چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

هاوڵاتی بەپێی ئەو بەڵگەنامانەی لەبەردەستدان مێژووی بەكارهێانی چەكی كیمیایی لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە دژی گەلی كورد دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لەسەدەیەك ، وەزیری دەرەوەی پێشووتری توركیا لەشوێنێكدا باسی لەوەكردووە: كە ئەوانەی لەئەشكەوتەكاندا خۆیان شاردەوە، سوپا گازی ژەهراوی لەدژیان بەكارهێناو لەناویبردن. لەقۆناغی ئێستاداش پەكەكە بەردەوام جەخت دەكاتەوە كەتوركیا چەكی كیمیایی و قەدەغەكراو بەكاردەهێنێت، بەپێی ئاماری ناوەندی پاراستنی گەل، لەجەنگی ساڵی ٢٠٢١دا سوپای توركیا بەگشتی ٣٦٧ جار چەكی كیمیایی لەدژی سەنگەرەكانی گەریلا بەكارهێناوەو لەئەنجامدا ٤١ گەریلا بەو چەكانە شەهید بوون. رۆژنامەی  Morning Staبەریتانی بەپشتبەستن بەو وێنەو ڤیدیۆیانەی كەسەربازانی توركیا پاش شەهیدكردنی گەریلاكانی پەكەكە بڵاویانكردبووەوە، راپۆرتێكی بڵاوكردەوەو دەیسەلمێنێت توركیا لەچیای مام رەشۆ چەكی كیمیایی بەكارهێناوە. مێژووی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە بەرامبەر بەكورد بۆ سەرەتاكانی سەدەی بیستەم دەگەڕێتەوە. لەو سەردەمەدا خەڵكی دێرسیمی باكووری كوردستان بە رێبەرایەتی سەید رەزا لەبەرامبەر دەوڵەتی توركیا بەرگرییەكی بەهێز دەكەن. هەربۆیە دەوڵەتی توركیا بۆ شكاندنی ئەو بەرگرییە چەكی كیمیایی بەكاردەهێنێت. ئەمە هەم لەبەڵگە مێژووییەكاندا سەلمێنراوە و هەم كاربەدەستانی ئەو سەردەمەی دەوڵەتی توركیا دانی پێدادەنێن.  مێژوونوس مەحمود ئاكیورەكلی كەلێكۆڵینەوەی لەبەڵگەكانی سەر فەرماندەی گشتی و وەزارەتی تەندروستی ئەوكاتەی توركیا كردووە سەلماندوویەتی كە لەوكاتەدا سوپای توركیا سەبارەت بەبەكارهێنانی چەكی كیمیایی سەربازەكانی خۆی پەروەردە كردووەو ئەو گازە كیمیاییانەی كە لەلایەن دەوڵەتی ئەوكاتەی ئەڵمانیاوە بەرهەمهاتوون بەرلەوەی لەدژی یەهوودییەكان بەكاربهێنرێن، لەدژی خەڵكی دێرسیم تاقیكراونەتەوە . هەروەها بەگوێرەی ئەو وتووێژەی كە كەمال كلچدارئۆغلۆ سەرۆكی گەورەترین پارتی ئۆپوزیسیۆنی توركیا لەكاتی خۆیدا لەگەڵ یەكێك لەشایەتحاڵەكانی كۆمەڵكوژی دێرسیم «سەبری چاغلایان گیل» كردوویەتی بەكارهێنانی ئەم ژەهرە لەدژی گەلی كورد بەشێوەیەكی فەرمی پشتڕاست دەكاتەوە. «سەبری چاغلایان گیل» كە لەو سەردەمەدا فەرماندەی ئاسایشی مەلاتیا بووە و پاشانیش وەكو وەزیری دەرەوەی توركیا ئەركی وەرگرتووە دەڵێت: « باسی ئەنجامەكە دەكەم. ئەوانەی خۆیانیان رادەست نەكرد و لەئەشكەوتەكاندا خۆیان شاردەوە، سوپا گازی ژەهراوی بەكارهێنا. لەدەرگای ئەشكەوتەكانەوە ئەوانەمان وەك مشك دەرمانخوارد كرد. لەمنداڵی حەوت ساڵانەوە بگرە تا پیری ٧٠ ساڵ هەموویانمان كوشت. ئۆپەراسیونێكی زۆر خوێناوی بوو» .  دوای دەستپێكردنی خەباتی (پەكەكە)ش لەدژی دەوڵەتی توركیا، زۆر بەڵگەی راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ هەن كە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە لەدژی گەریلاكانی پەكەكە پشتڕاست دەكەنەوە. هەرچەندە دەوڵەتی توركیا خۆی نكۆڵی لەم كارە دەكات و دەوڵەتانی هاوپەیمانی توركیاش لەناتۆ لەبەر بەرژەوەندی سیاسی و ئابووری خۆیان ئامادە نین هیچ لێكۆڵینەوەیەك لەم بارەیەوە بكەن، دۆستانی خاوەن ئەخلاق و ویژدانی گەلی كورد بەشێوەیەكی سەربەخۆ زۆر بەڵگەو داتایان بەدەستخستووە كە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن توركیاوە پشتڕاست دەكاتەوە. بەگوێرەی ئەو راپۆرتەی كە لە ٣٠ی نۆڤەمبەری ٢٠١١ بۆ پەرلەمانی ئەڵمانیا بەرزكرایەوە،  لەمیانی شەڕێكی چەكداری لەگەڵ سوپای توركیا لە ١١ی ئایاری ١٩٩٩، ٢٠ گەریلای پەكەكە لەئەشكەوتێكی نزیك بالیكایە لەباشووری رۆژهەڵاتی شڕناخ كوژراون. مانگی سووری كوردستان پاشماوەی نارنجۆكێك كە لەشوێنی رووداوەكە دۆزرابووەوە، دایەدەست رۆژنامەنووسێكی تەلەفزیۆنی ئەڵمانی. شیكارییەك لەپەیمانگای پزیشكی دادوەری زانكۆی میونخ، بەشێوەیەكی یەكلاكەرەوە شوێنەواری گازی CSی لەسەر پاشماوەی نارنجۆكەكە دۆزییەوە. بەپێی گۆڤاری هەواڵی تەلەفزیۆنی ئەڵمانی «Kennzeichen D»، نارنجۆكی RP707 لەلایەن كۆمپانیای ئەڵمانی Buck & Depyfag بەرهەمهێنراوە و جۆرێكە كە لەساڵی ١٩٩٥ـەوە گەیشتووە بەتوركیا. ئەم رووداوەی بەكارهێنانی گازەكە، بەڤیدیۆش تۆماركراوە. لەڤیدیۆكەدا دەتوانرێت گوێبیستی سەربازێك بین كە لەڕێگەی رادیۆی بێ تێلەوە قسە دەكات: «بەهۆی ئەو نارنجۆكە گازییەی كە لەناوەوە بەكارهاتووە مەترسی ژەهراویبوونی سەربازەكانی خۆمان هەیە.» ئەم سەربازە بەردەوام دەبێت و دەڵێت: «هەرچەندە ئێمە رۆژێك چاوەڕێمان كردووە، بەڵام گازەكە هێشتا هەر كاریگەرە».   گازی CS گازی فرمێسكڕێژە. لەچڕیی بەرزدا، بەتایبەتی لەشوێنە داخراوەكاندا، دەكرێت ئەم گازە كوشندە بێت. بەپێی پەیماننامەی چەكی كیمیایی، دەتوانرێت لەخۆپیشاندانەكانی ناڕەزایەتیدا گازی فرمێسكڕێژ بەكاربهێنرێت، بەڵام لەشەڕی چەكداریدا بەكارهێنانی رێگەپێەدراو نییە. بەم شێوەیە، پەڕاوی پرس لەسەر، پێشێلكردنی پەیماننامەی چەكی كیمیاییە كە لەساڵی ١٩٩٧دا توركیا پەسندی كردووە، كرایەوە. لەساڵی ٢٠١٩وە تائێستا توركیا ئۆپەراسیۆنێكی نوێی داگیركاری بۆ سەر خاكی باشووری كوردستان دەستپێكرد كە لەخواكوڕكی سنووری سیدەكانەوە بگرە تا حەفتانینی سنووری زاخۆ بەدرێژایی زیاتر لە ٣٠٠ كیلۆمەتر تا ئێستاش هەر بەردەوامە. جیاوازی ئەم ئۆپەراسیۆنانە لەو ٢٩ ئۆپەراسیۆنەی كە توركیا لە ١٩٨٢ تا ٢٠٠٨ بۆ سەر خاكی باشووری كوردستان ئەنجامی داوە ئەوەیە كە توركیا لەهەر شوێنێكەوە كە دێتە ناو خاكی باشووری كوردستان پاشەكشەی لێ ناكات و بنكەو بارەگای سەربازی و خاڵی كۆنترۆڵی لێ دادەنێت. بەگوێرەی راپۆرتی وەزیری بەرگری عێراق كە لەرۆژی ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢٢دا پێشكەشی پەرلەمانی كرد، توركیا پێنج بنكەی گەورەی ئاسمانی و سەربازی و چوار هەزار سەربازو 100 خاڵی سەربازی لەهەرێمدا هەیە.  لەبەرامبەردا پەكەكەش تاكتیكی سەربازی خۆی گۆڕیوەو لەجیاتی شەڕی پارتیزانی هەوڵدەدات ئەو ناوچانەی هەرێم بەهەر بەهایەك بێت بپارێزێت. لەو چوارچێوەیەدا لەهەموو شوێنە ستراتیژەكانی سەر سنووری نێوان توركیاو هەرێمی كوردستان بەدروستكردنی ئەشكەوت و تونێڵ و مانەوە و شەڕكردن لەو تۆنێلانەدا بەرەنگاری هێرشەكانی توركیا دەبێتەوە. توركیا بەپشتبەستن بەتەكنۆلۆژیای سەربازی پێشكەوتوو و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و بەبەكارهێنانی فڕۆكەی شەڕكەرو هەلیكۆپتەر و سارۆخی زەوی-بۆ-زەوی و بەهەزاران دووربینی شەوو دووربینی حەراری  و دووربینی جوڵە كە لەو ناوچانەدا داینابوو و هەروەها  تایبەتیترین هێزی زەمینی خۆی وای بۆ حیساب دەكرد كە لەماوەیەكی كورتدا بتوانێت ئەو ناوچانە داگیر بكات، بەتایبەتی كە لە رێگای هەوڵی دیپلۆماسی بەرفراوانەوە بێدەنگی عێراق و هاوكاری پارتی دیموكراتی كوردستانی مسۆگەر كردبوو. بەڵام تاكتیكی شەڕی ئەشكەوت و تۆنێل لەلایەن پەكەكەوە تا رادەیەكی زۆر توانی سەردەستی توركیا لەلایەن تەكنۆلۆجیای سەربازییەوە پووچەڵ بكاتەوەو توركیا تووشی تەنگاوییەكی زۆر لەبواری سەربازیدا ببێت. هەربۆیە توركیا دەستی كرد بەبەكارهێنانی ئەو چەك و تاكتیكانەی كە لەیاسای نێودەوڵەتیدا رێگەپێدراو نیین. لە ١٠ی شوباتی ساڵی ٢٠٢٢دا كاتێك كەتوركیا بەشێوەیەكی زۆر بەخۆباوەڕ هەوڵیدا بەقووڵایی ٥٠ كم لەچیای گارا بەدابەزاندنی سەرباز لەئاسمانەوە بۆ زەوی ئۆپەراسیۆنێكی داگیركاری ئەنجام بدات، تاكتیكی شەڕی تونێڵی پەكەكە رێگەی لێگرت و دوای چوار رۆژ ناچار مایەوە كە پاشەكشە بكات.  لەم ئۆپەراسیونەدا توركیا بۆ دەستبەسەرداگرتنی ئەشكەوت و تونێڵەكان گازی كیمیایی بەكارهێنا. دوای شكستی ئەم ئۆپەراسیۆنە مشتۆمڕێكی زۆر لەناو سیاسەتی توركیا پەیدا بوو و وای لێهات كە وەزیری بەرگری توركیا كاتێك كە ویستی لێدوانی هێزەكانی پاراستنی گەل سەبارەت بە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی بە درۆ بخاتەوە، لەڕاستیدا دانی پێدانا. وەزیری بەرگری توركیا، خولوسی ئاكار، لە ١٦ی شوباتی ٢٠٢١ لە پەرلەمانی توركیا رایگەیاند كە سوپای توركیا لەشەڕی دژی پەكەكەدا گازی فرمێسكڕێژی بەكارهێناوە. لەكاتێكدا گازی فرمێسكڕێژ رێگەپێدراوە بۆ مەبەستی جڵەوكردنی ئاژاوە، بۆ نموونە؛ لەكاتی خۆپیشاندانەكاندا، بەڵام بەكارهێنانی گازی فرمێشكڕێژ بەتوندی لەلایەن پەیماننامەی چەكی كیمیایی (CWC) لەژینگەیەكی سەربازیدا قەدەغەكراوە. لەوتارەكەیدا خولوسی ئاكار، باسی شەڕی نێوان سوپای توركیاو پەكەكەی گێڕایەوە كەچەند رۆژێك پێشتر لەچیای گارا لەباكووری عێراق روویدابوو. خولوسی ئاكار كە لێرەدا وشە بەوشە دەچینە سەر قسەكانی، وتی:»جگە لەوەش، لەم ناوچەیە، لە دەروازەی ئەشكەوتەكە، تەنیا گازی فرمێسكڕێژ وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر بەنارنجۆك و هاوەن بەكارهاتووە. لەگەڵ ئەوەدا، هیچ چەك و تەقەمەنییەكی دیكە بەكارنەهێنراوە.»  دوابەدوای شكستی ئەم ئۆپەراسیۆنە توركیا لە ٢٣ لەسەر ٢٤ی نیسانی ٢٠٢١ بەشێوەیەك كەهاوكات بێت لەگەڵ ساڵیادی كۆمەڵكۆژی ئەرمەنەكان، ئۆپەراسیۆنێكی دیكەی لەناوچەكانی زاپ و ئاڤاشین و مەتینا دەستپێكرد. لەیەكێك لە ئەشكەوتەكان لە سەر چیای مام رەشۆ، توركیا گەمارۆی ئەشكەوتێكی داو دوای ١٠ رۆژ شەڕی دەستەویەخە نەیتوانی بەڕێگەی ئاسایی ئەشكەوتەكە داگیربكات. هەر بۆیە جارێكی دی چەكی كیمیایی بەكارهێناو حەوت گەریلای شەهید كرد تا توانی ئەو ئەشكەوتە داگیربكات. رۆژنامەی Morning Starی بریتانی بە پشتبەستن بەو وێنەو ڤیدیۆیانەی كەسەربازانی توركیا پاش شەهیدكردنی گەریلاكانی پەكەكە بڵاویان كردبووەوە، راپۆرتێكی بڵاوكردەوە كەدەیسەلمێنێت توركیا لەچیای مام رەشۆ چەكی كیمیایی بەكارهێناوە .  گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان بەوانە وەرگرتن لەئەزموونەكانی چیای گاراو مام رەشۆ هەوڵیاندا كە كاریگەرییەكانی چەكی كیمیایی كەمبكەنەوەو رێگە لەداگیركردنی ئەشكەوت و تونێڵەكان لەلایەن سوپای توركیاوە بگرن. ئەم هەوڵدانەی گەریلا سەركەوتوو بوو و توانیان زۆربەی سەنگەرەكانیان بپارێزن، تا ئەوكاتەی كەتوركیا بڕیاریدا بۆ شكاندنی بەرگری گەریلا چەكی تێرمۆباریك (بۆمبی بۆشایی) بەكاربێنێت. بەكارهێنانی ئەم جۆرە لەچەكە قەدەغەكراوە كاتێك ئاشكرابوو كە سێ كەس لەگەریلاكان پاش ٨٠ رۆژ لەبەرگریكردن لەبەرامبەر چەكی كیمیایی لەئەشكەوتی شاخەسور رزگاریان بوو و بەسەرهاتی خۆیانیان بۆ رایگشتی ئاشكراكرد.  ئەمە كاتێك بەتەواوەتی بەبەڵگەوە سەلمێنرا كە گەریلا توانی لە هێرشێكی پێچەوانەدا یەكێك لەو ئەشكەوتانە بگرێتەوە (ئەشكەوتی وەرخەلێ) كە سوپای توركیا پاش ١٢٥ رۆژ لەبەكارهێنانی چەكی كیمیایی داگیری كردبوو . پاش گرتنی ئەشكەوتەكە تەرمی ١٤ گەریلایان دۆزییەوە كە بەدرێژایی ئەو ١٢٥ رۆژە خۆڕاگرییان كردبوو.   ئەو گەریلایانە بەر لەوەی شەهید ببن، هەندێك ڤیدیۆیان تۆماركردبوو بەو هیوایەی كە هەڤاڵەكانیان پاشان بیبیننەوە و بەسەرهاتیان بۆ هەموو كەس ئاشكرابكەن.  گەریلاكان دوای گەڕان بەناو ئەشكەوتەكەدا ئەو تۆمارە ڤیدیۆیەیان لەدرزێكی بچووكدا دۆزیبووەوە و پاشان كەسەیری تۆمارە ڤیدیۆیەكەیان كرد، بینییان كەچۆنیەتی شەڕو ژیان و بەرەنگاربوونەوەی غازی كیمیایی تیایدا تۆماركراوە.  هەر لەو ئەشكەوتەدا پاشماوەی چەكی تێرمۆباریك و هەروەها ئەو ماسك و فیلتەرانە دۆزرانەوە كە سەربازانی سوپای توركیا بۆ خۆپاراستن لەغازی كیمیایی بەكاریانهێنابوو.   بەپێی ئاماری ناوەندی پاراستنی گەل، لەجەنگی ساڵی ٢٠٢١دا سوپای توركیا بەگشتی ٣٦٧ جار چەكی كیمیایی لەدژی سەنگەرەكانی گەریلا بەكارهێناوە كە لەئەنجامدا ٤١ گەریلا بەو چەكانە شەهید بوون.   سوپای توركیا لە ١٤ی نیسانی ساڵی ٢٠٢٢ ئۆپەراسیۆنێكی نوێ لەژێر ناوی چنگ-قۆفڵ دەستپێكرد كە لە ئۆپەراسیۆنەكەی سا‌ڵی ٢٠٢١ زۆر بەرفراوانتر بوو. ئەمجارە سوپای توركیا بەهاوكاری لۆجستیكی و ئیستخباراتی پارتی دیموكراتی كوردستان هەوڵیدا لەجەبهەی پشتەوە هێرش بباتەسەر هێزی گەریلا. ئەم شەڕە حەوت مانگە درێژەی هەیەو بەگوێرەی لێدوانی ناوەندی پاراستنی گەل لە ٥٠ خاڵدا شەڕی دەستەویەخە هەیە.  گەریلا لەئەشكەوت و تونێلە ژێرزەمینیەكاندا خۆی قایم كردووەو سوپای توركیاش هەوڵدەدات بەپشتبەستن بەچەكی كیمیایی لەوێ لەناویان ببات.  هەم لەساڵی ٢٠٢١ و هەمیش لەساڵی ٢٠٢٢ چەندین وەفدی سەربەخۆ بۆ لێكۆڵینەوە كردن لەبەكارهێنانی چەكی كیمیایی ویستیان سەردانی ناوچەكانی شەڕ بكەن. لەمانە وەفدی رێكخراوی سی پی تی (Community Peacemaking Teams- Iraq) سەردانی گوندی هرۆرێ كردو كاریگەریەكانی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەسەر گوندنشینەكان بەدی كرد. بەڵام دەسەڵاتدارانی پارتی دیموكراتی كوردستان هەوڵی شاردەنەوەیان داو رێگرییان كرد لەوەی كە وەفدەكە لێكۆڵینەوەی زیاتر بكات.  دوابەدوای ئەمە وەفدێكی ئەوروپی دۆستی كورد كەدەستپێشخەری Defend Kurdistanیان دامەزراندووە ویستیان سەردانی ناوچەكانی شەڕ بكەن. بەڵام جارێكی دی هێزەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان رێگرییان لەتەواوكردنی لێكۆڵینەوەكەیان كرد.    لەمانگی ئەیلولی ٢٠٢٢دا وەفدێكی پسپۆڕ لەپزیشكانی نێونەتەوەیی سەر بەڕێكخراوی IPPNW بۆ لێكۆڵینەوە لەبەكارهێنانی چەكی كیمیایی و تێرمۆباریك و ئەتۆمی لەلایەن توركیاوە ویستیان سەردانی ناوچەكانی شەڕ بكەن. جارێكی دی كاربەدەستانی پارتی دیموكراتی كوردستان لەئامێدی رێگرییان لێكردن. هەر بۆیە وەفدەكە بەلێكۆڵینەوە لەگرتە ڤیدیۆییەكان راپۆرتێكیان ئامادەكرد و داوایان كرد پێویستە رای گشتی نێودەوڵەتی و دەزگاكانی پەیوەندیدار بەپەلە لێكۆڵینەوە لەبەكارهێنانی چەكی كیمیایی بكەن. هەم ئەم راپۆرتەو هەم هەواڵی شەهیدبوونی ١٧ گەریلا لەهەر چوار بەشی كوردستان بەهۆی چەكی كیمیاییەوە ، لەگەڵ ئەو گرتە ڤیدیۆییانەی كە كاتی گیانلەدەستدانی گەریلاكان بەچەكی كیمیایی نیشان دەدات  كاردانەوەی نێوخۆیی و نێودەوڵەتی لێكەوتەوە. پرۆفیسۆر شەبنەم كۆرور فینجانجی كەپزیشكێكی پسپۆڕە لەبواری چەكی كیمیایداو سەرۆكی یەكێتی پزیشكانی توركیایە لێدوانێكی بۆ رایگشتی داو داوای لێكۆڵینەوەی بەپەلەی كرد. پەرلەمانتاری پارتی گەلی كۆماری CHP، سەزگین تانرێكۆلۆ، ئەم بابەتەی لەپەرلەمانی توركیا كردە رۆژەڤی پەرلەمانی توركیا، بەتاوانی شەڕ دژ بەمرۆڤایەتی ناوی بردو داوای دەستبەجێ لێكۆڵینەوەی كرد. هەروەها هاوسەرۆكی زیندانیكراوی هەدەپە، سەڵاحەددین دەمیرتاش، لەزیندانەوە پەیامێكی بڵاوكردەوەو ئەم كردەوەیەی وەكو تاوانی شەڕ دژ بەمرۆڤایەتی ناوزەند كرد. رێكخراوی پزیشكانی بێ سنووری نێودەوڵەتیش بەلێدوانێك بانگەوازی لێكۆڵینەوەی لە رووداوكە كرد. گەلی كوردو دۆستانی لەئەوروپا بەچالاكی جەماوەری ئەم تاوانەی شەڕ كە لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە ئەنجامدراوە شەرمەزاریان كرد. بنەماڵەی ئەو گەریلایانەی كە بەچەكی كیمیایی شەهیدبوون، لەبەردەم بینای OPCW (رێكخراوی قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی) دەستیان بەچالاكی ئێشكگرتن كرد. بیرمەندی گەورەی جیهانی پرۆفیسۆر نوام چۆمسكی دەڵێت:»بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن توركیاوە قۆناغێكی نوێیە لەدڕندەییەكانی ئەو وڵاتە بەرامبەر كوردستان، ڕێكخراوی پزیشكانی نێودەوڵەتی بۆ ڕێگریكردن لەشەڕی ئەتۆمی كەڕێكخراوێكی جێی متمانەیە دەتوانێت لێكۆڵینەوەیەكی سەربەخۆ لەسەر ئەم بابەتە بكات». چۆمسكی رەخنەی لەحكومەتی هەرێمی كوردستان گرت ‌و وتی:»پێموانییە حكومەتی هەرێم جێگەی متمانە بێت بۆ ئەوەی لێكۆڵینەوەی جددی لەو پرسە ئەنجامبدات». راشیگەیاند، «بەداخەوە ئەمریكا لەكاتی خۆیدا رێگریی لەوەكرد كە لێكۆڵینەوە لەكارەساتی كیمیابارانكردنی هەڵەبجە بكرێت، بەڵكو هەوڵیدا لەو پرسەدا ئێران تۆمەتبار بكات‌ و دژایەتی كۆنگرێسیشی كرد هەڵوێست لەوبارەیەوە وەربگرێت» . پسپۆڕی بواری چەكی كیمیایی دكتۆر عەباس مەنسۆران كە هەمان تاوانی توركیای لە رۆژئاوای كوردستانیش (سەرێكانی و گرێ سپی) ئاشكرا كردبوو، رایگەیاند: كە سەیری ڤیدیۆیەكانی كردووەو گومانی تێدا نییە كەتوركیا چەكی كیمیایی بەكارهێناوە . رێكخراوی یەكێتی پزیشكانی جیهانی (WMA) پشتیوانی لەپرۆفیسۆر شەبنەم كرد.  ئەم كاردانەوانە دەسەڵاتدارانی توركیای تووشی شۆك كرد. لە سەرۆك كۆمارەوە بگرە تا دەوڵەت باخچەلی و وەزیری بەرگری و وەزیری ناوخۆو وەزیری دەرەوە لێدوانی نكۆڵیكردنیان لەسەر ئەم  تاوانە داو بۆ سزادانی ئەو كەسانەی كەداوای لێكۆڵینەوەیان كردووە بەپەلە دەسەڵاتی دادوەرییان خستە جوڵەوە. هەر لەم چوارچێوەیەدا پرۆفیسۆر (شەبنەم كۆرور فینجانجی)یان بە تۆمەتی پروپاگەندە بۆ تیرۆریزم دەستبەجێ دەستبەسەرو زیندانیكرد  و بەهەمان تۆمەت سكاڵایەكی نوێیان لەدژی سەڵاحەدین دەمیرتاش تۆمار كرد، لەسەر سەزگین تانرێكۆلۆ دەستیان بەلێكۆڵینەوەی یاسایی كردو هەموو ئەو (١٢) رۆژنامەنووسەی  كە هەواڵیان لەسەر بابەتەكە بڵاوكردبوەوە زیندانیكرد .  بەگوێرەی لێدوانی ناوەندی پاراستنی گەل لەساڵی ٢٠٢٢ لە ١٧ی نیسانەوە تا ١٧ی ئۆكتۆبەر ٢٤٧٦ جار بە چەكی قەدەغەكراوو كیمیایی و تێرمۆباریك پەلاماری سەنگەرەكانی گەریلا دراوە . هەروەها بەگوێرەی ئاماری ناوەندی پاراستنی گەل لەم دوو ساڵەی دواییدا ٩١ گەریلا تەنها بەهۆی ئەم هێرشانەوە  شەهید بوون. ئەم تاوانانەی شەڕ لەدژی مرۆڤایەتی لەسەر خاكی باشووری كوردستان روو دەدەن. ئەو خاكەی كەگەورەترین كارەساتی كیمیایی لەمێژووی مرۆڤایەتی لەوێ روویداوە. گەلی یەهودی بەكۆمەڵكوژی هۆلۆكۆستەوە دەناسرێتەوەو ئەو كەیسەی كردۆتە پێگەیەك كەكەس لەدونیادا نەوێرێت تەنانەت قسەیەك دژ بەیەهودییەكان بڵێت. تاوانی كیمیابارانی هەڵەبجەش ئەو دەرفەتە بۆ كورد دەڕەخسێنێت كە لەڕێگەی دیپلۆماسی و دروستكردنی رایگشتی كەشێكی وەها دروست بكات كەكەس نەتوانێت چەكی كیمیایی لە دژی كورد بەكاربهێنێت. لێرەدا ئەرك دەكەوێتە سەر حكومەتی هەرێمی كوردستان كە بەخستنەگەڕی هەموو دەرفەتە دیپلۆماتیەكانی دەوڵەتە هەرێمی و زلهێزەكان لەم دۆخە ئاگاداربكاتەوە. هەروەها قوربانیانی چەكی كیمیایی لەباشووری كوردستان، رۆشنبیران، هونەرمەندان، نووسەران و چالاكانی بواری جینۆساید، پسپۆڕانی یاسای نێودەوڵەتی و پزیشكان دەتوانن لەوشیاركردنەوەی رایگشتی جیهانی سەبارەت بەم تاوانە رۆڵی كاریگەریان هەبێت.

هاوڵاتی دوای نۆ ساڵ لەشەهیدكردنی رۆژنامەنووس كاوە گەرمیانی هێشتا كەسوكارەكەی و رۆژنامەنووسان بەدوای بكەری سەرەكی تاوانەكەدا دەگەڕێن، خێزانەكەی دەڵێت: ئەگەرچی لەلایەن دادگاوە دۆسیەكەی داخراوە بەڵام لەلای ئێمە هیچ كات داناخرێت و بەردەوام دەبین لەدۆزینەوەی بكەرانی پشت تاوانەكە، برایەكی كاوەش ئاماژە بۆ ئەوەدەكات: ئەو كەسەی كە ئێستا لەزیندانەو دانی بەتاوانەكەیدا ناوە بەتەنها نیەو كەسانی تر لەپشت ئەم تاوانەوەیەو ئێمە زانیاریمان دەستكەوتووە كەبكەری ئەم تاوانە تەنها خۆی نەبووە. لەنۆهەمین ساڵیادی شەهیدكردنی كاوە گەرمیانیدا كەسوكارەكەی بەڵێنی بەردەوامبوونی رێبازەكەی دەدەن و دەڵێن بەهۆی سەروەر نەبوونی دادگاكان نەتوانراوە بكەرانی پشت شەهیدكردنی كاوە گەرمیانی بدۆزێتەوەو سزای خۆیان وەرگرن، هەرێمی كوردستانیش بەشوێنێكی مەترسیدار ناودەبەن بۆ رۆژنامەنوسان و ئازادی رادەربڕین. هاوكات رۆژنامەنووسان پێیانوایە هەرێمی كوردستان ژینگەكەی لەبارنیە بۆ ئازادی رادەربڕین و تا ئەوكاتە ژیانت پارێزراوە كە دەست بۆ بەرژەوەندی كەسانی دەستڕۆیشتو نەبەیت، تائێستاش دادگا سەروەربوونی خۆی نەسەلماندووەو یەكێك لەنموونەكانیش كەیسی كاوە گەرمیانییە. كاروان ئەحمەد برای كاوە گەرمیانی بۆ هاوڵاتی دواو وتی:» كەیسی تیرۆركردنی كاوە گەرمیانی هەروەكو خۆی ماوەتەوە، بەڵام ئێمە بەردەوام لەهەوڵداین بكەرانی پشت ئەم تاوانە بدۆزینەوە چونكە پێمانوایە ئەو كەسەی كەئێستا لەزیندانەو دانی بەتاوانەكەیدا ناوە تەنها نیەو كەسانی تر لەپشت ئەم تاوانەوەیەو لەم ماوەیەشدا ئێمە زانیاریمان دەستكەوتووە كە بكەری ئەم تاوانە تەنها خۆی نەبووە». ئاماژەی بەوەشكرد:» ئێمە هیچ بڕوایەكمان بەدادگا نیە چونكە سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان هەر بۆ خۆی لەمیدیاكاندا باس لەوەدەكات كە دادگا رۆڵی خۆی نابینێت، ئیتر ئێمە چۆن بڕوامان بەسەروەری دادگاكان هەبێت». وتی:»كاوە كێشەی لەگەڵ هیچ كەسێکدا نەبووە بۆیە هەمیشە ئێمە داوادەكەین كێن ئەو كەسانەی كەدەستیان لەتیرۆركردنیدا هەبووە». هەروەها  رۆژنامەنووس ئەیاد محەمەد بەهاوڵاتی وت:» دادگاكان لەهەرێمی كوردستاندا لەژێر هەیمەنەی حزب و كەسایەتیدان و زۆرجار نەیانتوانیوە لەكەیسی رۆژنامەنووسان و چالاكانی مەدەنی بێلایەنی خۆیان بسەلمێنن، نموونەش كەیسی كاوە گەرمیانیە كە تائێستا بكەرانی پشت ئەم تاوانە دادگایی نەكراون و هەر كەیسێك دژ بەدەسەڵات بێت و لەبەرژەوەندی هاووڵاتی بێت ناگات بەئەنجامی دڵخۆشكەر بۆ ئێمەو خانەوادەكانیان كە بۆ ئەم قسەیەش چەندین نموونەمان هەیە لەكوردستان كە تاوەكو ئێستا هیچ ئەنجامێكی دڵخۆشكەری نەبووە». وتیشی: ئازادی رادەربڕین لەهەرێمدا لەوپەڕی خراپیدایە چونكە رۆژانە دەبینن رۆژنامەنووس ئازار دەدرێت و زیندانی دەكرێت و شەهید دەكرێت و دەست بەسەر كەلوپەلەكانی كاركردنیدا دەگیرێت و هەڵدەكوتنە سەر ماڵیان، یاخود كەیست لەدژ دروست دەكرێت، بۆیە دەتوانین بڵێین كە ئازادی تائەوكاتە پارێزراوە كەدەست بۆ بەرژەوەندی حزب و شەخس نەبرێت». رۆژنامەنووس ئەیاد محەمەد دەڵێت:»ژیانی رۆژنامەنووسان پاێزراو نیەو هەرێمی كوردستان ژینگەیەكی مەترسیدارە بۆ رۆژنامەنووسان و ئازادیخوازان، بەداخەوە متمانە نەماوە لەنێوان ئەو لایەنانە كەخۆیان بەبەرگریكاری رۆژنامەنووسان دەبینن و بەشێكیان گومان دەكرێت كە لەگەڵ دەسەڵاتدا تێكەڵبن، ئەم گومانە لەلای بەشێكی زۆری رۆژنامەنوسان هەیە». شیرین ئەمین خێزانی كاوە گەرمیانی سەبارەت بەكەیسی تیرۆركردنی كاوە گەرمیانی دوای نۆ ساڵ بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت:» پەیامی ئێمە بۆ نۆیەمین ساڵیادی تیرۆركردنی كاوە گەرمیانی ئەوەیە كە بەردەوام دەبین لەسەر رێبازەكەی كاوە كەبەڵینی دابوو لەهیچ شتێك سڵنەكاتەوەو داكۆكیكاری مافەكانی خەڵك بێت دوور لەهەموو بەرژەوەندیەكی تایبەت، ئێمە تەواوكەری كارەكانی ئەو دەبین، ئەگەرچی لەلایەن دادگاوە دۆسیەكەی داخراوە بەڵام لەلای ئێمە هیچ كات داناخرێت و بەردەوام دەبین لەدۆزینەوەی بكەرانی پشت تاوانەكە». وتیشی،» ئێمە هەندێك زانیاری و سەرچاوەی دیكەمان دەستكەوتووە لەسەر دۆسیەكەی، بەڵام دەمانەوێ وردتر كاری لەسەر بكەین لەداهاتوودا». «من وەك ئەندام پەرلەمان لەماوەكانی رابردوودا هەوڵماندا كە یاسای رۆژنامەنووسان هەمواربكرێتەوە بۆ ئەوەی كە ژیانی رۆژنامەنووسان باشتربكرێت و بەئاسانتر دەستیان بەزانیارییەكان بگات و بەئازادانەتر داكۆكیکاری لەئازادی بكەن بەڵام بەحوكمی ئەوەی كەئێمە رێژەیەكی كەم بووین و ترسی ئەوەمان هەبوو دەست بۆ ئەو پرسە ببەین، لەبەرئەوەی ترسی ئەوەمان هەبوو هەمواركردنەكەی لەبەرژەوەندی رۆژنامەنووسان نەشكێتەوە، هەروەها ئەمساڵ پرۆژە یاسایەكمان پێشكەش بەپەرلەمان كرد بۆ رۆژنامەنووسانی شەهیدانی قەڵەم بۆ ئەوەی كەخزمەت بەشەهیدانی قەڵەم و تەواوی رۆژنامەنووسان بكات، بەڵام بەداخەوە رێگەنەدرا پرۆژەیاساكە بخرایە بەرنامەی كارەوە»، شیرین ئەمین وای وت. هاوكات رێكخراوی داكۆكی بۆ ماف و ئازادی، لەهەرسێ شاری لەندەن و بێرمینگهام و مانجستەر لەبەریتانیا ساڵیادی تیرۆركردنی شەهیدی قەڵەم كاوە گەرمیانیان كردەوە. لەگەڵ داگیرساندنی مۆم و دانانی گوڵ لەسەر وێنەی كاوە گەرمیانی درودو سڵاو بۆ گیانی پاكی سەرجەم شەهیدانی قەڵەم و تیرۆركراوانی دەستی غەدرو ستەم نێردرا، نەفرەت لەتاریكخوازان و دوژمنانی ئازادی كرا . هەر لەم یادەدا دووبارە جەخت لەسەر ئیدانەكردنی هێشتنەوەی چالاكوانان و رۆژنامەنووسانی بادینان و بەرتەسككردنەوەی ئازادی و رێگەگرتن لەخۆپیشاندان كرایەوە. هەروەها  رۆژنامەنووس دڵشاد ئەنوەر لەسەر دۆسیەی ئازادی رۆژنامەنووسی لەكوردستان بۆ هاوڵاتی دواو وتی:»ئازادی رادەڕبڕین لەپاشەكشەیەكی بەردەوامدایەو ئەوەتا دەبینن رۆژانە هەڵدەكوتنە سەر ماڵی رۆژنامەنووس و دەیگرن، سسترین كەیس كە دەیبینین كەیسی رۆژنامەنووسانە لەدادگاكان، كاریگەری حزب بەسەر دادگاكانەوە هەیە، كاتێك رۆژنامەنووسێك دەعوایەك تۆماردەكات كەمترین كاری لەسەردەكرێت و رێڕەوی لێكۆڵینەوەكان دەگۆڕێ لەلایەن كەسانی باڵادەستەوە".

نیگار عومەر حكومەتی هەرێمی كوردستان تائێستا لەسنوری  گەرمیان هیچ بەنداوێكی ستراتیژی دروستنەكردووە، ئەو بەنداوانەش كەكراون  بەنداوی بچووكن و بەگوێرەی پێویستی ناوچكە نین تا بتوانرێت سود لەسەرچاوەی ئاوی باران وەربگیرت و پارێزگاری لەئاوی سەرزەوی و ژێرزەوی بكات، تائێستا دوو بەنداو دروستكراون كەئەوانیش ئاوەسپی و  بەنداوی باوەشاسوارە، بەنداوی باوەنور كە بەبەنداوێكی گەورە وەسفدەكرێت تەنها لەسەدا پێنجی كارەكانی تەواوكراوەو ماوەی هەشت ساڵیشە كاركردن تیایدا راگیراوە، 10 پۆند لەسنورەكە بۆ كۆكردنەوەی ئاو دروستكراوەو شارەزایەكی دەرامەتی ئاویش دەڵێت: حكومەت كارە سەرەكییەكەی خۆی لەبواری ئاودا بیرچووەتە كە دروستكردنی بەنداوە، ئێستا پۆند دروستدەكات، ئەوە لەكاتێكدایە كەمئاوی و وشەكەساڵی هەڕەشەیەكی جدییە لەسەر ناوچەكە. لەسنوری گەرمیاندا لەساڵی 2013ەوە بڕیاری دروستكردنی بەنداوی باوەنور دەرچووەو تەنها پێنج لەسەدی كارەكانی كراو لەساڵی 2014ەوە كاركردن تێیدا راگیراوە، جگە لەم بەنداوە بەنداوی خۆرنەوازانە كەدەكەوێتە سنوری ناوچەی داودەو نزیكە لەتەواوبوون پێنج لەسەدی كاركانی ماوە تەواوبكرێت، بڕی بودجەی تەرخانكراو بۆ پرۆژەكەش 244 ملیار دینارەو بەبەنداوێكی گرنگ و ستراتیژی دادەنرێت بۆ سنورەكە. بەنداوی بەردەسور كە بەیەكێک لە بەنداوە ستراتیجیەكان دادەنرێت بۆ گەرمیان نەخشەو پلانی كاری بۆ داڕێژراو رەوانەی ئەنجومەنی وەزران كراو هێشتا نەچووەتە بواری جێبەجێكردنەوە. موئەیەد ئەحمەد، بەڕێوبەری ئاودێری گەرمیان بەهاوڵاتی راگەیاند:» لەگەرمیاندا لەئێستادا 10 پۆند ئاوی تێدایە كە سێ دانەیان لەسەر ئەركی رێكخراوەكان دروستكراوە  لەسنوری گوندەكان كە شەش دانەیان دەكەوێتە سنوری ناحیەی قۆرەتووەوە،  كاركردن لە سێ پۆندی دیكەدا بەردەوامەو چاوەڕوان دەكرێت لەم نزیكانەدا تەواو بكرێت». وتیشی: « ئەم دە پۆندە توانای كۆكرنەوەی دوو ملیۆن مەترسێجا ئاوی هەیە هەر پۆندێك نزیكەی 150 بۆ 500 مەترسێجا ئاو كۆدەكاتەوە هەر پۆندێك نزیكەی ملیارێك دیناری دەوێ بۆ دروستكردنی». بەڕێوەبەری ئاودێری گەرمیان دەڵێت:» داوامان كردووە 14 پۆندی دیكە دروستبكرێت، ئەم پۆندانەش بەزۆری  دەكەونە سنوری قەزای كفرییەوە كە دەزانین گوندەكانی ئەو سنورەكە وشك و بێئاون، ئەم پۆندانە سودێكی باشی هەیە بۆ ئەو گوندانەی كە دانیشتوانەكانیان بەهۆی وشكەساڵی و بێئاوی ناچاری كۆچكردن بوون و بەم هەنگاوە گوندەكان لەچۆڵبوون دەپارێزێت». عەدنان عەلی بەڕێوەبەری ناحیەی باوەنور بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت: « بەنداوی باوەنور لەساڵی 2013 بڕیاری دروستكردنی دراوەو لەسەدا شەشی كارەكانی تەواوبووەو لەساڵی 2014وە  كاركردن لەپرۆژەكەدا  راگیراوەو هەندێ كات ناوبەناو كەپارە خەرج كرابێت كاری تێداكراوەو ئێستا بەتەواوەتی كاركردن تێیدا راگیراوە، بڕی بودجەی تەرخان كراو بۆ پرۆژەكەش 244 ملیار دینارە «. وتیشی:» هۆكاری راگرتنی پرۆژەكە پەیوەندی بەقەیرانی داراییەوە هەیە، ئێمە بەبەردەوام داوامانكردووە كە بوجەی پێویستی بۆ تەرخانبكرێت و دووبارە كاركردن تێدا دەستپێبكاتەوەو رەنگە بەشێكیشی پەیوەندی بەوە هەبێت كەگەرمیان پشتگوێخراوە لەزۆربەی رووەكانەوە «. ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:» درێژی بەنداوەكە 880 مەترەو توانای گلدانەوەی 50 ملیۆن مەترسێجا ئاوی هەیە، دەتوانێت 33 مێگاوات كارەبا بەرهەمبهێنێت، بەتەواوبوونی ئەم بەنداوە سوودێكی گرنگی دەبێت بۆ ناوچەكە».  عەبدولموتەلیب رەفعەت، پسپۆری دەرامەتی ئاوو ژینگە بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت: «بەداخەوە لەگەرمیان نەتوانراوە وەك پێویست بەنداو دروستبكرێت، حكومەت ئیشە سەرەكیەكەی  بیرچووەتەوەو ئێستا لەجێگەی بەنداو پۆند دروستدەكات، ئێمە گەر بەنداوی ستراتیجیمان هەبوایە دەمانتوانی لەم چەندڕۆژەی باران باریندا ملیۆنەها مەترسێجا ئاو كۆبكەینەوە، بەڵام بەداخەوە ئەو ئاوی بارانە نەمانتوانی سودی لێببینین، تەنها جگە لەپۆند و بەنداوە بچووكەكاندا ئاو كۆكراوەتەوە ئەوەی دیكەی بەفیڕۆچووە». هاوكات جەلال شێخ نوری سەرپەشتیاری ئیداری گەرمیان بەهاوڵاتی راگەیاند:» بەنداوی خۆرنەوەزان نزیكەی پێج لەسەدی كارەكانی ماوە كە تەواوببێت بەتەواوبوونی بەنداوەكە بەسەرچاوەیەكی گرنگی كۆكردنەوەی ئاو دادەنرێت بۆ ناوچەكە، بەنداوی بەردەسور كە بەبەنداوێكی ستراتیجی دادەنرێت نەخشەو پلان و دەرخستەی تەواوكراوەو نێردراوە بۆ ئەنجومەنی وەزیران بەڵام تائێستا نەچووەتە بواری جێبەجێكردنەوە كە بەپێنجەم بەنداو دادەنرێت لەكوردستان «. وتیشی:»هۆكاری تەواونەكردن و دروستنەكردنی بەنداو لەگەرمیاندا بەهۆی قەیرانی داراییەوەیە، لەهەوڵداین كە لەگەڵ وەزیری كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو كار بۆ دروستكردنی ئەو بەنداوانە بكەین». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:» لەم ماوانەدا بەئامادەبوونی لایەنی پەیوەندیدار بەردی بناغەی سێ پۆندمان داناوە لە سنوری  گەرمیان كە ئەم پۆندانە گرنگی خۆی هەیە بۆ دانیشتوانی گوندەكان». هەروەها عەبدولموتەلیب رەفعەت جەختیكردەوە:» پێویستە حكومەت خەمێك لەدروستكردنی ئەو دوو بەنداوە بخوات كەبەنداوی باوەنورو بەردەسورە كە بەچوارەم و پێجەم بەنداو دادەنرێن لەكوردستان  و ئەو بەنداوانەی كە هەن بچووكن تەنها بەنداوی ئاوەسپی  15 ملیۆن مەترسێجا ئاو دەگرێت، ئەوانی دیكە پێنج بۆ شەش ملیۆن مەترسێجا ئاو دەگرن، چونكە لەئێستادا سەردەم سەردەمی گۆڕانی كەشوهەوایەو رەنگە لەچەندساڵی داهاتوودا جەنگی ئاو لەعێراق و جیهانیشدا دروست ببێت و گەرمیان بەگوێرەی تایبەتمەندی ئاووهەواكەی پێویستە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت و بەنداوی زیاتر بۆ دروستبكرێت». «دروستكردنی پۆندەكان بەگوێرەی پێویستی ناوچەكە نین و مەترسی لەسەر وشكی رووباری سیروان هەیە، تەنها دەتوانین لەئاوی باران بەهەبوونی بەنداو ئاوی پێویست كۆبكەینەوە، پێویستە بەنداوەكان بەشێوەی زانستی دروستبكرێن و سیستەمی نوێی كشتوكاڵ پەیڕەو بكرێت لەگەڵ گۆڕانە كەشوهەواكانیشدا مامەڵەیەكی باش بكرێت»، عەبدولموتەلیب رەفعەت وای وت.

عەمار عەزیز ماوەی شەش ساڵە سەرووی سەدا 90 دانیشتووانی ناوەندی دهۆك و زاخۆو ئاكرێ یەك لیتر نەوتیان وەرنەگرتووە، ئەمە لەكاتێدایە هەر خێزانێك لەو شارانە بەلایەنی كەمی لەوەرزی زستان پێویستی بەدوو بەرمیل نەوت هەیە. عەبدولسەمەد تێلی، سەرۆكی لیژنەی سووتەمەنی و سامانە سروشتییەكان لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی راگەیاند:»بۆ ئەمساڵ حكومەتی هەرێم تائێستا تەنها بڕی 70 ملیار دیناری تەرخانكردووە بۆ كڕینی نەوت و دواتر لەسەر هاووڵاتیان بە 103 هەزار دینار دابەشی دەكات، ئەم بڕە پارەیە تەنها بەشی 247 هەزار بەرمیل دەكات، ئەمە لەكاتێكدایە تەنها لە پارێزگای دهۆك پێویستمان بە 270 هەزار بەرمیلە، پارەكەی حكومەت تەنها بەشی پارێزگایەك دەكات، حكومەت دەڵێت وەجبەی تر بڕێكی تر لەپارە دابیندەكەین، بەڵام بەبڕاوی من هەر وەجبەیەک چەند مانگێكی تری پێدەچێت و دواتر زستان تەواو دەبێت و ئەمساڵیش بەدەردی ساڵانی تر دەڕوات، سەرووی 90 لەسەدی دانیشتووانی ناوەندی دهۆك و زاخۆ شەش ساڵە یەك لیتر نەوتیان وەرنەگرتووە». «هەموو ساڵێك حكومەتی عێراق 50 ملیۆن لیتر نەوتی وەك بەشی هەرێمی كوردستان دەنارد، بەڵام ئەمساڵ تائێستا نەیناردووە، پێویستە  پێش هاتنی وەرزی زستان حكومەتی هەرێم فشارێكی زۆر لەسەر بەغدا بكردایە تاوەكو بەشە نەوتی خەڵكی هەرێمیان بناردایە، ئەم شێوازەی ئێستای حكومەت تەنها رازیكردنی خەڵكە، چۆن دەكرێت بەدوو سێ مانگ تەنها نەوت بدرێتە ناوچە شاخاوییەكان ئەی خەڵكی تر چی بكات». «بەدواداچوونمان بۆ شێوزای دابەشكردنی نەوت كردووە زۆر بەهێواشی بەڕێوەدەچێت، پێویستە حكومەت بەزووترین كات بڕێكی باش لە پارە دابین بكات، هەروەها پرۆسەی دابەشكردنیش لەیەك كاتدا لەچەند ناوچەیەك  و چەند شارێك دەستپێبكەن تاوەكو زۆرترین كەس بەلایەنی كەمی یەك بەرمیل نەوت وەربگرێت»عەبدولسەمەد تێلی وای وت. قەزای ئاكرێ ناحیەكانی (دینارتە، گردەسێن، بجێل)ی لەسەرە تائێستا تەنها دانیشتووانی ناحیەی دینارتە نەوتیان وەرگرتووە. شەعبان خەلیل، قایمقامی قەزای ئاكرێ بەوەكالەت بەهاوڵاتی  وت: «زیاتر لەدوو هەفتەیە دەست بەدابەشكردنی نەوت كراوە لەسنوری قەزای ئاكرێ تەنها یەك ناحیە تەواوبووە ئەویش ناحیەی دینارتەیە، لەبەرنامەی حكومەتدایە دەست بەدابەشكرنی نەوت بكرێت لەناحیەی بجیل ئینجا ناحیەی گردەسێن، جارێ بۆ ناوەندی قەزا دیارنیەو دەبێت لەوەزارەتی سامانە سروشتییەكان بپرسن كەئایا كەی دەست بەدابەشكرنی نەوت دەكرێت بۆ ناوەندی شار». وتیشی:» دابەشكردنی نەوت بەسەر هاووڵاتیانی ناو شار لەدەستی ئێمەدانیە، ئێمەش دەمانەوێت هەموو هاووڵاتیانی ناوەندی ئاكرێ بەشە نەوتی خۆیان وەربگرن، بەڵام ئەمە شتێكە لەدەست ئێمە نیە». محەمەد ئەمین تەمەر، نیشتەجێی گەڕەكی ئاڵەیی-یە لەناوەندی دهۆك، خاوەنی چوار منداڵە شەش ساڵە یەك لیتر نەوتی وەرنەگرتووە بەهاوڵاتی وت:»هەموو ساڵێك حكومەت درۆ لەگەڵ خەڵك دەكات بەچەند بەڵێنێكی نادروست خەڵك رازیدەكەن و دەڵێن دەست بەدابەشكردنی نەوت بەسەر هاونیشتیمانیان دەكەین، بێزاربووین لەدرۆكانی حكومەت، دەیان بیرە نەوت لەسنوری قەزای ئاكرێ هەن، خوا قبوڵ دەكات ساڵانە یەك بەرمیل نەوت بەخەڵك نەدرێت، نەوت بووەتە نەگبەتی لەجیاتی ئەوەی خێری بۆ خەڵك هەبێت تەنیا چەند كەس و لایەنێك سوود لێیوەردەگرن». محەمەد ئەمین تەمەر وەكو هەموو ساڵێك پێش دوو هەفتە بەناچاری بەرمیلێك نەوتی بە 270 هەزار دینار كڕیوە، ئەو وتی»كەشوهەوای ئاكرێ ساردە بەتایبەت لەشەوان، كارەبای نیشتیمانیش زۆر خراپ بووە ناچاربووم بەرمیلێك نەوتم كڕی بە 270 هەزار دینار، بەدڵنیاییەوە بەشمان ناكەت ماوەیەكی تر دەبێت بەرمیلێكی تر بكڕین، شەش ساڵە ئەوە حاڵمانە، یەك لیتر نەوتمان وەرنەگرتووە». زانا عیسا، هاووڵاتیەكی تری ناوەندی شاری دهۆكە، ئەویش شەش ساڵە نەوتی وەرنەگرتووە، بەهاووڵاتی وت: «پارساڵ كۆمەڵێك بریكاری بەشەخۆراكی مانگانە بلیتی نەوتیان دابەشكرد، بەڵام بریكاری ئێمەی تیادا نەبوو، پار دوو بەرمیل نەوتم كڕی، ئەمساڵیش تائێستا بەرمیلێك نەوتم كڕیوە بە 270 هەزار دینار، حكومەت بەنیاز نیە نەوت بەسەر هاونیشتیمانیانی ناوەندی شار دابەشبكات، مانگێكە دەست بەدابەشكردنی نەوت كراوە تائێستا تەنها چەند ناحییەك وەریانگرتووە، ئەگەر بەم شێوەیە دابەشبكرێت ساڵێكی تر ناگاتە ناوەندی دهۆك».

هاوڵاتی   پرۆژەی ئۆتۆبانی بابان (شەقامی 100 مەتریی سلێمانی) كارەكانی بەسستی بەڕێوەدەچێت و نزیكە لەپەككەوتن، لەو 400 ملیار دینارەی حكومەتی هەرێم بەئامادەبوونی مەسرور بارزانی لەتەمموزی 2020 بڕیاری لێدا تەنها لەسەدا 15ی خەرجكراوە، ماوەی پرۆژەكە سێ ساڵە، بەڵام زیاتر لەدوو ساڵی ماوەكەی تەواوبووەو تائێستا لەسەدا 48ی تەواوكراوە، چاوەڕوان ناكرێت لەوادەی خۆیدا تەواو بكرێت. پڕۆژەی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی، بەتۆڕی شەقامە لاوەكییەكانیەوە درێژییەكەی 145 كیلۆمەترەو بە سێ قۆناغ جێبەجێ دەكرێت. قۆناغی یەكەمی پڕۆژەكە بڕی 400 ملیار دینار بۆ ئەم پرۆژەیە تەرخانكراوە، بەهۆی دابین نەكردنی پارە لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە تائێستا كارەكانی بەسستی بەڕێوەدەچێت. زەردەشت رەفیق وتەبێژی سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانی بەهاوڵاتی راگەیاند: تائێستا لە 48٪ كارەكانی پرۆژەی شەقامی 100 مەتری لەسلێمانی تەواوبووە، ئەوەی لەسەر شارەوانی سلێمانییە تەنیا لایەنی ئەندازیاریەكەیەتی سەرپەرشتی دەكات. هاوكات ئەبوبەكر تەیب، بەڕێوەبەری پرۆژەی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی لەسەرۆكایەتیی شارەوانی سلێمانی بەهاوڵاتی وت: قۆناغی یەكەمی پڕۆژەكە 34 كیلۆمەتر درێژە، لەشارۆچكەی تاسڵوجەوە دەستپێدەكات تاگوندی دەمركان و 48٪ـی كارەكانی تەواو بووە. بەڕێوەبەری پڕۆژەكە دەڵێت: شەقامەكە چوار سایدی هاتن و چوونەو پانییەكەشی 100 مەترە، هەروەها پێنج ئەندەرپاس، حەوت یەكتربڕو سێ پردی پەپوولەیی لەخۆدەگرێت، جگە لەوەی لەسەر چەمی تاسڵوجە، پردێك دروست دەكرێت، كە درێژییەكەی 500 مەترەو 20 ملیۆن دۆلاری تێدەچێت. ئەبوبەكر تەیب، سەبارەت بەدابینكردنی كارەباو تۆڕی ئاو بۆ شەقامەكە، وتی: قۆناغی یەكەمی پڕۆژەكە، 67 ئاوباری كۆنكرێتی بۆ پەڕینەوەی ئاوی باراناو لەخۆدەگرێت، كەدرێژایی هەر یەكێكیان 110 مەترە، هەروەها تۆڕێكی كارەبای مۆدێرنی بۆ رووناككردنەوەی تەواوی شەقامەكە تێدایە. بەپێی ئەو بەدواداچوونەی هاوڵاتی ، تائێستا حكومەتی هەرێم تەنها 15٪ی گوژمەی دابینكراوی پرۆژەكە كە 400 ملیار دینارە خەرجكردووە، هۆكارەكەشی دەگەڕێننەوە بۆ نەبوونی پارە لەبانكەكان، چونكە حكومەتی هەرێم ئەو پرۆژەیەشی لەسەر داهاتی ناوخۆی پارێزگای سلێمانی خستووەتە بواری جێبەجێكردنەوە. رەمەزان نامیق سەرۆكی بەشی پلان لەئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بەهاوڵاتی وت: دواینجار سەردانی شەقامی (100) سلێمانیمان كرد بەمەبەستی بەدواداچوون بۆ ئیشوكارەكانی ناو پڕۆژەكە، بەهۆی خەرجنەكردن و نەبوونی پارەی پێویست لەلایەن حكومەتەوە پڕۆژەكە وەك پێویست كاری تێدا نەدەكراو تەنها (46٪) پڕۆژەكە تەواو كرابوو و بۆ ئەمساڵیش ناتوانرێت شەقامەكە تەواو بكرێت . وتیشی: هەروەها چەندین زیادەڕەوی جۆراوجۆر لەناوچەی (تاسڵوجەو تانجەرۆ) لەبەردەم پڕۆژەكەدا هەیەو تائێستا لانەدراون و رێگرن لەبەردەم پڕۆژەكە. رۆژی 11-07-2020، مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەئامادەبوونی قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەت و ژمارەیەك وەزیرو پارێزگاری سلێمانی، بەردی بناغەی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی دانا، گوژمەی پڕۆژەكە 400 ملیار دینارەو بڕیارە لەماوەی 1100 رۆژ تەواوبكرێت كە 30-8-2023 دەكات. ئۆتۆبانی بابان، یان شەقامی 100 مەتریی سلێمانی بریتییە لەدروستكردنی رێگەیەكی خێرای 100 مەتری، درێژیی شەقامی 100 مەتریی سلێمانی لەگەڵ تۆڕی شەقامە لاوەكییەكانی 146 كیلۆمەترە كە لەتاسڵوجەوە دەستپێدەكات تاوەكو دەگاتە دەمركان نزیك شارۆچكەی عەربەت. پڕۆژەكە چوارسایدی هاتن و رۆشتن لەخۆدەگرێت كە پانیی سایدی سەرەكی 21 مەترەو سایدی خزمەتگوزاری نۆ مەترە، دوو سایدیان بۆ رۆیشتن و دووانیان بۆ هاتن بەكاردەهێندرێت.

هاوڵاتی سێ ساڵ بەسەر كۆمەڵكوژییەكەی پردی زەیتوون لەشاری ناسرییە تێدەپەڕێت كەتیایدا ژمارەیەكی زۆر خۆپیشاندەری ناڕازی لەدەسەڵات كوژران و برینداركران، ئەوكات (عادل عەبدولمەهدی) سەرۆك وەزیران بوو، لەساڵیادی خۆپیشاندانەكاندا رێكخراوی نێودەوڵەتی چاودێریكردنی مافەكانی مرۆڤ (هیومان رایتس وۆچ)یش رەخنە لەدەسەڵاتی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق دەگرێت و بەبێ بەڵێن وەسفی دەكات. لەنوێترین راپۆرتی خۆیدا كە ٣٤ لاپەڕەیە ئەو رێكخراوە زۆر بەوردەكارییەوە پرۆسەكانی كوشتن و برینداركردن و رفاندنی خۆپیشاندەرانی ناوچەكانی ناوەڕاست و باشووری عێراقی لەساڵی ٢٠١٩ -٢٠٢٠ی خستووەتەڕوو، رێكخراوەكە ئاماژەی بەوەكردووە كاتێك مستەفا كازمی لەئایاری ٢٠٢٠ دەسەڵاتی گرتەدەست بەڵێنیدا بكوژان و رفێنەران سزابدات، بەڵام بێ ئەوەی بەڵێنەكانی جێبەجێ بكات لەئۆكتۆبەری ٢٠٢٢ كۆتایی بەدەسەڵاتەكەی هات و بەرپرسانی ئەو تاوانانەی سزا نەدا. رەنگە رووداوی سەر پردی زەیتون لەشاری ناسریە بەتوندوتیژترین رووداوی ئەو خۆپیشاندانانە ئەژماربكرێت كاتێك لە ٢٨ی ١١ی ٢٠١٩ هێزە ئەمنییەكانی عێراق ئاراستەی چەكەكانیان كردە خۆپیشاندەران و زیاتر لە ٥٠ خۆپیشاندەریان كوشت و ٥٠٠ی دیكەشیان برینداركرد، چالاكوانان و خۆپیشاندەری شارەكەش بەشێكی زۆری بنكەو بارەگاكانی حكومەتیان لەو شارە سووتاند. لەو رووداوەشدا فەریق رووكن (جەمیل شەمەری)ی فەرماندەی سەربازیی شارەكە تۆمەتباردەكرێت كە لەلایەن (عادل عەبدولمەهدی) سەرۆكوەزیرانی پێشووترەوە بۆ سەرپەرشتیكردنی شارەكە نێردراو دەوترێت ئەو فەرمانی تەقەكردنی خۆپیشاندەرانی دەركردووەو ئەو قەتڵوعامەی ئەنجامداوە. ئادەم كۆغل، جێگری بەڕێوەبەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە (هیومان ڕایتس وۆچ) دەڵێت: دوای دوو ساڵ و نیو لەدەسەڵاتی كازمی دەركەوت بەڵێنەكانی بۆ چەسپاندنی دادگەری بەسەر ئەو توندوتیژییە دڕندانەی دژ بەخۆپیشاندەرە ئاشتیخوازەكان ئەنجامدراوە پووچ دەرچوون و بكوژەكان بەئازادی دەسوڕێنەوە. خۆپیشاندەران قوربانی زۆریاندا بۆ باشتركردنی دۆخی وڵات، تەنانەت رۆحی خۆیان بەخشی، بەڵام حكومەتەكەیان نەیتوانی لانی كەم لەدادگەرییان پێببەخشێت. لەدوای شەش مانگ لەگرتنەدەستی دەسەڵات، مستەفا كازمی لیژنەیەكی (بۆ دەرخستنی راستییەكان) بۆ لێكۆڵینەوە لەو توندوتیژی و تاوانانەی دەرحەق بەخۆپیشاندەران ئەنجامدراوە پێكهێنا، بەڵام لیژنەكە هیچ زانیارییەكی دەربارەی ئەو ئەنجامانە بڵاونەكردەوە  كە پێیگەیشتووە، تەنانەت ئەو دۆسیانەشی ئاشكرانەكرد كە لێكۆڵینەوەی لەبارەوە كردن. خێزانی قوربانییەكان و رفێنراوان لەلای پۆلیس و دەزگای دادوەری سكاڵای خۆیان تۆماركرد، بەڵام دواتر وەك هەموو دۆسیەكانی تری ئەو بابەتە پشتگوێخران و بەدواداچوون و وردەكاری بۆ كۆنەكرایەوەو بكەرەكانی دەستنیشاننەكراو لێپرسینەوەیان لەگەڵ نەكرا. هیومان رایتس وۆچ رەخنەی ئەوەشدەگرێت جگە لەو هاوكارییە مادییەی دراوەتە زۆرینەی خێزانی قوربانییەكان، بەڵام هێشتا وەكو پێویست بەهەزاران برینداری خۆپیشاندانەكان هاوكاری نەكراون و وەك ئەوەی باسی دەكەن لەدوای دوو ساڵ  و نیو چاوەڕوانی ناچاربوون پارێزەر بگرن و بەرتیل بدەن بۆ پێشسخستنی داواكانیان بۆ قەرەبووكردنەوە، داواش لەحكومەتەكەی محەممەد شیاع سوودانی دەكات ئەو زانیارییانە بڵاوبكاتەوە كە لیژنەی بەدواداچوونی راستییەكان پێیگەیشتوون و تاوانباران سزا بدات. لە ١ی تشرینی یەكەمی ٢٠١٩، خۆپیشاندان لەبەغداو ناوەڕاست و باشوری عێراق دەستیپێكردو بەڕووخانی حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی و كوژرانی زیاتر لە ٥٠٠ خۆپیشاندەرو برینداربوونی ٢١ هەزار خۆپیشاندەری دیكە كۆتاییهات.

هاوڵاتی لە کۆتای ھەفتەی پێشووەوە بە ھەزاران خۆپیشاندەر لە چین ڕژانە سەر شەقامەکان و داوایان کرد کۆتای بھێنرێت بە ڕێوشوێنەکان بۆ ڕوبەڕوبونەوەی کۆرۆنا لەو وڵاتە و تەنانەت ھەندێکیان داوایان کرد سەرۆکی ئەو وڵاتە لە پۆستەکەی بێتە خوارەوە . خۆپیشاندانەکان لەو وڵاتە دەستیانپێکرد دوای ئەوەی ئاگر لە ئەپارتمانێکی بەرز لە شاری ئورومقی ڕۆژئاوای چین کەوتەوە لە ڕۆژی پێنجشەممەداو تیایدا 10 کەس گیانیان لەدەستدا  زۆربەی چینیەکان باوەڕیان وایە کە ڕێوشوێنەکان سنووردارکردنی کۆڤید بووەتە ھۆی ئەوەی خەڵکی نەتوانن لە ئەپارتمانەکە بێنە خوارەوەو لە ئەنجامدا گیانیان لەدەست داوە ، بەڵام دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە نکۆڵی لەوە دەکەن. لە پەکین خۆپیشاندەران بۆ قوربانییەکان ئێشکگرییان ئەنجامدا و لە دژی سنوردارکردنی کۆڤید خۆپیشاندانیان کرد و خەڵکێکی زۆر کاغەزی سپییان وەک سیمبۆلی سانسۆڕ کردن و چاودێریکردنی خەڵکی لەلایەن حکومەتی ئەو وڵاتە بەرز کردەوە . ژمارەیەکی زۆریش بەربەست لەو شوێنانەی شەنگەھای دانراوە کە چەند شەوێک خۆپیشندەران تیایدا کۆبونەوە بۆ دەربڕینی ناڕەزای. ھەروەھا لە خۆپیشاندانەکانی شەوی شەممەدا بە ڕونی دەبیسترا کە خۆپیشاندەران ھاواریان دەکرد کە سەرۆکی چین و حیزبی شیوعی لە دەسەڵات بێنە خوارەوە و بڕیاربوو ڕۆژی دوو شەمە لە پەکین خۆپیشاندان دەستپێبکاتەوە بەڵام نەکرا بەھۆی ئەوەی ھێزێکی زۆر لەو شوێنەی بڕیاربوو خۆپیشاندانەکان ئەنجام بدرێت بڵاوکرابۆوە .ھاوکات  بەیانی سێشەممەش لە ھەردوو شاری بێیژین و شانگھای پۆلیس بە شەقامەکاندا بڵاوکرابونەوە بۆ ڕێگریکردن لە خۆپیشاندان . ڕاپۆرتەکان دەڵێن کە پۆلیس خەڵکی ڕاگرتووە و بە دوای تەلەفۆنەکانیاندا دەگەڕان بۆ ئەوەی پشکنین بکەن کە ئایا (VPNs) یان هەیە یان نا، هەروەها ئەو کاربەرنامانەی وەک تێلێگرام و تویتەر کە لە چین بلۆک کراون لە مۆبایلەکانیاندا ئیش دەکات ، هاوکات ئەو کەسانەی لە چین ئامادەبوون لە خۆپیشاندانەکانی کۆتایی هەفتە دژی ڕێوشوێنەکانی سنووردارکردنی کۆڤید دەڵێن لەلایەن پۆلیسەوە پەیوەندیان پێوەکراوە. چەند کەسێک لە پەکین "وتیان کە پۆلیس داوای زانیاری کردووە دەربارەی شوێنی ژیانیان وتیشیان ڕون نییە پۆلیس چۆن زانیوێتی کێن" ئافرەتێک بە ئاژانسی هەواڵی ئەی ئێف پی ڕاگەیاند "پێنج هاوڕێی کە بەشدارییان لەخۆپیشاندانێکدا کردووە لە پەکین پەیوەندی تەلەفۆنیان لەپۆلیسەوە پێگەیشتووە ھەروەھا لەحاڵەتێکدا ئەفسەرێکی پۆلیس سەردانی ماڵی یەکیک لە هاوڕێکانی کردووە دوای ئەوەی وەڵامی مۆبایلەکەی نەداوەتەوەو پرسیاری ئەوەیان کردووە کە ئایا سەردانی شوێنی خۆپیشاندانیان کردووە یان نا، پۆلیسەکە جەختیشی لەوە کردەوە کە خۆپیشاندانەکان "کۆبوونەوەی نایاساییە". وەک ڕێوشوێنێک بۆ ڕێگریکردن لە پەرەسەندنی خۆپیشاندانەکان ژمارەیەک ڕۆژنامەنوس کە بۆ ڕوماڵی ڕوداوەکان لەو وڵاتەن دەستگیر کراون و پاشان بەردراون لە ئێستادا بەرپرسانی ئەو وڵاتە ژمارەیەک بەرنامەیان لەو وڵاتە بلۆک کردووەو بەردەوام تۆڕەکانی ئینتەرنێت پاک دەکەنەوە لە ھەر پۆستێک کە باس لە خۆپیشاندان بکات . ھەروەھا ڕۆژی سێشەممە بەڵێنیان نوێ کردەوە بۆ خێراکردنی هەوڵەکان بۆ کوتانی کەسانی بەتەمەن. بەھۆی ئەوەی ڕێژەی کوتان لە نێوان بەساڵاچواندا تا ڕادەیەک نزمە بۆ زوتر کۆتایھێنان بە ڕێوشوێنەکان ھەروەھا دوور لە پەکین و شەنگهای، دەسەڵاتداران ڕووبەڕووی ناڕەزایی تووڕەیی بوونەوە کە پەیوەستن بە سنووردارکردنی کۆڤیدەوە هەفتەی ڕابردوو لە گەورەترین کارگەی ئایفۆنی جیهان لە شاری ژێنژو لە پارێزگای هانان کە زیاتر لە 200,000 کرێکار لە مانگی ھەشتەوە کەرەنتینە کراون لەو کارگەیەدا ، پێکدادانی توندوتیژ ڕوویدا. بەڵام خودی شاری ژێنژوو، کە ژمارەی دانیشتوانەکەی نزیکەی شەش ملیۆن کەسە ، سەرجەمی شارەکە کەرەنتینە کراون و ناتوانن ماڵەکانیان بەجێبھێڵن ، خەڵک ناتوانن ناوچەکە جێبهێڵن مەگەر تاقیکردنەوەیەکی نەرێنی کۆڤیدیان هەبێت. هەروەها لە ووهان خۆپیشاندان ئەنجام درا-  ئەو ناوچەیەیە کە  کۆڤید-19 یەکەم جار دەرکەوت. بە پێی ئەو ڤیدیۆیانەی بڵاوکراوەتەوە لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان نیشانی دەدات کە خۆپیشاندەران ھەوڵدەدەن ئەو پەرژینانە بشکێنن کە وەک بەشێک لە ڕێوشوێنەکان بۆ ڕێگریکردن لە کۆڤید دروست کراوە.    

سەركۆ جەمال سێ هەفتەیە ناڕەزایەتییەكان لەسلێمانی و هەڵەبجە و سنووری ئیدارەكانی گەرمیان و راپەڕین بۆ دەرماڵە و پلە بەرزركردنەوە سەریانهەڵداوەتەوە، خوێندكارانی زانكۆ و پەیمانگاكان داوای دەرماڵە دەكەن، لەلایەكی دیكەش مامۆستایان و فەرمانبەران داوای پلەبەرزكردنەوە دەكەن و هەڕەشەی بایكۆت و خۆپیشاندان دەكەن، بەنیازن بەهەمانشێوەی خانەنشینان لەدادگای فیدراڵی عێراق سكاڵا تۆمار بكەن، هاوكات مامۆستایانی وانەبێژ بەهۆی دانەمەزراندنیان ئەوانیش هەڕەشەی خۆپیشاندان و بایكۆت دەكەن، شێركۆ جەودەت دەڵێت: پێم وایە ئەم سنوورە بەبەرنامە قەیران و كێشەی بۆ دروستدەكرێت، سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستانیش رایدەگەیەنێت: «كێشەكە ئەوەیە هەموو دەسەڵاتەكان لەلای سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران كۆبووەتەوەو بۆ هەموو پارە خەرجكردنێك دەبێت بگەڕێتەوە لای ئەو». زیاد جەبار سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی راگەیاند: «داهاتی سلێمانی بەهۆی خەرجكردنی بۆ مووچەی فەرمانبەران و ژمارەیەك لەسەرۆكایەتیەكان كەمدەكات، بۆیە زۆربەی كات كێشە بۆ پرۆژەكانی سلێمانی دروستدەبێت، دەرماڵەی خوێندكارانیش لەم سنورە حكومەتی هەرێم دەڵێت دەبێت لەسەر داهاتی ناوخۆ بێت لەكاتێكدا دەبوو هەموو دەرماڵەی خوێندكاران وەكو یەك لەهەرێم خەرجبكرێت». سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان كەهاوكات سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتیە دەڵێت: «كێشەكە نەبوونی یاسای بودجەیە كە هەموو دەسەڵاتەكان لەلای سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران كۆبووەتەوەو بۆ هەموو پارە خەرجكردنێك دەبێت بگەڕێتەوە لای ئەو». بەوتەی زیاد جەبار لەشوێنەكانی دیكەش وەكو هەولێرو دهۆك هاوشێوەی سلێمانی كێشە دروست دەبێت، بەڵام  وەك ئەو دەڵێت «لەهەولێرو دهۆك رێگری لەناڕەزایەتییەكان دەكرێت، مەسەلەی پرۆژەكانیش كە جێبەجێ ناكرێت یان كێشەی تێدەكەوێت بەهەمانشێوە نەبوونی یاسای بودجەیە». هەر سەبارەت بەسەرهەڵدانی قەیرانەكان لەسلێمانی لەوانەش كۆنەكردنەوەی خۆڵ و خاشاك و تەواونەكردنی پرۆژەكان و نەدانی دەرماڵەی خوێندكاران و نەمانی پارە لەبانكەكان، شێركۆ جەودەت ئەندامی دەستلەكاركێشاوەی پەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت:» پێم وایە ئەم سنوورە بەبەرنامە قەیران و كێشەی بۆ دروست دەكرێت». پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران یەكێكی دیكەیە لەو قەیرانانەی بەرۆكی حكومەتی هەرێمی گرتووە، بژێو ئەحمەد فەرمانبەرە لەوەزارەتی خوێندنی باڵا وەك ئەوەی بۆ  هاوڵاتی باسیكرد ئەگەر پلەكەی بەرزبكرێتەوەو پلەبەرزكردنەوە دەستپێبكاتەوە ئەوا مووچەكەی نزیكەی 200 هەزار دینار زیاد دەكات. وتیشی: «لە2016 ەوە پلەبەرزكردنەوە وەستاوە ئەگەر دەستپێبكاتەوە گۆڕانكاری لەمووچەكەی و لەژیانیشیدا دروستدەكات». بەرهەم حەسەن كارمەندی وەزارەتی تەندروستییە، ئەویش بەهاوڵاتی وت:» بەهۆی ئەوەی دەمێكە پلەبەرزكردنەوە وەستاوە زۆرێك لەفەرمانبەران تاقەتی كاركردنیان نەماوەو من بۆخۆم  بێئومێد بووم لەوەی حكومەت پلەبەرزكردنەوە بەدڵی ئەوان دەستپێبكاتەوە». وتیشی: ئەوەندە دەمێكە پلەبەرزكردنەوە راگیراوە تەنانەت تاقەتی ئەوەشی نەماوە بیر لەوە بكاتەوە كە ئەگەر دەستپێبكاتەوە چەندێك لەمووچەكەی زیاد دەكات. سامان عەلی مامۆستایە، لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی راگەیاند:» من ئێستا دەبوایە مووچە بنەڕەتیەكەم 968 هەزار بوایەو دوو پلە بەرزكردنەوەم بۆ بكرایە، بەهۆی بڕوانامەكەشمەوە زیاتر لە 300 هەزار دەچووە سەر مووچەكەم كە ئەوەش بۆ من زۆر جیاوازی دروستدەكات». وتیشی: «من كرێچیم ئەگەر پلەبەرزكردنەوە دەستپێبكاتەوە لانیكەم بەو پارەیەی بۆم زیاد دەكرێت دەتوانم كرێكەم بدەم، ئەو شێوازەش كە حكومەتی هەرێم دەیەوێت پلەی پێ بەرزبكاتەوە رێگایەكە جیاوازی دروستدەكات و نایانەوێت مووچەی زۆر بۆ فەرمانبەران زیاد بكەن». «لەگەڵ پارێزەر قسەمان كردووە لەچەند رۆژی داهاتوودا كۆدەبینەوەو بەڵگەنامەمان كۆكردووەتەوە تا لەدادگای فیدراڵی هاوشێوەی خانەنشینان سكاڵا لەسەر حكومەتی هەرێم تۆماربكەین، لێرەش چووین لەداواكاری گشتی سكاڵا تۆمار بكەین پێیان وتین ئەگەر شتێكتان بۆ دەكرێت بۆ ئێمەشی بكەن بۆیە وازمان هێنا». سامان عەلی وادەڵێت. بەشدار حەسەن پارێزەری خۆبەخش لەوبارەیەوە بەهاوڵاتی راگەیاند:»سەبارەت بەپلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران بەنیازین لەگەڵ مامۆستایان و فەرمانبەران كۆببینەوە و سكاڵایان بۆ بنووسین، تا سەری ساڵ لەسەر حكومەتی هەرێم دەوەستین ئەگەر پلەبەرزكردنەوە دەستی پێنەكردەوە ئەوا رێكارەكانی سكاڵا تۆماركردن بۆ ئەوانیش لەدادگای باڵای فیدراڵی عێراق دەستپێدەكەین». رۆژی چوارشەممە، 23ی تشرینی دووەمی 2022، دادگای فیدراڵیی عێراق تاووتوێی سكاڵایەكی كرد كە لەلایەن ژمارەیەك خانەنشین و بەرپرسی رێكخراوی یەكێتیی خانەنشینانی كوردستانەوە لەسەر هەریەك لە مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و ئاوات شێخ جەناب، وەزیری دارایی تۆمار كرابوو، دواجار بڕیاری دا بەهەڵوەشاندنەوەی یاسای خانەنشینیی یەكگرتوو ژمارە 27ی ساڵی 2006و پابەندكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەجێبەجێكردنی یاسای خانەنشینیی یەكگرتووی ژمارە 9ی ساڵی 2014ی هەمواركراوی عێراق. عوسمان سدیق وتەبێژی یەكێتی خانەنشینانی كوردستان بەهاوڵاتی وت: «ئێمە دوای ئەو سكاڵایەی لەدادگای فیدراڵی عێراق یەكلاییمان كردەوە بۆ ماوەیەك تا رێوشوێنە یاساییەكانی دادگای فیدراڵی تەواو دەبن چاوەڕێ دەكەین». وتیشی: «پاش ئەو ماوەیە بەڕاوێژكردن لەگەڵ پارێزەران و یاساناسان بڕیاری خۆمان دەدەین كەئایا هەنگاوی داهاتوومان چی دەبێت، بێگومان ئەگەر وەزارەتی دارایی هەرێم بڕیارەكە جێبەجێ نەكات ئەوا جارێكی دیكە دۆسیەكە دەجوڵێنینەوەو دادگای فیدراڵی عێراقی لێ ئاگاداردەكەینەوە». بەشدار حەسەن پارێزەری خۆبەخش لەوبارەیەوە وتی: «لەڕووی یاساییەوە دەبێت لەڕێگەی دادنووسەوە هۆشدارییەك بدەینە سەرۆكی حكومەت و وەزیری دارایی كە دەبێت لەماوەی هەشت رۆژدا بڕیارەكە جێبەجێ بكەن، بەپێچەوانەوە تووشی لێپرسینەوەی سزایی دەبن بەپێی ماددەی 329 بڕگەی دوو لەیاسای سزادانی عێراقی و فەرمانی دەستگیركردنیان بۆ دەردەچێت». لەسكاڵاكەی خانەنشینانی هەرێمی كوردستاندا داواكرابوو مووچەی خانەنشینانی هەرێمیش وەك بەغدای لێبێت كە كەمترینی بڕی 500 هەزار دینارە، بەڵام لەهەرێم 220 هەزارە. حازم ئیسماعیل، بەڕێوەبەری گشتیی خانەنشینیی هەرێمی كوردستان لە لێدوانێكدا دەڵێت: چاوەڕێی بڕیاری پەرلەمانی كوردستان و ئەنجوومەنی وەزیرانین، دەبێت ئەوان بڕیارەكە لەهەرێمی كوردستان پەسند بكەن ئەوكات دەتوانین كاری پێبكەین. لەلایەكی ترەوە مامۆستایانی وانەبێژ چەند ساڵێكە ناڕەزایی دەردەبڕن و داوای دامەزراندن دەكەن و جارێكی تر هەڕەشەی بایكۆت و خۆپیشاندان دەكەن، ناڕەزایی مامۆستایانی وانەبێژ لەكاتێكدایە لە بەشێكی زۆری پەروەردەكان زیاتر لە سەدا 50ی مامۆستایان وانەبێژن. كاروخ عەبدوڵڵا، نوێنەری مامۆستایانی وانەبێژ بەهاوڵاتی وت:» چەندین كۆبوونەوەمان لەگەڵ وەزارەتی پەروەردەو ئەنجوومەنی راژە كردووە، بەڵام هیچ ئومێدێكمان بەدامەزراندن نەماوەو تەنیا كات بەڕێكردن بوو، بۆیە بڕیارمان داوە بایكۆتی هۆڵەكانی خوێندن بكەین». لەهەرێمی كوردستان 32 هەزار مامۆستای وانەبێژ هەن، بەوتەی كارۆخ عەبدوڵڵا، لەو ژمارەیە نزیكەی پێنج هەزار مامۆستای وانەبێژ دادەمەزرێن، ئەوەش دیار نییە كەی، رەنگە بكەوێتە ساڵی 2023 بۆ 2024. داواكاری مامۆستایانی وانەبێژ لەكاتێكدایە، مامۆستایانی دامەزراویش لەسنوری سلێمانی و هەڵەبجەو گەرمیان و راپەڕین هەڕەشەی بایكۆت و خۆپیشاندان دەكەن، ئەوانیش داوای پلەبەرزكردنەوە دەكەن و پلەبەرزكردنەوەی مەرجدار رەتدەكەنەوە. رۆژی 27-11-2022 بەشێك لەمامۆستایان لەپارێزگای سلێمانی خۆپیشاندانیان ئەنجامداو دەڵێن پلەبەرزكردنەوەی مەرجدار رەتدەكەنەوە، ئەوان داوایانكرد پلە بەرزكردنەوە بەشێوازێكی رەها بكرێتەوە. وەك مامۆستایان باسیانكرد مۆڵەتی مانگێك دەدەنە حكومەت بۆ راستكردنەوەی بڕیارەكەی ئەگەرنا بایكۆت و خۆپیشاندان دەستپێدەكەنەوە. بەپێی بڕیارێكی ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە لە 26-10-2022 دەرچووە، باس لەوەدەكات پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران بەمەرجێك دەبێت كەڕەچاوی پێوەرو بنەماكانی دیاریكراو لەلایەن ئەنجومەنی راژەو یاسای راژەی شارستانی ژمارە 24ی ساڵی 1960ی هەمواركراو بكرێت بەناونیشانی بەرزكردنەوەی فەرمانبەر، كەئەویش بەجۆرێكە هەڵبژاردنی فەرمانبەران بۆ پلەبەرزكردنەوە لەسەر بنەمای لێهاتوویی و توانا دەبێت نەك تەنها ماوەی راژە، ئەویش دوای سەلماندنی تواناو لێهاتوویی و سەركەوتنی بەسەر ئەو فەرمانبەرانەی ركابەری دەكەن. هەر بەپێی فەرمانەكە دەبێت ئەو فەرمانبەرە شەش مانگ بخرێتە ژێر ئەزموونەوە لەڕێكەوتی دەستبەكاربوونی لەو وەزیفەیەی بۆی بەرزكراوەتەوە، بۆ ئەو مەبەستەش بەفەرمانی وەزیر لەهەر وەزارەتێكدا لیژنەیەك بۆ پاڵاوتنی بەرزكردنەوەی فەرمانبەران پێكدەهێنرێت. لەوبارەیەوە سەرچاوەیەك لەئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان بەهاوڵاتی وت: «بەپێی ئەو بڕیارە ئەنجومەنی راژە راسپێردراوە كە دیراسەی پلەبەرزكردنەوە بكات بەپێی بڕیاری 176ی ئەنجومەنی وەزیران لە 26-10-2022 كە ئەوەش پرۆسەیەكی ئاسان نییەو ئێستا لێكۆڵینەوە لەو پلە شاغیرانە دەكرێت كەپێویستە بەرزبكرێنەوە بەپێی شایستەیی فەرمانبەران، واتە حكومەتی هەرێم لەسەرەتای ئەم كابینەیەوە دیراسەی ئەو پرسەی كردووە بۆ جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی». وتیشی:»نزیكەی 363 هەزار فەرمانبەر پلەبەرزكردنەوە دەیانگرێتەوە جگە لەوەی زیاتر لە 10 هەزار پلەی وەزیفی زیادەیە واتە پێویستی بەپلەبەرزكردنەوە نەبووە كە لە 2016 ەوە راگیراوە، واتە لەبنەڕەتدا پلەیەكی بەرزتریان وەرگرتووە، بەڵام ئەوە ئەنجومەنی گشتی راژە یەكلایی دەكاتەوە لەكۆتاییدا، ئێستاش سەرقاڵی پێداچوونەوەیە». وەك  سەرچاوەكەی ئەنجومەنی وەزیران دەڵێت:» بەمنزیكانە ئەنجومەنی راژە ئەوەی كەپێویستە دەیداتە رای گشتی لەسەر پلەبەرزكردنەوە، لەهێزەكانی پێشمەرگەو ناوخۆش تەنها ساڵی 2017 پلەبەرزكردنەوە كراوە واتە دوای ئەوە نەكراوە». «حكومەت ئەوەی پێویستە بۆ باشتركردنی ئەدای فەرمانگەكان دەیكات كەئامانجیش لەپلەبەرزكردنەوە ئەوەیە، هەموو پلەبەرزكردنەوەیەكیش لەچوارچێوەی یاسای چاكسازییە و ئەنجومەنی گشتی راژەو وەزارەتی دارایی و دەستەی دەستپاكی ئەنجامی دەدەن و پرۆسەیەكی وردە». سەرچاوەكەی ئەنجومەنی وەزیران وای وت. لەئێستادا زیاتر لە 365 هەزار فەرمانبەر لەهەرێم پلەبەرزكردنەوە دەیانگرێتەوەو بەكۆی گشتی هەر فەرمانبەرێك لەنێوان 200 بۆ 300 هەزار دینار مووچەكەی زیاددەكات ئەگەر پلەبەرزكردنەوە جێبەجێبكرێت، ئەم زانیارییانە هاوڵاتی لەڕاپۆرتێكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان دەستیكەوتووە، هەر ئەوەش وایكردووە ئەنجومەنی وەزیران پرسەكەی داوەتە دەست ئەنجومەنی راژەو پاشان بەنیازە بینێرێتە پەرلەمانی كوردستان بۆ پەسەندكردنی.  

ڕاپۆرت: عەمار عەزیز   لەسەر تەقینی غازەكەی دهۆك چەند كەسێك دەستگیردەكرێت، هێشتا هۆكارەكانی پشت تەقینەوەكەو زیانەكان بەفەرمی ئاشكرانەكراون، بەرگری شارستانی دهۆك خاوەنی فڕنێكی سەمون كە لەبیناكەدا بووە تۆمەتبار دەكات، كەسوكاری نزیك لەخاوەن فڕنەكەش داوای لێكۆڵینەوەیەكی بێلایەن دەكەن. رۆژی هەینی 24ی مانگی 11 یەكێكی تر لەبریندارانی رووداوەكەی دهۆك، بەناوی نێچیرڤان عەبدولعەزیز، گیانی لەدەستدا، هاوكات بەرەبەیانی رۆژی 25ی مانگ بریندارێكی تر بەناوی محەمەد مەحمود لەنەخۆشخانەی فریاكەوتنی دهۆك گیانیلەدەستدا، بەوەش ژمارەی گیانلەدەستدان بۆ حەوت كەس بەرزبووەوە لەگەڵ برینداربوونی 37 كەسی تر. بێوار عەبدولعەزیز، بەرپرسی بەشی راگەیاندن لەبەرگری شارستانی دهۆك بەهاوڵاتی وت:" 22ی مانگ بەهۆی سەختی برینەكەی نێچیرڤان عەبدولعەزیز كە یەكێك بۆ لەبریندارانی رووداوەكەی 21ی ئەم مانگە بەمەبەستی چارەسەر رەوانەی وڵاتی توركیا كرا، رێژەی سووتانی سەرووی لەسەدا 90 بوو، دۆخی ناجگێربوو دیارە لەتوركیاش چارەسەری نەبووە بەداخەوە شەوی 24ی ئەم مانگە بەهوی سەختی برینەكەی گیانی لەدەستدا، لەگۆڕستانی شاخكێ لەدهۆك بەخاكسپێردرا". وتیشی"بەداخەوە بەرەبەیانی رۆژی 26ی مانگ  بریندارێكی تر لەنەخۆشخانەی فریاكەوتنی دهۆك بەناوی محەمەد مەحمود گیانیلەدەستداو ژمارەی گیانلدەستدانی لەتەقینەوەكە بوونە حەوت كەس". بێوار عەبدولعەزیز ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: "سەرەتای رووداوەكە 37 كەس برینداربوون، هەموو ئەوانەی برینەكەنیان سووك بوون رەوانەی ماڵ كراون، هێشتا هۆكارەكانی پشت تەقینەوەكەو زیانەكان بەفەرمی ئاشكرانەكراون، پێدەچێت لەچەند رۆژی تردا  پارێزگاری دهۆك هەموو ووردەكارییەك لەبارەی تەقینەوەكە بۆ رای گشتی ئاشكرابكات". بێوار عەبدولعەزیز وتیشی: "بەپێی زانیارییە سەرەتاییەكان خاوەن فڕنەكە بەرپرسە لەرووداوەكە چونكە پێش رووداوەكە بە سێ بۆ چوار رۆژ بۆری غازی فڕنەكەی لێچوونی هەبووەو چارەسەری نەكردووە، پێویست بوو پێش رووداوەكە بەرگری شارستانی و كۆمپانیای غازی ئاگاداركردبایەتەوە، چەند كاتژمێرێك لەهەولێر لەگەڵ وەزیری ناوخۆ كوبوونەوەمان هەبوو، وەزیری ناوخۆ راسپاردەی داوە بەووردی بەدواداچوون بۆ رووداوەكە بكەین و هەر كەسێك كەمتەرخەمی كردبێت بەپێی یاسا سزابدرێت" لەبارەی دەستگیركردنی چەند كەسێك لەسەر رووداوەكە، بێوار عەبدولعەزیز دەڵێت:" دادوەر فەرمانی دەستبەسەركردنی بۆ خاوەن فڕنەكە دەركردووەو دواتر دەستگیركراوە، بەڵام نازانم چەند كەسی تر دەستگیركراون، ئەوە پەیوەستە بەو لیژنانەی كەتایبەت بەڕووداوەكە پێكهێنراون". ئەو بینایەی تەقینەوەكە تیایدا روویداوە سێ نهۆمە، نهۆمی یەكەم بریتی بووە لەدوكان كەیەكێك لەدوكانەكان فڕنی سەموون بووە، دوو نهۆمەكەی تری بەشی ناوخۆیی سەر بەوەزارەتی پەروەردە بووە، بیناكە سیستمی شۆڤاژی تێدا نەبووە، تانكیی غازی فڕنی سەموونەكە لەسەربانی بیناكە بووەو وەك دەوترێت لێچوون لەبۆری غازی فڕنەكە هەبووەو تەقینەوەكە بەو هۆیەوە روویداوە. عەلی فەتاح عەبدولكەریم ئامۆزای خاوەنی فڕنەكە بۆ هاوڵاتی دەدوێت و دەڵێت: "خاوەن فڕنەكە كەناوی دلگەشە ئامۆزای منە، هەر لەنەخۆشخانە دەستگیركراوە، هاوكات برای (دڵگەش) خاوەن فڕنەكە ئەو شەوە لەفڕنەكە لەتەقینەوەكەدا بەسەختی برینداربوو دوای چوار رۆژ مانەوە لەنەخۆشخانە گیانیلەدەستدا، هەندێك دەڵێن خاوەن فڕنەكە بەرپرسە لەتەقینەوەكە ئەی بوچی ناڵێن خاوەنی ئەو سیستەمە تازەیەی غاز بەرپرسە". عەلی فەتاح وتیشی:" لەچەند رۆژی رابوردوو سەرقاڵی پرسە بووین، جارێ بەنیازین لەگەڵ پارێزەرێك قسەبكەین تاوەكو دلگەش بەكەفالەت ئازادبكرێت، كە ئازادكرا ئیتر دوای ئەوە حكومەت هەر بڕیارێك بدات ئێمە لەسەر سەری خۆمان دایدەنێن، پێویستە خاوەنی ئەو كۆمپانیانە سزابدەن كە ئەم سیستەمە سەقەتەیان داناوە، چونكە ئەگەر ئەوان ئەو سیستەمە تازەیەیان نەهێنابا  رووداوەكەی سلێمانی و دهۆك رووینەدەدا، یەك داواكاریمان هەیە ئەویش ئەو لیژنانەی بەدواداچوون بۆ بابەتەكە دەكەن بەبێ لایەنگری كاری خۆیان بكەن و لەبەرژەوەندی چەند كەسێك بڕیار نەدەن، رووداوەكە چوون روویداوەو كێ خەتابارە با ئەو لایەنە بەتوندی سزابدرێت.  

كاوە ڕەش  ئاژانسی تاوانی نیشتیمانی بەریتانیا ڕایگەیاند: ڕۆژی سێ شەممەی كاتژمێر 6:45 خولەكی بەرەبەیان لێكۆڵەرەوەكانیان شانبەشانی ئەفسەرانی یەكەی نیشتیمانی لە شاری گلۆستێرشایر، كوردێكی قاچاغچیان دەستگیركردوە كەپەیوەندی ڕاستەوخۆی بەگیانلەدەستدانی لانیكەم 27 كۆچبەرەوە هەیە، كەلەمانگی نۆڤەمبەری ساڵی ڕابردوودا لە هەوڵی پەڕینەوە بەدەربەندی ئینگلیزیدا خنكاون. بەپێی ئاماژەی ئاژانسی تاوانی نیشتیمانی بەریتانیا، بەناسنامەی قاچاغچیەكە، ناوی تەواوی (ه، ئ، ئ)ە، و تەمەنی ٣٢ ساڵە، لەناونیشانێك لەناوچەی چێڵتنهام دەستگیركراوە. شوێنپێ هەڵگرتن و دەستگیركردنی ئەو قاچاغچییە بەهاوكاری لەگەڵ دەسەڵاتدارانی فەرەنسا ئەنجامدراوە كەكاریانكردوە بۆ لێكۆڵینەوە لەو كارەساتەی نۆڤەمبەری ساڵی ڕابردوو كەبووەتە هۆی خنكانی دەیان كۆچبەر. ناوبراو یەكێكە لەئەندامی گروپی تاوانە ڕێكخراوەكان، كەدەستی هەبووە لەگواستنەوەو پەڕاندنەوەی چەندین كۆچبەری نایاسایی بۆ بەریتانیا بەبەلەمێكی بچووك. لەنێویاندا یەكێك لەو بەلەمانەی هەوڵی پەڕاندنەوەی داوە بۆ بەریتانیا دوای جێهێشتنی كەناراوەكانی فەرەنسا، ژێر ئاو كەوتووە، بەهۆیەوە جگە لەدوو كەسی ناو بەلەمەكە، هەموویان گیانیانلەدەستداو تائێستاش چوار كۆچبەر بێسەروشوێنن. دوای دەستگیركردنی ئەو تۆمەتبارە، بڕیارە ناوبراو سبەی لەبەردەم دادگای وێستمینستەردا ئامادەبێت، تا ڕێكارو ڕێوشوێنی ڕادەستكردنەوە دەستپێبكات لەگەڵ دەسەڵتدارانی فەرەنسا، چونكە تاوانەكە لەژێر كۆنتڕۆڵی ئاوی فەرەنسادا ڕوویداوە. كرایك تۆرنەر، جێگری بەڕێوەبەری ئاژانسی تاوانی نیشتیمانی بەریتانیا دەڵێ; ئەم ئۆپراسیۆنە ، لەچوارچێوەی لێكۆڵینەوەیەكی بەرفراواندا بووە، سەبارەت بەو ڕووداوانەی كەبوونەتە هۆی خنكانی ئەو كۆچبەرانەی لەو كارەساتە دڵتەزێنەدا بوون لەبەندەرەكەدا. ناوبراو ئاماژەی بەوەشكردووە، ئەو قاچاغچییەی ئەمڕۆ دەستگیركراوە گومان دەكرێت ڕۆڵێكی سەرەكی هەبووبێت، لەگیانلەدەستدانی بەئەنقەستی ناو بەلەمەكە. ئەو بەرپرسەی ئاژانسەكە دەڵێ، ئەوان لەنزیكەوە لەگەڵ هاوبەشە فەرەنسییەكانیان بڕیاریانداوە هەموو هەوڵێك بدەن بۆ بەدەستهێنانی مافی دادپەروەری بۆ كەسوكاری ئەو كەسانەی كە ژیانیان لەدەستداوە لەو كارەساتەدا، و هەوڵی بێ ماندوبونیش دەدەن بۆ پەكخستن و هەڵوەشاندنەوەی تۆڕی چەپەڵی تاوانكاریی و ڕێكخراوەیی قاچاغچییەكان، ئەوانەی تێوەگلاون لەبازرگانیكردنن بەمرۆڤەوە. وەزیری ناوخۆی بریتانیا، سوێلا براڤەرمان، لەبارەی دەستگیركردنی ئەو قاچاغچییەوە دەڵێت: سەرباری هاوخەمیی و هاوسۆزی بەردەوامی من، لەگەڵ خێزانی هەموو ئەو كەسانەی كە بەو شێوەیە كارەساتبارو خەمبارە گیانیانلەدەستدا لەم ڕووداوەدا، سوپاسی هەموو دەزگاكانی دیكە لەسەرانسەری بریتانیاو فەرەنسا دەكەم، بۆ كارە گرینگ و ماندونەناسانەیان بۆ چەسپاندنی دادپەروەری بۆ قوربانییەكان و خێزانەكانیان لەڕێگەی دەستگیركردنی ئەو تۆمەتبارانەی كەپێمان وایە، بەرپرسیارن لە ڕووداوانە وە دەبێ ئێمە دڵنیابین لەوەی، هێزی یاسا بەتەواوی بەسەر تۆمەتباراندا جێ بەجێ دەكرێت. جێی وەبیر هێنانەوەیە، لە٢٤نۆڤەمبەری ساڵی ڕابردوو، بەلەمێكی پەناخوازان كەهەوڵی پەڕینەوەی دەدا لەفەڕەنساوە بۆ بەریتانیا بەنایاسایی، لەكەناڵەكەدا تێكشكاو ژێر ئاو كەوت. لەو ژمارەیە لانی كەم ٢٧پەناخواز خنكان و چوار كەسی دیكەش تائێستاش بێ سەروشێنن و تەنها دووكەس بەزیندووی ڕزگاریان بوو. پەناخوازەكان زۆربەیان خەڵكی هەرێمی كوردستانی عێڕاق بوون و لەنێویاندا ٢٠ لەوان خەڵكی شارۆچكەی ڕانیەیی سەر بەپارێزگای سلێمانی بوون. لەساڵیادی ئەو كارەساتە تراجیدییەدا، كەناڵی (ئای تیڤی) بەریتانی،دۆكۆمێنتەریەكی ٦٠ خولەكی دەربارەی ئەو ڕووداوە بڵاوكردوە، كەنزیكەی یەك ساڵی خایاندوە لەبەرهەمهێنانی و تێدا بەشێك لەخێزانی قوربانییەكان و یەكێك لەڕزگاربوەكان، چیرۆكی كارەساتەكە دەگێڕنەوە. هەروەها كەناڵی ئای تیڤی لەڕێگای ڕۆژنامەوانێكی كوردەوە بەنهێنی شوێن پێی قاچاغچییەكانی، دەنكیغ و كاڵاسی سەرسنوری فەڕەنسا هەڵدەگرێی و، لەوێ ڕەوشی بازرگانیكردن و پەڕاندنەوەی كۆچبەران تۆمار دەكات.

هاوڵاتی وڵاتی قەتەر لەنێوان 20ی تشرینی دووەم تاوەكو 18ی كانونی یەكەمی ئەمساڵ، میوانداری لەجامی جیهانی دەكات و ٣٢ هەڵبژاردەی وڵاتان پێشبڕكێ لەسەر بەدەستهێنانی ئەو جامە دەكەن كە هەر چوار ساڵ جارێك پاڵەوانێتییەكی جیهانی بۆ سازدەدرێت و تیپە گەورەكانی دنیا لەتۆپی پێدا ململانێ بۆ بەدەستهێنانی دەكەن. ئەوەی وادەكات جامی جیهانی ئەمجارە جیاوازبێت ئەوەیە یەكەم مۆندیالە لەوڵاتێكی عەرەبی و لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەنجامدەدرێت، هەروەها بەهۆی بەرزی پلەی گەرماشەوە پێچەوانەی خولەكانی پێشووتر كە لەهاویندا دەكرا، لەئێستادا لەوەرزی پایزدا ئەنجامدەدرێت، هاوكات دوایین خولیشە كە بەبەشداری ٣٢ تیپ ئەنجامدەدرێت، چونكە لەخولی ٢٠٢٦ ژمارەی تیپەكان دەبن بە ٤٨ تیپ، هەروەها بانكی ناوەندیی قەتەر بۆ یەكەمجار دراوی یادگاری بۆ مۆندیالی 2022ـی قەتەر دروستكرد كە بەوتەی بەرپرسان بۆ سەدان ساڵ دەمێنێـتەوە. وەك ئەوەی بڵاوكراوەتەوە تێچووی میواندارییكردنەكە لەلایەن قەتەرەوە نزیكەی ٢٢٠ ملیار دۆلاری تێچووە كەئەمەش ٦٠ هێندەی تێچووی ئەو پارەیە كە باشووری ئەفریقا لەجامی جیهانی ٢٠١٠ خەرجی كردووە. كۆی پارەی خەڵاتی تیپە بەشداربووەكانیش دەگاتە ٤٤٠ ملیۆن دۆلار كە تیپی یەكەم ٤٢ ملیۆن و تیپی دووەم ٣٠ ملیۆن و تیپی سێیەم ٢٧ ملیۆن دۆلار وەردەگرن، تیپە بەشداربووەكانی تریش هەریەكەو بڕە پارەیەك وەردەگرێت. وەنەبێت ئەم مۆندیالە بەبێ‌ رەخنەش تێپەڕبووبێت، بەڵكو  وڵاتانی رۆژئاوا رەخنەیان لەشێوازی مامەڵەی قەتەر لەگەڵ كرێكارانی كۆچبەر، هاوڕەگەزخوازان و ژنان و ئازادی خواردنەوەو پێشێلكردنی مافەكانی مرۆف لەلایەن ئەو وڵاتەوە گرت، بەرپرسانی قەتەریش لەوەڵامدا دەڵێن، وڵاتەكەیان لەلایەن ژمارەیەك وڵاتی رۆژئاواوە كراوەتە ئامانجی نەژادپەرستی و دووڕوویی. بەڵام ئەوەی گرنگە تاكە رووداوێك تەواوی میللەتانی دنیا پێكەوە كۆبكاتەوەو چێژی لێ ببینن مۆندیالە.

هاوڵاتی ماوەی نزیكەی دوو هەفتەیە، دەوڵەتی توركیا هێرشی بۆ سەر رۆژئاوای كوردستان دەستپێكردووە، هێرشەكانی ئەم جارەی توركیا لەهێرشەكانی پێشووتر كەناوەندە سەربازییەكانی دەكردە ئامانج جیاوازترەو ئەمجارە ژێرخانی ئابوری و خزمەتگوزاری رۆژئاوای كوردستان دەكاتە ئامانج. لە ١٩ بۆ ٢٣ی تشرینی دووەم، هێزی ئاسمانی و تۆپخانەكانی توركیا ئەم ناوەندە ئابوری و خزمەتگوزارییانەیان كردە ئامانج: وێستگەی كارەباو غازی شاری دێرك كە زیانی بەسێ تۆرباینی غاز، دوو تۆرباینی كارەبا گەیاندووەو كارەبای شارو شارۆچكەكانی گركێلەگێ، چلئاغا، تربەسپی، قامشلۆو چەندین گوند بڕاوە. كێڵگەو پاڵاوگەكانی گردەهۆڵ، ئەلئۆدە، وێستگەی نەوتی زەرابە، كێل حەسەناك، ئەلقەوس، ماشوقی تربەسپی كردە ئامانج. هاوكات سوپای توركیا نەخۆشخانەی ژیان – كۆڤید ١٩ی رۆژهەڵاتی قامیشلۆ تۆپبارانكردو  كۆگای هەڵگرتنی گەنمەشامی، دەغڵودان و پەینی كیمیایی كەنزیكەی هەشت هەزار تۆن بەرهەمی تێدابووە لەقامشلۆ، كردە ئامانج. نەخۆشخانەی كۆڤید١٩ی كۆبانێی خاپووركرد. قوتابخانەی كۆرانی كۆبانێ تۆپبارانكردو پرۆسەی خوێندن لەقۆتابخانەكە راگیرا. سوپای توركیا بنكەی تەندروستی قەرەموخ-ی تۆپبارانكرد كەخزمەتی تەندروستی پێشكەش بە ١٠ گوند دەكرد. بورجی پەیوەندییەكانی گوندی جێشانی رۆژهەڵاتی كۆبانێی رووخاند. هێرشەكان ١٩ی تشرینی دووەم، دوای تەقینەوەكەی ١٣ی تشرینی دووەمی شەقامی ئیستقلالی ناوچەی تەقسیمی شاری ئەستەنبوڵ روویدا، كە لەتەقینەوەكەدا شەش كەس گیانیان لەدەستداو ٨١ كەسیش بریندار بوون. بەرلەوەی ئەنجامدەرانی تەقینەوەكە ئاشكرابكرێن و لێكۆڵینەوە بكرێت، بەرپرسانی توركیا دەستی تاوانیان بۆ كوردانی خۆرئاوا راكێشا. سولەیمان سۆیلۆ وەزیری ناوخۆی توركیا كە بەپێی هەندێك سەرچاوە ئەو رۆژە لەناوچەكانی سنوری سوریا كە لەژێر دەسەڵاتی گروپە جیهادییە توندەڕەكاندان دەگەڕایەوە، دەستبەجێ پەكەكە\یەپەگە\پەیەدەی بەئەنجامدانی تەقینەوەكە تۆمەتبار كردو هەڕەشەی توڵەسەندنەوەی كرد. وەزارەتی ناوخۆی توركیا دوای چەند كاتژمێرێك، وێنەی ژنێكی بەناوی ئیلهام ئەلبەشیر بڵاوكردەوەو رایگەیاند، ماددە تەقەمەنیەكانی بەهاوكاری هەندێك كەسی دیكە جێگیر كردووەو بەگشتی زیاتر لە ٥٠ كەسی عەرەبی سوری دەستگیركران و راگەیەندرا كە سەر بەهێزەكانی رۆژئاوای كوردستانن. هەرزوو دوای تاوانباركردنیان، بەرپرسان و ناوەندە سەربازی و سیاسییەكانی رۆژئاوای كوردستان وەڵامی دەوڵەتی توركیایان دایەوەو وێڕای ئەوەی تەقینەوەكەیان بەتوندی ئیدانە كرد، رەتیانكردەوە، دەستیان لەكارێكی لەو شێوەیەدا هەبێت. چەند رۆژ دوای هێرشەكانی توركیا، مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی گشتی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە)، هەندێك زانیاری وردو ئاماری هێرشەكانی توركیای بڵاوكردەوەو وتی، " ئیلهام ئەلبەشیر كە تەقینەوەكەی ئەستەنبوڵی ئەنجامداوە، ئەندامی رێكخراوی تیرۆریستی داعشە. سێ برای لەڕیزەكانی داعشدا لەسوریاو عێراق كوژراون و برایەكیشی لەئێستادا بەرپرسێكی سەربازییە لەنێو گروپە جیهادی و توندڕەوەكانی نزیك لەتوركیا لەناوچە داگیركراوەكانی رۆژئاوای كوردستان و پارێزگای ئیدلبی باكوری سوریا". مەزڵومم كۆبانێ رایگەیاند: برێــت مەكگــورك، رێكخەری كۆشكی سپی بۆ كاروباری خۆرهەڵاتی ناوەراست و باكوری ئەفریقاو راوێژكاری وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، پەیوەندی پێوەكردووەو رایگەیاندووە كەئەمریكا لەسەر هێڵە بۆ ئەوەی توركیا كۆتایی بەهێرشەكانی بۆ سەر رۆژئاوای كوردستان بهێنێت". توركیا هەڕەشەی ئۆپراسیۆنی زەمینی دەكات لە ١٩ی تشرینی دووەمەوە، سوپای توركیا بەبەردەوامی شاروچكەو گوندەكانی، رۆژئاوای كوردستان تۆپباران و بۆردومان دەكات، بەڵام بەرپرسانی توركیا و خودی ئەردۆغان بەئاشكرا هەڕەشەی ئۆپراسیۆنی زەمینی بۆ سەر رۆژئاوا دەكەن و دەڵێن:  'شەوێك لەناكاودا هەڵدەكوتینە سەریان'. مەزڵومم كۆبانێ فەرماندەی گشتیی هەسەدەو ساڵح موسلیم هاوسەرۆكی پارتی یەكێتی دیموكراتی، ئاماژەیان بەوەكردووە كە توركیا چاوی بڕیوەتە شارەكانی كۆبانێ، تەل رەفعەت و منبج. بەرپرسانی دەسەڵاتی خۆسەری رۆژئاوا رایدەگەیەنن كەتوركیا دەیەوێت تۆڵەی شكستەكەی رێكخراوی تیرۆریستی داعش لەكۆبانێ بكاتەوەو بەشێكی هێرشەكانیشی بۆ كۆكردنەوەی دەنگی چینی نەتەوەپەرستی توركیایە لەهەڵبژاردنەكانی مانگی حوزەیرانی ساڵی داهاتوودا. وڵاتانی زلهێز لەگەڵ هێرشەكانی توركیادا نین هەرچەندە هێرشەكانی دەوڵەتی توركیا ئەگەر وەك رۆژی یەكەمی دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنەكە چڕ نەبێت، بەڵام رۆژانە هێرشەكانی لەڕێگەی بارەگاكانی سەر سنورەوە، بەردەوامەو زیان بەخەڵكی مەدەنی و ژێرخانی ئەو بەشەی كوردستان دەگەیەنێت. جۆن كیربی، رێكخەری پەیوەندییە ستراتیژییەكان لەئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی ئەمریكا لەبارەی هێرشەكانی توركیا بۆ سەر رۆژئاوای كوردستان رایگەیاند: توركیا مافی ئەوەی هەیە بەرگری لەخۆی بكات لەبەرامبەر هەڕەشەكان، بەڵام نابێت زیان بەشەڕی دژی داعش بگەیەنێت، ئێمە لەدۆخێكدا نین كە دیاری بكەین كێ بەرپرسیاری تەقینەوەكەی ئیستەنبوڵە. داعش تاوەكو ئێستاش هەڕەشە لەعێراق و سوریا دەكات. سوپای ئەمریكا لەسوریا لەشەڕی دژی داعشدا، پشتگیری لەهێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) دەكات. نامانەوێت، ئۆپراسیۆنێكی سەربازی توركیا یاخود هیچ وڵاتێكی دیكە لەسوریا ببینین كە زیان بەشەڕی دژی داعش بگەیەنێت و مەترسی لەسەر سەربازە ئەمریكییەكان دروست بكات. لەلایەكی دیكەوە، ئەلێكساندەر لاڤرێنتیڤ، نوێنەری تایبەتی ڤلادیمێر پوتین سەرۆكی روسیا لەسوریا دووجار لەبارەی هێرشەكانی توركیا قسەی كردو داوای لەدەوڵەتی توركیا كرد، خۆی لەفراوانكردنی گرژییەكان لەباكورو رۆژهەڵاتی سوریاو ناوچەكە بەدووربگرێت. وتیشی: روسیا هەوڵدەدات، لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەكانی دیكە، كێشەی كورد بەشێوەیەكی ئاشتیانە چارەسەر بكرێت و بەدووری زانی كەتوركیا هێرش بكاتەسەر رۆژئاوای كوردستان.

هاوڵاتی لەگەڵ سەروبەندی ئامادەكردنی بودجەی هەر ساڵێكدا گەڕی دانوستانەكانی بەغداو هەرێم دەستپێدەكاتەوەو دوای چەندان سەردانیكردنی مەكۆكی نێوان وەفدی هەرێم و وەفدی بەغدا بۆ لای یەكتری بەڕێككەوتنێك كۆتایی پێدەهێنرێت كەتەنیا ئیمزای سەر كاغەزەو لەواقیعدا هیچ لەئارادا نییەو دۆخەكە وەكچۆن لەدوای ساڵی ٢٠١٤ەوە بەنەناردنی بەشە بودجە بەڕێوەدەچێت ئاوەها وەكخۆی دەمێنێتەوە. هەرچەندە بەپێی مادەی (١٢١)ی بڕگەی سێیەمی دەستوری عێراق دەبێت حكومەتی ناوەند پشكی هەرێمەكان دابینبكات و بەدەق هاتووە (دەبێت لەو داهاتانەی لەحكومەتی فیدراڵیدا بەدەستدەهێنرێت پشكێكی گونجاو بۆ هەرێمەكان تەرخانبكرێت كە بەشی هەستان بەئەركەكانی بكات بەلەبەرچاوگرتنی داهات و پێویستییەكانی و رێژەی دانیشتوانیشی..)، بەڵام لەدوای ساڵی ٢٠١٤ەوە و دوای بڕینی بەشە بودجەی هەرێم لەلایەن بەغداوە بەبیانوی هەناردەكردنی نەوتەوە، بەشە بودجەی هەرێم وەكخۆی نەهاتووەو جگە لەچەند بڕەپارەیەكی مانگانە بودجەی تەواوەتی نەهاتووەو خراوەتە بەر ئەو نەوتەی هەرێم فرۆشتویەتی، ئەمەش بەدرێژایی ئەو ساڵانە خاڵی ناكۆكی نێوان هەولێرو بەغدا بووە. لەئێستاشدا كە لەبەغدا گفتوگۆكانی ناو وەزارەتی دارایی و وەزارەتەكانی دیكە بەشێوەیەكی چڕوپڕ دەستیپێكردووە بۆ ئامادەكردنی بودجەیەكی زەبەلاحی١٣٠ ملیار دۆلاری بۆ عێراق، جارێكی تر شاندی هەرێم روویان لەبەغدا كردووەتەوە بەهیوای ئەوەی ئەمساڵ پشكی هەرێم لەساڵی ٢٠٢١ زیاتر بێت و بەغدا بینێرێت. بەپێی ئەو هەواڵانەی كە بڵاوكراونەتەوە شاندەكە لەگەڵ وەزارەتەكانی دارایی و پلاندانانی عێراق كۆبوونەوەو رێككەوتوون لەسەر پێكهێنانی لیژنەیەك بۆ تەواوكردنی وردەكارییەكان، هەرچەندە حكومەتی هەرێمی كوردستان چاوی لەوەیە رێژەی هەرێم بۆ لە 17% بگەڕێتەوە، بەڵام ئەگەر هەولێرو بەغدا رێكبكەون پشكی هەرێمی كوردستان لەبودجەی 2023 زیاتر لە 14 ملیار دۆلار دەبێت چونكە بەپێی رێژەی دانیشتووان كەوەزارەتی پلاندانان 14%ی بۆ هەرێم دیاریكردووە، هەرێمی كوردستان ئەو بڕە پارەیەی بەردەكەوێت. لەكاتێكدا شاندەكەی حكومەتی هەرێم لەبەغدا لەكۆبوونەوەكانیاندا لەگەڵ بەرپرسانی حكومەتی عێراقی رایانگەیاندووە كەوا ئامادەن لەسەر بنەمای دەستوور، تەواوی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەولێرو بەغدا لەڕێگەی گفتوگۆو دانوستاندنەوە، لەنێویاندا كێشەی بەشەبودجەی هەرێمی كوردستان چارەسەر بكەن و كۆتایی بەناكۆكییەكان بهێنن، پێشووتریش لەسەروبەندی درووستكردنی كابینەكەی محەممەد شیاع سودانی وەك ئەو زانیارییە رۆژنامەنووسیانەی بڵاوكرانەوە، سودانی بەڵێنی ئەوەی بە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دابوو كە كێشەكانی هەرێم و بەغدا چارەسەربكات و كار بەبڕیارەكەی دادگای فیدراڵی نەكات بۆ راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم و لەگەڵ هەرێم بسازێت، لەئێستادا كەشێكی تاڕادەیەك ئومێدبەخشیان بەسفركردنەوەی كێشەكانی هەرێم و بەغدا و ناردنی بەشە بودجەی تەواوەتی بۆ هەرێم خوڵقاندووە، بەڵام هێشتا بەبڕوای بەشێك لەچاودێران مانگی هەنگوینی نێوان هەرێم و بەغدا زۆر ناخایەنێت و گرفتەكانی نێوانیان سەرهەڵدەدەنەوە. تاكە بەڵگەیەكیش بۆ ئەوەی ئەم خۆشخەیاڵییە زۆر نەخایەنێت ئەوەیە كەوا لەچەندساڵی رابووردوودا بەشێكی زۆری ئەو سەرۆكوەزیرانانەی كە لەبەغدا دەستبەكاربوون، لەسەرەتادا دۆستی پارتی و یەكێتی بوون و بەڕەزامەندی ئەوان ئەو پۆستەیان وەرگرتەوە، هاوكات هەموو جارێك باسیان لەچارەسەركردنی كێشەكانی هەرێم و بەغدا كردووەو بۆ نیازپاكیش چەند گوژمە پارەیەكی مانگانەیان ناردووە، بەڵام هەرزوو گرفتەكان زیندوبوونەتەوەو ناردنی ئەو بڕە پارەیە راگیراوە، ئەوەش لەكاتێكدا كە بیانوویان بۆ ئەوە بەردەوامی هەناردەكردن و فرۆشتنی نەوتی هەرێم بووە كەداهاتەكەی بۆ بەغدا نەگەڕاوەتەوە. هاوكات چاودێران باوەڕیانوایە ئەوەی وایكردووە بەغداو هەرێم نەگەن بەڕێككەوتنی یەكجارەكی، چارەسەرنەكردنی پرسی نەوتی هەرێم و  فشاری جەماوەری و پەرلەمانیی عێراقە لەسەر دەسەڵاتی جێبەجێكردن كە مەرجی رادەستكردنی یەكجارەكی نەوت و تەواوی داهاتەكانیان خستووەتە بەردەم هەرێم لەبەرامبەر رادەستكردنی بەشەبودجەی تەواوەتی، هەرێمیش بەمە رازی نەبووەو كێشەكان بەمجۆرە ماونەتەوە كە لەئێستادا لەئارادان. بۆ داهاتووش نازانرێت ئایا پرسی نەوت وەكو ساڵانی رابردوو دەبێتە كێشە بۆ بودجەی هەرێم یاخود ئەو كێشەیە چارەسەر دەكرێت.

شەنای فاتح بەهۆی گرانی نرخی نەوت و سوتەمەنی لەهەرێمی كوردستان، بەشێك لەهاووڵاتیان بەتایبەت لەدەرەوەی شارەكان روو لەكڕینی زۆپای دار دەكەن،، بەشێك لەفرۆشیاران دەڵێن ئەمساڵ كڕیارانی زۆپای دار دوو هێندەی ساڵی رابردوو و ساڵانی پێشترە. بەپێی ئەو بەدواداچوونەی هاوڵاتی كردوویەتی، زۆربەی زۆپاكان دروستكراوی ناوخۆیین و بەشێكیشیان لەوڵاتانی ئێران و توركیاوە هاوردە دەكرێن، بەوتەی فرۆشیارانی زۆپا كوالێتی ئەو زۆپایەی لەكوردستاندا دروستدەكرێت باشترە بەبەراورد لەگەڵ ئەو زۆپایانەی هاوردە دەكرێن. هاوكار لەتیف، تەمەن ٣٦ ساڵ كەماوەی هەشت ساڵە فرۆشیاری زۆپای دارە بەهاوڵاتی وت: «بەحوكمی ئەوەی نەوت گرانەو بارودۆخی خەڵك زۆرباش نییەو هەموو كەسێك ناتوانێت ئەو پارەیە بدات بەنەوت خەڵك پەنا بۆ زۆپای دار دەبات»، وتیشی:» نزیكەی 10 ساڵە ئەم كارە دەكەم هیچ ساڵێك وەك ئەمساڵ نەمبینیوە زۆپا بازاڕی هەبێت». هاوكار دەڵێت: «زۆربەی زۆپاكان دروستكراوی ناوخۆیین و هاوردەكراویش هەیە كە لەتوركیاو ئێرانەوە هاوردە دەكرێن، بەڵام زۆپا ناوخۆییەكان لەزۆپای ئێرانی گرانترن كوالێتیشیان باشترە، زۆپا توركییەكانیش نرخیان گرانە بەبەراورد بەناوخۆییەكە». ئەو فرۆشیارە باسی لەوەشكرد: زۆپا ئێرانییەكە زۆر بەباشی دروستناكرێت و پلێتەكەی بەشێوەیەكی گشتی تەنكەو نرخەكەشی هەرزانترە لەم كاتەشدا بەهۆی كەمی موچەو قەیرانی داراییەوە خەڵك شتی هەرزانی دەوێت، بۆیە زیاتر زۆپا ئێرانییەكە لەبازاڕدا دەڕوات و تەقریبەن ئەوەی ناوخۆییەكەش شانبەشانی ئەو دەڕوات». «زۆپا ناوخۆییەكە باشترە لەبەرئەوەی پلێتەكەی ئەستورەو دروستكردنەكەی باشترە، بەڵام ئێرانییەكە بەو شێوەیە نییە و زۆبەی زۆری لەحیمی سادەیە كەهێزی پەرچەكەی نییە» هاوكار لەتیف وای وت. بەشێوەیەكی گشتی نرخی ئەو زۆپا بیایانەی لەهەرێمی كوردستاندا هەن لە 16 هەزارەوە دەستپێدەكات تا 300 هەزار دینار، بەڵام زۆپای خۆماڵی لە 25 هەزارەوە تا 55 هەزار دینارە، بەڵام ئەو زۆپایانەی لەوڵاتی توركیاوە هاوردەدەكرێن نرخیان لە ١٣٠ دۆلارەوە دەستپێدەكات تا ٨٥٠ دۆلار. خەلیل عوسمانی تەمەن 45 ساڵ، پیشەی كاسبە و نیشتەجێی ناحیەی بازیانە لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: ساڵانە زۆپای دار بەكاردەهێنین بەهۆی گرانی نەوت و سەرمایەكی زۆرلە ناوچەی ئێمە. وتیشی:لەساڵی رابردوەوە و كاتی بەفرە سەختەكەی ساڵی پارەوە نەوتمان وەرنەگرتووە، بۆیە بەناچاری زۆپای دار بەكاردەهێنین ئەگەرنا دەبێت زوو زوو داری تێبكەیت و زوو گەرم دەبێت و زووش سارد دەبێتەوە. هاوكات محەمەد كەریم تەمەن ٤٦ ساڵ نیشتەجێی شاری سلێمانییە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: ئەمساڵ زۆپاكەمان داناوە پێشتر بەكارمان نەدەهێنا وزۆپای نەوتمان بەكاردەهێنا، لە ئێستادا لەبەرئەوەی نەوت زۆر گرانە و لەتواناماندا نییە نەوت بكڕین بۆیە بەناچاری زۆپای دارمان داناوە. وتیشی: نزیكەی دوو ساڵە نەوتمان وەرنەگرتووە كە ئەمەش كێشەی زۆری بۆ دروستكردووین. نرخی نەوتی سپی لە بازاڕەكانی هەرێم زۆر گران بووە و لەدوو مانگی رابردوودا لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەجیهان، نرخی یەك بەرمیل نەوتی سپی لە هەرێم گەیشتە سەروو 280 هەزار دینار، ئێستاش كە وەزارەتی سامانە سروشتیەكان بڕیاریداوە نەوت دابەش بكات نرخی نەوت نزیكبووەتەوە لە 250 هەزار دینار.

نیگار عومەر سەرچاوەی ئاوی قەزای خورماتوو لە(مەشروع)ـەكەوەیە، خەڵكی قەزاكە دەڵێن ئەم ئاوە شیاوی خواردنەوە نییەو كە دەگاتە ماڵان ئاوەكە پاكناكرێتەوەو لێڵەو قەوزەی تێدایە، بەڵام بەڕێوەبەری ئاوی قەزاكە دەڵێت: ئاو پاكی دەكەینەوە ئینجا رەوانەی ماڵانی دەكەین و رۆژانەش لیژنەی پشكنینمان هەیە پشكنینی بۆ دەكەن و ئاوێكی خاوێنەو هیچ گرفتێكی نییە. هەڵكەوت محەمەد، چالاكی كۆمەڵی مەدەنی بەهاوڵاتی راگەیاند: »ئەم مەشروعەی خورماتوو كە تاكە سەرچاوەی ئاوی قەزاكەیە بەهیچ شێوەیەك شیاوی خواردنەوە نیە، هەندێك لەشوێنكارەكانی خورماتوو كردوویانە بەشوێنی فڕێدانی پاشماوەی پیساییەكانیان بۆ نێو ئەم ئاوە، بووەتە شوێنی فڕێدانی  ئاژەڵی مرداربووەوەو پێش ئەوەی مەشروعەكە بگات بەخورماتوو چەند گوندێكی لەسەرە پاشماوەی ئاژەڵێ تێ فڕێدەدەن». وتیشی: »من خۆم هەندێ كات بەتانكەر ئاو دەگوێزمەوە، لەئێستادا بەچەند حەفارەیەك دەستكراوە بەدەركردنی خۆڵ و خاشاكی ناو ئاوەكە، بەڵام مرۆڤ خۆی ناگرێت لەبۆنی پیسی ئەو شتانەی دەدریدەهێنن، لەمبەرو ئەوبەری ئاوەكەش سەگی بەرەڵای لەدەورەو ئێمە پێمانوایە ئەم ئاوە هەر لەمەشروعەكەوە بۆ ماڵان دەگوازرێتەوە بێ ئەوەی پاكبكرێتەوە لەخەزانەكانی ئاودا». عسام نەقی بەڕێوبەری ئاوی خورماتوو سەبارەت بەسەرچاوەی ئاوی قەزاكە بەهاوڵاتی وت: « ئاوەی ماڵانی خورماتوو دوای ئەوەی لەمەشروعەكەی وەریدەگرین پاكیدەكەینەوە ئینجا رەوانەی ماڵانی دەكەین و رۆژانەش لیژنەی پشكنینمان هەیە پشكنینی بۆ دەكەن و ئاوێكی خاوێنەو هیچ گرفتێكی نیە». ئەوەشی وت،» سەرچاوەی مەشروعەكە ئاوێكی پاكەو هیچ شتێكی لەو بابەتە نیە كەپاشماوەی تێ فڕێبدرێت، لەئێستاشدا چەند حەفارەیەك لەسەر مەشروعەکە كاردەكەن و هەرچی پیسیەك لەئاوەكەدا نیشتبێتەوە دەریدەهێنن،  لەڕێگەی كۆگاكانی ئاوی قەزاكەوە رۆژانە ئاو بەسەر ماڵاندا دابەشدەكەین و ئاوەكەش گرفتی نیە». ئەبوبەكر نەجمەدین، كە دوكانی  فلتەری ئاوی هەیە لەخورماتوو بەهاوڵاتی وت:»رۆژانە بەئامێری TDS پشكنین بۆ پاكی و پیسی ئاو دەكەم، رێژەی پیسی لەنێو ئاوی خورماتوودا 700 ە، بۆ ئەم ساڵ  لەهەندێك شوێن  نزیكەی 400، ئاوێك كە شیاوی خواردنەوە بێت دەبێت لە 40 كەمتر بێت، دەتوانین بڵێین ئاوی خورماتوو شیاوی خواردنەوە نیە. بۆ نموونە ساڵی 2020 رێژەی پیسی لەئاوەكەدا نزیكەی هەزار بوو كەئەم رێژانە زۆر زۆرن، زۆربەی ماڵانی خورماتوو فلتەر بەكاردێنن و من خۆم پشكنینی ئاوەكەیان بۆ دەكەم، ئامێری فلتەریان بۆ دادەنێم، ئاوەكە كەدەگاتە ماڵان لێڵەو قەوزەی تێدایە». مەلا كەریم، ئەندام پەرلەمانی عێراق لەفراكسیۆنی یەكێتی رایگەیاند:» ئێمە بەدواداچوونمان كردووە بۆ گرفتەكانی ئاوی خورماتوو راستە كە  شیاوی خواردنەوە نیەو ئاوێكی پاك نیە، جگە لەوەش ئەم سەرچاوەیە كۆتایی پێدێت چەند ساڵێكی دیكە بەگوێرەی قسەی شارەزایانی ئاو، بۆیە دەبێت ئێمە رێگەی دیكە بەكاربێنین و كاری لەسەربكەین كەسەرچاوەیەكی دیكەی ئاو بۆ قەزاكە دابین بكەین، لەئێستاشدا بەرنامەیەكمان هەیە بۆ ئەوە، بەڵام بڕی تێچووەكەی زۆرەو لەبەرنامەماندایە كاری لەسەر بكەین». وتیشی: ،» داوامانكردووە هیچ نەبێ رێژەی پێویست كلۆر بۆ بەڕێوەبەرایەتی ئاوی قەزاكە دابین بكرێت بۆ پاکكردنەوەی ئاوەكە، كەئەمەش لەئاست پێویستدا نیە، بۆیە بەڵێ راستە ئاوەكە شیاوی خواردن نیە». پرۆژەی ئاوی خورماتوو لەساڵی هەشتاكان دروستكراوە لەكەركوكەوە دێت بۆ قەزاكە، ئاوەكە لەبەنداوی دوكانەوە دێت، پێشتر سەرچاوەی ئاوی قەزاكە بیر بووە. مەلا كەریم دەڵێت: لەئێستادا بیر لەوە كراوەتەوە بەشێوەیەكی پێشكەوتوو پرۆژەیەكی فران ئاوی پاك لەتازەخورماتووەوە دروستبكرێت و رابكێشرێت بۆ خورماتوو، بەڵام پێویستی بەبودجەیەكی زۆرەو بەهیواین لەئایندەدا كاری لەسەربكرێت.