەی لەنێوان بەرپرسانی توركیاو سوریا رێكنەدەخست و ئاماژەی بەوەشداوە كە بۆ پاراستنی سنورەكانی توركیا، دیمەشق بەردەوامی بەدانوستان و كۆبوونەوەكان لەگەڵ توركیا دەدات. لەلایەكی دیكەوە، بەرپرسێكی باڵای توركیا كە ناوەكەی ئاشكرا نەكراوە بەئاژانسی رۆیتەرزی راگەیاندووە، لەكۆبوونەوەكەدا لایەنی توركیا پێداگیری لەسەر دژایەتیكردنی یەكینەكانی پاراستنی گەل (یەپەگە) كردووەو داوای لەلایەنی بەرامبەر كردووە كەپێكەوە لەدژی یەپەگە هەنگاو بنێن.  لەم مانگەدا  دووەم كۆبوونەوە دەكەن هەرچەندە تاوەكو ئێستا لایەنی سوری بەشێوەیەكی ئاشكرا باسی لەچۆنیەتی بەڕێوەچوونی پرۆسەی ئاساییكردنەوەی پەیوەندیەكانی لەگەڵ توركیا نەكردووە، بەڵام بەرپرسانی توركیا بەئاشكرا باسی بەردەوامبوونی كۆبوونەوەكان دەكەن و لەدوایین لێدوانیدا، مەولود چاوشئۆغلۆ، وەزیری دەرەوەی توركیا رایگەیاند، ئەگەرێكی زۆر هەیە لەنیوەی مانگی كانونی دووەم، واتە لەم مانگەدا كۆبوونەوەیەكی دیكە لەسەر ئاستی باڵا ئەنجامبدرێت.  چاوشئۆغلۆ باسی ئەوەی كرد كەپێدەچێت كۆبوونەوەی دووەمیش هەر لەمۆسكۆ ئەنجامبدرێت و لەبارەی كشانەوەی سەربازانی وڵاتەكەشی وتی:  نابێت بۆشاییەك دروست ببێت، چونكە «گروپە تیرۆریستییەكان»دەتوانن بۆشاییەكە پڕبكەنەوە. هاوكات خولوسی ئاكار وەزیری بەرگری توركیا كەیەكێك بوو لەبەشداربووانی یەكەم كۆبوونەوەی سوریاو توركیا رایگەیاند، سەرەتا بەرپرسە هەواڵگریەكان، دواتر وەزیرەكان كۆبوونەوە و ئەگەر قۆناغەكە بەشێوەیەكی ئەرێنی بەڕێوەبچێت، ئەگەری هەیە سەرۆكەكانیش چاویان بەیەك بكەوێت. دیمەشق گۆمانی لە ئەردۆغان هەیە نەبیل تەعمە پەرلەمانتاری حزبی بەعسی سوریا لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ ماڵپەڕی یونایتد وۆرلد ئینتەرناشناڵ ئاماژەی بەهەوڵەكانی توركیا بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ حكومەتی سوریا كردو ئەوەی خستەڕوو، بەشار ئەسەد سەرۆكی سوریا، كۆبوونەوەی سێقۆڵی نێوان خۆی و ڤلادیمیر پوتین سەرۆكی روسیاو رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیای رەتكردووەتەوە. تەعمە رایگەیاند، توركیا لەساڵی ٢٠٢٣دا، دەكەوێتە دۆخێكی ئاڵۆزەوە، بەتایبەتی لەئێستادا كەهەڵبژاردن نزیكبووەتەوەو وتی، ئێمە وەك لایەنی سوری تاووتوێی ئەوە دەكەین كەئایا ئەردۆغان ئەم هەوڵانە بۆ هەڵبژاردن بەكاردەهێنێت یان نا؟  حەسەن حەسەن كەیەكێكە لەسیاسەتمەدارانی نزیك لەڕژێمی سوریاش لەبەرنامەیەكی كەناڵی ئەلخەبەری سوریا ئاماژەی بەمەرجەكانی سوریا كردو دەڵێت: دیمەشق، توركیا وەك وڵاتێكی داگیركەر دەبینێت و  لەهەمان كاتدا پشتگیری لەو گروپە توندڕەوانە دەكات كەهێرش دەكەنەسەر هێزەكانی سوریا، سوریا پێی وایە كە پێویستە سەرەتا توركیا كۆتایی بەدۆخی داگیركەری بهێنێت و دەست لەپشتگیریكردنی ئەو گروپە تیرۆریستانە هەڵبگرێت. رۆژئاواو رێكەوتنی دیمەشق و ئەنقەرە ریاز دەڕار هاوسەرۆكی ئەنجومەنی سوریای دیموكراتی (مەسەدە) لەبارەی خۆنزیكکردنەوەی توركیا لەسوریا بۆ ئاژانسی هەواڵی هاوار (هاوارنیوز) قسەی كردو  وتی: ئامانجی ئەردۆغان و پارتەكەی (ئاكەپە) ئەوەیە لەهەڵبژاردنەكاندا سەربكەون، سوریا پرسێكی ناكۆكی نێوان لایەنە سیاسییەكانی توركیایەو  خۆنزیكکردنەوەی توركیا لەسوریا، دوای ئەوە دێت كەهەوڵەكانی توركیا بۆ هێرش كردنەسەر رۆژئاوای كوردستان سەری  نەگرت.

هاوڵاتی پێناچێت مانگی هەنگوینی نێوان هێزە شیعەكانی دەسەڵاتداری عێراق لەگەڵ مستەفا كازمی سەرۆكوەزیرانی پێشووی عێراق بەمجۆرەی ئێستا بەردەوامی هەبێت و بەپێی ئەو لێدوان و ئاماژەو هەنگاوانەی كە لەلایەنی بەرامبەرەوە دەردەچن و دەنرێن چارەنووسی كازمی لەداهاتووی عێراقدا بەدووركەوتنەوە لەعێراق یاخود دەستگیركردن و دادگاییكردنی كۆتایی پێبێت، سەركردەیەكی شیعەكانیش دەڵێت لیژنەیەكی باڵا خەریكی بەدواداچوونە بۆ ئەو پێشێلكارییانەی كەكازمی لەماوەی دەسەڵاتیدا ئەنجامیداوە. كازمی كە لەدایكبووی ساڵی 1967ی شاری بەغدایە، پێشتر وەك ئۆپۆزسیۆنێكی رژێمە رووخاوەكەی سەدام حسێن و دواتریش وەك رۆژنامەنووسێك و پاشتریش وەك بەڕێوەبەری هەواڵگری عێراق دەستبەكاربووە، دوای خۆپیشاندانی تشرینییەكان و دەستلەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهەدی سەرۆكوەزیرانی پێشووتری عێراق، لە 7ی ئایاری 2020 تاوەكو 13 ئۆكتۆبەری 2022 وەك كاندیدێكی نزیك لەسەدرییەكان پۆستی سەرۆكوەزیرانی عێراقی وەرگرت. كاندیدكردنی كازمی هەرزوو لەلایەن هێزە شیعە چەكدارەكانی نزیك لەئێرانەوە رەتكرایەوە و بەوە تۆمەتباریانكرد كەدەستی هەبووە لەكوژرانی (قاسم سلێمانی) فەرماندەی سوپای قودس و (ئەبو مەهدی موهەندیس)ی سەركردە لەحەشدی شەعبی لە 3ی كانونی دووەمی 2020 لەنزیك فڕۆكەخانەی بەغدا بەو پێیەی ناوبراو بەرپرسی دەزگای هەواڵگری عێراق بووە لەوكاتەداو ئاسانكاری بۆ ئەمریكییەكان كردووە تائەو سەركردەیەی شیعەكان بكوژن، هەربۆیە لەماڵەكەی خۆیدا بەدرۆن رووبەڕووی هەوڵی تیرۆركردن بووەوە. لەئێستاشدا چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان كە بەشێك لەهێزە چەكدارەكانی نزیك لەئێرانی تێدایەو لەكابینەكەی سوودانی بەشدارن، بەدوای دەرچەیەكدا دەگەڕێن ئەوەی كە لەكاتی دەسەڵاتی كازمیدا بۆیان نەكرا ئەنجامی بدەن و تۆڵەی خۆیان لەسەرۆكوەزیرانی پێشوو  بكەنەوە. جەبار عەودە سەركردە لەچوارچێوەی هەماهەنگی بڕوای وایە لەئەمساڵدا دەستی دادگا دەگات بەكازمی و ئاماژە بەوەدەكات سەردەمی دەسەڵاتی كازمی خراپترین سەردەمی دەسەڵاتە لەدوای ساڵی 2003ەوە و هەڵەی ستراتیژی گەورەی ئەنجامداوە جا چ ئەمنی بێت یاخود ئابووری. عەودە دەڵێت: لیژنەیەكی باڵا خەریكی لێكۆڵینەوەیە لەو پێشێلكارییانەی كە حكومەتەكەی كازمی ئەنجامیداوەو بەمنزیكانە چەندین ئەنجامی چاوەڕواننەكراو رادەگەیەنرێنێت، ئاماژە بەوەشدەكات گەندەڵی بەشێوەیەكی بەربڵاو لەڕاڕەوەكانی حكومەتەكەی كازمیدا ئەنجامدراوەو گەڕان بەدوای بەڵگەكاندا بەردەوامە. دەربارەی شوێنی مانەوەی كازمیش ئەو سەركردەیەی شیعەكان دەڵێت كازمی سەردانی باڵیۆزخانەی ئەمریكا لەبەغدا دەكات و لەنێوان بەغداو لوبنان و ئیمارات لەهاتوچۆدایە، جەختیش لەوەدەكاتەوە ئایندەی سیاسی كازمی كۆتایی هاتووە. هێرشی نەیارانی كازمی هەر بەتەنیا لەیەك رووەوە نەوەستاوە، بەڵكو لەئاستی پەرلەمانیشدا لەهەوڵدان بۆ كردنەوەی چەندین دۆسیە كە بەقسەی خۆیان گەندەڵی تیادا ئەنجامدراوەو كازمی تیایدا تۆمەتباری سەرەكییە. فراكسیۆنی (حقوق) لەپەرلەمانی عێراق داوایكردووە ئەنجومەنی نوێنەران و دادگاو داواكاری گشتی دۆسیەی پرۆژە وەهمییەكانی سەردەمی كازمی بكەنەوەو بەشداربووانی بدەنە دادگا. حسێن عەلی جاسم پەرلەمانتار رایگەیاندووە حكومەتی پێشوو چەندین پرۆژەی وەهمی راگەیاندووە وەك پرۆژەو قەرزی كشتوكاڵی و پیشەسازی و وەبەرهێنان كەهیچ بەرهەمێكی نەبووە، هەروەهای پرۆژەی (داری) كە تایبەت بووە بەدابەشكردنی زەوی بەسەر هاووڵاتیاندا، ئاماژە بەوەشدەكات حزبەكان و كەسە نزیكەكانی كازمی لەو پرۆژە وەهمیانە سوودمەندبوون. زوهرە بەجاری پەرلەمانتاریش داوادەكات بەهۆی ئابڕووچونەكانی دەستپێشخەری و پرۆژەی (داری) مستەفا كازمی دادگایی بكرێت. پرۆژەی (داری) كەئامانج لێی دابەشكردنی زەوی و درووستكردنی یەكەی نیشتەجێبوون بوو بەسەر 500 هەزار خێزانداو  رزگاربووانی كرێچیان بوو لەدەست كرێچێتی، لەواقیعدا نەك هەربوونی نەبوو جێبەجێنەكرا، بەڵكو بەقسەی وەزیری ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردنی عێراقیش پرۆژەكە تەنیا مەرەكەبی سەر كاغەزبوو. بەنگین رێكانی وەزیری ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردنی رایدەگەیەنێت پرۆژەكە تەنیا مەرەكەبی سەر كاغەزبوو لەواقیعدا هیچ بوونی نەبوو، لەبەرامبەردا نووسینگەی كازمی لەبەیاننامەیەكدا وەڵامی رێكانی دایەوەو رایگەیاند ئەو وەزیرە لەئەركەكانی خۆی خۆی شاردۆتەوەو تاپۆی زەوییەكانی بەسەر هاووڵاتیاندا دابەشنەكردووە، ئاماژەشی بۆ ئەوەكردووە كەئێستاش تاپۆكان ئامادەیەو وەزیر دەتوانێت دابەشی بكات. رێكانیش لەوەڵامدا دەڵێت دەكرێت خاوەن پرۆژە كاغەزییەكان و فەیسبوكچییەكان پێمان بڵێن ئەو شوێنانە كوێن و ئەو شارانە كوێن دروستكراون تائێستا ئێمە تاپۆكانی دابەشبكەین. یەكێكی تر لەو گورزانەی لەكازمی درا، لابردنی كەسانی نزیك لەكازمی و هەڵوەشاندنەوەی فەرمانی دەستبەكاربوونی چەندین راوێژكارو بەرپرسی ئەمنی و ئیداری و سەربازی بوو كە بەسەدان كەس مەزەندەدەكرێن كە لەحكومەتەكەی كازمیدا پۆست و پلەیان پێدرابوو لەلایەن حكومەتەكەی سوودانییەوە هەڵوەشێنرانەوەو دادگای فیدراڵیش پشتگیری هەڵوەشانەوەیانی كردو بەنایاسایی ئەژماریكردبوون. دۆسیەكی دیكەش كە شیعەكان بەنیازن بیجوڵێنن دۆسیەی كوژرانی قاسم سلێمانی و ئەبومەهدی موهەندیسە كە لەمەدا ئێرانیش سوورە لەسەر دادگاییكردنی ئەو كەسانەی كە بەڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ دەستیان لەوكارەدا هەبووە، بەتایبەت سەرۆكی هەواڵگری ئەوكاتی عێراق. دۆسیەی نرخی دۆلارو دزی سەدەش لەو دۆسیانەن كەهەوڵی كۆكردنەوەی كۆدەنگیان بۆ دەدرێت لەلایەن نەیارانی كازمییەوەو بەوە تۆمەتباری دەكەن كەدەستی هەبووە لەو دوو دۆسیەداو بەهۆكاری سەرەكی دەزانن بەتایبەت لەمەسەلەی دزین و دیارنەمانی زیاتر لە دوو ملیارو 500 ملیۆن دۆلاری دزینی سەدەدا. لەدۆسیەی پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤیشدا كازمی تۆمەتباركراوە، هەربۆیە بەفەرمانی محەممەد شیاع سوودانی سكاڵاو گلەییەكانی تایبەت بەڕوودانی ئەشكەنجەدان و وەرگرتنی دانپێدانانی بەزۆر لەزیندانەكاندا لەلایەن لیژنەیەكەوە كۆكرایەوەو رادەستی دەزگای داواكاری گشتی كرا بۆ گرتنەبەری رێوشوێنی پێویست بەگوێرەی یاسا. لەبەرامبەریشدا مستەفا كازمی لەڕاگەیەندراوێكدا دەڵێت گوتاری پۆپۆلیستیی بێ زانیاری و ناڕاست رەتدەكەنەوە، كە بەمدواییە لەبارەی بەهای دینار بەرامبەر دۆلار زیادیكردووە، دەشڵێت ئەوە قەیرانەكان ئاڵۆزتر دەكات و داوا لەلایەنە پەیوەندیدارەكان دەكات پارێزگاری لەسەقامگیریی بەهای دراو بكەن و سنوورێك بۆ بێسەروبەری دراو دابندرێت و رێگری بكرێت لەبەقاچاخبردنی دۆلار بۆ دەرەوەی عێراق. بەشێكی دیكەی روونكردنەوەكەی كازمی پەیوەندیدارە بەدۆسیەی مافی مرۆڤ و جەخت لەوە دەكاتەوە كەئەو پرسە لەپێشینەی كارەكانی حكومەتەكەی بووەو بەتایبەت لەكاتی پرۆسەكانی لێكۆڵینەوەو دوای لێكۆڵینەوەش. هەروەها كازمی بەرگری لەلیژنەی بنبڕكردنی گەندەڵی دەكات كە لەساڵی 2020 و لەسەردەمی دەسەڵاتی ئەودا دامەزراو بەگوتەی سەرۆكوەزیرانی پێشوو پێكهێنانی لیژنەكە لەسەر داواكاریی جەماوەری بووەو هیچ بڕیارێكی دەستگیركردنی بەبێ فەرمانی دادگەی تایبەتمەند نەكراوە. بەپێی ئەو ئاماژانەش كە بەدیاركەوتوون پێناچێت مستەفا كازمی بەهۆی ئەو هەموو دۆسیەی كە لەئێستادا خەریكی كۆكردنەوەو ئامادەكردنین لەسەری لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئێستای عێراقەوە بەسەلامەتی دەربازی بێت و زیندان یاخود هەڵاتن بۆ دەرەوە (هەرچەندە باس لەهەڵهاتنی دەكرێت) چارەنووسی بێت.

هاوڵاتی دەسەڵات لەتوركیا لەلایەك كار بۆ بڕینی بودجەی هەدەپە دەكات و لەلایەكی تریش كار بۆ داخستنی هەدەپە دەكات، شیكەرەوانی سیاسی باوەڕیان وایە لەگریمانەی داخستنی هەدەپەدا سێ سیناریۆ لەبەردەم ئەو پارەتەدایە بۆ بەشداریكردن لەهەڵبژاردنەكاندا، بەرپرسانی هەدەپە-ش دەڵێن: هەر لایەنێك رێككەوتنی یاساییان لەگەڵ نەبێت، پشتگیری لەكاندیدەكەی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی ناكەن، هاوكات دەمیرتاش رایگەیاند: وادیارە كەهەدەپە دادەخرێت، بەڵام هەدەپە بەهێزەو دەتوانێت هاوكێشەكان یەكلایی بكاتەوەو ببێتە هۆكاری سەركەوتنی لایەنێك. لەهەفتەی ئایندەدا، دوو بڕیاری گرنگ چاوەڕێی هەدەپە دەكەن كەیەكێكیان كۆبوونەوەی دادگای دەستووری توركیایە كەبڕیارە شەشی ئەم مانگە لەبارەی بڕینی بودجەی هەدەپە كۆبێتەوە كە بەكر شاهین سەرۆكی داواكاری گشتی كۆماری ئەنقەرە داواكاریەكەی پێشكەش بەدادگای دەستووری توركیا كردووە. بەگوێرەی یاسای پارتە سیاسییەكان لەتوركیا، ئەو پارتانەی كەدەتوانن بەندی هەڵبژاردنەكان تیپەڕێنن و كورسیان لەپەرلەماندا هەبێت، بەگوێرەی ژمارەی كورسیەكانیان بودجەی ساڵانە لەدەوڵەت وەردەگرن. هەدەپەش بەگوێرەی بودجەی ساڵی ٢٠٢٣، ٥٣٩ هەزارو ٥٠٠ هەزار لیرەی بەردەكەوێت و دەتوانێت بۆ بانگەشەی هەڵبژاردنەكانیش بودجەیەك لەدەوڵەت وەربگرێت و بڕینی بەشە بودجەی پارتەكە پێویستی بەبڕیاری ١٠ ئەندام لەكۆی ١٥ ئەندامی ئەنجومەنی دادگای باڵای دەستووری هەیە. پێشهاتێكی دیكەی چارەنووسساز كەچاوەڕێی هەدەپە دەكات، بەڕێوەچوونی دانیشتنی دادگاییكردنی هەدەپەیە لە ١٠ی ئەم مانگەدا كەجارێكی دیكە بەكر شاهین سەرۆكی داواكاری گشتی كۆماری ئەنقەرە لەدانیشتنی دادگادا بەشێوەیەكی زارەكی لەدژی هەدەپە قسە دەكات و پێویستە بەرپرسانی هەدەپەش بەشێوەیەكی زارەكی بەرگری لەپارتەكەیان بكەن. دادگای دەستووری توركیاش قسەی هەردوولا هەڵدەسەنگێنێت و رۆژێك دیاری دەكات بۆ ئەوەی بڕیاری كۆتایی لەسەر ئەوە بدات كەئایا هەدەپە ‹مەترسییە بۆ سەر یەكپارچەیی دەوڵەت و وڵات› یان نا! شەشی حوزەیرانی ساڵی ٢٠٢١، بەكر شاهین دۆسیەی داخستنی هەدەپەی پێشكەشی ئەنجوومەنی دادوەرانی دادگای باڵای دەستووری كردبوو، بەڵام ئەنجوومەنەكە بەهۆی هەبوونی كەموكوڕی دووجار دۆسیەكەی گەڕاندەوەو دواجار رۆژی ٢١ی حوزەیرانی ٢٠٢١ دۆسیەكەی پەسندكرد. ٢٦ی حوزەیرانی هەمان ساڵ بەرپرسانی هەدەپە بەفەرمی ئاگاداركرانەوە كەدۆسیەی داخستنی پارتەكەیان لەدادگای دەستووریدایە. تاوەكو ئێستا لە ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ و ١٥ی ئازاری ٢٠٢٢، واتە دوو جار دانیشتنی دادگاییكردنی كەیسی داخستنی هەدەپە بەڕێوەچووەو تێیدا داواكراوە كەپارتەكە دابخرێت و سیاسەتكردن لە ٤٥١ ئەندام و بەرپرسی پارتەكە قەدەغە بكرێت. كەیسی داخستنی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە)، نیشانی دەدات كەهیچ پێشكەوتنێك بەبەراورد بە ٣٠ ساڵ لەمەوبەر لەپرسی كورددا لەتوركیا بەدینەهاتووە و ئەگەر پێشكەوتنێكیش هەبێت، بەیەك بڕیاری دادگای دەستووری ئەو وڵاتە، دەكرێت، دۆخەكە بۆ ٣٠ ساڵ لەمەوبەر بگەڕێندرێتەوەو چارەنووسی هەدەپەش وەك پارتەكانی، هەپ، ئوزدەپ، دەپ، هادەپ، دەهات و دەتەپە بێت. پرسی داخستنی هەدەپە، لەگۆڕەپانی سیاسەتی توركیادا، مشتومڕێكی زۆری لێكەوتووەتەوەو گرنگرترین بابەتیش ئەوەیە كەئەگەر هەدەپە دابخرێت، دەنگەكانی هەدەپە كە لەنێوان ٩-١١٪ی كۆی رێژەی دەنگدەرانی توركیایە، چییان بەسەردێت، یاخود هەدەپە چی رێگەیەك دەگرێتەبەر. محەمەد سەڤیگەن سكرتێری پێشووی گشتی پارتی گەلی كۆماری چەند رۆژ لەمەوبەر رایگەیاندبوو كە لەئەگەری داخستنی هەدەپەدا، پەرلەمانتارانی هەدەپە لەسەر لیستی پارتی پێشكەوتن و دیموكراتی (دەڤا) بەسەرۆكایەتی عەلی باباجان خۆیان هەڵدەبژێرن. هەرچەندە هەدەپە لەمبارەیەوە هیچ زانیاریەكی بڵاونەكردەوە، بەڵام خودی عەلی باباجان قسەكانی محەمەد سەڤیگەنی وەك بانگەشەیەك و دوور لەڕاستی لەقەڵەمداو رایگەیاند، هیچ پێشهاتێكی لەو شێوەیە لەنێوان ئەوان و هەدەپەدا باس نەكراوەو بەڵام وتی: ئەوان لەدژی داخستنی پارتێكن كەخاوەنی شەش ملیۆن دەنگدەرە.   سیناریۆكانی بەردەم هەدەپە پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) لەئەگەری داخستنیدا بەپێی لێكدانەوەی شیكەرەوانی سیاسی رووبەڕووی سێ سیناریۆ دەبێتەوە كەبتوانێت بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان و بەشێوەیەكی یاسایی درێژە بەسیاسەت بداتەوە. یەكەم؛ هەدەپە دوای داخستنی، دەتوانێت تێكەڵ بەپارتێكی دیكە ببێتەوە كەنزیكترینیان پارتی دیموكراتی هەرێمەكان (دەبەپە)یە. دەبەپە لە ١١ی تەمموزی ساڵی ٢٠١٤دا دامەزرێنرا كە لەئێستادا ساڵیحە ئایدەنیزو كەسكین بایندر سەرۆكایەتی دەكەن و وەك جێگرەوەی هەدەپە هەژمار دەكرێت. دەبەپە بەفەرمی لەتوركیا تۆمار كراوەو دەتوانیت لەئەگەری داخستنی هەدەپە، بۆ بەشداریكردن لەهەڵبژاردنەكاندا ناوی خۆی تۆمار بكات و بەم شێوەیە وەك نوێنەری كورد درێژە بەسیاسەت بدات. دووەم؛ هەدەپە دەتوانێت، كاندیدەكانی بەشێوەی سەربەخۆ بنێرێتە پەرلەمان و لەپەرلەماندا كوتلەیەك یان فراكسیۆنێكی هاوبەش پێكبهێنن. هاوشێوەی هەڵبژاردنی ٢٢ی تەمموزی ساڵی ٢٠٠٧ كە ئەوكاتە بەندی هەڵبژاردنەكانی لەسەدا ١٠ بوو و كورد نەیدەتوانی وەك پارتێك بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا بكات. سێیەم؛ هەدەپە دەتوانێت، دەنگ بەلایەنێكی بەهێزی ئۆپۆزسیۆن بدات و شكست بەدەسەڵات بهێنێت. لەو دۆخەدا، هاوپەیمانی گەل هەیە كە شەش لایەنی سەرەكی ئۆپۆزسیۆن پێكیانهێناوە كە لە (جەهەپە، پارتی باش، دەڤا، پێشكەوتن، سەعادەت و پارتی دیموكرات) پێكدێت. بەگوێرەی هەموو ئەو راپرسیانەی كە لەماوەی مانگێكی رابردوودا ئەنجامدراون، دەنگی هاوپەیمانی گەل و هاوپەیمانی كۆماری دەسەڵات، نزیكن لەیەكەوەو ئەگەر هەدەپە پشتگیری لەهاوپەیمانێتیەكەی ئۆپۆزسیۆن بكات، ئەوا بەجیاوازیەكی زۆر، دەتوانرێت شكست بەدەسەڵاتەكەی ئاكەپە و مەهەپە بهێندرێت. كێشەی هەدەپە لەم نێوەندەدا ئەوەیە كە ئۆپۆزسیۆنیش هیچ بەرنامەیەكی بۆ كێشەی كورد لەتوركیا پێنییەو لەئەگەری دەنگدان بەو شەش لایەنەی ئۆپۆزسیۆن، هەدەپەو كورد بۆ پێنج ساڵی دیكە لەدەرەوەی هاوكێشەی سیاسی و پەرلەمان دەمێننەوە. پێشتریش چەندین جار بەرپرسانی هەدەپە رایانگەیاندووە كە هەر لایەنێك رێككەوتنی یاسایی لەگەڵ هەدەپەدا نەبێت، پشتگیری لەكاندیدەكەی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی ناكات. ئەمەش لەكاتێكدا كە سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپە، لەبارەی داخستنی پارتەكەیانەوە، رایگەیاند، وادیارە كەهەدەپە دادەخرێت، بەڵام هەدەپە بەهێزەو دەتوانێت هاوكێشەكان یەكلایی بكاتەوەو ببێتە هۆكاری سەركەوتنی لایەنێك

شەنای فاتح پۆلیسی سلێمانی رایدەگەیەنێت ئەو كچەی لەگەڕەكی هوانە لەلایەن چەند گەنجێكەوە پەلاماردرا خۆی هاتووەتە بنكەی پۆلیسی رزگاری و سكاڵای تۆماركردووە، كچەكە خەڵكی سلێمانییە و تەمەنی ١٧ساڵە. پاش بڵاوبوونەوەی گرتە ڤیدیۆیەك لەسۆشیال میدیادا كەدەردەكەوێت چەند گەنجێك پەلاماری كچێكی گەنج دەدەن و لێیدەدەن، پۆلیسی سلێمانی لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند پاش وەرگرتنی بڕیاری دادوەر لەسەر ئەو كەسانە ژمارەیەك گەنج دەستگیركراون و دانیانناوە بەتاوانەكەیاندا كەبەشداربوون لەو رووداوەدا و لەئێستادا سەرجەمیان  بەبڕیاری دادوەر  دەستبەسەرن. گەڕەكی هوانە دەكەوێتە باشووری سلێمانی و ناوچەیەكی پیشەسازییە، رۆژانی هەینی كاتێك پیشەوەران دووكانەكانیان دادەخەن ماتۆڕسكیلەكان لەگۆڕەپانێك لەو ناوچەیە نمایشك دەكەن، پێشتریش هێزە ئەمنییەكان ئەو شوێنەیان بەماتۆڕسكیلەكان چۆڵكردووە، بەڵام لەگەڵ دیارنەمانی ئاسایش و پۆلیس ماتۆڕسوارەكان دەردەكەوتنەوە. سەركەوت ئەحمەد، وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند: ژمارەی ئەو كەسانەی تا =ئێستا لەسەر ئەو رووداوە دەستگیركراون گەیشتوونەتە ١٩ كەس. وتیشی: ئەو شوێنەی كەنمایشی ماتۆڕسوارییەكەی تێدا ئەنجامدراوە هەمان رۆژ لەگەڵ دروستبوونی رووداوەكە بەبڕیاری لیژنەی ئەمنی ئەو شوێنە داخراوە. سەركەوت ئەحمەد ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: ئەو كچەی پەلاماردراوە خۆی ئامادەبووە لەبنكەی پۆلیسی رزگاری و براوەتە بەردەم دادوەر، بریاری دادوەریش دیاری دەكات كەبگەڕێتەوە لای كەسوكاری یان بچێتە هەر شوێنێكی ترو ئەگەر بێت و خۆشی بیەوێت بچێتەوە لای خێزانەكەی دادوەر دەیداتەوە بەخێزانەكەی و بەئەگەرێكی زۆرەوە دەگەڕێتەوە لای خێزانەكەی».  وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی ئەوەشی خستەڕوو كچەكە خەڵكی سلێمانییە و تەمەنی ١٧ساڵە و رۆژی ٢-١-٢٠٢٣ هاتووەتە بنكەی پۆلیس و سكاڵای تۆماركردووە و راپۆرتی پزیشكی بۆ كراوەو رایگەیاندووە: «دەچمەوە لای كەسوكارم و هەموو مرۆڤێك قابیلی هەڵەیەو جاریكی دیكە هەڵەی وا دووبارە ناكەمەوە». هاوكات مونا یاقو سەرۆكی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ لەلێدوانێكدا بەڕۆژنامەی هاوڵاتی وت: « نوسینگەی سلێمانی مافی مرۆڤ چوونەتە شوێنی رووداوەكەو بەهەماهەنگی پۆلیس بەدواداچوونیان بۆ ‌رووداوەكە كردووە». راشیگەیاند:»لەهەرێمی كوردستان زۆر شت هەیە بەتایبەت كەپەیوەندی بەئافرەتەوە هەیە لەوانەیە هەموومان هاوڕا نەبین لەسەری جا ئەوشتانە لەڕووی ئازادی و مافەكانی ئافرەت بێت یان لەڕووی ئەو جلوبەرگەی لەبەر دەكرێت، بەڵام ئەو بابەتە ئازادیەكی كەسیە و ناكرێت لەهەر جێیەك شتێك ببینن لەگەڵ بیروبۆچوونمان نەگونجێت بچن بەجۆرێك مامەڵەی لەگەڵ بكەین»، وتیشی:»پێویستە ئەو كەسانە سزای خۆیان وەربگرن تاوەكو جارێكی تر كەس بوێری نەكات لەئافرەت بدات بەهەر هۆكارێك بێت». سەرۆكی دەستەی مافی مرۆڤ باسی لەوەشكرد:» كە لەئێستادا ئێمە لەقۆناغێكداین پێویستمان بەهۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگایە چونكە زۆر بابەت هەیە كێشەی لەسەرەو لەبنەڕەتیشدا كێشە نیە، بەڵكو سۆشیال میدیاو ئازادی رادەربڕین هەیەو بەپێی ئەو تەكنەلۆجیا زۆرە ئێمە كێشە بۆ خۆمان دروستدەكەین، بۆیە پێویستمان بەفكری رۆشنبیری و هوشیاركردنەوەی كۆمەڵگایە». هەر لەسەر رووداوەكە دەستەی مافی مرۆڤ لەڕاگەیەندراوێكدا  دەڵێت: «پاش ئەوەی لەگەڕەكی هوانەی شاری سلێمانی چەند كەسێك لە رەگەزی نێر بەشێوەیەكی زۆر دڕاندانە هێرشیانكردە سەر كچێك كە تەنها پیادەی مافێكی خۆی كردووەو سەیری پێشبڕكێەكی كردووە، بەشێوەیەكی زۆر دڕندانە پەڵاماردراوە، دەستەی مافی مرۆڤ بەتوندی ئیدانەی ئەم هەڵسوكەوتە ناشارستانی و نامرۆڤانە دەكات كەبەرامبەر بەكچێك ئەنجامدراوە، داواش دەكەین كەهەرچی زووە بكەرانی تاوانەكە بەسزای یاسای بگەیەنرێن، بۆ ئەوەی شكۆو شەهامەتی ئافرەت هەمیشە بەپارێزراوی بمێنێتەوە». هەروەها لەبارەی دەستدرێژیكردن لەشوێنێكی گشتی، حاكم شێخ لەتیف پسپۆڕی یاسای دەستوری لەپۆستێكیدا لەفەیسبووك لەژێر ناونیشانی (ئەو تاوانە قێزەونە پێویستی بەسكاڵا نیە) دەڵێت: «تاوانی بێ غیرەتانەی دەستدرێژیكردنە سەر  مێینەیەك  لەژێر هەر بیانویەكدا بێ  لەشوێنی گشتی تاوانی گشتیە  بەگوێرەی ماددەی ٤٠٢ لەیاسای سزادان كەدەڵێ سزادەدرێ بەسزایەك كە زیاتر نەبێ لەسێ مانگ زیندانی هەركەسێك بەقسە بێ یان كردەوە یان بەئاماژە دەستدرێژی بكاتەسەر مێینەیەك لەشوێنی گشتیدا ، لەتاوانەكانی ماددەی سێی یاسای بنەما دادگەریە سزاییەكان نیە وەك ئەوەی لە  روونكردنەوەی پۆلیسدا هاتووە،  بەڵكو تاوانی مافی گشتیەو ئەوانە دەستدرێژییان كردووە تەنها دەستدرێژییان نەكردووەتەسەر ئەو كیژە، بەڵكو دەستدرێژییان كردووەتەسەر ئاسایشی گشتی  كۆمەڵگاو نیزامی گشتی پێویستی بەسكاڵا نیەو پێویستە لەسەر پۆلیس و دەزگاكانی لێكۆلینەوە ، لێكۆلینەوە لەگەڵ هەموو ئەوانە بكەن كەئەو تاوانەیان ئەنجامداوە». رۆژی ٣٠-١٢-٢٠٢٢ لەگەڕەكی هوانەی شاری سلێمانی لەكاتی ئەنجامدانی پێشبڕكێی ماتۆڕسكیلدا چەند گەنجێك پەلاماری كچێكیانداو بەگوێرەی زانیارییەكان ئەو كچە یوتیوبەرەو تەمەنی ١٧ ساڵەو لەئێستادا سكاڵای لەسەر ئەو گەنجانە تۆماركردووەو وەك رێكارێك دادوەر بانگهێشتی دایك و باوكی دەكات لەبەر ئەوەی تەمەنی كچەكە نەگەیشتووەتە ١٨ ساڵ.

سەرمایەدارێکی شاری سلێمانی دوو ملیۆن دۆلار بۆ چاپکردنی ٨٠٠ ناونیشانی کتێب تەرخان دەکات هاوڵاتی دکتۆر تەها ڕەسوڵ، دامەزرێنەری دەزگای ڕۆشنبیری جەمال عیرفان و یەکێک لە کەسایەتیە دیارەکانی شاری سلێمانیە کە لەماوەی ساڵانی ٢٠١٣ تاوەکوو ئێستا نزیکەی ٨٠٠ ناونیشانی کتێبی لەسەر ئەرکی خۆی چاپ کردووە؛ وەک خۆی دەڵێت ئامانجی پڕکردنەوەی ئەو کەلێنەیە کە لە کتێبخانەی کوردیدا هەیە. ئەو کتێبانەی کە دکتۆر تەها گرنگیەکی زۆری پێداون، کتێبە پەروەردەیی و فەلسەفی، جینۆساید و بوارە ئەدەبی وجوگرافیەکانن. پۆستتراومای منداڵان وجەنگ وتیرۆ، کوردستان وعێراق: ململانێی ناوخۆیی و ئایندەی سیاسی، تورکیا وهەرێمی کوردستان: چ جۆرە پەیوەندیەک؟، کوردستان و کورد لەسەدەکانی ناوەڕاست، بە کۆمەڵایەتی کردن وگەشەی منداڵان، کورد لە دیدی سویدیەکانەوە، وانەکانی ژیانم لە نوسینی دکتۆر عەلی وەردی؛ ئەمانە بەشێکی ئەو کتێبانەن کە تەها ڕەسوڵ وەک سەرمایەداریک وڕۆشنبیرێکی شاری سلێمانی ئەرکی چاپکردنیانی لە ئەستۆ گرتووە. دکتۆر تەها رەسول لە بارەی کارەکانیەوە دەڵێت، چاومان لەوەیە کە خوێنەرمان کەمە، من ئەوە دەبینم کە کتێبەکان ناکڕدرێن و ناخوێندرێنەوە، هەربۆیە جگە لە چاپکردنی زۆرترین کتێب، سەدان هەزار کتێبم لەچەندین چالاکیدا دابەش کردووە بەسەر ناوەندەکاندا وەک هەوڵێک بۆ هاندانی چین و تویژە جیاوازەکان بۆ خوێندنەوە. من ئەمە بە ئەرکێکی خۆم دەبینم و وەک قەرزێک دەیبینم کە دەیدەمەوە بە نیشتیمان، دکتۆر تەها لە وەڵامی پرسیارێکی رۆژنامەی هاوڵاتیدا بەمجۆرە دوا لەبارەی کارەکانیەوە. لەمیانەی لێدوانەکەیدا بۆ ڕۆژنامەی هاوڵاتی دکتۆر تەها وتی، زۆربەی ئەو کتێبانەی کە چاپم کردوون بەناوی دەزگای جەمال عیرفان، کەریمی عەلەکە، کۆمەڵگەی پەروەردەیی مارگرێت لەماوەی ١٠ ساڵی ڕابردوودا بەچاپ گەێندراون، هەروەها تێچووی چاپکردنیان زیاتر لە ٢ ملیۆن دۆلار بووە. لەبارەی ئەوەی ئایا ئایا چۆن وەک سەرمایەدارێک بواری فکر و ڕۆشنبیری هەڵبژاردووە کە سەرمایەیی خۆی بۆ تەرخان بکات، دکتۆر تەها وتی: بەڕای من مەعریفە وحەزی خویندنەوە شتێکە دەبێت لە مرۆڤەکە خۆیدا هەبێت، منیش عەشقێکی زۆرم بۆ ڕۆشنبیری وخوێندنەوە وایلێکردووم بەم ئەرکە هەستم، بۆیە پێموایە هەموو کەسێک بۆ ئەوەی دەست بداتە کارێکی لەم جۆرە جا سەرمایەدار بێت یان هەر کەسێکی دیکە، دەبێت لە بنەڕەتدا خۆی حەز وخولیایەکی زۆری بۆ خویندنەوە هەبێت. دکتۆر تەها لە درێژەی قسەکانیدا کە بۆچی بەشێکی زۆری کتیبەکانی کاری لەسەر کردوون لە بوارەکانی فیکری، پەروەردەیی، جینۆسایدن، وتی: بوونی کەلێنێکی گەورەی پەوەردەیی لە کتێبخانەکاندا، ئەو ژان وناسۆر وئەنفال و سەرکوتکاریەی سەر کورد کە بوونی هەیە و لە مێژووشدا ڕوویداوە ، بوونی ئەو بۆشاییە گەورەیە لەبواری فکری ناو کۆمەڵگە کە دەیبینین، هانی داوم زۆربەی کارەکانم لەسەر ئەو بوارانە چڕ بکەمەوە. وەک دەبینی کوردیش خاوەنی میژوویەکی تراژیدیە وەک ئەرمەنەکان و جولەکەکان کە لە جیهاندا کۆمەڵکوژ کراون، هەربۆیە پێموایە ئەرکی سەرشانمانە کاری جدیان لەسەر بکەم. ئەمانە گەورەترین کاریگەریان هەبووە لەسەرم، هەر ئەمەش هۆکاربووە کە تەنها لە بواری جینۆساید نزیکەی ٨٧ کتێب چاپ بکەم.

  شۆڕشی ژینا هەموو پلانەكانی ئێرانی بۆ قەیرانە ئابورییەكانی رووبەڕووی شكست كردەوەو دەسەڵاتی وڵاتەكەی بۆ لاوازترین قۆناغی 44 ساڵی رابردوو تالێواری هەڵدێر بردووە، ئەوەش هەر بەو داتاو ئامارانە دەردەكەوێت كەدامەزراوەكانی ئەو وڵاتە ناتوانن حاشای لێبكەن. شۆڕشی ژینا كەوەك بزوتنەوەیەكی كۆمەڵایەتیی تا ئێستاش لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەردەوامەو زۆرترین سەرنجی نێودەوڵەتی و جیهانی لەسەرە توانی ریسی دەسەڵاتدارانی ئێرانی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ناوچەكەی كردەوە بەخوری و پاشەكشێی زۆری بەكۆماری ئیسلامی ئێران كردووە. ئێران كە بەڕكابەرێكی ئابوریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمدەدرا ئێستا 500 ملیار دۆلار لەدوای ئابوریی توركیاوەیە كەخۆی گیرۆدەی قەیران و هەڵاوسانی ئابورییە. ساڵی 2022 بڕیاربوو ساڵێكی چارەنووسساز بێت بۆ ئێران و رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی چونكە جۆ بایدن، سەرۆكی ئەمریكا بانگەشەی چالاككردنەوە یان زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكەی كرد، بەڵام دوای زیاتر لەشەش مانگ دانوستانی بێ دابڕان لەڤیەننای پایتەختی نەمسا ئەو رێككەوتنە بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی داواكارییەكانی تاران و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران دواجار بایدن بەشێویەكی نافەرمی مەرگی رێككەوتنەكەی ئاشكراكرد.   خۆپیشاندانەكان ئابووریی ئێران بەرەو هەڵدێر دەبات ئێران تاساڵی 2022 خاوەنی نزیكەی 209 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگ بووەو بەوەش دەبێتە سێیەم وڵاتی جیهان دوای ڤەنزوێلا و سعودیە لە رووی زۆرترین رێژە لەنەوتی یەدەگ. بڕیارە لەبودجەی ساڵی داهاتووی ئێران (1402) كە لەسەرەتای بەهاری ساڵی (2023) دەستپێدەكات نرخی هەر بەرمیلێك نەوت بە 75 دۆلار دەستنیشان بكرێت و هەناردەی رۆژانەشی بەیەك ملیۆن و 700 هەزار بەرمیل دیاری بكرێت. بەپێی ئەو بودجەیەی حكومەتی ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران پلانی بۆ داناوە دەبێت داهاتای نەوتی ئێران لەساڵێكدا بگاتە 27 ملیارو 300 ملیۆن دۆلار لەكاتێكدایە بەوتەی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران پێش ساڵی 2018 و كشانەوەی ئەمریكا لەرێككەوتنی ئەتۆمیی، داهاتی نەوتی ئێران لانیكەم (113) ملیار دۆلار بووەو دواتر بەهۆی سزاكانی واشنتۆن دژی تاران ئەو بڕە لەداهاتی نەوت بۆ (13) ملیار دۆلار كەمیكردووە. مەسعود خوانساری، سەرۆكی ژوری بازرگانیی ئێران ئاشكرایكردووە؛ ئابوریی وڵاتەكەی 500 ملیار دۆلار لەدوای ئابوریی وڵاتی توركیاوەیە لەكاتێكدا ئەو وڵاتە گیرۆدەی گەورەترین هەڵاوسانی ئابوریی جیهانەو دەگاتە زیاتر لە 84% . خوانساری حاشای لەوە نەكردووە كە داهاتی ساڵانەی كەرتی نەوتی وڵاتەكەی بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەكانەوەو بەتایبەت سزاكانی ئەمریكا بڕی 100 ملیار دۆلار كەمی كردووە بەوتەی ئەو تاكە هیوا بۆ ئابوریی ئێران ماوەتەوە بازرگانیی دیجیتاڵە كەئەویش بەهۆی كێشە لەهێڵەكانی ئینتەرنێت خەریكە ئەو هیوایە لەناودەچێت. ئەو بەبێ ئەوەی ئاماژە بەناڕەزایەتییەكان بكات روونیكردووەتەوە لەماوەیەكی كورتدا 10 ملیار دۆلار سەرمایەی ئێران رەوانەی دەرەوە كراوەو پێشبینیكردووە چوونەدەرەوەی سەرمایە لە وڵاتەكە بەشێوەیەكی خێرا بەردەوام بێت. كۆمپانیای كلادفلەر (Cloudflare) ئاشكرایكردووە لەسەرەتای ناڕەزایەتییەكانەوە (95%) ئینتەرنێتی ئێران رووبەڕووی كێشە بووەتەوەو دواتریش (83%)ی هێڵەكانی ئینتەرنێتی وڵاتەكە هەر بەخراپی ماونەتەوە بەجۆرێك سوودوەرگرتن لێیان ئاستەم بووە. كۆمپانیاكە روونیكردووەتەوە بەهۆی ئەو سنورداركردن و چاودێرییكردنەی دەسەڵات خستویەتییە سەر هێڵەكانی ئینتەرنێت بەشداربووان ناچارن سوود لەئەپڵیكەیشن و پڕۆگرامی شكاندنی بەربەستەكان بدەن كەئەوەش وادەكات ئینتەرنێت رووبەڕووی كێشە ببێتەوە. بەپێی ئامارەكان 80%ی خەڵكی ئێران سوود لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی تێلیگرام و ئینیستاگرام و واتساپ وەردەگرن كەزۆربەیان لەلایەن دەسەڵاتەوە قەدەغە كراون و ناتوانرێت لەڕێگەی ئاساییەوە بەكاریانبهێنن، بۆیە ناچارن پەنا بۆ ئەنتی فیلتەرو ڤی پی ئێن ببەن. زیانەكانی ئینتەرنێت لەماوەی سێ مانگدا بەزیاتر لەچوار ملیارو 400 ملیۆن دۆلار خەمڵێنراوە و نزیكەی 450 هەزار هەلی كارو كاسبكاریش زیانیان پێگەیشتووە. لەلایەكی دیكەوە رۆژنامەی شەرق لەزاری سەچاوەیەكی بازرگانیی وڵاتی كەنەدا بڵاویكردووەتەوە لەساڵێكدا 70 ملیار دۆلار سەرمایە لەئێرانەوە رەوانەی ئەو وڵاتە كراوە، بەڵام بانكی ناوەندیی ئێران هەواڵەكەی پشتڕاست نەكردەوەو ئامارێكی راگەیاند كە بەوپێیە گومان دەكرێت هەواڵەكە راست بێت. بەپێی روونكردنەوەو ئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران بڕی چوونە دەرەوەی سەرمایەی وڵاتەكە لەساڵی 2021 زیاتر لەشەش ملیار دۆلار بووە، بەڵام لەپێشتر لەسێ مانگدا بڕی یەك ملیارو 500 ملیۆن دۆلار لەساڵی 2022 لەئێران چووەتە دەرەوە، بەڵام ئەو بڕە كتوپڕ لەكاتی ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا بۆ  10 ملیارو 32 ملیۆن دۆلار بەرزبووەتەوە. دراوی تمەن بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەكان و دواتر سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان لەكاردانەوەی مەرگی ژینا ئەمینی نزیكەی 40%ی بەهاكەی لەدەستداو بەپیێ خەمڵاندنەكانیش ئەو دراوە لەساڵی رابردوودا بەگشتی 70%ی بەهاكەی لەبەرامبەر دۆلاردا لەدەستدا. بەهای هەر دۆلارێك لەدوایین ساتەكانی كۆتایی ساڵی 2022 بۆ نزیكەی 45 هەزار تمەن بەرزبووەوە پێشبینیی كرابوو كە بەهای هەر دۆلارێك بگاتە 50 هەزار تمەن بەڵام بەرزبوونەوەی ئەو دراوە بووە هۆی گۆڕینی پارێزگاری بانكی ناوەندیی ئێران و دواتریش بەپێی پلانێك توانی بەهای یەك دۆلار تەنها بۆ دوو رۆژ بۆ نزیكەی 40 هەزار تمەن دابەزێنرێت، بەڵام ئەوەش دادی تمەنی نەداوەو ئەو دراوە بەردەوامە لەتۆماركردنی ژمارەی پێوانەیی لەدابەزینی بەهاكەی. تمەن لەمێژووی چاپكردنییەوە 95٪ی بەهاكەی لەدەستداوەو دابەزینی ئەو دراوە بووە هۆی گۆڕینی دوو پاریزگاری بانكی ناوەندیی لەساڵی 2022دا. ئێران كە بەهۆی زیندوكردنەوەی ئەو رێككەوتنە مشتی لەفرۆشتنی 100 ملیۆن بەرمیل نەوتی وڵاتەكەی خۆشكردبوو راگرتنی دانوستانە ئەتۆمییەكانی ڤیەننا خەون و ئاواتەكانی كرد بەمۆتەكەو هەر بەو هۆیەوە تمەن بەشێوەی بەرچاو دابەزی و ئاستی هەڵاوسانی وڵاتەكەی بۆ زیاتر لە 50% بەرزبووەوە. ئێران تەنها بەهۆی بەرنامە ئەتۆمییەكەیەوە زیاتر لەهەزارو 300 سزای نێودەوڵەتیی لەلایەن ئەمریكاو ئەوروپاو چەند وڵاتێكی دیكەوە بەسەردا سەپێنراوە كەزۆربەی ئەو سزایانەش كەرتی نەوت و ئابوریی وڵاتەكەی كردووەتە ئامانج و داهاتی ساڵانەی وڵاتەكەشی بەنزیكەی 100 ملیار دۆلار كەمیكردووە.  سەرەڕای ئەوانە چین كە بەسەرەكیترین هاوپەیمانی ئابوریی ئێران لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەقەڵەمدەدرا ئاستی هاوردەی لەو وڵاتە بەشێوەیەكی بەرچاو بۆ نزیكەی نیوە كەمكردووەتەوە لەكاتێكدا پێشتر تاكە وڵات بووە بەبێگوێدانە سزاكانی ئەمریكا رۆژانە نزیكەی 850 هەزار بەرمیل نەوتی لەئێران دەكڕی. گومرگی وڵاتی چین بڵاویكردووەتەوە ؛هاوردەی كاڵای ئێران بۆ وڵاتەكەی لەمانگی رابردوودا 326 ملیۆن دۆلار بووە لەكاتێكدا پێشتر ئێران مانگانە بەبڕی زیاتر لە 600 ملیۆن دۆلار كاڵای بۆ چین ناردووە. بەپێی بەراوردەكان ئەو بڕە لەهاوردەی كاڵای ئێران بۆ ناو چین كەمترین رێژەی 20 ساڵی رابردووەو سێ مانگە لەگەڵ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان بەبەردەوامی هاوردەی كاڵا لەئێرانەوە بۆ چین كەمیكردووە.   ئێران لەناو قوڵایی قەیرانەكاندایە ئێران بەتۆماركردنی زیاترین رێژەی هەڵاوسانی ئابوریی 60%، بووە سێیەم وڵاتی جیهان كەزۆرترین رێژەی هەڵاوسانی تۆماركردبێت و بەپێی ئامارەكانیش رێژەی هەژاریی لەیەك ساڵدا 50% بەرزبووەتەوە. لەدوایین زانیاریی كەوەزارەتی كاری ئێران بڵاویكردووەتەوە هەر خێزانێكی چوار كەسی بۆ لانیكەمی بژێوی لەئێران پێویستی بەداهاتی مانگانەی نزیكەی 15 ملیۆن تمەنە كەدەكاتە كەمتر لە (375) دۆلار، لەكاتێكدا داهاتی كرێكارێك لەمانگێكدا دەگاتە پێنج ملیۆن تمەن و زیاتر لە دوو ملیۆنیشی بۆ كرێ خانوو خەرجییەكانی شوێنی نیشتەجێبون پێویستە. بەسەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان سەرجەم سزا نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئێران قورستر بوون و داهاتوویەكی گەش چاوەڕێی ئابوریی ئەو وڵاتە ناكات بۆیە شارەزایانی ئابوریی وڵاتەكە دەڵێن ئێران لەقوڵایی چاڵی قەیرانەكاندا گیرۆدە بووە.   شۆڕشی ژینا لە 16ی ئەیلولی ساڵی 2022 ژینا ئەمینی تەمەن 22 ساڵی خەڵكی شاری سەقز لەڕۆژهەڵاتی كوردستان لەنەخۆشخانەی كەسرا لەشاری تاران دوای سێ رۆژ بێهۆشبوون گیانی لەدەستدا. ژینا كە بەبیانوی نەگونجاوبوونی جلوبەرگەكانی لەلایەن پۆلیسی ئەخلاقەوە دەستگیركرابوو بەهۆی لێدان لەسەری تووشی جەڵدەی دڵ و دواتر خوێنبەربوونی مێشك بوو گیانی لەدەستدا. مەرگی ژینا زیاترین و بەرفراوانترین ناڕەزایەتیی لەمێژووی 43 ساڵی ئێراندا لێكەوتەوەو لەئاستی نێودەوڵەتیشدا مەرگی ئەو كچە كوردە دەنگدانەوەو كاردانەوەی هەبوو. ئەو مەرگەو خۆپیشاندانی بەرفراوانی ژنان و كچان وای لەجیهان كرد چاپۆشیی لەڕووداوەكە نەكەن و تەنانەت ئەمریكاو ئەوروپا بەڕاشكاوی پشتیوانی خۆیان لە ناڕەزایەتییەكان و ژنان و خۆپیشاندەران دەربڕی و وەك كاردانەوەش بەڕووداوەكە ژمارەیەك سزایان دژی دەسەڵاتی ئێران سەپاند. بەهۆی ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا نزیكەی 600 كەس لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەگوللـەی هێزە ئەمنییەكان گیانیان لەدەستداو لەئاستی نێودەوڵەتیشدا جگە لەسزاكان لە 200 شاری گەورەی جیهان خۆپیشاندانی بەرفراوانی لێكەوتەوە. دوای رووداوەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران، سوپای پاسدارن سێ جار بەفڕۆكەی بێفڕۆكەوان و موشەك و تۆپخانەكانی هێرشی كردەسەر بنكەو بارەگای پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەسلێمانی و كۆیەو ناوچەكانی برادۆست لەهەرێمی كوردستان و هێرشەكانیش  19 كوژراوو لانیكەم 68 برینداری لێكەوتەوە كەژمارەیەكیان ژن و منداڵ بوون. بەرپرسانی ئێران، ئەو پارتانەیان تۆمەتبار كرد بەهاندانی ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژیناو سوپای پاسدارانیش تۆمەتی ئەوەی خستەسەر ئەو پارتانەی رۆژهەڵات كە لەهەرێمی كوردستانەوە هێرشی سەربازییان كردووەتەسەر دامەزراوەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران و هەڕەشەی هێرشی وشكانیشی بۆ سەر هەرێم كرد.   هێرشەكانی ئێران بۆ سەر پارتەكانی رۆژهەڵات وەزارەتی دەرەوەی ئێران رایگەیاند هێرشەكانی بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان ئەنجامداوەو هاوكات چەند جارێك پێداگریی لەدەركردن و چەككردنی ئەو هێزانەی رۆژهەڵاتی لەهەرێمی كوردستان كردو بۆ ئەو مەبەستەش لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم و عێراق كۆبووەوە. ئێران كە لەساڵی 1979وە بەهۆی پێشلكردنی مافەكانی مرۆڤەوە لەلایەن نەتەوەیەكگرتووەكانەوە سزای بەسەردا سەپینراوە ساڵی 2022ش مێژوویەكی باشی لەبواری مافەكانی مرۆڤدا تۆمارنەكردو جارێكی دیكە بڕیارێكی نێودەوڵەتیی لەدژی دەسەڵاتی ئەو وڵاتە درا.   پەتی سێدارە ناڕەزایەتییەكانی رانەگرت ئێران لەساڵی 2022 ژمارەی پێوانەیی بۆ لەسێدارەدان تۆماركردو بەوەش بوو بەیەكەم وڵاتی جیهان كە زۆرترین سزای سێدارەی لەساڵیكدا جێبەجێكرد. لەو ساڵەدا 565 كەس لەسێدارەدران كە 56 كەسیان لەڕۆژهەلاتی كوردستان بوون. رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ ئاماژەیان بەوەكردووە كە زۆرینەی ئەو كەسانەی سزا دراون بەنهێنی لەسێدارە دراون و تەنانەت كەسوكاریان ئاگادار نەكراونەتەوە. بەهۆی ناڕەزایەتییەكانیشەوە زیاتر لە 100 خۆپیشاندەر سزای سێدارەیان بەسەردا سەپێنراوە كە لەو ساڵەدا دوو خۆپیشاندەر لەتاران و مەشهەد لەسێدارەدران.   خوێناویترین رۆژی جیهان دوای 14 رۆژ لەمەرگی ژینا ئەمینی رۆژی هەینی 30 ئەیلول و دوای نوێژی هەینی خۆپیشاندانێكی بەرفراوان لەشاری زاهیدان لەپارێزگای سیستان و بەلوچستان لەباكوری رۆژهەڵاتی ئێران ئەنجامدراو وەك ناڕەزایەتیی بەرامبەر بەمەرگی ژیناو نادادپەروەریی و هەژاری لەو ناوچەیە، بەڵام بەهۆی تەقەی هێزە ئەمنی و سەربازییەكان تەنها لەو رۆژەدا 99 كەس كوژران و دەیان كەس برینداربوون . ئەو رووداوە كە بەهەینی خوێناوی دەناسرێت كاردانەوەی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیی لێكەوتەوەو رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتیش رایگەیاند ئەو هەینەی زاهیدان خوێناویترین رۆژی جیهان بووە لەساڵی 2022 .

هێمن مەحموود هێشتا بازاڕەكانی دراو لەعێراقدا شۆكی بەرزبوونەوەی لەناكاوو كتوپڕی نرخی دۆلار تیایدا بۆ نزیكەی 160 هەزار دینار بۆ هەر 100 دۆلار بەرینەداوەو نرخی هەر 100 دۆلارێك سەرەڕای هەموو هەوڵ و راگەیەندراوەكانی بانكی ناوەندی عێراق نەگەیشتووەتە ئاستی ئاسایی خۆی كە 1470 دینارە بۆ هەر دۆلارێك، بەڵكو لەنێوان 150 بۆ 153 هەزار یاری دەكات. محەممەد شیاع سوودانی بەرلەوەی ببێت بەسەرۆك وەزیرانی عێراق لەئازاری 2021 رایگەیاند: ئەگەر نرخی دۆلار دانەبەزێندرێت «مەبەستی ئەوەبوو بگەڕێتەوە بۆ نرخی 119 هەزار دینار بۆ هەر 100 دۆلارێك، ئەمەش دوای ئەوەی بەبڕیاری مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی پێشوو بەرزكرایەوە بۆ 148 هەزار دینار» ئەوا شۆڕشی برسییەكان روودەدات، ئەمەش وەك ئاماژەیەك بۆ ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانی هاووڵاتیان لەدژی دەسەڵات. بەڵام واپێدەچێت چەرخی بەخت ئەمجارە رووی لەسوودانی نەكردبێت و دۆلار نەك هەر نرخەكەی نەگەڕایەوە بۆ جارانی، بەڵكو لەنرخی زیادكراویش تێپەڕی و بەئاسانی ناگیرێتەوە. وەك ئەوەی زانیارییە میدیاییەكان لەزاری بەرپرسانی بانكی ناوەندی عێراقەوە ئاشكرایان كردووە بەرزبوونەوەی نرخی ئەمجارەی دۆلار پەیوەندی راستەوخۆی بەفشارو هەوڵەكانی ئەمریكاوە هەبووە بۆ رێگەگرتن لەناردنە دەرەوەی دۆلاری عێراقی بۆ ئێران و سزادانی چەند بانكێكی عێراقی لەلایەن ئەمریكاوە . بەپێی زانیارییەكان گەنجینەی ئەمریكاو بانكی فیدراڵی كەپارەی عێراقییان لەلایە چەندین كۆتوبەندیان خستۆتەسەر هەناردەی دۆلار بۆ عێراق و بەمەش دۆلار لەبازاڕەكاندا كەمبووەتەوەو جیاوازی لەنێوان خواست و خستنەڕوو كەمبووەتەوە، كە ئەمەش وەك ئابڵوقەیەكی راستەوخۆ بۆ سەر عێراق و ناڕاستەوخۆش بۆ سەر ئێران ئەژمار دەكرێت. هاوكات بەهۆی پشووەكان و یادەكانی سەری ساڵیشەوە بانكی ناوەندی عێراق دۆلارێكی كەمتری خستە بازاڕەوە بەجۆرێك لە 60 ملیۆن دۆلار تا 130 ملیۆن دۆلار بوو، ئەمە لەكاتێكدا بازاڕەكانی عێراق رۆژانە پێویستی بەزیاتر لە 180 ملیۆن دۆلار هەیە. یەكێكی تر لەو هۆكارانەی كە بەبڕوای شارەزایانی ئابووری بووەتەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار، بردنە دەرەوەی دۆلاری كاشە لەڕێگای وشكانی و ئاسمانییەوە بەشێوەیەكی ئاشكراو پێی دەوترێت (حەواڵەی رەش) كەدواتر جیاواز لەحەواڵەی فەرمی كە لەڕێگای بانكی ناوەندی و بانكەكانەوە بەوڵاتاندا دابەشدەكرێت. هەرچەندە تائێستا حكومەتی عێراق بەفەرمی هۆكاری بەرزبوونەوەی نرخی دۆلاری نەخستۆتە ئەستۆی ئەمریكا، بەڵام هادی عامری سەركردەی دیاری چوارچێوەی هەماهەنگی و كەسایەتییە كاریگەرەكەی پشت پەردەی حكومەتی ئێستای عێراق ئەمریكا بەوە تۆمەتباردەكات هۆكاری بەرزبوونەوەی نرخی دۆلارەو دەستی بەسەر پارەكانی عێراقدا گرتووە. هادی عامری، سەرۆكی هاوپەیمانیی فەتح رایگەیاند: «تائێستا ئەمریكییەكان دەسەڵاتیان بەسەردامان دەشكێت، بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەشێكە لەپیلانی ئەمریكا. لەبابەتی ئابوورییدا دەست بەستراوین و پارەیەكی زۆرمان لەئەمریكایە، هەروەها دەڵێت بەڕاشكاوانە تائێستا عێراق سەربەخۆیی ئابووری نییەو شەڕی ئەمڕۆمان پێویستە شەڕی ئابووری بێت.» وەك ئاماژەیەكیش بۆ ناڕازیبوونی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەپارێزگاری بانكی ناوەندی عێراق كە بەنزیك لەڕەوتی سەدر دادەنرێت، محەممەد ساعدی پارێزەری تایبەتی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەدادگای باڵای فیدراڵیی عێراق سكاڵای تۆماركردووە بۆ دوورخستنەوەی پارێزگاری بانكی ناوەندیی عێراق و پارێزەرەكە دەڵێت: دابەزینی بەهای دینار بەرامبەر بەدۆلارو بێتوانایی ئەو بەرپرسە لەبەڕێوەبردنی قەیرانەكان، هۆكاری پێشكێشكردنی ئەو سكاڵایە بووە.  بەبڕوای بەشێك لەشارەزایانی دۆخی سیاسیش هۆكاری بنەڕەتی بەرزبوونەوەی دۆلار فشارەكانی حكومەتی ئەمریكایە بۆ سەر حكومەتەكەی سوودانی تا بەمەرج و داخوازییەكانی ئەمریكا رازی ببێت و لەئێران دووربكەوێتەوە. فازڵ بەدرانی چاودێری سیاسی لەلێدوانێكیدا بۆ ئاژانسی فەرمی هەواڵی عێراق بڕوای وایە ئەمریكا لەڕێگای فشاری ئابوورییەوە پەیام بەسوودانی دەدات كە نابێت عێراق لەمیحوەری خۆی دووربكەوێتەوە، ئاماژەش بەوەدەكات ئەمریكا دەیەوێت ئێران هیچ سودێك لەدۆلارەكانی عێراق نەبینێت و پەیامێكی هەڕەشە ئامێزی راستەوخۆی ئەمریكاشە بۆ حكومەتی عێراق بەوپێیەی چەكی ئابووری كاریگەرییەكی راستەوخۆی لەسەر دۆخی عێراق هەیە. وەك هەوڵێكیش بۆ رێگری لەدابەزینی نرخی دینار بەرامبەر دۆلار، بانكی ناوەندی بڕیاریدا ژمارەی ئەو بانكانەی كەدۆلار بەهاووڵاتیان دەفرۆشن بەنرخی فەرمی لە 10 بانكەوە بۆ 20 بانك زیادبكات و بڕی دۆلارە فرۆشراوەكانیش بۆیان زیاتر بكات. عەمار حەمید، جێگری پارێزگاری بانكی ناوەندیی عێراق دەربارەی یەدەگی دراوی عێراق رایگەیاندووە لەئێستادا یەدەگی دراوی نەختینەیی عێراق گەیشتە زیاتر لە 99 ملیار دۆلارو لەماوەیەكی زۆر كەمدا دەگاتە 100 ملیار، ئاماژەی بەوەشكردووە زیادبوونی یەدەگی دراوی نەختینەیی دەگەڕێتەوە بۆ بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و زیادبوونی یەدەگی دراوو ئاماژەیەكی دڵخۆشكەرە بۆ بانكی ناوەندیی و حكومەتی عێراق بەتایبەت بۆ جێگیربوونی بەهای دۆلارو دینار. بەپێی ئاماری كۆتایی ساڵی 2022، بانكی ناوەندی لەماوەی ئەو ساڵەدا بڕی 48 ملیارو 509 ملیۆن و 271 هەزار دۆلاری بەنرخی 1460 دینار بۆ هەر دۆلارێك فرۆشتووە، كە بەبڕی چوار ملیارو 42 ملیۆن و 439 هەزار دۆلاری مانگانە دێت و لەبازاڕەكانی عێراقدا بڵاویكردووەتەوە، كەزۆرترینیان لەمانگی حوزەیراندا بووە كەبڕەكەی زیاتر لە پێنج ملیار دۆلار بووەو كەمترینیشیان لەمانگی كانونی یەكەمدا بووە كەبڕەكەی دوو ملیارو 409 ملیۆن دۆلار بووە. بەبڕوای شارەزایانی ئابووریش بۆ دەرچوون لەقەیرانی دابەزینی نرخی دینار بەرامبەر بەدۆلار چەندین رێگا هەیە كەبریتین لەگفتۆگۆكردن لەگەڵ بانكی فیدراڵی ئەمریكا بۆ كەمكردنەوەی كۆت و بەندەكانی ناردنی پارەو رێگەگرتنی دەزگا ئەمنییەكان لەحەواڵەی رەش بەتایبەت بۆ وڵاتانی توركیاو ئێران، جەختكردنەوەی حكومەت و بانكی ناوەندی لەدابەشكردنی دۆلارو پارێزگاری لەجێگری نرخی فرۆشتن و رێكخستنەوەی حەواڵەكانی دەرەوەو چاودێریكردنیان.

هاوڵاتی  هەرچەندە حكومەتی هەرێمی كوردستان بەڵێنی بەهاووڵاتیان دابوو لەوەرزی زستاندا نەوت بەسەر تەواوی خێزانەكاندا دابەشبكات، بەڵام وا وەرزی سەرما تادێت زیاتر تەنگ بەهاووڵاتیان هەڵدەچنێت و سەرەڕای خاوی لەپرۆسەی دابەشكردنی نەوت، هێشتا بەشێكی زۆری خێزانەكانی هەرێمی كوردستان نەوتیان وەرنەگرتووەو نرخی بەرمیلێك نەوتیش لەبازاڕەكانی كوردستاندا زیاتر لە 230 هەزار دینارە. بەپێی ئاماری دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان كۆی ژمارەی دانیشتووانی هەرێم زیاتر لە شەش ملیۆن و ٢٠٠ هەزار كەسە و بەپێی خەمڵاندنی قەبارەی خێزانیش لەكوردستان زیاتر لە یەک ملیۆن و ٢٤٠ هەزار خێزان دەكات، لەم رێژەیەش بەپێی ئامارەكانی حكومەتی هەرێم تاوەكو كۆتایی ساڵی رابردوو تەنها ٢١٥ هەزار خێزان نەوتیان وەرگرتووە. هەر بەپێی ئەو ئامارەی كە حكومەتی هەرێم بڵاویكردووەتەوە تاوەكو ٢٨ی كانوونی یەكەمی 2022، 43 ملیۆن و 159 هەزارو 600 لیتر نەوت بەسەر ٢١٥ هەزار خێزاندا دابەشكراوە كە 64 هەزارو 66 خێزان لەهەولێرو 94 هەزار و 144 خێزان لەسلێمانی و هەڵەبجەو 57 هەزارو 588 خێزان لەدهۆك نەوتیان وەرگرتووە. هەربەپێی ئامارێكی دیكەی حكومەتی هەرێم تاوەكو 19ی كانوونی یەكەمی 2022، حكومەتی هەرێم 36 ملیۆن و 869 هەزارو 400 لیتر نەوتی بەسەر 148 هەزار خێزاندا دابەشكردووە كە 49 هەزارو 620 خێزانی لەهەولێرو 81 هەزارو 519 خێزانی لەسلێمانی و هەڵەبجەو 53 هەزارو 208 خێزانی لەدهۆك بووە. ئەگەر بەراوردی ئاماری دابەشكردنی نەوت لەنێوان ئەو ماوەیەدا بكەین،  بۆمان دەردەكەوێت كەپرۆسەی دابەشكردنی نەوت زۆر بەخاوی بەڕێوە دەچێت بەجۆرێك لەماوەی ١٩ی كانونی یەكەمەوە تا ٢٨ی كانوونی یەكەمی 2022، وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان تەنیا شەش ملیۆن و 290 هەزارو 200 لیتر نەوتی بەسەر 31 هەزارو 451 خێزاندا دابەشكردووە، كە ئەمەش پیشانی دەدات پرۆسەكە زۆر بەخاوی بەڕێوەدەچێت. هەر بەپێی ئەو ئامارەی كە حكومەتی هەرێم خۆی بڵاویكردووەتەوە كە تا 28ی مانگی 12ی ساڵی رابردوو لەكۆی یەك ملیۆن و 240 هەزار خێزان تەنها 215 هەزارو 798 خێزان نەوتی وەرگرتووە، ئەگەر بەڕێژە ئەژماری بكەین تەنها لەسەدا 17.3ی كۆی خێزانەكان نەوتیان وەرگرتووەو لەسەدا 82.7ی خەڵكی كوردستان نەوتیان وەرنەگرتووە. هەر سەبارەت بەپرۆسەی دابەشكردنی نەوت، كاروان گەزنەیی-ئەندامی لیژنەی وزەو سامانە سروشتییەكانی پەرلەمانی ماوە بۆ درێژكراوەی كوردستان بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند: «لەهەرێمی كوردستان ئەگەر هەموو ماڵێك بەرمیلێك نەوت وەربگرێت پێویستمان بە ٢٥٨ ملیۆن لیتر نەوت هەیە بۆ ساڵێك، لەم بڕەش حكومەتی هەرێم ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە كە تائێستا 43 ملیۆن لیتریان دابەشكردووەو ئەم 43 ملیۆن لیترەش دەكاتە 17٪ی كۆی دانیشتوانی هەریمی كوردستان واتە تائێستا 83٪ی هاووڵاتیانی هەریمی كوردستان نەوتیان وەرنەگرتووە، بەشیوەیەكی گشتی حكومەت دابەشكردنی نەوت دەكات بەدوو بەشەوە بەشیكیان بۆ ناوچە شاخاوییەكانە كە 50-60 ملیۆن لیترەو عادەتەن  ناوچە شاخاوییەكان زەرورترن نەوتیان پێبدریت، بەشەكەی دیكە كە 200 ملیۆن لیترە بۆ سەنتەری شارەكانەو ئێمە كاتی خۆی لەگەڵا وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دانیشتین و داوامانكرد كە دەستوبرد بكەن و لەپایزدا دەست بەدابەشبكردنی نەوت بكەن بۆ ئەوەی ناوچە شاخاوییەكان تەواوببێت و لەناوەڕاستی پایزدا دابەشكردنی نەوت بگاتە سەنتەری شارەكان بەڵام حكومەت پلانی نییەو ئەگەر بیویستایە نەوت بەسەر هاووڵاتیاندا دابەشبكات دەبوو لەهاوین مشوری ئەمە بخوات نەك لەمانگی یەك بیری بكەوێتەوە كە نەوت دابەشنەكراوە».  وتیشی: «پێموایە ئەمە بێبەرنامەیی و نەبوونی پلان و نیەتە بۆ دابەشكردنی نەوت و كۆڵان هەیە لەشاری رانیە سێ‌ ساڵە خەڵكەكەی نەوتیان وەرنەگرتووە».

هاوڵاتی لافاوەکەی پاکستان کە بەشێکی زۆری ئەو وڵاتەی گرتەوە یەکێکە لە ڕوداوە سروشتییانەی زۆرترین زەرەریان داوە  کە بەهۆی گۆڕانکاری لە کەشوهەوادا و بەرزبونەوەی پلای گەرمی زەوی ڕویانداوە بەپێی راپۆرتێکی کریستیان ئەید، وشکەساڵی، لافاو، زریان و گەردەلوول لە زیانبەخشترین کارەساتەکانن کە بەهۆی  گۆڕانی ئاووهەوا لە جیهاندا دروست بوون لە ڕاپۆرتەکەدا نرخی زیانەکانی ئەو ڕوداوانە لە ٣ بلیۆن دۆلار بۆ ١٠٠ بلیۆن دۆلار خەمڵێنراوە. ١٠ زیانبەخشترین کارەساتە سروشتییەکانن بۆ ساڵی ٢٠٢٢: ١- گەردەلولی ئیان ١٠٠ بلیۆن دۆلار ئیان گەردەلولێکی جۆری پلە 4 بوو کە زیانێکی زۆری لە ڕۆژئاوای کوبا و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئەمریکا گەیاند. لە ماوەی حەوت ڕۆژدا لە کۆتایی مانگی ئەیلولدا بەلایەنی کەمەوە 150 کەسی کوشت و 40 هەزار کەسی ئاوارە کرد. 2- وشکەساڵی لە ئەوروپا ٢٠ بلیۆن دۆلار وشکەساڵی ساڵی ٢٠٢٢ یکیشوەری  ئەوروپای گرتەوە کە بەخراپترین وشکەساڵی دانرا لە مێژوی کیشوەرەکەدا کە کاریگەری ڕاستەوخۆی  لەسەر بەرهەمهێنانی خۆراک و وزە، بەردەستبوونی ئاو و ژیانی زیندەوەرانی کێوی هەبوو،هەروەها بووە هۆی دروستبونی ژمارەیکی زۆر لە ئاگری سروشتی. 3- دروستبونی لافاو لە چین ١٢ بلیۆن دۆلار لە مانگی شەشی ٢٠٢٢ دا  شەپۆلێکی باران بارینی بەهێز چینی گرتەوە کە بە بەهێزترین شەپۆلی باران بارین دادەنرا لە ساڵی ١٩٦١ وە و بووە هۆی دروستبونی لافاو داچونی زەوی لە هەندێک ناوچە هەروەها هەزارەها کەس بە ناچاری ماڵەکانیان چۆڵکرد. 4- وشکەساڵی لە چین ٨ بلیۆن دۆلار لە مانگی هەشتی ٢٠٢٢ چین ڕوبەڕوی وشکەساڵی بۆوە کە زیاتر لە 70 ڕۆژ لە پلەی گەرمای زۆر و نزمی باران بارین کاریگەری خراپی لەسەر حەوزی ڕووباری یانگتی کردووە، کە زیاتر لە 450 ملیۆن کەس و سێیەکی بەروبوومی ئەو وڵاتە پشتیان پێدەبەست. 5- لافاو لە ڕۆژهەڵاتی ئوسترالیا - 7.5 بلیۆن دۆلار لە کۆتایی مانگی شوباتەوە تا مانگی ئازار، ویلایەتەکانی ڕۆژهەڵاتی ئوسترالیا تووشی لافاو بوون کە بووە هۆی کوژرانی 27 کەس و ئاوارەبوونی 60 هەزار کەس. چەند شارۆچکەیەک لە باکوری نیو ساوت وێڵز، بۆ نمونە، تەنها لە شەش کاتژمێردا بەهای مانگێکی بارانیان هەبوو، وە ئەمە ڕوویدا لە کاتێکدا ئەوان هێشتا لە هەوڵی چاکبوونەوەدان لە تۆماری لافاوی مانگ پێشوتر. 6- لافاوی پاکستان ٥،٦ بلیۆن دۆلار لە ناوەڕاستی مانگی حوزەیرانەوە بۆ مانگی ئەیلول لافاو زیاتر لە 1700 کەسی کوشت و حەوت ملیۆن کەسیش لە پاکستان ئاوارە بوون 7- گەردەلولی ئیونس ٤،٣ بلیۆن دۆلار لە مانگی دووی ٢٠٢٢ لە ماوەی پێنج ڕۆژدا ، زریانی ئیونیس وێرانکاریی لە سەرانسەری بەلجیکا، ئەڵمانیا، ئیرلەندا، هۆڵەندا، پۆڵەندا و بەریتانیا دروستکردو حەوت کەس بەهۆیەوە مردن. لە بەریتانیا خێرای با بووە ١٢٢ میل لە کاتژمێرێکدا کە بە بەهێزترین با دا دانرێت لە ٣٠ ساڵی ڕابردودا 8- وشکەساڵی لە بەڕازیل ٤ بلیۆن دۆلار بە درێژای ساڵەکە بەڕازیل لە وشکەساڵیدا بوو بەتایبەت نزمبونەوەی ئاستی ئاوی ڕوبارەکانی ئەمازۆن جێگەی نیگەرانییە. 9- گەردەلولی فیۆنا ٣ بلیۆن دۆلار لە کۆتاییەکانی مانگی نۆ گەردەلولی فیۆنا دورگەکانی کاریبیان وکەنەدای گرتەوە کە زیاتر لە 25 کەسی کوشت و 13000 کەسی ئاوارە کرد وبەلایەنی کەمەوە چوار فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی داخرابوون و ڕێگاکان بەتەواوی  داخرابوون. 10- کوازولو ناتال و لافاوی ڕۆژهەڵاتی کەیپ، ئەفریقای باشوور ٣ بلیۆن دۆلار  لە ماوەی هەفتەیەکدا لە مانگی نیساندا 459 کەسی کوژران و زیاتر لە 40 هەزار کەسیش ناچار بوون ماڵەکانیان بەجێبهێڵن خزمەتگوزاری ئاو داخرا و، یەکێک لە قەرەباڵغترین بەندەرەکانی ئەفریقای باشوور تێکشکا.  

ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق رەزامەندی نیشانداوە لەسەر دامەزراندنی کۆمپانیای "ئەل موھەندیس بۆ بەڵێندەرایەتی و بازرگانی گشتیی" سەربە حەشدی شەعبی بۆ رەوایەتیدان بە ئابوورییەکەی. ھێزەکانی چوارچێوەی ھەماھەنگیی لە عێراق و ھێزەکانی حەشدی شەعبی سەربە چوارچێوەکە، ھەنگاو بە ئاراستەی بەھێزکردنی ھەژموونی خۆیان لە دامەزراوە ئابوورییەکانی دەوڵەتدا دەنێنن، بەتایبەتیش کە ئێستا بەشێکی گرنگی بڕیارە ئەمنییەکان لەدەستی سەرکردەکانی ھاوپەیمانی ئێران دان. کاریگەری ھێزەکانی حەشدی شەعبی لە عێراق زیادی کردووە، دوای ئەوەی محەمەد شیاع سوودانی حکوومەتەکەی لە کۆتایی تشرینی یەکەمدا پێکھێنا کە لە راستییدا، حکوومەتی چوارچێوەی ھەمانگییە. چوارچێوەی ھەماھەنگی نوێنەرایەتی باڵە سیاسییەکانی گرووپە چەکدارە شیعەکانی ھاوپەیمانی ئێران دەکات کە لەژێر چەتری دەستەی حەشدی شەعبیدا کار دەکەن. - حەشدی شەعبی ھەوڵی پتەوترکردنی توانا داراییەکانی دەدات دوای کۆتایی ھاتنی ئۆپەراسیۆنەکان و شەڕەکانی دژبە رێکخراوی تیرۆریستیی داعش لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٧دا، ژمارەیەک گرووپی چەکداریی شیعە، ھەژموونی خۆیان بەسەر دۆسیەی ئەمنی لە پارێزگا کۆنترۆڵکراوەکانی (نەینەوا، سەڵاحەددین و ئەنبار)دا سەپاند، بۆ ئەوەی دۆسیەی ئەمنی لەو پارێزگایانە بخەنە ژێر کۆنترۆڵی خۆیانەوە. دوای ئەوە حەشدی شەعبی ژمارەیەک نووسینگەی بەئامانجی پتەوترکردنی توانا داراییەکانی خۆی لە چەند پارێزگایەکی عێراق کردەوە، ئەوەیش لەڕیگای کۆنترۆڵکردنی دەروازە سنوورییەکان (لەگەڵ سووریا) و ھاوبەشیکردن لە گرێبەستەکانی دووبارە ئاوەدانکردنەوە، سەپاندنی باج بەسەر کۆمپانیاکان، ئیبتزازکردنی وەبەرھێنەران و وەرگرتنی باجی مانگانە لە خاوەن چایخانە، چێتشخانە و بارزگان، ھەروەھا وەرگرتنی باج لە شۆفێرانی ئەو بارھەڵگرانەی کە کەلوپەل دەگوزانەوە بۆ ژمارەیەک لەو ناوچانەی کە لەژێر کۆنترۆڵی گرووپەکانی حەشدی شەعبی دان. ساڵانێکە گرووپەکانی حەشدی شەعبی جێگیربوونی خۆیان لەسەر سنووری عێراق-سووریا پتەوتر کردووە، ئەوەیش بە ئامانجی پاراستنی ئەو چەکدار، چەک و تەقەمەنییانەی کە لەلایەن فەیلەقی قودسی ئێرانەوە رەوانەی سووریا دەکرێن، ھەروەھا گرووپەکانی حەشدی شەعبی ھەوڵدەدەن لەڕێگای دەروازە سنوورییەکان یان لەڕێگای دەروازە وشکانییە نافەرمییەکانەوە کە لە ناوچەکانی قائیم سنووری رۆژئاوای عێراق و ئەلبو کەمال سنووری رۆژھەڵاتی سووریا لەژێر کۆنترۆڵی ئەوان دان، داھاتی ئابووریی زیاتر بەدەست بھێنن. ئەوەی بۆ دەستەی حەشدی شەعبی گرنگە کە بە فەرمی بە فەرماندەی گشتیی ھێزە چەکدارەکانی عێراق بەستراوەتەوە و ساڵانە لە بوودجەی گشتییدا مووچەی بۆ تەرخان کراوە، داھاتەکانی لەڕێگای کۆمپانیا گەورەکانەوە کە لەژێر پەردەی دەوڵەتی عێراقدا کار دەکەن زیاتر بکات. لە بوودجەی گشتیی ٢٠٢١ی عێراقدا، دوو تریلیۆن و ٤٠٠ ملیار دینار (١،٦ ملیار دۆلار) وەک مووچە بۆ حەشدی شەعبی تەرخان کرابوو. ــ "کۆمپانیای موھەندیس" لەنێو گرنگترین ئەو کۆمپانیانە، کۆمپانیای "ئەل موھەندیس بۆ بەڵێندەرایەتی و بازرگانی گشتیی" سەربە حەشدی شەعبییە کە لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراقەوە پەسەندکراوە، بۆ رەوایەتییدان بە چالاکییە ئابوورییەکانی حەشدی شەعبی. کۆمپانیاکە بەناوی جێگری سەرۆکی دەستەی حەشدی شەعبی، ئەبو مەھدی موھەندیس ناونراوە کە لەگەڵ فەرماندەی فەیلەقی قودسی سەربە سوپای پاسدارانی ئێران، قاسم سولەیمانی لە ئاکامی ھێرشێکی ئاسمانیی ئەمریکادا لە سێی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠دا بە فەرمانی سەرۆکی پێشووی ئەمریکا، دۆناڵد ترەمپ لە نزیک فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتیی بەغدا کوژران. لە ٢٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢دا، ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق بەسەرۆکایەتی سەرکردە لەچوارچێوەی ھەماھەنگی، محەمەد شیاع سوودانی پشت بەستن بە یاسای کۆمپانیا گشتییەکان رەزامەندی لەسەر دامەزراندنی کۆمپانیایەکی گشتیی بەناوی "ئەل موھەندیس بۆ بەڵێندەرایەتی و بازرگانی گشتیی" سەربە حەشدی شەعبی نیشان دا کە سەرمایەکەی ١٠٠ ملیار دینار (٦٨،٥ ملیۆن دۆلار)ە. تۆمارکردنی کۆمپانیای "ئەل موھەندیس بۆ بەڵێندەرایەتی و بازرگانی گشتیی"، بەپێی یاسای کۆمپانیاکان، ئەوە پشتڕاست دەکاتەوە کە کۆمپانیایەکی حکوومییە و سیفەتێکی یاسایی ھەیە، ئەمەیش وای لێ دەکات بکەوێتە ژێر چاودێری و لێپرسینەوە لەلایەن دەستەکانی سەربە حکوومەت تایبەت بە بنڕکردنی گەندەڵی. بەڵام ھەژموونی سەرکردە و گرووپەکانی حەشدی شەعبی ھەوڵدەدەن، کۆمپانیایەکی لەو جۆرە نەکەوێتە ژێر لێپرسینەوەی دادوەریی یان دەستەکانی تایبەت بە دەستپاکی و بنڕکردنی گەندەڵی. "ئەل موھەندیس بۆ بەڵێندەرایەتی و بازرگانی گشتیی" وەک کۆمپانیایەکی گشتیی لەقەلەم دراوە، بەڵام تا ئێستا تایبەتمەندی کۆمپانیاکە دیاریی نەکراوە، جگە لە لێدوانەکانی ئەو بەرپرسانەی حکوومەت نەبێت کە رایانگەیاندووە، کۆمپانیایەکی نیشتمانییە تایبەت بە بنیاتنانەوە و ئاوەدانکردنەوە، ھەروەھا دروستکردنی کەرەستەی بیناسازیی. کۆمپانیای "ئەل موھەندیس بۆ بەڵێندەرایەتی و بازرگانی گشتیی" دەتوانێت بەشێوەیەکی فراوان کاربکات بۆ بەدەستھێنانی رێژەیەک لە گرێبەستەکانی تایبەت بە دووبارە ئاوەدانکردنەوەی ئەو ناوچانەی کە بەھۆی شەڕی چوار ساڵەی دژبە داعشەوە (٢٠١٤-٢٠١٨) وێران بوون. ــ ئەگەری ھەیە ئەمریکا سزا بەسەر کۆمپانیای "ئەل موھەندیس"دا بسەپێنێت مەترسیدارترین بابەتی پەیوەست بە دامەزراندنی ئەم کۆمپانیایە ئەوەیە کە لەوانەیە چالاکییە داراییەکانی سەرنجی دەستەکانی ئەمریکا رابکێشێت بۆ ئەوی چاودێری بکەن، ھەروەھا لە ئەگەری ئاشکراکردنی گومانەکان لەبارەی ھاوکارییەکانی لەگەڵ سوپای پاسدارانی ئێران یان لەگەڵ ئەو کۆمپانیایەی کە ناویان لە لیستی سزاکانی ئەمریکادا تۆمارکراوە، ئەوا ناوی کۆمپانیای "ئەل موھەندیس بۆ بەڵێندەرایەتی و بازرگانی گشتیی" دەخرێتە لیستی سزاکانی ئەمریکاوە. لە ١٢ی حوزەیرانی ٢٠١٩دا، وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا رایگەیاندبوو کە کۆمپانیای "کانگاکانی سامانەکانی باشوور" بەنھێنی ئاسانکاری بۆ سوپای پاسدارانی ئێران کردووە بۆ گەیشتن بە سیستمی دارایی عێراق بە مەبەستی خۆدزینەوە لە سزاکان. میدیاکانی رۆژئاوا بڵاویان کردووەتەوە، کۆمپانیای "کانگاکانی سامانەکانی باشوور"، پەیوەندی بە "ئەبو مەھدی ئەل موھەنیس"وە ھەیە و رۆڵێکی بەرچاوەی ھەبووە لە کەمکردنەوەی لێکەوتەکانی سزاکانی ئەمریکا بۆسەر سوپای پاسداران. ئاماژەیان بەوەداوە کە کۆمپانیای "کانگاکانی سامانەکانی باشوور" کاری کردووە بۆ ئەوەی بەقاچاغ، چەک و سەدان ملیۆن دۆلار ببرێت بۆ بریکارەکانی سوپای پاسداران لەناو عێراق. باسیان لەوەیشکردووە کە کۆمپانیاکە، ملیۆنەھا دۆلاری بەشێوەیەکی نایاسایی بۆ گرووپەکانی سەربە سوپای پاسداران لە عێراق گواستووەتەوە. عێراق کێبڕکێی حەشدی شەعبی کە گرووپەکانی لە ژمارەیەک کەرتدا لەو ناوچانەی کە لەژێر دەستی داعشدا بوون کار دەکەن بەخۆوە دەبینێت، بەتایبەتی کە ئێستا دەستیان بەسەر بەشێکی زۆری پڕۆژەکانی ئاوەدانکردنەوە و پڕۆژەکانی گەشەپێدانی ھەرێمیی دوور لە چاودێری دامەزراوەکانی دەوڵەتدا، گرتووە. "تیمی ئەندازیاری" سەربە حەشدی شەعبیی چەندین چالاکی لە چوارچێوەی دەسەڵاتی دامەزراوەکانی دەوڵەتدا ئەنجام دەدات، وەک راکێشانی بۆری ئاو، پاراستنی کێڵگە نەوتییەکان کە رەنگدانەوەی تواناکانی حەشدی شەعبییە لە میکانیزم و توانا داراییەکانی. -کۆپیکردنی ئەزموونی ئێران سەرکردەکانی حەشدی شەعبی لە عێراق ئاواتەخوازن، زیاتر دەست بەسەر کەرتەکانی بەرھەمھێنانی نەوت و غاز، وەبەرھێنان و تەندەرەکانی دووبارە ئاوەدانکردنەوەدا بگرن، ئەوەیش ھاوشێوەی کۆمپانیای "خاتەم ئەل ئەنبییا" کە باڵی ئابووریی سوپای پاسدارانی ئێرانە. کۆمپانیای "خاتەم ئەل ئەنبییا" کە لەلایەن ئەمریکاوە خراوەتە لیستی سزاکانەوە، کۆتایی ھەشتاکانی سەدی رابردوو، دوای جەنگی ھەشت ساڵەی نێوان ئێران و عێراق لە پێناو دووبارە ئاوەدانکردنەوەی ئێران دامەزاروە. دوای جەنگی ھەشت ساڵە (١٩٨٠-١٩٨٨)، ئێران پێویستی بە کەرەستە و دارایی زۆر ھەبوو بۆ دووبارە ئاوەدانکردنەوەی ئەو شار و شارۆچکانەی کە بەھۆی جەنگەکەوە وێران بوون. کۆمپانیای "خاتەم ئەل ئەنبییا" دوای دامەزراندنی، بووە گرنگترین کۆمپانیا ئابوورییەکان، بەو پێیەی خاوەن دارایی و ئابوورییەکی زۆرە و توانای رکاربەری کۆمپانیا گەروەکانی سەربە حکوومەتی ئێرانی ھەیە. ھەروەھا ئێران، ژمارەیەک یاسای دەرکردووە کە رێگا بە سوپای پاسداران دەدات چالاکی ئابووریی لە کەرتی بیناسازیی، فێرکردن، فریاگوزاریی، بەرھەمھێنانی کشتوکاڵ، پەرەپێدان بە کەرتی نەوت، ھەروەھا ھەناردەکردن و ھاوردەکردن ئەنجام بدات. کۆمپانیای "خاتەم ئەل ئەنبییا" لەنێو ٨٠٠ کۆمپانیای بوارەکانی کەرتی نەوت، وەبەرھێنان، ھەناردەکردنی وزە، ئاو و پیشەسازیی، گواستنەوە، بەرھەمێنانی خەڵووز، کشتوکاڵ، فێرکردن و تەندروستیی و سەرجەم کەرتەکانی ئابووریی و خزمەتگوازریی، بە یەکێک لە گەورەترین و گرنگترین کۆمپانیاکان لە ئێران دادەندرێت. لە عێراق نیگەرانی لەبارەی دامەزراندنی کۆمپانیای "موھەندیس" ھەیە لەوەی کۆپییەکی کۆمپانیای "خاتەم ئەل ئەنبییا" سەربە سوپای پاسداران بێت کە بەشیکی زۆری کەرتی وەبەرھێنانی لە ئێران کۆنترۆڵ کردووە. ئەوەی گرنگە ئاماژەی پێ بدرێت ئەوەیە کە گرووپەکانی سەربە دەستەی حەشدی شەعبی ساڵانێکی زۆر بەشێکی گرنگی بڕیارە ئەمنییەکانیان بەدەستەیە و دوای کۆتایی ھاتنی شەڕەکانی دژبە داعش لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٧دا، ھەژموونی خۆیان پتەوتر کردووە، بوونەتە قەوارەیەکی ھاوتەریب لەگەڵ دەوڵەت کە ئێستا خاوەنی دامەزراوە، دادگا، گرتووخانە، ھەروەھا دامەزراوەی ئابووریی تایبەت بە خۆیانن. گرووپەکانی حەشدی شەعبی بوونەتە دامەزراوەی ھاوتەریب لەگەڵ دامەزراوەکانی دەوڵەت، بە واتایەکی دیکە "دەوڵەتێکی ھاوتەریب" لەبەرامبەر دەوڵەتی عێراق کە بەشێوەیەکی سەرەکی بەدەست ھەڵئاوسانی کرێکاران و فەرمانبەرانەوە دەناڵێنێت. له ئاژانسی ئانادۆڵو وەرگيراوه  

ئیمان زەندی لەعێراقدا نزیكەی هەشت كارگەی بەرهەمهێنانی زەیتی زەیتون هەیە، كەیەكێك لەوانە كارگەی راسانە لەپارێزگای هەڵەبجەو زەیتی (ئێكسترا ڤێرجن) بەرهەمدەهێنێت، كە لەتوانایدایە رۆژانە 120 تۆن زەیتون بكات بەزەیت و بڕی بەرهەمیش بەگوێری زەیتونەكە دەگۆڕێت، كە بەگشتی ساڵانە هەزارو ٢٠٠ تۆن زەیتون تیایدا دەكرێت بەزەیت كە لەسەدا‏٦٠ی ناوخۆییە و لەسەدا ‏٤٠ی زەیتونی هاوردەیە، بەڕێوەبەری كشتوكاڵی پارێزگای هەڵەبجەش دەڵێت: لەئێستادا لەپارێزگای هەڵەبجە دوو پڕۆژەی ستراتیژی ئەنجامدەدرێت یەكێكیان پڕۆژەی كۆمەڵگەی خۆراكییە، دووەم پڕۆژەش بەرهەمهێنانی هێلكەیە كە لەسەر رووبەری 380 دۆنم زەوی بنیاتدەنرێت. ستار محمود، بەڕێوەبەری كشتوكاڵی پارێزگای هەڵەبجە بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند: "بەرهەمی زەیتون بەپێی جۆری نەمامەكەی دەگۆڕێت كەهەندێكیان رێژەی زەیتیان بەرزترەو هەندێكیشیان كەمترە، كارگەی زەیتی زەیتونی راسان باشترین كارگەی بەرهەمهێنانی زەیتی زەیتونە لەسەر ئاستی عێراق و ئامێرەكانی ناو كارگەكە بەرزترین كوالێتییان هەیە، ئەم كارگەیە سوودێكی زۆر باشی هەبووە چونكە پێش ئەوە جوتیارانی خاوەن باخی زەیتون بەرهەمەكانیان بۆ ساغ نەدەبووەوە، بەمەش ژمارەیەك هەلی كاری رەخساندووە بۆ گەنجان و سوودێكی گەورەی دەبێت بۆ ژێرخانی ئابوری ئەم پارێزگایە". لەعێراقدا نزیكەی هەشت كارگەی بەرهەمهێنانی زەیتی زەیتون هەیە، كەیەكێك لەوانە كارگەی راسانە لەپارێزگای هەڵەبجە كە ٢٥ كارمەندی لەناو كارگەو نزیكەی ١٠٠ كارمەند لەدەرەوەی كارگە هەیە. بەڕێوەبەری كارگەی زەیتی زەیتونی راسان پەیام سەیوان بۆ هاوڵاتی دواو وتی:"پێش ساڵی ٢٠١٨ لەدوای ئەوەی بەدواداچوونمان بۆ پارێزگای هەڵەبجە كرد زانیمان نزیكەی ٤٠٠ دۆنم باخی زەیتون هەیە، بەمەش جوتیارەكان بێزاربوون كەچۆن ساغی بكەنەوە، هۆكارێكیتر نەبوونی سەرچاوەیەكی تەندروستبوو بۆ زەیتی زەیتون لەتەواوی كوردستان، خۆشەویستیشمان بۆ ناوچەكە هۆكارێكی ترە چونكە ناوچەیەكی داخراوە، هەروەها لەناوخۆی عێراق زەیتون دەكڕین، بەڵام لەسەدا 40ی زەیتونی پێویستی كارگەكەمان لەوڵاتانی ئێران و سوریاو توركیاوە هاوردەی دەكەین، تۆنێك زەیتون بە ٣٥٠ بۆ ملیۆنێك و ٣٠٠ هەزار دینار دەكرین، زەیتونەكانی هەڵەبجە جۆراوجۆرن هەموویان گونجاو نین بۆ زەیت، بەڵام دارەكانی چەمچەماڵ بۆ زەیت زۆر باشە، كارگەكەمان سوود لەو بەرهەمانە دەبینێت كە لەڕابردودا سوودی لێوەرنەگیراوە، بەنموونە هەناری بچووك دەكڕینەوەو ئاوەكەی دەگرین دەیكەین بە رووبە هەنار، لەشیری بزنیش سابوونی بزنی سانی بەرهەمدەهێنین، لەزەیتی زەیتونەكەش سابوونی زەیتی زەیتون دروستدەكەین، لەداهاتووشدا كۆمەڵگەی خۆراكی راسانمان دەبێت كەبریتی دەبێت لەشیرو پەنیر، شیرەكە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ختسوومانەتە بازاڕەوە بەڵام پەنیرەكە بەمزووانە كاری بۆ دەكەین". پەیام سەیوان دەڵێت: "بەدوو شێواز زەیت بەرهەمدەهێنین، شێوازێكیان جوتیارەكان خۆیان زەیتون دەهێنن دەیكەین بەزەیت بۆیان، بۆ یەك تۆن زەیتون ١٣٠ هەزاریان لێوەردەگرین، بەڵام شێوازی دووەمی بەشێكی تری جوتیارەكان زەیتونەكەیان دەفرۆشنەوە پێمان". د.هەڵگورد عەلی، پسپۆڕی چارەسەری نەخۆشی بەخۆراك بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت: "زەیت بەگشتی لەسێ كاربۆن و هایدرۆجینێك پێكهاتووە، زەیتی زەیتون فریفاتیەكانی لەگەڵدایە كە سوودێكی زۆری هەیە بۆ لەش، بەڵام زەیتەكانی تر كە تەندروست نین جگەر رەق و ماندو دەكەن و مرۆڤ دووچاری شێرپەنجە دەكاتەوە، زەیتە سروشتییەكان لەناوكەوە دەردێن وەكو گوڵەبەڕۆژەو كونجی، بەڵام زەیتون لەگەڵ ئەڤەگادۆ لەناو گۆشتەكەیدایە". وتیشی: "جۆرەكانی زەیتون بەگشتی لەكوردستان نەچراڵە كە بەدەست لێكراوەتەوەو پەستێنراوە، دووەم ئێكسترا ڤێرجنە لەڕێگەی سەنتەرفیوج دەرهێنراوە لەپلەی گەرمی ٣٥ پلەی سیلیزیدا، سێیەمیشیان ڤێرجنە ئەم جۆرەیان لەپلەی گەرمی ٢١٠ پلەی سیلیزی دەرهێنراوە، هەرچی چوارەمیشە رۆنی گوشراوی دووەمی ئامێری سەنتەرفیوجەكەیەو پێی دەڵێن پۆماس". لەبارەی ناسینەوەی كوالێتی زەیتی زەیتون لەبازاڕەكان ئەو پسپۆڕە رایگەیاند:"بەوە دەیناسینەوە تامی تیژەو چەوریەكەی دوای ماوەیەكی كەم نامێنێت و دەبێت بەهەڵم، بۆ دڵنیایی سەد لەسەد سروشتی بوونیان دەبێت لەتاقیگەی تایبەت پشكنینی بۆ بكرێت لەخاڵە گومرگییەكان، بەڵام بەداخەوە لەكوردستان نیمانەو گرنگی بەو بابەتەش نەدراوە، گەر بێتو یەك لیتر زەیت لەهەشت بۆ نۆ هەزار دینار كەمتر بوو ئەوە ئەو زەیتە جێی گومانە، نرخی ئێكسترا ڤێرجنەكەش بە ١٢ هەزارە چونكە كوالێتی بەرزەو هیچ ماددەیەكی حافیزە قبوڵناكات، بەڵام پۆماسەكە چوونە گوشراوی دووەمە بەچوار هەزاریش بێت ئاساییە، ئەو زەیتانەی لەكارگەكانی كوردستان بەرهەمدێت زیاتر جۆری ڤێرجنن بەئامێری توركی هاس كەتۆنێك زەیتون ٢٠٠ كیلۆ زەیتی لێدەردەهێنرێت، دوای دوو ساڵ زەیتی زەیتون بەسەردەچێت و نابێت رووناكی و ئۆكسجینی بەربكەوێت و لەپلەی گەرمی ٢٧دا بێت، بەڵام زەیتەكە ئاوی تێكەڵ بكرێت لەدوای شەش مانگ بەسەردەچێت". هەر سەبارەت بەزەیتی زەیتون د.محەمەد فاروق، لێپرسراوی كۆنتڕۆڵی جۆری كۆمپانیای رەزگە بەهاوڵاتی وت: "پشكنینەكان لەسەر بنەمای تایبەتمەندی عێراقی ئەنجامدەدرێت، سەرجەم ئەو بەرهەمانەی زەیتی زەیتون تائێستا هاتوون لەڕێگەی دەروازەی نێودەوڵەتی باشماخەوە كوالێتییان زۆر باشە، تائێستا هیچ بەرهەمێك نەبووە لەپشكنینی ئێمەدا دەرنەچووبێت، بەڵكو هەموویان دەرچوون و شیاوی بەكارهێنانن، رەنگە وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە ئاسان نەبێت كە رۆنەكان سروشتین یاخود نا، چونكە كۆمەڵێك فاكتەر دانراوە بۆ دیاریكردنی سەلامەتی و كوالێتی بەرهەمەكە، هەربۆیە هیچ كات داوای ئەوە نەكراوە كەدەبێت بزانرێت ئەو رۆنە سروشتییە یاخود نا". سەبارەت بەشێوازی دروستكردنی رۆنی زەیتون لەكارگەكان، بەڕێوەبەری كارگەی زەیتی زەیتونی راسان دەڵێت: سەرەتا لەڕێگەی ئەندازیارێكی كشتوكاڵییەوە پشكنینی بۆ دەكەین بۆ هەر نەخۆشییەكی زەیتونی، پاشان زەیتونەكان دەچێتە بەشی ئامێری وەفەر لەڕێگەی قایشەكەیەوە زەیتونەكان دەشواتەوەو دواتر لەڕێگەی چەقۆو چەكوشەكانەوە دەیهاڕێت و دەیكوتێت بەناوكەكەشیەوە، دواتر دەچێتە میكسین گروپ بۆ ماوەی ٤٥ خولەك لەپلەی گەرمی ٢٥ بۆ ٣٥ پلە كەهەشت گروپەو هەر گروپێك تۆنێكەو زەیتونی جوتیارەكان جیادەكاتەوە، بەمەش لەڕێگەی ماتۆڕێكەوە دەگوازرێتەوە بۆ دیكانتەر كە دوو كاردەكات ئاوی تاڵ و پاشماوە لەگەڵ زەیتی زەیتونەكە جیادەكاتەوەو بڕە زەیتەكەش دەچێتە پاڵاوگەیەكەوە لەهەر خەڵتەیەك، كۆتا كاریشی زەیتەكە دەگوازێتەوە بۆ سەفەرەیتدی سەنتەرفیوج و پاشان عەمباری دەكەین كە ١٣٠ هەزار لیترە  بۆ ساڵێك، ١٢٠ تۆن زەیتون لەماوەی ٢٤ كاتژمێردا دەكەین بەزەیت''، ناوبراو ئەوەشی ڕایگەیاند: "زەیتونی ناوخۆ لەسەدا ١٢ زەیتی لێدەردەچێت هەندێكی تریان لە ١٠٠ كیلۆ ٢٠ كیلۆ زەیتی لێدەردەچێت یاخود چوار كیلۆ، بەڵام زەیتەكانی دەرەوە لەسەدا ١٨ی دەبێت بەزەیت، زەیتی زەیتون دەكرێتە شوشەی رەشەوە، زەیتی زەیتون نابێت رووناكی لێی بدات. هەروەها سەبارەت بەپرۆژەی كشتوكاڵی لەسنوری پارێزگای هەڵەبجە ستار مەحمود، بەڕێوەبەری كشتوكاڵی پارێزگای هەڵەبجە بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند: "هەر پڕۆژەیەكی كشتوكاڵی كەدەكرێت چ پیشەسازی كشتوكاڵی بێت یان پڕۆژەی ئاژەڵی یان رووەكی لەلایەن بەڕێوەبەرایتی گشتیی كشتوكاڵی هەڵەبجەوە كارئاسانیان بۆ دەكرێت و مامەڵەی تەرخانكردنی زەوییان بۆ دەكرێت و وەزارەتی كشتوكاڵ رەزامەندی تەرخانكردنی پێدەدات، ئەو پڕۆژانەی كەبودجەیان گەورەیە لەپاش رەزامەندی وەزارەتی كشتوكاڵ رەزامەندی دەستەی وەبەرهێنانیش وەردەگرن و ئەو پڕۆژانەش پیشەسازی كشتوكاڵین رەزامەندی وەزارەتی پیشەسازی و بازرگانی وەردەگرن".  دەشڵێت: "لەئێستادا لەپارێزگای هەڵەبجە دوو پڕۆژەی ستراتیژی ئەنجامدەدرێت یەكێكیان پڕۆژەی كۆمەڵگەی خۆراكییە كە لەسەر رووبەری ٢٥ دۆنم زەوی دروستدەكرێت كەخۆی دەبینێتەوە لەكارگەی شیرەمەنی و ئاوی میوە لەگەڵ ساردخانە، دووەم پڕۆژەش بەرهەمهێنانی هێلكەیە كە لەسەر رووبەری 380 دۆنم زەوی بنیات دەنرێت، لەگەڵ شەش پڕۆژەی گەورەی گاوداری بەشێكیان بنیانراون و بەشێكی تریان لەبنیاتناندان".

سەركۆ جەمال زیاتر لەمانگێكە لەگەڵ هاتنی وەرزی سەرما لەهەرێمی كوردستان، جارێكی تر كاتژمێرەكانی پێدانی كارەبای نیشتمانی بەهاووڵاتیان كەمیكردووە، لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم بانگەشەی ئەوەی دەكرد بەبەستنی پێوەری زیرەك پێدانی كارەبای نیشتمانی زیاد دەكرێت، بۆ نموونە لەشاری سلێمانی نزیكەی 90%ی هاوبەشانی كارەبا پێوەری زیرەكیان بۆ بەستراوە، بەڵام پێدانی كارەبا وەكو ساڵانی رابردوو هەر خراپەو باش نەبووە، هاوكات لەگەڵا ئەوەی خەڵكی هەرێم دادوبێدادیانە بەدەست خراپی كارەباوە، بەڵام حكومەتی هەرێم 430 مێگاوات كارەبا دەفرۆشێتە حكومەتی عێراق. ئومێد ئەحمەد وتەبێژو بەڕێوەبەری كۆنترۆڵی كارەبای هەرێم لەلێدوانێكیدا بۆ  هاوڵاتی دەڵێت:» كاتژمێرەكانی كارەبا بۆ نزیكەی نۆ كاتژمێر لەسلێمانی زیادبووەو لەهەندێك لەقەزاكان زیاترە». وتیشی:» لەگەڵ نزمبوونەوەی پلەكانی گەرما خواستی كارەبا لەلایەن هاووڵاتییانەوە زۆر زیادیكردووە، بەجۆرێك ئێستا بەرهەمهێنانی كارەبا بریتییە لەسێ‌ هەزارو 400 مێگاوات، بەڵام خواست لەسەر بەكارهێنانی كارەبا گەیشتووەتە زیاد لەشەش هەزار مێگاوات، بۆیە ئەمەش كاریگەری لەسەر كەمبوونەوەی پێدانی كارەبا هەبووە بەهاووڵاتیان». « لەهەرێمی كوردستان هاوبەشانی كارەبا ژمارەیان گەیشتووەتە ملیۆنێك و 800 هەزار هاوبەش، بەكارهێنانی كارەباش لەپارێزگایەكەوە بۆ پارێزگایەكی دیكە، لەناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە گۆڕانكاری بەسەردا دێت، بەجۆرێك بەهۆی نزمبوونەوەی زیاتری پلەكانی گەرما لەهەردوو پارێزگای سلێمانی و دهۆك خواست لەسەر بەكارهێنانی كارەبا زیاترەو لەهەولێر كەمترو لەئیدارەی گەرمیانیش كەمترین خواست لەسەر كارەبا هەیە، ئەو كارەبایەی ئێستا بەرهەمدێت نزیكە لە 50٪ی ئەو خواستەی هاووڵاتیان پڕدەكاتەوە هەیانە بۆ بەكارهێنانی كارەبا، بۆیە هاووڵاتیان دڵنیا دەكەینەوە كەهیچ گۆڕانكارییەك لەپێدانی كارەبا نەكراوە، بەڵكو تەنها خواست زیادبووە، ئەوەش كردارێكی پێچەوانەیە هەتا خواست زیاد بكات بڕی پێدانی كارەبا كەمدەكات» ئومێد ئەحمەد وای وت. وتەكانی وتەبێژەكەی وەزارەتی كارەبا لەكاتێكدایە، ئێستا كاتژمێرەكانی پێدانی كارەبای نشتیمانی كارەبا لەهەندێك كات لەسلێمانی بۆ كەمتر لەشەش كاتژمێر دابەزیوە، وەزیری كارەباش دەڵێت كەمی كارەبا پەیوەندی بەوەزارەتی ئێمەوە نییە پەیوەندی بەوەزارەتی سامانە سروشتییەكانەوە هەیە كەسوتەمەنیمان بۆ دابین ناكەن، لەكاتێكدا هەردوو وەزارەتەكە یەك وەزیریان هەیە. لەڕۆژی 21-11-2022، ئومێد ئەحمەد وتەبێژی وەزارەتی كارەبا رایگەیاند: لەهەفتەی داهاتوودا 200 مێگاوات كارەبا زیاد دەبێت و راستەوخۆش كاریگەری لەسەر زیادبوونی پێدانی كاتژمێرەكانی كارەبا بۆ هاوبەشان دەبێت.  لەكاتی ئەو وتانەی بەرپرسەكەی وەزارەتی كارەبا بەرهەمهێنانی كارەبا سێ هەزار و 500 مێگاوات بوو، بەڵام ئێستا هەر ئەو بەرپرسەی وەزارەتی كارەبا دەڵێت سێ هەزارو 400 مێگاوات كارەبا بەرهەمدێت. ئەمەش گومانی فرۆشتنی كارەبای هەرێم بەعێراق زیاتر دەكات، بەڵام وتەبێژی وەزارەتی كارەبا ئامادەنەبوو وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە. هاوكات عەلی حەمەساڵح پەرلەمانتاری دەستلەكاركێشاوەی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی تەئكیدی كردەوە:» كەحكومەتی هەرێم 430 مێگاوات كارەبا دەفرۆشرێتە كەركوك و موسڵ». وتیشی:» دوای بەدواداچوون 100 مێگاوات بۆ كارەبای سلێمانی زیادبووە، 50  مێگاواتیش بۆ دهۆك و 66 مێگاواتیش بۆ هەولێر، كارەبای سلێمانی لەدۆخێكی خراپدا بووەو ئێستاش وەك پێویست نیە». لەسەر كاتەكانی پێدانی كارەباو كەمكردنەوەی ئەمپێرەكانی كارەبای نیشتیمانی بۆ هاوبەشان، سیروان محەمەد وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی كارەبای سلێمانی بەهاوڵاتی وت:»چەند رۆژێكە كارەبای نیشتیمانی لەسلێمانی نۆ بۆ 10 كاتژمێر هەیەو تائێستاش 85% بۆ 90%ی هاوبەشانی كارەبا پێوەری زیرەكیان بۆ بەستراوە». وتیشی:»بڕیاری كەمكردنەوەی ئەمپێرەكانی كارەبای ماڵان لەبەر سێ هۆكار بووە، یەكەمیان بۆ نەهێشتنی سەرە محەویلە بووە، وا نەبوایە لەزۆربەی گەڕەكەكان ئەو كێشەیە سەریهەڵدەدایەوە، هۆكارێكی دیكەش بۆ پاراستنی محاویلە و «قاتیع» ەكانە، چونكە لەزستاناندا بەهۆی زۆر بەكارهێنانەوە ژمارەیەكی زۆر محاویلەمان دەسووتا، هۆكاری سێیەمیش بۆ ئەوەبووە لەڕێگەی كەمكردنەوەی ئەمپێرەكان بەكۆی گشتی بڕێك كارەبای زیاتر بدەینە هاووڵاتیان كەئەمەش شتێكی ناچاری بووە ئەگەرنا هاوڵاتی مافی خۆیەتی كارەبا بەكاربهێنێت». بەوتەی بەرپرسانی كارەبای هەرێم، لەئێستادا ژێرخانی كارەبای هەرێمی كوردستان توانای بەرهەمهێنانی زیاتر لەحەوت هەزار مێگاوات كارەبای هەیە، بەڵام ئێستا تەنیا سێ هەزارو 400 مێگاوات كارەبا بەرهەمدێت. هاوڵاتی قسەی لەگەڵ چەندین هاوبەشی كارەبا كرد لەناوچە جیاوازەكانی هەرێم، هاوكار سەردار لەسلێمانی دەڵێت ئەوەی من تائێستا تێبینیم كردووە پێدانی كارەبا لەڕۆژێكدا شەش كاتژمێر تێپەڕناكات، بەڵام كاوان عومەر كە لەگەرمیان نیشتەجێیە دەڵێت كارەبا نزیكەی هەشت كاتژمێر هەیە لەڕۆژێكدا، جێگر عەزیز لەهەولێر دەڵێت كارەبای نیشتیمانی لەڕۆژێكدا 10 كاتژمێر هەیە، ئەمەش دەریدەخات كاتەكانی پێدانی كارەبا لەهەرێم جیاوازی هەیە. وەزارەتی كارەبا لەكابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا دەستیكرد بەدانانی پێوەری زیرەك بۆ هاوبەشانی كارەبا تا بەوتەی خۆیان دادپەروەری لەدابەشكردنی كارەبادا بێتەدی، جیا لەوەی بەردەوام وەزارەتی كارەبا ناوبەناو هەڵمەتی بڕینی كارەبای زیادەڕەو لەناوچە جیاوازەكان ئەنجامدەدەن كە بەوتەی خۆیان بۆ ئەوەیە زیادەڕەویەكانی سەر كارەبای نیشتیمانی كەمبكەنەوە، بەڵام تائێستا ئەو هەنگاوانە نەبووەتە هۆی زیادكردنی كاتەكانی پێدانی كارەبا، لەكاتێكدا بەوتەی بەرپرسانی وەزارەتی كارەبا زیاتر لە 85٪ی هاوبەشانی كارەبا پێوەری زیرەكیان بۆ بەستراوە.  

عەمار عەزیز بۆ یەكەمجار دوای ئازادكرنی شەنگال زیاتر لە 100 خێزانی عەرەبی سوننە دەگەڕێنەوە ناوچەی دۆمیس كەدوو بۆ سێ‌ كێلومەتر دوورە لەناوەندی شارەكەوە، ئەمەش نیگەرانی ئێزدییەكانی لێكەوتووەتەوە، هاوكات لە 10ی مانگی رابردوو سەرۆك وەزیرانی عێراق بڕیاریدا بەلابردنی وردبینی ئەمنی، بڕیارەكە لەتەواوی سنوری شنگال جێبەجێ كراوە. فەهد حامد، قایمقامی قەزای شەنگال بەهاوڵاتی راگەیاند:»نزیكەی 100خێزانی عەرەبی سوننە گەڕاونەتەوە ناوچەی دۆمیس ، ئێمە دژی گەڕانەوەی عەرەبەكانی شەنگال نین، بەڵام نامانەوێت ئەو كەسانە بگەڕێنەوە كە پەیوەندی یان هاوكاری داعش-یان كردووە، لەگەڵا ئەوەشدا ناتوانین بڵێین ئەوانەی گەڕاونەتەوە پەیوەندییان لەگەڵ داعش هەبووە». وتیشی:»لەهەموو حاڵەتێكدا پێویستە ئەو ئاوارانەی كەدەگەڕێنەوە شەنگال بەدواداچوونێكی ورد بۆ مەلەفەكانیان بكەن، هەر كەسێك گومانی لەسەر هەبێت بەهیچ شێوەیەك رێگەیان پێنەدەن بگەرێنەوە». قاسم تەعلو، چالاكوانی ئێزیدی كەدوای چوار ساڵ لەئاوارەیی لە 2019 گەڕاوەتەوەو نیگەرانە لەكارئاسانی بۆ گەڕانەوەی عەرەبەكان بۆ شەنگال، ئەو بەهاوڵاتی وت:»ئەگەر حكومەت و هێزە ئەمنییەكان چاوپۆشی لەو كەسانە بكەن كەپەیوەندییان لەگەڵ داعش هەبووە یان بەهەر جۆرێك هاوكاری داعش-یان كردووە ئەوە گەورەترین ئیهانەیە بەئێزدییەكان دەكرێت، ئێمە بەهەموو شێوەیەك رەتیدەكەینەوە و ناڕازین كە كارئاسانی بۆ عەرەبەكان بكرێت، هەموومان باش دەزانین كەهەندێك كەس و لایەن هاوكاری داعش-یان كردووە، پێویستە ئەوانە بەتوندترین شێوە سزا بدرێن». هاوكات خودێدا چوكی، بەڕێوەبەری ناحیەی سنون بۆ هاوڵاتی دواو وتی:» لەدوای بڕیارەكەی محەمەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عیراق ئاسانكاری زۆر بۆ ئاوارەكان دەكرێت بگەڕێنەوە بۆ زێدی خۆیان، پێش بڕیارەكە لەناحیەی سنون و شەنگال هەركەسێك سەردانی فەرمانگەی رەگەزنامەی بكردایە مامەڵەكانی تەواونەدەبوون تا دۆسیەكەی ئاراستەی هەواڵگری دەكرا، دوای وردبینی لەدۆسیەكەی ئینجا مامەڵەكەی تەواودەبوو، زیاتر لە20  رۆژە ئەوە نەماوە هەر لەفەرمانگەی رەگەزنامە مامەڵەكانیان تەواودەكرێن بەبێ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ فەرمانگەی هەواڵگری، لەبازگەكانیش زۆر ئاسانكاری بۆ ئاوارەكان دەكرێت، پێشتر رۆژانە خەڵك پەیوەندیان دەكردو لەبازگەكان كێشەیان بۆ دروستدەكرا، بەڵام لەدوای دەرچوونی بڕیارەكە هیچ ئاوارەیەك بۆ ئەم پرسەیە تەلەفۆن و پەیوەندییان نەكردووە». وتیشی»دەركردنی ئەو بریارە باشی و خراپی خۆی هەیە، باشیەكەی ئەوەیە كەكارئاسانی بۆ ئاوارەكان دەكرێت تابگەڕێنەوە، هەروەها هاتوچۆكردن لەنێوان شەنگال و شارەكانی تر بەتایبەت لەبازگەكان باشتر بووەو وەكو جاران نیە، لەبازگەكان دوابكەوی یان كەسێك رابگیرێت بۆ چەند كاتژمێرێك، بەڵام ئەم بڕیارە بۆ ئێزدییەكان خراپە، چونكە ئەوانەی دەستیان لەگەڵ داعش هەبووە بەئاسانی هاتۆچۆ دەكەن». خودێدا چوكی ئاماژەی بەوەشدا، پێشتر كوتلەكانی شیعەو سوننە لەسەر ئەم دۆسیەیە رێككەوتبوون ئینجا بڕیارەكە دەركراوە، بەبڕوای من دەبووایە لەناوچەكانی ماددەی 140 بڕیارەكە جێبەجێ نەكرابا چونكە هەموومان دەزانین بارودۆخی ئەو ناوچانە جیاوازە لەگەڵ شوێنەكانی تر بەپێچەوانەوە دەبێت لەڕووی ئەمنییەوە توندوتوڵتر بكرێت بۆ هەموو كەسێك جگە لەو ئاوارانەی كە لەهەرێمی كوردستانەوە دەگەڕێنەوە ناوچەكانی خۆیان».

هاوڵاتی مەترسییەكانی كەمبوونەوەی ئاو لەعێراق  نەتەوەیەكگرتووەكان دەخاتە جووڵەو دەڵێت: ئامادەن ناوبژیوانی لەنێوان عێراق و توركیا بكەن، بەپێی پێشبینی شارەزایانیش بۆ ساڵی 2030 بەڕێژەی 50٪ی ئاوی سەرزەوی لەعێراقدا كەم بكات، وڵاتی ئێران رێڕەوی زیاتر لە 20 سەرچاوی ئاوی گۆڕیوە كە دێتە ناو خاكی عێراق و هەرێمی كوردستانەوەو یەدەگی ئاوی عێراقیش پێنج ملیار مەتر چوارگۆشە ئاوە كە سێ ملیاری یەدەگێكی مردووە، لەڕووی كشتوكاڵیشەوە رووبەرە چێنراوەكان لە 33 ملیۆن دۆنمەوە بۆ كەمتر لە 10 ملیۆن دۆنم لەكاتی ئێستادا كەمیكردووە، رووبەری چێنراوی گەنم لە 10 ملیۆن دۆنمەوە بۆ چوار ملیۆن دۆنم زەوی كەمیكردووە. نێردەی نەتەوەیەكگرتووەكانیش بۆ هاریكاری عێراق (یۆنامی) رایگەیاندووە كەئامادەن بۆ چارەسەركردنی دۆسیەی ئاو لەگەڵ توركیا ناوبژیوانی لەنێوان عێراق و توركیادا بكەن ئەگەر بێتو ئەو دوو وڵاتە داوای لێبكەن، ئاماژەشی بەوەكردووە كە نەتەوەیەكگرتووەكان بەوردی چاودێری دۆخی هۆڕەكانی باشووری عێراق دەكات كە بەهۆی نەمانی ئاوەوە وشكیان كردووەو كارەساتێكی ژینگەیی و مرۆیی گەورەی دروستكردووە. ئەو وشكەساڵییەی كەئەمساڵ عێراق تێیپەڕاند لەدوای ساڵی 1930ەوە قورسترین وشكەساڵی بووەو رێژەی یەدەگی ئاو لەسەدا 60 بەبەراورد بەساڵانی پێشووتر كەمیكردووە، كەزیاتر ناوچەكانی باشووری عێراق لێی زیانمەد بوون، یەدەگی ئاوی عێراق پێنج ملیار مەتر چوارگۆشە ئاوە كە سێ ملیاری یەدەگێكی مردووەو سودی لێ نابینرێت، هۆكاری كەمبوونەوەی ئاویش كەمی باران بارین و سوود نەبینین و ئەمبارنەكردنی ئاوی باراناوو گرتنەوەی ئاوی رووبارەكان لەتوركیا و ئێرانەوەیە. بەرنامەی گەشەپێدانی پەردەوامی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش لەبانكی نێودەوڵەتی دانی بەمەترسیی دۆخی ئاو لەعێراقدا ناوەو ئاماژەی بەوەكردووە توانا ناوخۆییەكان بۆ دابینكردنی ئاوی پاك لاوازە، ئەوەشی خستووەتەڕوو گۆڕانی كەشوهەواو كەمبوونەوەی باران بارین تاوەكو ساڵی 2040 دەبێتەهۆی كەمبوونەوەی ئاو بەڕێژەی لەسەدا 40. گرتنەوەو گۆڕینی سەرچاوەكانی ئاو بەجۆرێكە وڵاتێكی وەكو ئێران تاوەكو ئێستا رێڕەوی 20 سەرچاوەی سەرەكی ئاوی گۆڕیوە كەدەڕژایە ناو خاكی عێراقەوە، وڵاتی توركیاش بەدەیان بەنداوی لەسەر رووباری فورات درووستكردووەو رێڕەوی رووبارەكەی گۆڕیوە ئەمەش هۆكارێكی سەرەكی بووە بۆ كەمبوونەوەی ئاوو بەبیابانبوون لەعێراقدا، بەپێی ئامارەكانیش لەئێستادا تەنها لەسەدا 41٪ی دانشتوانی عێراق ئاوی پاك و شیاویان دەستدەكەوێت بۆ مەبەستی بەكارهێنانی رۆژانەیان، هەروەها رێژەی 38٪ی دانیشتوانی عێراق كەمتر لەپێداویستی رۆژانەیان دەستدەكەوێت و رێژەی 21٪ی دانیشتوانی عێراق ئاوی پاكیان بەردەست نیە كەشیاوی خواردنەوە بێت بەپێی ستانداردە جیهانییەكان. لەڕووی كشتوكاڵیشەوە رووبەرە چێنراوەكان لە 33 ملیۆن دۆنمەوە بۆ كەمتر لە 10 ملیۆن دۆنم لەكاتی ئێستادا كەمیكردووە، رووبەری چێنراوی گەنم لە 10 ملیۆن دۆنمەوە بۆ چوار ملیۆن دۆنم زەوی كەمیكردووەو هی برنجیش لەنیو ملیۆنەوە بۆ چارەكە ملیۆنێك دۆنم كەمیكردووە. كاریگەری كەمبوونەوەی ئاو هەر بەتەنیا لەكشتوكاڵ و ئاودێریدا رەنگی نەداوەتەوە، بەڵكو كاریگەری زۆریشی هەیە لەسەر ئەو پیشەسازییانەی كەپێویستیان بەئاوی زۆر هەیەو هەروەها بۆ دابینكردنی وزەی كارەباو شەپۆلەكانی كۆچ و ئەو گرفتە كۆمەڵایەتیانەی لەنێوان جوتیاران و راوچیاندا سەرهەڵدەدات. بەبڕوای شارەزایانیش كەمبوونەوەی ئاو لەعێراقدا چەندین رەهەندی ناوخۆیی و دەرەكی هەیە  كەپێویستە دەوڵەت كاری بۆ بكات و كاریگەرییەكانی لەسەر ژیانی هاووڵاتیان كەمتر بكاتەوە، ئەویش بەدروستكردنی بەنداوی ناوخۆیی زۆرو سود بینین لەئاوی باران و گفتوگۆكردن لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بۆ پێدانی بەشە ئاوی پێویست بەعێراق و چەندین رێكاری دیكە.  

هاوڵاتی هۆشداری لەمەترسییەكانی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی عێراق دەدرێت و شارەزایانی بواری ئابووریش ئەمە بەئاڵنگارییەكی ئابووری دەزانن بەتایبەت كەحكومەت ناتوانێت سوود لەو گەشەسەندنە لەبواری ئابووریدا  ببینێت و بەگەڕی بخات، هاوكات وەزارەتی پلاندانانی عێراق دەڵێت ژمارەی دانیشتوانی عێراق بەهاتنی ساڵی ٢٠٣٠ دەگاتە نزیكەی ٥٠ ملیۆن كەس. بەپێی رێژەی گەشەسەندنی دانیشتوان كەئێستا هەیەو لەسەدا ٢.٥ی ساڵانەیە، بەهاتنی ساڵی ٢٠٣٠ ژمارەی دانیشتوانی عێراق دەگاتە ٥٠ ملیۆن كەس، چاوەڕواندەكرێت بەكۆتاییهاتنی ئەمساڵ ژمارەی دانیشتوان بگاتە ٤٢ ملیۆن كەس، هەموو ئەم پێشبینیانەش لەكاتێكدایە كەسەرژمێرییەكی تەواوەتی لەعێراقدا لەدوای ساڵی ٢٠٠٣ نەكراوە. هەرچەندە پێشووتر لەساڵی ١٩٩٧ سەرژمێرییەك لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی عێراق جگە لەناوچەكانی هەرێمی كوردستان ئەنجامدراوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی هەرێمی كوردستانی نەگرتووەتەوە بۆیە كاری پێناكرێت و لەئێستادا كار بەو سەرژمێرییە دەكرێت كە لەساڵی ١٩٨٧ لەتەواوی عێراقدا ئەنجامدراوەو دانی پیادا دەنرێت. وەزارەتی پلاندانانی عێراق باس لەوەشدەكات كە لەپێشووتردا بەڵگەنامەیەكی نیشتمانی هەبووە بۆ گەشەسەندنی دانیشتوان كەتیایدا رێڕەوە بنەڕەتییەكانی سیاسەتی گەشەسەندنی تیادا دیاریكراوە كەپێویستە لەماوەی ساڵانی داهاتوودا جێبەجێبكرێت و جەخت لەوەكراوەتەوە كە پێویستە گەشە بەبوارەكانی تەندروستی و فێركردن و نیشتەجێبوون و گەنجان بدرێت بەوپێیەی گەنجان بەشێكی گەورەی كۆمەڵگان، هەروەها گرنگی بەهاوكاریكردنی تووێژەكانی دیكەی بەتەمەنەكان و مناڵان و كەمئەندامان بدرێت، پلانی ئەوەش بۆ رێكخستنی خێزان لەداهاتوودا خراوەتەڕوو بەئامانجی كەمكردنەوەی رێژەی گەشەسەندنی دانیشتوان و كەمكردنەوەی هەژاری. لەماوەكانی رابووردوودا هەوڵەكانی حكومەت بۆ هۆشیاركردنەوەی هاووڵاتیان بۆ كەمكردنەوەی رێژەی منداڵبوون شكشتی هێناوە، بەبڕوای شارەزایانیش لەكۆمەڵگای عێراقیدا هەوڵێكی وا ئەنجامەكەی شكستدەهێنێت، چونكە هەم لەڕووی ئاینیی و مەزهەبییەوە، هەم لەڕووی تایفەگەری و سیاسییەوە پێكهاتەی كۆمەڵگەی عێراقی ئەوە قبوڵ ناكات. هەربۆیە داوادەكەن وەزارەتی پلاندانان ئەم گرفتانە لەبەرچاوبگرێت و خۆی لەگەڵ ئەو گەشەسەندنەدا بگونجێنێت و پلانی پێویستی هەبێت بۆ هەزمكردنی ئەم زیادبوونانە. وەزارەتی پلاندانانی عێراق دەڵێت:  بەپێی ئامارەكان زیادبوونی دانیشتوانی عێراق لەماوەی ١٠ ساڵی رابووردوودا رێژەیەكی جێگیری هەبووە كەساڵانە ٨٥٠ هەزار بۆ یەک ملیۆن كەس بووە بەڕێژەی لەسەدا ٢.٦ بووە، كەئەمەش بەبەراورد بەڕێژەی زیادبوونی دانیشتوان لەوڵاتانی چواردەوردا زۆرە كەجگە لەمیسر رێژەی گەشەكردن لەسەدا ٢ تێناپەڕێت. شارەزایان بڕوایان وایە زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان چەكێكی دوو سەرەیە، دەتوانرێت لەگەشەپێدانی توانای بەرهەمهێنان و جۆراوجۆركردنی لەوڵاتدا سودی لێ ببینرێت ئەگەر بێت و پێشووتر پلانی بۆ دانرابێت، بەڵام ئەگەر هیچ پلانێكی پێشوەختە نەبێت وەك ئەوەی ئێستا هەیە ئەوا زیادبوونی دانیشتوان مایەی نیگەرانییە. لەدوای ساڵی ٢٠٠٣ەوە هیچ سەرژمێرییەك نەكراوە، بەڵام عەبدولزوهەر هینداوی وتەبێژی وەزارەتی پلاندانانی عێراق دەڵێت: بەپێی پێشبینیەكان لەكۆتایی ئەمساڵدا ژمارەی دانیشتوان دەگاتە 42 ملیۆن كەس، كە لەسەدا 50.5 پیاوو لەسەدا 49.5 ژنە. هاوكات بەگوێرەی زانیارییەكانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق لەساڵی 2020 دا، پارێزگاكانی هەرێم نزیكەی ٥.٥ ملیۆن كەس بووە. پارێزگای بەغداش هەشت ملیۆن و ٥٥٠ هەزار كەس و نەینەوا سێ ملیۆن و ٥٠٠ هەزار كەس بووە، بەسرەش زیاتر لە سێ ملیۆن بووە.