ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

رەزا مەنوچەهری نەخشەی شاخ و ڕووبارەكان، دەریا و دەشتەكان، كانزاكان، كێڵگەكانی نەوت، هێڵەكانی گواستنەوە لە ئاسمان و زەوی و دەریا، نەخشەی سەربازی، نەخشەی كەش و هەوا، نەخشەی گڕكانەكان و بومەلەرزەكان و شوێنەكانیان لەسەر زەوی تا ئاستێكی ڕوون و بەرچاو دیاریكراون. لەبارەیانەوە سەدان لێكۆڵینەوەی زانستی ئەنجامدراون و سەدان ناوەند لە كاردان بۆ توێژینەوەی بەردەوام و سەدان كتێب و رێنمایی جۆراوجۆریان لەبارەیانەوە بڵاوكردوەتەوە. هیچ وڵات و دەوڵەتێك نییە بە ئەندازەی پێویست پسپۆڕ و لێكۆڵەری لەو بوارانەدا نەبێت، یان ئاگاداری ئەو بوارانە نەبێت، بۆیە هەموو دەوڵەت و دەسەڵاتێكی سیاسی ئەوە دەزانێت، كە لە چ جوگرافیایەكدا سیاسەت دەكات و دەبێت چ جۆرە رێوشوێنێك بەرامبەر تایبەتمەندییە سروشتییەكانی جوگرافیاكەی ژێر دەسەڵاتی بگرێتە بەر. لە كاتی رووداوە سروشتییەكان دا رووی راستەقینەی دەسەڵاتەكان، پلانەكانیان، چۆنیەتیی مامەڵەكردنیان لەگەڵ گەلەكەیان، چۆنیەتیی مامەڵەكردنیان لەگەڵ سروشت و ژینگە، چۆنیەتیی دڵسۆزی و مرۆیی بوون و مرۆیی نەبوونیان دەردەكەوێت. رووداوە سروشتییەكان هەر هەبوون و هەر دەشبن، پێش  دروستبوونی مرۆڤ، یان هاتنی مرۆڤ بۆ سەر ئەم زەوییە بوومەلەرزە، لافاو، وشكەساڵی و ... هەبووە، بۆیە مرۆڤ هەزاران ساڵە ئاشنایە بە ڕووداوە سروشتییەكان، هۆكار، شوێنەكانیان و تایبەتمەندییەكانیان. سروشت یەكەیەكی زیندووە و بەردەوام لە جوڵەدایە، لەم نمونەیەدا پلێتە جۆراجۆرەكان كاتێك بەهۆی جوڵەكانیانە لە قوڵایی ژێر زەویدا لە یەك دەدەن بوومەلەرزە روودەدات، شوێنی پلێتەكان و شوێنی بەریەككەوتنیان و شوێنی روودانی بوومەلەرزەش دیاریكراوە، بەڵام جگە لە جوڵەی پلێتەكان دەستكارییە زۆرەكانی مرۆڤ لە سروشتدا بووەتە هۆی ئەوە، كە جوڵەی پلێتەكان خێراتر بكرێن، یان بەهۆی دەستكاریی لە رادەبەدەری مرۆڤ لەسەر هێڵەكانی بوومەلەررزە و درووستكردنی پەستانێكی زۆر لەسەر هێڵەكانی بوومەلەرزە، روودانی بوومەلەرزە زیاتر و زیانبارتر بكرێت.   بوومەلەرزەكانی باكووری كوردستان و توركیا بوومەلەرزەكەی ٦ی شوباتی ٢٠٢٣، كە ناوەندەكەی ناوچەی بازارجخی پارێزگای مەرەش (مەرعەش) باكووری كوردستان بوو و گوڕەكەی ٧.٨ پلە بە پێوەری رێختەر بوو، دیسانەوە دەیان باس و پرسیار و هەڵوەستەكردنی هێنایەوە پێش. توركیا جوگرافیای بەریككەوتەوتنی سێ پلێتی عەرەبی و ئۆراسیا و ئەفریقییە، لەو جوگرافیایەدا بە درێژایی مێژوو بوومەلەرزە ڕوویداوە. لەو كاتەوە مرۆڤ ڕووداوەكانی تۆمار كردووە و باسی شەڕ و رووداوە سروشتییەكانی كردوە باسی لە ڕوودانی بوومەلەرزە و زیانەكانی كردووە، بۆ نمونە لە ساڵی ١٢٦٨زاینی لە شوێنێكی نزیك لە شوێنی بوومەلەرزەكەی بازارجحی مەرەش، واتە لە باكووری ئەدەنە و لە كاتی  دەسەڵاتی پاشایی كیلیكیەدا بوومەلەرزەیەك روویداوە و ٦٠ هەزار كەسی كوشتووە. لە ساڵی ١٦٦٨ی زاین دا لە ناوچەی سامسۆن و لە باكووری شوێنی بومەلەرزەكەی ١٦ ڕۆژ لەوە پێش دا، روویداوە و نزیكەی ١٠ هەزار كەسی كوشتووە و پاشلەرزەكانیشی تاوەكو ٦ مانگ بەردەوام بوون. لە ساڵی ١٩٠٠یشەوە تاوەكو ئێستا نزیكەی ٧٠ بوومەلەرزەی گەورە، كە پێوەرەكەیان لە نزیك ٦ پلە بە پێوەری رێختەر بۆ ٧.٨ پلە بە پێوەری رێختەر  بوون و لە توركیا روویانداوە، یانی بە زمانێكی تر لە ماوەی ١٢٣ ساڵی رابردوودا هەر ساڵێك و ٧ مانگ بوومەلەرزەیەكی زیانبەخش لە توركیا روویداوە. ئەوەش بەو مانایە دێت، كە دەسەڵات لە توركیا بە باشی لەوە ئاگادارە، كە ئەگەری ئەوە هەیە هەموو ساتێك بوومەلەرزەیەكی گەورە لە توركیا رووبدات. لە توركیا و لە زانكۆكانیشدا چەند ناوەندێكی بوومەلەرزەی ناسی لەكاردان و توێژینەوەی باشیشیان لەبارەی بوومەلەرزەكان و چۆنیەتیی كەمكردنەوەی زیانەكانیان كردووە. لە ١٧ی ئابی ١٩٩٩دا لە ئیزمیتی توركیا بوومەلەرزەیەك بە گوڕی ٧.٦ پلە ڕوویدا و نزیكەی ١٨ هەزار كەس گیانیان لەدەستدا. دوای نزیكەی چوار مانگ و لە ١٢ی نۆڤەمبەری ١٩٩دا بوومەلەرزەیەكی تر بە گوڕی ٧.٢ پلە لە پارێزگای دوزجە ڕوویدا و لەوەشدا نزیكەی هەزار كەسی تر گیانیان لە دەستدا. لەو كاتەوە دەوڵەتی توركیا باجێكی خستووەتە ئەستۆی هاوڵاتییەكانی بە ناوی باجی ڕووبەڕووبوونەوەی بوومەلەرزە و رووداوە سروشتییەكان. ئەوە بە چاوكردن لە هەندێك وڵات كرا بۆ ئەوەی بیناسازی لە توركیا بگەیەنرێتە ئاستێك، كە لە كاتی روودانی بوومەلەرزەدا بیناكان بەرگە بگرن و زیانیان كەمتر پێ بگات و هاووڵاتییان پارێزراو بن. گەرچی هاوڵاتیان باجیان بۆ ئەو یاسایە داوە، بەڵام بۆ نمونە وەك ئەوەی لە وڵاتی ژاپۆن كراوە لە توركیا نەكراوە و بە كردەوە زیانە زۆرە مادی و مرۆییەكانی بوومەلەرزە بەردەوامن. لە دوای ئەوەی ئاكەپە بە سەرۆكایەتیی ئەردۆغان دەسەڵاتی لە توركیا گرتە دەست بەڵێنی ئاوەدانی، بیناسازی، بەنداو درووستكردن، چاككردنی ڕیگاوبان و كەمكردنەوەی زیانی ڕووداوە سروشتییەكان و ژمارەیەك بەڵینی تری سیاسی و ئاشتیخوازانە و ئارامیی بە خەڵكی توركیا دا و هیچیشی نەبردە سەر، دەسەڵاتی ئەردۆغان بە خێرایی باجی دەسەند و كاری دەكرد و كۆمپانیا لەسەر كۆمپانیا و پرۆژە لەسەر پرۆژە بە پەلەپەلییەكی زۆرەوە درووست دەكرد. بینای نهۆمی نەرم لە توركیا و بینای مێهر لە ئێران  یەكێك لە كارەكانی ئەردۆغان ئەوە بوو، كە بە پرۆژە یاسایەك شێوازی بیناسازیی باڵەخانەكانی لە توركیا گۆڕی و بە یاسایەك رێگای بە دروستكردنی نهۆمی نەرم لە باڵەخانەكاندا دا. نهۆمی نەرم لە یەكێك لە نهۆمەكانی خوارەوەی باڵەخانەكان دا و بە لابردنی بەشێك لە پایەكان و كەمكردنەوەی دیوارەكانی ناوەوە بە رووبەر گەورە بۆ كاری بازرگانی، براند، پارك و شوێنی وەرزش تەرخانە دەكرێت و دواتر نهۆمەكانی تری لەسەر دروست دەكرێت، بەڵام شارەزایانی ئەو بوارە دەڵێن، نهۆمی نەرم ٧٠ بۆ ٨٠ توانای بەرگەگرتنی لە نهۆمەكانی تر كەمترە، بۆیە لە بوومەلەرزەكەی مەرەش دا، زۆربەی هەرە زۆری رووخان و زیانەكان بەهۆی نهۆمی نەرمی ئەردۆغانەوە بوون و وەك لە سەدان وێنە و ڤیدیۆدا دەبینرێت، بەشێكی زۆری بیناكان بەسەر نهۆمێكدا ڕووخاون، یان نهۆمەكانی خوارەوە بە تەواوی رووخاون و نهۆمەكانی سەرەوە نەڕووخاون و لاربوونەتەوە. ئەم هۆكارە سیاسی و ئابووری و هەڵپەیە بۆ خۆدەوڵەمەندكردن بەهۆی دروستكردنی شوێنی بازرگانی لە ناو نهۆمی باڵەخانەكاندا هۆكاری سەرەكی بوون بۆ بەرزبوونەوەی ئاست و قەبارەی زیانە مرۆیی و مادییەكان بەم ڕادەیەی ئێستا. كاتێكیش لە ١٢ی ئۆكتەبەری ٢٠١٧دا بومەلەرزەیەك بە گۆڕی ٧.٢ پلەی رێختەر لە ئەزگەڵەی نزیك كرماشان ڕوویدا، ڕووی ڕاستی پرۆژەیەكی بیناسازی لە ئێران ئاشكرا بوو، كە بە بڕیاری مەحمود ئەحمەدی نەژاد سەرۆك كۆماری ئەو كاتی ئێران دروستكرا و ناونرا پرۆژەی مەسكەن مێهر، ئەو پرۆژەیە بریتی بوو لە دروستكردنی خانوی هەرزان بۆ خەڵكی كەمدەرامەت و ئەحمەدی نەژادیش وەك ئەردۆغان زۆر شانازیی بە پرۆژەكەیەوە دەكرد، بەڵام ئەوەی لەو بوومەلەرزەیەدا زۆرترین زیانی بە هاووڵاتییان گەیاند، پرۆژەی مەسكەن مێهر بوو، نەك تەنها ڕوودانی بوومەلەرزەكە. هۆكاری مرۆیی روودانی بومەلەرزەكان كاتێك لەسەر رووی زەوی و لەسەر هێڵی بوومەلەرزە و شوێنی بە یەكدادانی پلێتەكانی ژێر زەویدا، دەستكاریكردنێكی گەورە، یان پرۆژەیەكی گەورە دروست بكرێت، ئەو دەستكاریكردن و پرۆژەیە دەبێتە هۆی دروستبوونی كاریگەری لەسەر جوڵەی پلێتەكان.  لێرەدا بۆ نمونە پرۆژەی گاپ، كە لەلایەن دەسەڵاتدارانی توركیاوە لە پاڵ ئامانجی پێشخستنی كشتوكاڵ، بازرگانی و پرۆژەكانی كارۆئاویدا، ئامانجێكی گەورەتریان هەیە، كە ئەویش ئامانجی گوشاری سیاسی بەرامبەر بە دراوسێكانی، دەستبەسەرداگرتنی سەرچاوەكانی ئاو، بەكارهێنانی ئاو لە بەرامبەر نەوت و گۆڕینی باری دیموگرافیا و شێواندنی مێژووی كوردستانە. گەرچی دەوڵەتی توركیا دەڵێت، ئەو پرۆژەیە بۆ باشتركردنی ژیانی خەڵكی كوردی ناوچەكەیە، بەڵام هیچ كاریگەرییەكی لەسەر باشتركردنی ژیانی خەڵكی كورد لەو ناوچەیەدا نەبووە. ئەم پرۆژەیە دەكەوێتە سەر هێڵی بوومەلەرزە و شوێنی بەریەككەوتنی پلێتەكان. پرۆژەكە بە گشتی لە ٢٢ بەنداوی گەورە لە ٩ پارێزگادا پێكدێت، كە ئەو ٩ پارێزگایە لە ناو ئەو ١٢ پارێزگایەدان، كە بوومەلەرزەكەی ٦ی شوباتی ئەمساڵ تیایاندا ڕوویداوە. گەورەترین بەنداوی ئەو پرۆژەیە بەنداوی ئەتاتوركە، كە ٦٠ ملیار مەتر سێ جا ئاو دەگرێت و ١٠ هێندەی بەنداوی دوكان گەورەیە و دەكەوێتە ١٠٦ كیلۆمەتری چەقی بومەلەرزەكەی بازارحجی مەرەش. بەنداوەكە لە ساڵی ١٩٩٢ەوە تەواو بووە و پڕكراوە لە ئاو، كێشی هەر مەتر سێجا ئاو یەك تۆنە و بەوەش ٦٠ ملیار مەتر سێجا ئاوی بەنداوەكە بەرامبەر بە ٦٠ ملیار تۆن قورسایی. واتە ٣٠ ساڵە بەهۆی گلدانەوەی ئەو ئاوە زۆرەوە پەستانێك بە قورسایی ٦٠ ملیار تۆن خراوەتە سەر پلێت و هێڵی بوومەلەرزە لەو ناوچەیە، ئەو قورسایەیە زۆرە بە یەكێك لە هۆكارە مرۆییەكانی بوومەلەزرەكە دەزانرێت. ئەگەر قورسایی بەنداوەكانی تری پرۆژەی گاپ بۆ سەر هێڵی بوومەلەرزە لەو  ناوچەیەدا بەو قورسایی ئاوی بەنداوی ئەتاتورك (بەشێك لەلایەنگرانی ئەردۆغان لە ناوخۆیاندا و لە هەندێك لە وتە و پۆستەكانیاندا پێی دەڵێن، بەنداوی ئەردۆغان) زیاد بكرێت، ئەوە ڕوون دەبێتەوە، كە ئامانجی سیاسی و دەستوەردانی مرۆڤ بەو ڕادە زۆرە لە سروشت دەبێتە هۆی خێراتركردنی ڕووداوە سروشتییەكان.   بە دەمەوە نەچوون، جیاكاری و نادادی لە دابەشكردنی هاوكارییەكان دا یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی دەوڵەتە داگیركەرەكان و دیكتاتۆرەكان و مەزهەبەییەكان ئەوەیە خەڵكی ناوچە داگیركراوەكان و زۆربەی خەڵكی وڵاتەكەیان بە هاووڵاتیی خۆیان نازانن و لە كات و بۆنە جۆراجۆرەكاندا جیاكارییان لەگەڵ دەكەن و زۆر بێباكانە و خاو بە دەمیانەوە دەچن و لە دابەشكردن و گەیاندنی هاوكارییەكاندا جیاكارییەكی گەورە دەكەن. دەوڵەتی توركیا لە بومەلەرزە ٧.١ پلەیەكەی ٢٣ی ئۆكتۆبەری ساڵی ٢٠١١ی وان دا بۆ ماوەی ٣ رۆژ رێگای بە تیمە نێودەوڵەتییەكان نەدا بچنە وان و فریای خەڵكی بومەلەرزە لێدراو بكەون. بەرپرسانی ئەو كاتی دەوڵەتی توركیا ڕایانگەیاند، هۆكاری رێگریكردن لە تیمە نێودەوڵەتییەكان ئەوە بووە، كە توانای بە دەمەوە چوونی دەوڵەت تاقی بكەنەوە، واتە لەسەر تەرمی هاووڵاتییانی كورد توانای دەوڵەتیان تاقی كردووەتەوە. كاتێكیش هاوكارییەكان گەیشتنە وان لە ناو هاوكارییەكاندا ژمارەیەكی زۆر پەڕۆ و هێمای فاشیستەكانیش تورك و جنێو و سوكایەتی بۆ بوومەلەرزە لێدراوەكان نێردرا و تەنانەت لە تەلەفزیۆنەوە بە ئاشكرا چەند كەسێك وتیان، ئەوان هەموویان تیرۆریستن و با لەوە خراپتریان بەسەر بێت. ئەم ڕەفتارە فاشیستیانەیە لە چەند كات و ڕووداوی تردا دووبارەبوونەتەوە، بۆیە خەڵك لە هەر ڕووداوێكدا متمانەی زیاتری بەرامبەر بە دەوڵەت لەق دەبێت. لە بوومەلەرزەكەی ساڵی ٢٠١٧ی كرماشان لە ئێراندا، بەشێك لە چالاكوانانەكان باسیان لەوە دەكرد، دەزگا فەرمییەكانی دابەشكردنی هاوكارییان لە ناوچە شیعەنشینەكان زیاتر و خێراتر بووە بەراورد بە ناوچە سونەنشین و یارسان نشینەكانی كرماشان، یانی ئەوانیش جیاكاریی مەزهەبییان لەگەڵ كورد لە كرماشاندا كردووە. دەوڵەتی توركیا لە بومەلەرزەكەی ٦ی شوباتی ئەمساڵ دا بەردەوام بوو لە شێوازی جیاكاریكردنی خۆی لە مامەڵەكردن و بەدەمەوە نەچوونی هاووڵاتییانی ناوچە بوومەلەرزە لێدراوەكان. تاوەكو نزیكەی سێ رۆژ كارێكی ئەوتۆ و گرنگ نەكرا. لەو سێ ڕۆژەی یەكەم دا خەڵك، چالاكوانان، ڕێكخراوەكان، رێكخستنی حیزبەكان و ئۆپۆزسیۆن لە ریزی پێشەوەی هەڵمەتەكان بوون بۆ ڕزگاركردنی هاووڵاتییان و گەیاندنی هاوكارییەكان. ڕۆڵی هەدەپە و گەنجانی كورد زۆر گرنگ و كاریگەر بوو، كە تا ئێستاش بەدرەوامە، بەڵام دەوڵەت بە ڕاگەیاندنی باری نائاسایی دەستیكردووە بە رێگریكردن لە هاوكارییە مەدەنی و جەماوەری و خۆڕسكەكان. پۆلیس و سوپا و جەندرمە ناوچەكانیان دراوەتە دەست و بەپێی یاسای باری نائاسایی مامەڵە دەكەن و دەزگای ئافادیش جگە لەوەی لاوازەی خۆی سەلماند، لە دابەشكردنی هاوكارییەكاندا جیاكارییەكی زۆریش دەكات.   كوردانی عەلەوی و پرۆسەی سڕینەوە ناوچەكانی بازارجخ و ئەلبیستان لە پارێزگای مەرەش، كە چەقی بومەلەرزەكەن، ناوچەی كوردی زازا و عەلەوین، قەڵایەكی هەدەپە و بزووتنەوەی كوردی باكووری كوردستانن، تێكۆشەری وەك بەسیمە كۆنجا-یان هەیە. كۆمەڵكوژییە گەورەكەی كوردانی عەلەوی لە  ساڵی ١٩٨٧ لە مەرەش هێشتا لە یاد و بیری كورداندایە، كە توركە فاشیست و سونەكان بە پشتیوانیی دەوڵەت و سوپا سەدان كەسیان لێ كۆمەڵكوژكردن و سەدان خانوو و دوكانیان تاڵان كردن و ئاگریان تێبەردان و هەوڵیان دا شاری مەرەش لە كوردی عەلەوی پاكتاو بكەن و بۆ ئەوەش زۆربەیان ناچاری كۆچبەری كردن. جگە لەوەش لە پرۆژەی چاكسازییەكانی رۆژهەڵات لە ساڵانی ١٩٣٠ تاوەكو ١٩٥٠ كوردانی ناوچەكە و كوردانی عەلەوی كرانە ئامانج و هەوڵیان دا ناوچەی رووباری فورات بە تایبەتی رۆژئاوای فورات لە كوردی عەلەوی پاكتاو بكەن. هەروەها بە پرۆژەی گاپ هەڵێكی تریان دا، كورد و عەلەوی لە ناوچەكە دەر بكەن. كورد لە باكووری كوردستان بە وردی لە هۆكاری مامەڵەی دەوڵەتی توركیا بەرامبەر بە ناوچە جۆراجۆرەكان تێدەگات. بۆیە خێرا هەڵمەتی هاوكارییان بۆ ئەو ناوچانە ڕاگەیاند و هەدەپە و گەنجان و ڕێكخراوەكان بە دەم خەڵكی ناوچەكەوە چوون و جەمخانەكان، كە شوێنی ستایش و پیرۆزی عەلەویەكانن بوونە لانەی حەوانەوە و دابەشكردنی خۆراك و هاوكاری بەسەر هاووڵاتییاندا. یەكێك لە هۆكارەكانی ژێرەوەی بڕیاری باری نائاسایی ئەوەیە، كە دەوڵەت دەیەوێت رێگری لەو یەكگرتن و یەكڕیزییە بكات. خاڵێكی سەیریش ئەوەیە، دەوڵەت لە بریی بە دەمەوە چوونی بەپەلە، خێرا دەستی بە گواستنەوە و دوورخستنەوەی هاووڵاتییان لە ناوچەكانیان كرد، وەك ئەوەی دەوڵەت پەلەی بێت لەوەدا، كە ناوچەكە چۆڵ بكرێت لە مرۆڤ و بە پاساوی جۆراجۆر خەڵكەكە لە زێد و نیشتمانی خۆیان دوور بخەنەوە، خەڵك بەهۆی سیاسەتەكانی دەوڵەتی توركیاوە لەو بڕوایەدایە، ئەمكارەی دەوڵەت بەشێكە لە پرۆسەی پاكتاوكردن و سڕینەوەی كورد و عەلەوی لە ناوچەكە. ئەمەش نیگەرانیی دروستكردووە و لایەنە كوردیەكان و عەلەوییەكان داوایان لە خەڵك كردووە ناوچەكانیان چۆل نەكەن، یان بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانیان. شاردنەوەی زیانەكان سەرباری ئەوەی بومەلەرزەكە ١٢ پارێزگای گرتووەتەوە و ٢٢ ملیۆن كەس لێی زیانمەند بوون و دەوڵەتی توركیا خۆی ڕووداوەكەی بە ڕووداوی پلە چوار ناساند و  باسیش لەوە دەكەن، كە ئەوەی ڕوویداوە كارەساتی سەدەیە و ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانیش ئاستی كارەساتەكەی بۆ پلەی سێ بەرزكردوەتەوە و قەبارەی زیانەكان بە زیاتر لە ١٠٠ ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت و لە ناوچەكە بۆ ماوەی ٦ مانگ باری نائاسایی ڕاگەیاندراوە، بەڵام تا ئێستا دەوڵەتی توركیا لە بری شەفافیەت و بڵاوكردنەوەی ئامارێكی ڕوون و وردەكارانە، هەوڵی شاردنەوەی ئامارەكان بە تایبەتی زیانە مرۆیەكان دەدات. دەمیرتاش لە زیندانەوە بەپێی ئاشنایەتیی بە چڕیی دانیشتوانی ناوچەكە و زانیاری بە دەستگەیشتوو لە پارێزەرەكانیەوە ڕایگەیاند، دەبێت ١٠٠ هەزار كەس گیانیان لە دەست دابێت، هەندێك سەرچاوەی تریش باس لەوە دەكەن، زیاتر لە ٢٠٠ هەزار كەس گیانیان لە دەستداوە و دەیان هەزار كەسی تریش هێشتا لە ژێر داروپەردووەكاندان. بەپێی ئەوەی تا ئێستا دیارە، ڕەنگە دەوڵەتی توركیا بۆ شاردنەوە شكستەكانی خۆی، بیەوێت ئامارەكانی زیانی بومەلەرزەكە وەك ئامارەكانی شەڕی ٤٠ ساڵە لە باكووری كوردستان بشارێتەوە، چونكە لەو شەڕەدا نزیكەی ٣٠٠ هەزار كەس كوژراون و نزیكەی ٣ ملیۆن كەس ئاوارە بوون و دەوڵەتی توركیا ٦ تریلۆن دۆلاری بۆ شەڕی دژ بە كورد خەرج كردووە، بەڵام خۆی باس لە كوژرانی ٤٠ هەزار كەس لەو شەڕەدا دەكات. گومان لەوەدا نییە، ئامارەكانی زیانی بومەلەرزەكە زۆر زۆر زیاترن لەوەی كە دەوڵەتی ئەنقەرە باسی دەكات. دزی و تاڵانی گروپەكانی سەر بە دەوڵەتی توركیا دەوڵەتی توركیا جارێكیتر سەلماندی، كە دەوڵەتی ئۆپراسیۆن، بۆردومان، لەشكركێشی و داگیركارییە نەك دەوڵەتی فریاگوزار و فریادڕەسی هاووڵاتییەكانی. بە خێرایی باری نائاسایی ڕاگەیاند و رێگریی لە كاری فریاكەوتنی گەنجان و هەدەپەش كرد، هێزی بۆ رێگریكردن لە كارە فریاگوازرییەكان بڵاوەپێكردووە، ئەو هێزە كۆنتێنەر و كانێكس و گەرمەكەرەوەیان بە هاوڵاتییان نەگەیاند، تاوەكو خەڵكێكی زۆر لە ژێر داروپەردووەكاندا لەسەرمادا ڕەقبوونەوە. جگە لەوەی باس لە زیان گەیشتن بە دیواری بەشێك لە بەنداوەكان دەكرێت، بەڵام دەسەڵاتدارانی ئەنقەرە ئەوە ڕەتدەكەنەوە، بەڵام هاوكات بەپێچەوانەی ساڵانی ترەوە ئاوی بەنداوەكان هێدی هێدی بەردەدەنەوە. ژمارەیەك رووداوی ئاگركەوتنەوە لە بەندەرەكاندا بە تایبەتی ئەسكەندەروون ڕوویدا، بەڵام هۆكارەكەی و زیانەكانی روون نەكرایەوە و رووماڵی میدیاییان قەدەغە كرا. جگە لەوانەش كاتێك خەڵك هاوكاریی پێنەدەگەیشت و بە دوای پارویەك نان و هۆیەكی گەرمەكەرەوەدا دەگەڕان بۆ ڕزگاركردنی خۆیان و منداڵەكانیان، هێزە ئەمنییەكان بە پاساوی دزیكردن دەستیانكرد بە دەستگیركردنی هەندێك لە هاووڵاتییانی برسی و لێقەوماو، بەڵام رێگایان بۆ ژمارەیەك گروپی تاڵانچیی سەر بە دەوڵەت كردوەتەوە، كە هاوكات لەگەڵ هەڵدانەوەی داروپەردووەكاندا زێڕ و خشڵ و كەلوپەلی گرانبەهای هاوڵاتییان و ماڵە ڕووخاوەكان بدزن، تاڵانكارییەكی گەورەی بە بەرنامە لەناوچەكە هەیە، كاتێك هاووڵاتییان و خاوەن ماڵەكان لە دژی ئەو تاڵانییەی دەوڵەت دەوەستنەوە، هێزە ئەمنیەكان بەرەنگاری خەڵك دەبنەوە و ئەشكەنجەیان دەدەن و لە دادگاش بڕیاری زیندانیكردنیان بۆ دەردەكات.

هاوڵاتی هێشتا گەڕی نوێی گفتوگۆكانی نێوان هەرێم و بەغداد كۆتایی نەهاتبوو، راپۆرتێكی رۆژنامەی (سەباح)ی نیمچە فەرمی حكومەتی عێراق خەریكبوو جارێكی دیكە گڕ لەپەیوەندییەكانی بەغداو هەولێر بەربدات و ناكۆكییەكانی نێوانیان زیندووبكاتەوە ئەگەر لێدوان و ڕەتكردنەوەی هەردوولایەن نەبووایە لەسەر بابەتەكە. رۆژنامەی (سەباح) كە سەر بەتۆڕی میدیای عێراقە و بارەگاكەی لەبەغدایە رۆژی شەممە 18-2-2023، بابەتێكی بڵاوكردەوە كە تیایدا باسی لە ئەنجامدانی راپرسییەك كردبوو لەبارەی بارودۆخی هەرێمی كوردستان و دەڵێت: «بەهۆی ناكۆكییەكانی هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار، لە راپرسییەكیدا كە سەنتەرێكی ئەكادیمی بۆ راپرسی و شیكردنەوە ئەنجامیداوە خەڵكی هەرێمی كوردستان بێ هیوابوونی خۆیان لە دەسەڵاتی سیاسی هەرێمی كورستان راگەیاندووە و خوازیاری گەڕانەوەن بۆ سەر بەغدا.» هەرزوو راپۆرتەكەی رۆژنامەی سەباح حكومەتی هەرێمی هێنایە سەرخەت و وەڵامێكی توندی رۆژنامەكەی دایەوەو و رایگەیاند: هەرێمی كوردستان خاوەن قەوارەیەكی یاسایی و دەستوورییە و بەرهەمی خوێنی هەزاران شەهید و خۆڕاگری پێشمەرگە قارەمانەكانە و هیچ دەسەڵاتێك توانای هەڵوەشاندنەوەی هەرێمی كوردستانی نییە بە نووسینی رۆژنامەیەكی مایەپووچ هەڵناوەشێتەوە، كە پارەیەكی زۆری لێ خەرجدەكرێ و كەسیش هەر نازانێ ماوە یان داخراوە. حكومەتی هەرێم ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: ئەم سەنتەر و بەناو راپرسییەی رۆژنامەكە پشتی پێبەستووە، هیچ بنەمایەكی زانستی نییە و دوورە لە راستییەوە، ئەگەر بەڕاستیش رۆژنامەی (سەباح ) و ئەوانەی لە پشتییەوەن، باوەڕیان بە راپرسییە، لە 25ـی سێپتەمبەری 2017 ، زۆرینەی هەرە زۆری خەڵكی كوردستان، لە گەورەترین راپرسی و ریفراندۆمی جەماوەری و دەنگدانێكی ئازاد دا، قسەی خۆیان كرد و دەنگیان بۆ جیابوونەوە دا، بەڵام دەسەڵاتدارانی ئەوكاتی بەغدا، بە هێرشی سەربازی و بەكارهێنانی سوپا لە دژی خەڵكی كوردستان و گەمارۆدان وەڵامی ریفراندۆم و رای خەڵكیان دایەوە. توڕەبوونەكەی حكومەتی هەرێم وەهای لەحكومەتی عێراق كرد بێتە دەنگ و وتەبێژی حكومەتی عێراق رایگەیاند: ئەو بابەتەی لە رۆژنامەی (سەباح)ی عێراقی بڵاوكراوەتەوە، رای كەسی خۆیانە و گوزارشت لە بۆچوونی فەرمی حكومەتی عێراق ناكات. باسم عەوادی وتەبێژی حكومەتی عێراق وتی: دەستوور دەوڵەتی ئیتیحادی عێراقی پێكهێناوە، شێوازی پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و حكومەتی ئیتیحای داڕشتووە، ئەمە یەكێكە لە دەستكەوتەكانی عێراقی نوێ ئەوەشی خستووەتەڕوو، بەغدا پشتگیری لە قەوارەی هەرێمی كوردستان دەكات، كە بە پێی دەستوور‌، خاوەنی حكومەتێكی هەڵبژێردراوی شەرعییە. لەلایەن خۆشیەوە تۆڕی میدیای عێراقی كە خاوەندارێتی رۆژنامەكە دەكات داوای لێكۆڵینەوەی بەپەلەی كرد لەو راپۆتی رۆژنامەكە و رایگەیاند: «ئێمە ئەو لێدوانەی بەشی راگەیاندن و زانیاریمان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان بینیوە، كە لە چوارچێوەی وەڵامدانەوەی یەكێك لەو راپۆرتانەی بڵاوكراوەتەوە». ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە:» جەخت لەسەر ئەوە دەكەینەوە، هەر زیانگەیاندنێك بە مافە دەستوورییەكانی دامەزراوە و قەوارە یاساییەكان، بە هەرێمی كوردستانیشەوە، رەتدەكەیەنەوە». دواتر ئەحمەد عەبدولحسێن بەڕێوەبەری بەشی نووسین لە رۆژنامەی سەباحی عێراقی رایگەیاند، ئەو راپرسییەی لەبارەی رای خەڵكی هەرێمی كوردستان بۆ گەڕاندنەوە بۆ سەر بەغداد بڵاویانكردووەتەوە خۆیان نەیانكردووە، بەڵكو لە سەنتەرێكی ئەكادیمی وەریانگرتووە و دەڵیت: «ئەگەر بڵاوكردنەوەی ئەو راپرسییە گەلی كوردی دڵتەنگكردووە، داوای لێبووردنیان لێ دەكەین.» دوابەدوای ئەو كاردانانەوەش رۆژنامەكە لە ئەرشیفی ئەلیكترۆنی خۆیدا راپۆرتەكەی سڕیوەتەوەو دەستكاریی لاپەڕە 3ی رۆژنامەكەی كردووە. ئەو راپرسییەی كە رۆژنامە عێراقییەكە بڵاویكردۆتەوە هی كۆمپانیای شیكارە بۆ تۆیژینەوەو راپرسی كە لەساڵی 2010ەوە دامەزراوەو بارەگاكەی لەشاری هەولێرە. لەروونكردنەوەكەیەكیشدا كۆمپانیاكە دەڵێت: كۆمپانیاكەیان ١٠٠% ئەهلییە و لەلایەن (موراد حەكیم، رابەر تەڵعەت و مەهدی حەسەن)ەوە خاوەندارێتی دەكرێت و ساڵانە باج دەداتە فەرمانگەی باج و دەرامەتی حكومەتی هەرێم، ئاماژە بەوەشدەكات: لە ماوەی كاركردنیدا ژمارەیەكی زۆر پرۆژەی راپرسی و توێژینەوەی بۆ ناوەندە جیهانی و ناوخۆییەكان ئەنجامداوە، دوا راپرسیش كە مشتومڕێكی لە شەقامدا دروست كردووە لەسەر بنەمایەكی زانستی ئەنجامدراوە و هیچ بەرژەوەندی شەخسی و سیاسی تێدا نەبووە. ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە: بەداخەوە راپرسییەكە وەكو گشت ناخوێندرێتەوە بەڵكو تەنیا ئاماژە بە بەشێكی زۆر بچووكی دەكرێت و بەلارێدا دەبرێت، پێمانناخۆشە بۆ مەرامی سیاسی و حزبی بەكاربێت و رێگەش نادەین بدرێینە پاڵ هیچ لایەن و كەسایەتییەكی ناوخۆیی یان بیانی و ئەگەر پێویستیشی كرد بۆ پاراستنی ناوبانگی پیشەیی خومان پەنا بۆ دادگاكان دەبەین. ئەم گرفتە میدیاییەی لەنێوان بەغداد و هەولێر كە ئان و ساتەكەی لەكاتێكی زۆر هەستیاردا بوو ئەویش بەو پێیەی گفتوگۆكانی بەغدا و هەولێر لەسەر بابەتەكانی بودجە و یاسای نەوت و غاز زۆر بەگەرمی بەڕێوەدەچێت و بەپێی لێدوانەكانی هەردوولا بێت هیوایەك هەیە بۆ گەیشتن بەڕێككەوتن. دوای گەڕانەوەی دووبارەی شاندی هەرێمی كوردستان بۆ بەغداد لەسەرەتای ئەم هەفتەیەدا، هەردوو لایەنی حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بڕیاریاندا لیژنەیەكی هاوبەش پێكبهێنن بۆ ئامادەكردن و دارشتنی پڕۆژەیاسای نەوت و گازی فیدراڵی.  بەپێی راگەیێندراوێك رۆژی یەكشەممە 19ی شوباتی 2023، شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بەغدا لەگەڵ شاندی وەزارەتی نەوتی عێراق كۆبووەوە و بڕیاردرا لیژنەیەكی هاوبەش پێكبهێنرێت بۆ ئامادەكردن و داڕشتنی پڕۆژەیاسای نەوت و گازی فیدراڵی. هاوكات محەممەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش رایگەیاندووە تا كۆتایی ئەمساڵ یاسای نەوت و غاز لەپەرلەمانی عێراق دەردەچێت. لەبارەی سەرهەڵدانی جیاوازی و ناكۆكیش لەنێوان پارتی و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیشدا، ڕۆژنامەی ئەلعەرەبی، چاپی لەندەنی بڵاویكردۆتەوە مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیرانی هەرێم لە سەردانەكەیدا بۆ فەرەنسا،  داوای لە ئیمانوێڵ ماكرۆن سەرۆكی فەڕەنسا كردووە فشار بخاتە سەر بەغداد تا پابەندی ڕێكەوتنی پێكهێنانی حكومەت بن لەگەڵ كورد و ئەو بەڵێنانە جێبەجێ بكەن كە بەكورد دراوە. ڕۆژنامەكە باسی لەوەشكردووە: كە پارتی دیموكراتی كوردستان هەست بەوە دەكات لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی كودەتایان بەسەر ئەو ڕێككەوتنانە كردووە كە لە كاتی پێكهێنانی حكومەت لە نێوان كورد و چوارچێوەی هەماهەنگی ئەنجامدراون و ئێستا خواستی پابەندبوونییان پێوەی نییە، ئاماژەشی بەوەكردووە: پارتی دیموكرات و بارزانی كشانەوەیان لە حكومەتی سودانی وەك دوا كارت داناوەو ئەگەر حكومەتی سودانی پابەندی بەڵێنەكانی نەبێت دەست بۆ ئەو كارتە دەبەن و پێدەچێت ئەو  پەیامەیان بەماكرۆن گەیاندبێت.  

هێمن مەحمود مشتومڕەكان لەسەر تێپەڕاندنی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەعێراقدا تا دێت زیاتر دەبێت و وابڕیارە پەرلەمانی عێراق لەماوەكانی داهاتوودا گفتوگۆكانی لەبارەی هەمواركردنەوەی ئەو یاسایەوە دەستپێبكاتەوە، هاوپەیمانی چوارچێوەی هەماهەنگی-یش لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبوویەوەو باسیان لەتیپەڕاندنی چەند یاسایەك كرد، بەشێك لە سەركردە شیعەكانیش لەهەوڵی ئەوەدان بۆ بەشداریكردن لەهەمواری یاساكە قسە لەگەڵ رەوتی سەدر بكەن و ڕای ئەوان وەربگیرن لەهەمواركردنەكەدا، هاوكات چەند رێكخراو و كوتلەیەكی پەرلەمانیش بەنیازن بەرەیەك لەدژی تێپەڕاندنی یاساكە بكەنەوە، پەرلەمانتارێكیش بڕوای وایە ئەمساڵ هەڵبژاردنی پارێزگاكان ئەنجامنادرێت وەك ئەوەی حكومەت بانگەشەی بۆ دەكات. خوێندنەوەی یەكەمی پرۆژە یاسای هەمواركراوی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بەپێی سیستەمی (سانت لیگۆ) مشتومڕو لێكدانەوەی جیاوازی بەدوای خۆیدا هێناو بەشێوەیەكی گشتی لەناو ناوەندە یاسایی و پەرلەمانی و سیاسییەكاندا گەڕانەوە بۆ ئەو سیستەمە بە گەڕانەوە بۆ دواوە وەسفدەكرێت كە هەڵوەشاندنەوەی سیستمەكە  بە بەرهەمی خۆپیشاندانەكانی تشرین وەسفدەكرێت. خالید دەراجی سەرۆكی لیژنەی هەرێم و پارێزگاكان لە پەرلەمانی عێراق رایگەیاندووە: گەڕانەوە بۆ سیستەمی( سانت لیگۆ) وا دەكات جارێكی تر عێراقییەكان بەشداری هەڵبژاردنەكان نەكەن جا چی پارێزگاكان بێت یاخود هەڵبژاردنی پەرلەمان، هەربۆیە پێویستە سیستمی فرە بازنەیی پەیڕەوبكرێت بۆ ئەوەی زۆرترین كەس بەشداری بكەن، جەختیش لەوەدەكاتەوە خۆێندنەوەی یەكەمی یاساكە بەپێی سیستەمی (سانت لیگۆ) توڕەییەكی زۆری لەسەر ئاستی میللی و سیاسیدا درووستكردووە، باسیی  لەوەشكردووە هەندێك لایەن دەیانەوێت ئەم یاسایە بسەپێنن لەكاتێكدا شكستی لەساڵانی پێشووتردا بینراوە. لەماوەكانی رابوردوودا لیژنەی یاسایی پەرلەمانی عێراق دوایین سەرنج و تێبینییەكانی خۆی لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاكانی ژمارە 12ی ساڵی 2018 تەواوكرد و لیژنەكە رایگەیاندبوو بەنیازە ئیمزای پێویست كۆبكاتەوە بۆ ئەوەی 16 ماددەی یاساكە هەمواربكاتەوە بەجۆرێك كە هەردوو یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و پارێزگاكان پێكەوە بكاتە یەك یاسا. هەر بەپێی زانیارییەكان تاڕادەیەك هەمووان كۆكن لەسەر ئەوەی پێشنیارەكان بەجۆرێكبن كە هەر پارێزگایەك یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت و بەیاسای (سانت لیگۆ 1.9) بەڕێوەبچێت نەوەك (سانت لیگۆ 1.7) بەڵام تا ئێستا بڕیاری كۆتایی لەو بارەیەوە نەدراوە. بەپێی سیستەمی سانت لیگۆ 1.4 هاوپەیمانێتییە بچووكەكان فرسەتی زیاتریان بۆ بردنەوە هەیە، بەڵام لەعێراقدا سانت لیگۆی 1.9 پەیرەو دەكرێت كە ئەمەش وادەكات هاوپەیمانێتییە گەورەكان لەسەر حسابی كاندیدە سەربەخۆ و مەدەنییەكان و هاوپەیمانێتییە بچوك و تازە درووستكراوەكان دەنگی زیاتریان دەستبكەوێـت و لەبەرژەوەندییان بێت. هاوكات هاوپەیمانێتی چوارچێوەی هەماهەنگی بە ئامادەبوونی سەرۆكی فراكسیۆنەكانی پەرلەمانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی  و ژمارەیەك ئەندامی لیژنەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لەگەڵ محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبوویەوەو گرنگترین پڕۆژە یاساكان بەمەبەستی دەنگدان لەسەریان لە پەرلەمانی عێراق گفتوگۆیان لەسەر كراوە. لەلایەكی ترەوە سەركردەیەكی رەوتی سەدر بە رۆژنامەی (عەرەبی جەدید)ی وتووە سەركردەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی هەوڵیانداوە رای موقتەدا سەدر لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكان وەربگرن، ئەویش لەترسی كاردانەوە جەماوەرییەكان. ئەو سەركردە وتویەتی» چەند لایەنێكی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی لەنێویشیاندا (هادی عامری) و (ئەحمەد ئەسەدی) پەیوەندییان بەنوسینگەی موقتەدا سەدرەوە لەنەجەف كردووە تاوەكو گفتوگۆ لەگەڵ سەدردا بكەن سەبارەت بەیاسا تازەكەی هەڵبژاردن بۆ ئەوەی رای رابەری رەوتی سەدر بزانن بەتایبەت گەڕانەوەیان بۆ سیستەمی (سانت لیگۆ) كە پێشتر سەدر رەتیكردۆتەوەو پێی باشە هەمان   یاسا بمێنێتەوە كە ئێستا لەئارادایە كە فرە بازنییە لەهەموو پارێزگایەكداو براوە ئەوەیە كە زۆرینەی دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. سەركردەكەی رەوتی سەدر جەختی لەوەشكردۆتەوە كە موقتەدا سەدر رەتیكردۆتەوە هیچ گفتوگۆیەك ئەنجامبدات و دەستەی سیاسی و سەركردەكانی رەوتەكەشی لەئەنجامدانی هیچ جۆرە گفتوگۆیەك ئاگاداركردۆتەوە لەوبارەیەوە لەگەڵ لایەنەكانی دیكە ئەنجامیبدەن، سەركردەكە ئاماژەی بەوەشكردووە رای سەدرییەكان لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكان ئاشكرایەو هەر دەستكاریكردنێك دژی بۆچۆنی سەدرییەكان و تشرینییەكان و مەرجەعیەت بێت ئەوا ئەگەر دووبارە رژانە سەر شەقامەكانی لێدەكرێت. بەپێی ئەو بەرنامە سیاسییەی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەسەرەتای دەستبەكاربوونیدا خستیەروو، دەبێت لەماوەی 18 مانگدا هەڵبژاردنی پارێزگاكان و پەرلەمان بەڕێوەبچێت، بەڵام بەپێی ئاماژەكان پێناچێت بەرنامە حكومییەكەی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەتایبەت لەبواری هەڵبژاردنەكاندا بەئاسانی بەڕێوەبچێت و رووبەڕووی نەیاری زۆر دەبێتەوە بەتایبەت سەدرییەكان و تشرینییەكان و هێزەكانی دیكەی كۆمەڵگەی مەدەنی. لەبەیاننامەیەكیشدا چەند كوتلەیەكی پەرلەمانی و رێكخراوێكی مەدەنی و دیموكراسی دژی بەندە هەمواركراوەكانی یاساكە وەستانەوەو رایانگەیاند: ئەو پرۆژە یاسایە كە ئێستا لەپەرلەمان هەیە رەتدەكەینەوە، هاوكات داوادەكەن بەرەیەكی یەكگرتوو لەدژی رەشنوسی یاساكە درووستبكرێت چونكە دژ بەدیموكراسییەو لەبەرژەوەندی حزبەكانی دەسەڵاتە. شێروان دوبەردانی پەرلەمانتاری پارتی لەپەرلەمانی عێراق رایگەیاندووە: لیژنەی هەرێم و پارێزگاكان چاوەڕوانی رێككەوتنی كۆتایی لایەنەكانە لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكان و تا ئێستا هیچ رێككەوتنێك نەكراوە، ئاماژە بەوەشدەكات پێناچێـت لەمانگی 10ی ئەمساڵ هەڵبژاردنی پارێزگاكان ئەنجامبدرێت وەك ئەوەی بڕیاری لێدراوە، بەڵكو چاوەڕواندەكرێـت بكەوێـتە ساڵی داهاتوو. كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەكانیش رایگەیاند: بۆ هەڵبژاردنەكان لەدایكبووانی ساڵی 2005 دەتوانن بەشداری بكەن و كارتەكانی خۆیان وەربگرنەوە. ئەوەی تا ئێستا روونە ئەوەیە هاوپەیمانێـتی ئیدارەدانی دەوڵەت كە لە چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان و پارتی دیموكراتی كوردستان و هاوپەیمانێتی سیادەی سونیەكان و یەكێتی نیشتیمانی   كوردستان و هاوپەیمانێتی عەزمی سوننەكان و بابلیۆنی مەسیحییەكان كە ژمارەی پەرلەمانتارەكانیان 270 پەرلەمانتارە لەكۆی 325 پەرلەمانتاری عێراق لەگەڵ هەمواری نوێی یاسای هەڵبژاردنەكانن.    

شەنای فاتح   لە چەند رۆژی رابردوودا بڵاوبوونەوەی هەواڵی كەیسێكی تری منداڵانی ونبووی هەڵەبجە بەناوی (هاوڕێ‌) زۆرترین دەنگدانەوەی لەناو رایشگتی دروستكرد، لە كوردستاندا تائێستا ناوەندێكی زانستی پێشكەوتوو نیە بۆ چارەسەركردنی ئەم  كەیسانەو زۆربەی كەیسەكان دەبرێتە تاقیگەكانی دەرەوەی وڵات، وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان دەڵێت: بۆردێكیان دروستكردووە بۆ گەڕان و دۆزینەوە و سۆراغكردنی منداڵە ونبووەكانی هەڵەبجە، و لوقمان عەبدولقادر سەرۆكی كۆمەڵەی قوربانیانی هەڵەبجەش ئاماژە بۆ ئەوە دەكات: كە ئەوەندەی ئێمە ئاگادارین لیژنەیەك دروستكراوە لە ئاستی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنجومەنی وەزیران و لیژنەكە فەرمانەكەی بۆ دەرچووەو نەیتوانیوە كێشەكان چارەسەر بكات، هاوكات پسپۆڕێكی بواری (دی ئێن ئەی) بە هاوڵاتی وت: ناوەندێكی پێشكەوتوو لەكوردستاندا نییە كە پشكنینی (دی ئێن ئەی) و چارەسەری كەیسی منداڵە ونبووەكان بكات. عادل مەلاساڵح وتەبێژی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوانی حكومەتی هەرێم لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی راگەیاند: « وەزارەتی كاروباری شەهیدان بۆردێكی دروستكردووە بۆ گەڕان و دۆزینەوە و سۆراغكردنی منداڵە ونبووەكانی هەڵەبجە كەئامانج لێی ئەوەیە ئەم بابەتانە بە هەڵپەسێردراوی نەمێنەوە و بەدڵنیایەوە وەزیرو وەزارەت و ئەندامانی بۆردەكە و لایەنی پەیوەندیدار لەهەوڵی بەردەوامدان بۆ ئەم جۆرە كەیسانە چارەسەرێكی بنەڕەتی بۆ بدۆزرێتەوە هەم لەروی یاسای و هەر لە رووی زانستیشەوە». وتیشی:»بەداخەوە سۆشیاڵ میدیا و هەندێك لایەنی ناپەیوەندیدار پێش وەزارەتەكەی ئێمەو بۆردەكەی  ئێمە تەداخولی ئەم بابەتەیان كردووە كە ئەم بابەتە بابەتێكی زانستیی و یاساییە». سەبارەت بە كەیسی (هاوڕێ) كە كەیسێكی نوێی منداڵە ونبوەكانی هەڵەبجەیەو لەچەند رۆژی رابردوودا لەناو رایگشتیدا زۆرترین دەنگدانەوەی هەبوو، وەتەبێژی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان وتی: «چەندین منداڵ وەك منداڵی ونبووی هەڵەبجە لەساڵانی رابردوودا دۆزراونەتەوە و پشكنینیان بۆ ئەنجامدراوە، هەندێكیان گیروگرفتیشیان بەدوادا هاتووە، بەڵام یەكەم حاڵەتە كە منداڵیك بدۆزرێتەوە كە بە (دئ ئێن ئەی) بسەلمێنرێت منداڵی خانەوادەیەكە و خانەوادەكە نكۆڵی لە راستی و دروستی پشكنینەكە بكات». تا ئێستا كەیسی منداڵانی ونبووی كیمیابارنی ساڵی 1988ی هەڵەبجە بابەتێكی كراوەیەو هەندێك لە كەیسیش بە هەڵپەسێردراوی ماونەتەوەو یەكلایی نەكراونەتەوە. لوقمان عەبدولقادر سەرۆكی كۆمەڵەی قوربانیانی هەڵەبجە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «ئێمە وەك كۆمەڵەی قوربانیانی هەڵەبجە ڕوونكردنەوەیەكمان داوە لەسەر ئەو كەیسی (هاوڕێ‌) و هیچ شتێك ناوترێت و ئەو كەیسە كۆتایی پێنایەت تا ئەو پشكنینە دووبارە بێتەوە كەپێویستە ئەوە لایەنی ئیداری و حكومی پێی هەستێت». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: «ئەم كەیسانە بەو شێوەیە ناگەن بە چارەسەری كۆتایی، ئەو پڕۆژە یاسایەی لە پەرلەمانە بە هەر وەسیلەیەك هەیە بكرێت بە یاسا بۆ ئەوەی هەم میكانیزمەكە دیاریبكرێت هەم ئەو هەڵەو كەم و كورتیانەی پێشتر كراوە بەپێی ئەو یاسایە چارەسەربكرێت». «ئەوەندەی ئێمە ئاگادارین لیژنەیەك دروستكراوە لە ئاستی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنجومەنی وەزیران و لیژنەكە فەرمانەكەی بۆ دەرچووەو نەیتوانیوە كێشەكان چارەسەر بكات»، لوقمان عەبدولقادر وای وت. هەر سەبارەت بەكێشەی منداڵانی ونبووی هەڵەبجە لوقمان عەبدولقادر ئاماژەی بۆ ئەوەكرد:» كەیسەكەی مریەمیش كێشەی بۆ دروست بوو، پشكنینەكە دووبارە كرایەوە بەو دووبارە كردنەوەیە ئەو ناسنامەیەی پێشتر پێی درابوو لێی سەندرایەوە، هەروەها كەیسەكەی ئەعزەمیش بەهەمان شێوە لەكێشەدایەو لە ئێستادا  لە دادگادایە و بڕیاری كۆتایی وەرنرگرتووە كەپێشتر پشكنینی بۆ كرابوو و كەسوكارەكەی داوای دووبارەكردنەوەی پشكنینەكە دەكەن، و هەروەها ئێمە وەك كۆمەڵەی قوربانیان داوامان وایە حكومەت هەرچۆنێك بێت خۆی خاوەندارێتی ئەم كەیسە بكات، بەهەمان شێوەش ئەو هەڵە و كەموكورتیانەی پێشتر كراوە ببنە بنەمایەك كە دووبارە نەبنەوە». هاوكات لەبارەی راگەیاندنی ئەنجامی پشكنینەكانی هاوڕێ ئەنوەر ( كوردەوان) مشتومڕ لەنێوان هاوڕێ ئەنوەر و مەحمود فەتاحدا روویداو بەو هۆیەوە كۆمەڵەی قوربانیانی هەڵەبجە لە راگەیەندراوێكدا دەڵێت: «پرسی نێوان بە ڕێز كاك محمود فتاح و كاك هاوڕێ ئەنوەر بابەتێكی تەواو زانستییەو لێكدانەوەی سۆزداریانەو لابەلا هەڵناگرێت و ئێمە وەك كۆمەڵەی قوربانیانی كیمیابارانی هەڵەبجە، هەردوو لایان وەك یەك دەبینین و بۆ نێوەندگیری و چارەسەركردنی كێشەكەیان پەنابرن بۆ پشكنینێكی نوێی DNA  لە ناوەندێكی تاقیگەیی ئەوروپا بەباشترین چارەسەر دەبینین،و لەو ڕووەوە هاوكاردەبین لە گرتنەبەری ڕێوشوێنی پێویست تا دەگەینە ئەنجام، و هەر كاتێكیش دۆسێكە گەیشتە ئەنجام و سەلمێنرا كە كاك (هاوڕێ) كوڕی كاك (محمود فتاح)ە یان بەپێچەوانەوە، ئەوا ئێمە بە هەموو شێوەیەك هاوكارو پشتیوان  دەبین دۆسێكە ڕێڕەوی یاسایی خۆی وەربگرێت». چالاك شێخ محێدین خاوەنی بڕوانامەی ماستەر لە دی ئێن ئەی پرۆفلینگ (DNAProfiling) لە بەریتانیا بە هاوڵاتی راگەیاند: «ناوەندێكی پێشكەوتوو لەكوردستاندا نییە كە پشكنینی (دی ئێن ئەی) و چارەسەری ئەو كەیسانە بكات، چونكە هەبوونی سەنتەرێكی لەوشێوەیە تێچوویەكی زۆری هەیە و حكومەت ئەوە بەبارگرانییەك دەزانێت كە كار لەسەر ئەوە بكات یان هەست بە بەرپرسیارێتی ناكات و لەگەورەیی ئەو كەیسانە تێنەگات كە كوردستان رووبەرووی بووەتەوە». وتیشی: حكومەت ناوەندێكی هەیە وەك سەنتەرەكانی بەڵگە و تاوان كە لەهەولێر هەیە و ساڵی ٢٠١٠ ئەمریكییەكان دایانمەزراندوە، بەڵام لەقەیرانی داراییەوە كەیسێكی وا بەڕێنەكراوە چونكە ئامێرەكان خزمەتیان پێویستە و كۆنبوون و نوێنەكراونەتەوە و ئەو سەنتەرانەشی كە لە هەرێمی كوردستاندا هەن ئەهلین و بەپێی ستانداردە نێودەوڵەتییەكان نین و چاودێریان لەسەر نییە». «وەزارەتەكانی ناوخۆ و داد و شەهیدان پێویستە دانیشتن بكەن و بڕیارێك بدەن كە ناوەندێكی لەو شێوەیە دروستبكەن كەچیدی ئەم بابەتانە نەبنە بابەتی میدیایی و كارێكی زانستیبن و دانانی سەنتەرێكی هاوشێوە پێویستە بەپرۆسەی دڵنیایی جۆریدا بڕوات و دڵنیابن لەئامێر و ئەو كەرەستانەی كە لەو سەنتەرەدا بەكاردەهێنرێن. «هەروەها پێویستە سامپڵی كەسە نزیكەكانی ونبووەكان وەربگیرێت پێش ئەوەی كۆچی دوایی بكەن نەك هەر ونبوویەك بدۆزرێتەوە داوا بكرێت سامپڵ بدرێت چونكە دواتر كارەكە قورس و ئاڵۆز دەبێت بۆ یەكلایكردنەوەی هەر یەكێك لەو كەیسانەی روویان داوە». د.چالاك وای وت. رۆژی ١٥ی شوباتی ٢٠٢٣، دادگای باری كەسێتیی هەڵەبجە لەبارەی كەیسی هاوڕێ ئەنوەر كۆبوویەوە و لەدانیشتنەكەدا بەڵگەی پشكنینی (دی ئێن ئەی) بەغداد پێشكەش بەدادگا كرا كە بەپێی ئەو پشكنینە كە ١٠٠٪ دەریدەخات كوڕی مەحموود فەتاحە، بەڵام دادگە بڕیاری كۆتایی لەوبارەیەوە نەدا. هاوڕێ ئەنوەر یان كوردەوان دەڵێت: ٪١٠٠ من كوڕی كاك مەحموودم، لەبەرامبەردا مەحموود فەتاح ئەو قسەیە رەتیدەكاتەوە و دەڵێت ١٠٠٪ كوڕی من نییەو تانە لە بڕیارەكەی دادگا دەدەم.      

هاوڵاتی لەگەڵ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان سەرەڕای هەموو قەیرانەكان دەسەڵاتی ئێران رووبەڕووی زۆری ژمارەی زیندانیان و كورتهێنانی بودجەی زیندانەكان بووەوەو ئەو وڵاتە كەخاوەنی پلەو ریزبەندی جیهانییە لە رووی ژمارەی زیندانیانەوە دەیەوێت بەتیرێك دوو نیشان بپێكێت و بەناوی لێبوردنی گشتییەوە خۆی لەقەیرانی زیندان دەرباز بكات. لەساڵانی رابردووشدا ئێران بەدەركردنی لێبوردنی گشتیی نزیكەی 20 بۆ 35 هەزار زیندانیی ئازاد دەكرد كەتاوانێكی ئەوتۆیان لەسەر نەبوو یان بەشێكی زۆری سزاكەیان تێپەڕاندبوو، بەڵام ئەمساڵ لەهەنگاوێكی سەرنجڕاكێشدا لێبوردنێكی بەرفراوانتری بەقەبارەی سێ هێندەی ساڵانی رابردوو دەركرا. دەسەڵاتی ئێران دەیەوێت بەئازادكردنی نزیكەی 100 هەزار كەس بەلێبوردنی گەشتی لەلایەن رابەری كۆماری ئیسلامی لەلایەك تێچووی زیندانەكانی و لەلایەكیش ژمارەی بەندكراوەكانی كەمبكاتەوەو زیاتر لە 39 هەزار دەستگیركراوی ناڕەزایەتییەكان منەتبار بكات كە تائێستا زۆربەی ئەو چالاكوانانەی كەئازادكراون خۆیان نەخستووەتە ژێر باری ئەو منەتەو رایانگەیاندووە بەهیچ شێوەیەك داوایان نەكردووە كەلێبوردن بیانگرێتەوەو نموونەی ئەوە زارا محەمەدی، مامۆستای زیندانیكراوی كورد بوو كەئێوارەی هەینی (10/3/2023) ئازاد كرا. كوردو زیندان پێگەی تایبەت بەبەرگریی لەزیندانیكراوان لەئێران (united4iran.org) ئاشكرای كردووە؛ بەپێی ئەوەی 60% خەڵكی ئێران بەزمانی فارسی قسە دەكەن و بەڕەچەڵەك بەفارس ئەژمار دەكرێن، دەبێت بەپێوەرە كۆمەڵایەتی و مرۆییەكان 60% رێژەی كەسانی زیندانیكراون لەو وڵاتە لەڕەچەڵەكی فارس بن بەڵام لەئامارەكاندا دەردەكەوێت كەدوای رەچەڵەكی توركمان، فارسەكان كەمترین كەسیان لەزیندانەكاندایەو لەبەرامبەردا زۆرترین ژمارەی زیندانی كورد بەتۆمەتی جیاوازیی ئایینی و سیاسیی لەزیندانەكانی ئێراندان. ئەو پێگەیە روونیكردووەتەوە كورد لە ریزبەندی یەكەمی زیندانیكراوانی ئێراندا كەزۆرترین كەسی بەتۆمەتی سیاسی و ئایینی لەزیندانەكانی ئەو وڵاتەدان و دوای ئەوەشی فارس لەپلەی دووەمی تۆمەتی سیاسی و عەرەب لەپلەی سێیەم و بلوچ لەپلەی چوارەمی زیاترین زیندانیانی سیاسیی ئێراندا دێن. كۆماری ئیسلامی ئێران بەبیانووی جێبەجێكردنی یاساو شەرعی ئیسلامی یەكێكە لەو وڵاتانەی زیاترین سزای زیندانی بەسەر نەیاران و هاووڵاتیانی سەرپێچیكاری خۆیدا دەسەپێنێت و ئەمەش ئەو وڵاتەی كردووەتە هەشتەمین بۆ دەیەمین زیندانی گەورەی جیهان و چوارەم زیندانی گەورەی وڵاتانی ئیسلامی. كۆمارێك لەزیندانی ئامارە فەرمییەكانی ئێران دەریدەخەن كەساڵانە نزیكەی 650 هەزار كەس سزای زیندانیان بەسەردا دەسەپێنرێت و بەوەش لە 44 ساڵی تەمەنی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بەسەر ئێراندا نزیكەی 29 ملیۆن كەس لەكۆی 85 ملیۆن هاوڵاتی بەتۆمەتی جیاوزا لانیكەم بۆ جارێكیش بێت زیندانیی كراون. بەپێی زایارییەكانی پێگەی ئەلیكترۆنی ناوەندی نێودەوڵەتی زیندانیانی جیهان (prisonstudies.org) لەساڵی 1980 واتە تەنها یەك ساڵ دوای بەدەسەڵات گەیشتنی كۆماری ئیسلامی لەئێران ژمارەی زیندانیكراوانی وڵاتەكە 10هەزار كەس بووە كەدوای 13ساڵ ئەو ژمارەیە بۆ زیاتر لە 101هەزار زیندانیی بەرز بووەتەوەو لەساڵی 2001 گەیشتووەتە 158 هەزار و لەساڵی 2018 بۆ زیاتر لە 240 هەزار زیندانیی بەرزبووەتەوە، بۆیە ئێران لەساڵی 2018 دەبێتە هەشتەم وڵات  لەجیهان  كەزیاترین زیندانیكراوی هەیە. ئێران هەفتەیەكە بانگەشەی لێبوردنێكی گەشتی دەكات كە بەپێی لێبوردنەكە نزیكەی 100 هەزار زیندانی و دەستگیركراوی ئەو وڵاتە ئازاد دەكرێن و لەئامارە نافەرمییەكانیش دەركەوتووە لەماوەی نزیكەی پێنج مانگی ناڕەزیەتییەكاندا زیاتر لە 30 هەزار كەس دەستگیرکراون و ژمارەی زیندانیانی ئەو وڵاتەش بۆ زیاتر لە 200 هەزار كەس بەرزبووەتەوە لەكاتێكدا بڕیاربووە تەنها 20 هەزار كەس لەزیندانەكانی ئێراندا هەبێت. شەوی هەینی لەچوارچێوەی لێبوردنە گشتییەكەی ئێران ژمارەیەك چالاكوان ئازادكران بەبێ ئەوەی پێشتر خۆیان یان پارێزەرەكانیان ئاگاداركرابێتنەوە و تەنانەت هەندێك لەو زیندانیانە ئەو لێبوردەنەیان رەتكردووەتەوە كە لەلایەن عەلی خامنەیی، رابەری كۆماری ئیسلامی ئێران راگەیەنراوە.   گەورەترین لێبوردن لەمێژووی ئێران یاسای ژمارە 110ی دەستوری ئێران بەپێی بەندی 11 ئاماژە بەوەكراوە كەتەنها یەك كەس بەڕاوێژ لەگەڵ سەرۆكی دەزگای دادی وڵاتەكە دەتوانێت لێخوشبوون یان لێبوردنی گشتی بۆ تاوانبارو زیندانیان دەربكات كەئەویش عەلی خامنەیی رابەری كۆماری ئیسلامییە. خامنەیی ئەمساڵیش هاوشێوەی ساڵانی رابردوو بەبۆنەی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی لێبوردنێكی گشتیی دەكرد كە بەو جیاوازییەی كەزیاترین زیندانیی بەراورد بەفەرمانەكانی پێشووی بەر ئەو لێبوردنە دەكەون كەژمارەیان دەگاتە 100 هەزار كەس. سەرچاوەكانی ناوخۆی ئێران بڵاویانكردووەتەوە لێبوردنە گشتییەكەی ئەمجارە بڕیارە 100 هەزار زیندانیی بگرێتەوە كە لانیكەم 39 هەزار زیندانییان لەدەستگیركراوانی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ناوچەكانی تری ئێرانە لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی. خامنەیی لەساڵی 2019 بەهۆی یادی 40 ساڵەی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی ئێران  لێبوردنێكی گشتیی دەركرد كە 94 هەزار زیندانیی دەگرتەوەو نزیكەی 61 هەزار زیندانیی ئازادكران، بەڵام لەساڵی 2020 و لەهەماندا یاددا لێخۆشبوونی بۆ سێ هەزار و 840 زیندانیی وڵاتەكەی دەركردووە كە لێخۆشبوونەكە ئازادكردن و سوككرنی سزای ئەو ژمارە زیندانیەی لەخۆگرتووە، بۆیە فەرمانی ئەم دواییەی بەبۆنەی 44 ساڵی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی بەراورد بەسەرجەم لێبوردنەكانی دیكە زیاترین زیندانیی دەگرێتەوە، بەڵام بەپێی مەرجەكان بێت كەمترین ژمارەی دەستگیركراوانی ناڕەزایەتییەكان دەگرێتەوە. مەرجەكانی ئەو لێبوردنە گشتییە ئەوەیە كەنابێت هیچ دەستگیركراوێك تۆمەتی سیخوڕی لەسەر بووبێت و تۆمەتبار كرابێت بە پەیوەندیی راستەوخۆ لەگەڵ دەزگا هەواڵگرییە بیانیەكان و هاوكات تۆمەتی كوشتن و برینداركردنی لەسەر نەبێت و هەروەها ئەو دەستگیركراوانە نابێت هیچ جۆرە سكاڵایەكیان لەسەر تۆمار كرابێت و دەستیان نەبووبێت لەكردنەوەی ئاگرو دروستكردنی بەربەست لەشەقام و شوێنە گشتییەكان و هێرشیان نەكردبێتە سەر دامودەزگا حكومییەكان.   قەیران و بودجەی زیندانیان ناوەندی سیستمی زیندانەكان لەجیهان(World Prison Brief) بڵاویكردووەتەوە؛ ئێران خاوەنی 189 هەزار زیندانییەو بەوەش دەبێتە دەیەمین وڵاتی جیهان كەزیاترین زیندانیی هەیە لەكاتێكدا ناوەندی زیندانەكانی وڵاتەكە رایگەیاندووە ژمارەی زیندانییانی ئێران زیاتر لە 240 هەزار كەسە. ئاشكرابووە هەر زیندانییەك مانگانە لانیكەم 222 دۆلاری پێویستەو بەهۆی ئەوەی لەم دواییانەشدا زیاترین بەشداربووی ناڕەزایەتییەكان دەستگیركراون و دەبێت رەوانەی زیندانەكان بكرێن، خەرجییەكانی حكومەت بەرزدەكەنەوە. بودجەی ئەمساڵی زیندانەكانی ئێران بە 198 ملیۆن دۆلار دیارییكراوەو لەبەراوردەكاندا دەركەوتووە ئەگەر ئەو ژمارە زۆرە لەزیندانەكاندا بمێننەوە لانیكەم پێویستیان بە 79 ملیۆن دۆلاری دیكەیە. لێبوردنە گەشتییەكەی خامنەیی كە بۆ یادی 44 ساڵەی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی ئێران بووە دوو ئامانج دەپێكێت كە لەلایەك زیندانەكانی ئێران لەو قەرەباڵغی و لەكورتهێنانی بودجە رزگار دەكات و لەلایەكی دیكەشەوە دەسەڵاتی وڵاتەكەی بەلێبوردەو خۆگونجێن پیشاندەدات كە تائێستا پێچەوانەی ئەوە دەركەوتووە.   جێ‌ لەزیندانەكاندا نەماوە بەپێی ئامارە رەسمییەكان بۆ هەر 100 هەزار كەس لەدانیشتوانی ئێران بەرۆژهەڵاتی كوردستانیشەوە نزیكەی 290 كەس زیندانیی دەكرێن و لەهەر ساڵێكدا نزیكەی 650 هەزار كەس لەدانیشتوانی ئێران بۆ ماوەی تەنانەت 24 كاتژمێریش بێت، زیندانیی دەكرێن لەكاتێكدا توانای لەخۆگرتنی زیندانەكانی ئێران 88 هەزار كەسە. بەهۆی ئەوە ژمارەو سزای زیندانیكردن لەئێران زۆرە پێدەچێت هەر هاووڵاتییەك تاكۆتایی ژیانی لەو وڵاتە بەلانی كەمەوە 24 كاتژمێر زیندانیكردنی بەربكەوێت. ئێران خاوەنی 268 زیندانی ئاشكرایە لە 31 پارێزگا كە 108 زیندانیان لەلایەن دەزگای دادی وڵاتەكەوە سەرپەرشتیی دەكرێن و سوپای پاسدارن 29 زیندانی هەیە و وەزارەتی هەواڵگریی ئێران (ئیتلاعات) نزیكەی 51 زیندانی هەیە، بۆیە هەر كەسێك رێی بكەوێتە زیندانەكانی سوپای پاسداران و ئیتلاعات رەنگە بەتەواوەتیی بێسەروشوێن ببێت چونكە هیچ زانیارییەكی فەرمیی لەسەر بڵاوناكرێتەوە. زیندانەكانی قەرچەك، فەشافویە، عادل ئاباد، ئێوین، وەكیل ئاباد، ورمێ بەمەترسیدارترین و گەورەترین زیندانەكانی ئێران و رۆژهەڵاتی كوردستان لەقەڵەمدەدەرێن كەسەرجەمیان لەلایەن ئەمریكاوە سزایان بەسەردا سەپێنراوە. رێكخراوەكانی مافی مرۆڤی رۆژهەڵاتی كوردستان ئاشكرایانكردووە تەنها لەو بەشەی كوردستان نزیكەی حەوت هەزار كەس لەناڕەزایەتییەكاندا دەستگیركراون و دوور نییە بەو لێبوردنە سزای زۆرینەیان كەم ببێتەوەو ژمارەیەكیشیان ئازادبكرێن، بەڵام ئەوەش ناتوانێت ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵات راگرێت بەتایبەت كەجگە لەو زیندانیانە 130 كەس كوژراون.

نیگار عومەر  لەسنوری ئیدارەی گەرمیان لەكۆی 144پرۆژە، كاركردن لە 64 پرۆژەدا راگیراوەو شەش پرۆژەیان بەتەواوی هەڵوەشاوەتەوە كە بەزۆری پرۆژەی خزمەتگوزارو تەندروستی و پەروەردەو گەشتیارییە. یەكێك لەگرنگترین ئەو پرۆژانەی كەهەڵوەشاوەتەوە پرۆژەی دروستكردنی نەخۆشخانەیەكی سەد قەرەوێڵەییە لەقەزای كەلار كە لەساڵی 2013 بڕیاری دروستكردنی دراوە، هاووڵاتیانی سنورەكە بەپرۆژەیەكی گرنگ و پێویستی دەزانن بۆ ناوچەكەیان، بەڵام ئەم پرۆژەیە نەك كاركردنی تێیدا راگیراوە بەڵكو  حكومەت كاركردنی لەگەڵ كۆمپانیای جێبەجێكار هەڵوەشاندوەتەوەو بەدوور دەزانرێت كاری تێدا بكرێتەوە. لەنێو ئەو پرۆژانەی كەڕاگیراون نزیكەی  70لەسەدی دەكەوێتە قەزای كەلارەوەو بەشەكەی دیكە دەكەونە قەزای كفری و قەزای خانەقینەوە كە 15پرۆژەی شارەوانی گەرمیانی تێدایە كەڕاگیراون. ئەندازیار عومەر وەلی بەڕێوبەری پلاندانان لەئیدارەی گەرمیان بەهاوڵاتی راگەیاند:» لەسنوری گەرمیان لەكۆی 144پرۆژە، 64 پرۆژەیان راگیراوە و شەش پرۆژەیان گرێبەستی كاركردن تێیدا هەڵوەشاوەتەوە كەیەكێك لەو پرۆژانە پرۆژەی دروستكردنی نەخۆشخانەی سەد قەرەوێڵەییەكەی قەزای كەلارە كەبەیەكێک لەپرۆژە گرنگەكان دادەنرێت كەزۆربەی ئەو پرۆژانەی كەڕاگیراون دەكەوێتە قەزای كەلارەوە، كەنزیكەی 70لەسەد دەبێت و پرۆژەكانی تریش دەكەوێتە قەزاو ناحیەكانی سنوری كفری و خانەقین». وتیشی:» ئەو پرۆژانەی كەڕاگیراون زیاتر پرۆژەی خزمەتگوزراین و پرۆژەی پەروەردەو بینای زانكۆو رێگەوبان و قیرتاوكردنی كۆڵان و شۆستەكان و پرۆژەی گەشتیارو تەندروستی و دروستكردنی بەنداوە كەپێویستەكی سەرەكین بۆ سنورەكە». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:» كۆی تێچووی ئەم پرۆژانە كەڕاگیراون نزیكەی 438 ملیار دینار دەبێت و 95 ملیار دیناری وەرگیراوە، زیاتر ئەو پرۆژانەی كەڕاگیراون لەسەر بوجەی وەبەرهێنانن، ئێمەش وەك ئیدارەی گەرمیان هەمیشە داوامانكردووە كە ئەم پرۆژانە كاركردن تێدا دەستپێبكاتەوە، بەڵام زیاتر هۆكارەكەی بۆ قەیرانی دارایی دەگەڕێنەوە». هاوكات بەرزان فایەق بەڕێوبەری پرۆژەكان لەشارەوانیی گەرمیان بەهاوڵاتی وت:» ئەو پرۆژانەی كەڕاگیراون لەشارەوانییەكان 15پرۆژەیە، كە پێنج پرۆژەیان دەكەوێتە قەزای كەلارەوە، كە بەزۆری پرۆژەی قیرتاوو ئاوەڕۆ و شۆستەكانن، بۆ نموونە یەكێك لەم پرۆژانەی كەلار كەڕاگیراوە پرۆژەی ئاوەڕۆو رێگاسازیە لەنێوان گەرەكی بنگردو گردە گزینەوەو دوو لەو پرۆژانە دەكەونە ناحیەی رزگارییەوە وەك پرۆژەی رێگاسازی گەڕەكەكانی ناحیەی رزگاری كەزۆربەی گەڕەکەكانی رزگاری دەگرێتەوە، ئەم پرۆژەیە 51 لەسەدی تەواو بووە كە پرۆژەكە دەستبكاتەوە بەكاركردن، بەشێكی زۆری گەڕەکەكانی رزگاری دەگرێتەوە، لەئێستادا گەڕەکەكانی ناحیەی رزگاری زۆربەی رێگاسازی بۆ نەكراوە، دوو پرۆژەیان دەكەوێتە قەزای خانەقینەوە». راشیگەیاند:» ئەو پرۆژانەی كە لەشارەوانییەكان راگیراوە لەساڵی 2012 بڕیاری لەسەردراوەو لەسەر بوجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان كە بەپترۆدۆلار ناسرابوو، ئەم پرۆژەیەش نەماوە لەئێستاداو تائێستاش هیچ بڕە پارەیەك بۆ ئەم پرۆژانە تەرخاننەكراوە هەموو پرۆژەكان پێداویستی خەڵكی ناوچەكەن». ئەوەشی وت:» تێچووی پرۆژەكانی شارەوانی گەرمیان 50 ملیۆن دۆلار دەبێت، راگرتنی ئەم پرۆژانە زیاتر پەیوەندی بەقەیرانی داراییەوە هەیە». هەروەها ئەیاد محەمەد، چالاكی مەدەنی دەڵێت:» لەگەرمیاندا چەندین پرۆژەی گرنگ هەیە كەپێویستە جێبەجێ بكرێن و كاری تێدابكرێتەوە وەك پرۆژەی رێگای كەلار بۆ سلێمانی و چەندڕۆژێك كاری تێدادەكرێت و دووبارە رادەگیرێتەوەو پرۆژەی بەنداوی باوەنورو نەخۆشخانەی سەد قەرەوێڵەییەكەی كەلارە كەپێویستە بۆ ناوچەكەو تەندروستی گەرمیان لەئێستادا پەكیكەوتووە ئەم پرۆژانەو چەندینی دیكە، بەڵام دەبینین لەشوێنەكانی دیكە پرۆژە جێبەجێدەكرێت و گەرمیان پشتگوێخراوە لەهەموو روویەكەوە، هۆكاری ئەمانەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كەحزب دەستی خستووەتە نێو هەموو كارەكانی حكومەتەوەو سنورەكە بووەتە قوربانی ململانێی حزبەكان». ئەیاد محەمەد بە هاوڵاتی وت:» لایەنی پەیوەندیدار باس لەقەیرانی دارایی دەكەن و لەئێستا بەجیاوازتر لەساڵاتی رابردوو قەیران كەمبووەتەوە دەشبینن پرۆژەكان بەزۆری كاری تێدا ناكرێت و ئەگەر هەر پرۆژەیەكیش هەڵبوەشێتەوە شەرمەزارییە بۆ حكومەت و بەرپرسانی ناوچەكە». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: قەیرانی دارایی بیانویەكە بەدەست حكومەتەوە بۆ پەكخستنی كەرتی گشتی و بۆ ئەوەی هاووڵاتی هەمیشە لەكێشەدا بێت باسی پرۆژە گرنگەكان نەكرێت و حكومەت لەخەمی خەڵكدا نیەو نایانەوێ خزمەت بەسنورەكەش بكەن».

شەنای فاتح  تادێت بەكارهێنانی جگەرەی ئەلیكترۆنی (ڤایپ) لەناو گەنجان و هەرزەكاراندا زیاتر دەبێت، بەتایبەت لەناو خوێندكارانی خوێندنگاكاندا بەجۆرێك كار گەیشتووەتە ئەوەی كەبەشێك لەخوێندكاران ئالوودەبن پێوەی، تووێژەرێكی كۆمەڵایەتیش باس لەوەدەكات كەبەكارهێنانی جگەرەی ئەلیكترۆنی بەرەو دیاردەبوون دەچێت. جگەرەی ئەلیكترۆنی یان (ڤایپ، پۆد)یشی پێدەوترێت، ئامێری گەیاندنی ئەلیكترۆنی نیكۆتینە، بارگاوی دەكرێتەوەو چەندین تامی جیاواز لەخۆدەگرێت وەك: سەهۆڵ- ئەناناس- لیمۆ- نەعناو شلیك و چەند تامێكی دیكە. رێباز عەلی، تووێژەری كۆمەڵایەتی لەخوێندنگای سەڵاحەدینی ئەیوبی كوڕان لەشاری سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «جگەرەی ئەلیكترۆنی گرفتێكی گەورەیە لەناوەندەكانی خوێندنداو بەشێكی زۆری خوێندكاران بەكاریدەهێنن و بەرەو دیاردەبوون دەچێت». ئەو تووێژەرە دەڵێت: خوێندكار هەیە یەكجار بەكاریدەهێنێت وەكو تاقیكردنەوەیەك یان وەك چاولێكەرییەك لەهاوڕێكەی، خوێندكاریش هەیە چەندجارێك دووبارەو چەندبارەی دەكاتەوە یان خوی پێوە گرتووە، خوێندكار هەیە دێت داوای چارەسەری دەروونی دەكات و دەڵێت من ئالوودەی جگەرەی ئەلیكترۆنی بووم». سەبارەت بەهۆكاری زۆربوونی بەكارهێنانی جگەرەی ئەلیكترۆنی ئەو تووێژەرە ئاماژەی بەچەند خاڵیك كرد كەئەوانیش:  «بەئاسان دەستكەوتنی  لەماركێتەكانداو نەبوونی چاودێری لەسەری و بەكارهێنانی لەلایەن بەشێك لەئەندامانی خێزانەوە كەدەبێتە هاندەرێك بۆ خوێندكاران و تەنانەت كێشانیشی لەلایەن مامۆستایانەوە، هەروەها بەكارهێنان و ریكلامكردنی ئەم كاڵایانە لەلایەن یوتیوبەرو مۆدێلەكانەوە كەئەم كەسایەتیانە لای بەشێك لەخوێندكاران وەك كەسایەتی پێشەنگ دەبینرێن و چاویان لێدەكەن». بەپێی قسەی ئەو تووێژەرە لەئێستادا بەكارهێنەرانی جگەرەی ئەلیكترۆنی تەنها كوڕان نین، بەڵكو لەكچانیشدا بەكارهێنەرانی زیادیكردووە و دەڵێت: «دەستكەوتنی ئاسانە، بەشێكیان لەقوتابخانەدا لێیان دەسەندرێت و بەشێكیشیان خێزانەكانیان ئاگادارن و بەشێكی بەكارهێنەری جگەرەی ئەلیكترۆنی خوێندكارانی پۆلی ١٢ن». حاڵەت هەبووە دایك و باوك خۆیان بازرگانی جگەرەی ئەلیكترۆنی بوون و داوایان لەستافی خوێندنگە كردووە كەئاگایان لەمنداڵەكەیان بێت و تووشی جگەرەی ئەلیكترۆنی و ئەو حاڵەتانە نەبێت و تێكەڵی ئەو هاوڕێیانە نەبێت كەبەكارهێنەری ئەو جۆرە ماددانەن. جەلال كەریم، بەڕێوبەری قوتابخانەی بنەڕەتی ئامێدی لەشاری سلێمانی  لەلێدوانێكیدا بە (هاوڵاتی) وت: چەندینجار جگەرەی ئەلیكترۆنی و جگەرەی ئاسایی بەخوێندكار گیراوەو لەئێستادا جگەرەی ئەلیكترۆنی بووەتە دیاردە لەناو گەنجاندا، تەنانەت لەناو كچانیشدا باوەو چەندین جار بەخوێندكاری كچمان گرتووە، بەڵام حاڵەتەكە لەناو كچاندا كەمترە. وتیشی: خوێندكار هەبووە چەندین جار جگەرەی ئەلیكترۆنیمان پێگرتووەو بانگهێشتی كەسوكاریشیمان كردووە بەڵام بەهۆی ئەوەی كە ئالوودەی دوكەڵ كێشان بووە هیچ چارەسەری نەبووە یان چارەسەرەكەی زۆر گرانە، هەروەها بەشێكی خوێندكاران بازرگانی بەجگەرەی ئەلیكترۆنییەوە دەكەن، واتە خۆیان دەیكڕن و دەیهێنن بۆ قوتابخانەو بەشێوەی قیست یان نرخێكی زیاتر دەیفرۆشنە هاوڕێكانیان. ئاڕاستەیەك هەیە لەناو كۆمەڵگادا كەگەنجان و لاوان ئالوودە دەكەن و بەرەو دوكەڵكێشان و كاری ناڕەوایان دەبەن كە لەپشتییەوە ئامانجی دیكە هەیە، یان بەشێك لەبەكارهێنەران بەهۆكاری رەواندنەوەی  خەم و خەفەت و بەخشینی ئاسوودەیی دەزانن و  بێكاری گەنجانیش هۆكارێكی دیكەیەو خاڵێكی گرنگیش ئەوەیە كەگەنجان لەم وڵاتەدا هیواو ئاواتیان نییەو بێئومێدن و بەشێكی گەنجانیش بەهێمای شارستانیەت و پێشكەوتنی دەزانن. مامۆستا جەلال كەریم وای وت. بەڕێوبەرایەتی گشتی پەروەردەی سلێمانی و پۆلیسی سلێمانیش بەهۆی زۆربوونی بەكارهێنانی جگەرەی ئەلیكترۆنیەوە بڕیاروایە  كۆنفڕانسێك لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی سازبكەن، لەو بارەیەوە لەتیف حسێن سەرۆكی لیژنەی پەروەردە بۆ ئەو پرسەو هاوكات بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی شارباژێڕ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: چەندین حاڵەت و دیاردە هەن ناوەندەكانی خوێندن بەدەستییەوە دەناڵێنێت، لەوانە وازهێنان لەخوێندن و ئالودەبوون بەئامێرە ئەلیكترۆنییەكان و خراپ بەكارهێنانیان و زوو هاوسەرگیری كردن و چەندینی دیكە، هەروەها بەكارهێنەرانی جگەرەی ئەلیكترۆنی لەناو خوێندكاران و تەنانەت مامۆستایانیشدا رێژەكەی زۆرە بێگومان كەمامۆستا بەكاریهێنا رێگە خۆشدەكات بۆ ئەوەی خوێندكارانیش بەكاریبهێنن، بەڵام من پێموایە هێشتا نەبووەتە دیاردەیەكی بەربڵاو و بەشێكی زۆری ناوەندەكانی خوێندن رێكاری پێویستی خۆیانیان هەیەو رێگە بەتەشەنەسەندنی نادەن. وتیشی: بێگومان بەبێ‌ هەماهەنگی كەرتی پەروەردەو برایانی پۆلیس و ئاسایش، ناتوانرێت ئاسایشی كۆمەڵایەتی بپارێزرێت، بۆیە لەم سۆنگەیەوە بەردەوام پەروەردە لەگەڵ ئاسایش و پۆلیس هەماهەنگی هەیەو رێگاكان و رێكارەكانی ئەم هەماهەنگییەش ئەوەیە كاتێك حاڵەتێك دێتە پێش، یان كەیسی خوێندكارێك یان مامۆستایەك پێویستی بەوان هەبێت، بەسوپاسەوە بەردەوام لەسەر خەتن لەگەڵمان هاوكارو پشتیوانن. لەتیف حسێن باسی لەوەشكرد كەهۆكارەكانی پشت ئەم حاڵەت و دیاردانەی كەئێستا بەرۆكی كۆمەڵگەی گرتووە زۆرن، كرانەوەی كۆمەڵگەی كوردی و زۆر هەنگاوی بەپەلەو خێراو رواڵەتی بەناوی پێشكەوتن و گۆڕانگاری وایكردووە كێشەو گرفتی گەورە دروستبكات، نەمانی كۆنترۆڵی خێزان و زۆری هۆكارەكانی لەخشتەبردنی نەوجەوان و قۆناغە هەستیارەكانی تەمەن، هۆكارێكی ترن بۆ زیادبوونی حاڵەت و دیاردەكان، بەئاسانی دەستڕاگەیشتن بەهەر شتێك كەمرۆڤ بیخوازێت بەبێ‌ فلتەرو لێپرسینەوە، هۆكارێكی ترە، ئەمە جگە لەوەی نەمانی متمانەو نەبوونی هۆشیاری بەردەوام، وایكردووە بەبەردەوامی رێژەی حاڵەت و دیاردە نامۆو مەترسیدارەكان و تاوان و تاوانكاری و لادانە كۆمەڵایەتیەكانیش زیاتر ببن. بەپێی لێكۆڵینەوە تەندروستییەكانیش جگەرە ئەلیكترۆنییەكان سەرووی حەوت هەزار ماددەی كیمیایی جۆراوجۆرو كارلێكەر لەخۆدەگرن، دوو لەو ماددانەی كە لەنێو جگەرە ئەلیكترۆنییەكاندان بریتین لە (دای ئەسیتیل و ڤیتامین ئی ئەسیتەیت) كە بەڕێژەی بەرچاو هۆكاری برینداركردنی سیستەمی هەناسەدانن لەكاتی چوونە ناوەوەیان بۆ سیستەمی هەناسەو سییەكان دەبنەهۆی برینداركردن.

هێمن مەحموود   هێزە ئەمنییەكانی عێراق هەڵمەتێكی دەستگیركردنی ئەو كەسانەیان دەستپێكردووە كە لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هەواداریان زۆرەو بە(بلۆگەر)یان (فاشنیست) بەناوبانگن و بابەتی نامۆ بەكۆمەڵگا و ئابڕووبەرو ناوەڕۆك ئاست نزم و پووچ بڵاودەكەنەوەو تائێستا زیاتر لە شەش كەسیان لەو كەسانە دەستگیركردووەو سزای بەندكردنی چەند ساڵەشیان بۆ بڕیوونەتەوە كەچەند ژنێكشیان تێدایە، بەقسەی بەرپرسانی وەزارەتی ناوخۆش هەڵمەتەكە بەردەوامی دەبێت، ئەم هەنگاوەی حكومەتی عێراقیش لەلایەك پێشوازی لێكراو لەلایەكی تریشەوە هەندێك لەچالاكوانان نیگەرانی خۆیان دەربڕی كە رەنگە كاریگەری هەبێت بۆ سەر ئازادی بیروڕا. وەزارەتی ناوخۆی عێراق لەمانگی رابووردوودا رایگەیاند كەوا لیژنەیەكیان بۆ دیاریكردنی ئەو بابەتانە درووستكردووە كەوا (ناوەڕۆكێكی پووچ و ئابڕووبەرو دژ بەزەوقی گشتی و پێچەوانەی رەوشت و رەفتارەكانی كۆمەڵگا) هەیەو لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بڵاودەكرێنەوە، هاوكات مینبەرێكیشیان درووستكردووە تابەكارهێنەرانی ئینتەرنێت وەزارەتی ناوخۆ لەو بابەتانە ئاگاداربكەنەوە كەدەڕۆنە ئەو چوارچێوەیەوە بۆ ئەوەی خاوەنەكەی دەستگیربكرێت. تاوەكو ئێستاش چەندین كەس زیندانیكراوان و دادگاییكراون و سزادراون و هەڵمەتەكەش بەردەوام دەبێت. دادگای كەرخ بڕیاری زیندانیكردنی دوو ساڵی بۆ (عەلی حەسەن زەجمە) كەیەكێكە لەچالاكوانانی یوتیوب بڕییەوە، (غوفران مەهدی سەواد)یش كەناسراوە بە (ئوم فەهد) كەچالاكێكی تۆڕی كۆمەڵایەتی تیك تۆكە بڕیاری زیندانیكردنی شەش مانگ زیندانی بۆ بڕاوەتەوە، ئەویش بەتۆمەتی بڵاوكردنەوەی چەندین ڤیدیۆ كەقسەی نەشیاوو ئابڕووبەرو دژ بەئادابی گشتی تیادایە. بەپێی ئەو ڤیدیۆیانەی كە (ئوم فەهد) لەتۆڕی كۆمەڵایەتی تیك تۆك بڵاویكردووەتەوە بەجلی نیمچە رووتەوە دەردەكەوێت و بەردەوام باس لەوەدەكات كەپەیوەندی لەگەڵ تۆڕێكی بەرفراوانی دەسەڵاتدارانی عێراقدا هەیە، ئەمەش لەكاتێكدایە پێشووتریش هێزە ئەمنییەكانی عێراق (عەسەل حسام) كەناسراوە بە(هەنگوینەكەی بەغدا)یان بەهەمان تۆمەت كەئەویش بڵاوكردنەوەی شتی نامۆیە بەكۆمەڵگا دەستگیركرد. لەترسی دەستگیركردن و زیندانیكردنیشیان زۆرێك لەو كەسانەی كەتۆمەتبارن بەبڵاوكردنەی شتی نامۆو ئابڕووبەر لەكۆمەڵگادا كەوتوونەتە سڕینەوەی بابەت و وێنەو ڤیدیۆكانی رابووردوویان و هەندێكی دیكەشیان كەوتوونەتە داخستن یان فرۆشتنی هەژمارەكانیان، هەندێكیشیان چەند ڤیدیۆیەكیان بڵاوكردووەتەوە كەداوای لێبووردن لەوەزارەتی ناوخۆو جەماوەر دەكەن لەو بابەتانەی كەپێشتر بڵاویانكردووەتەوە. دەربارەی هۆكاری دەستگیركردنی ئەو كەسانەش، سەعد مەعن بەڕێوەبەری پەیوەندییەكان و راگەیاندنی وەزارەتی ناوخۆی عێراق دەڵێت هۆكاری دەستگیركردنی ئەو كەسانە بەهۆی ئەو سكاڵایانەوە بووە كە لەلایەن هاووڵاتیان و چالاكوانانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەمیبنەری ئەلیكترۆنی (هەواڵبدە) تۆماریان كردووەو تایبەت بەهەواڵدان لەو جۆرە كەسایەتیانەی ناو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان. مەعن ئاماژەشی بۆ ئەوەكردووە كەدەستگیركراوەكان رەوانەی دادگا دەكرێن و بەئامادەبوونی لیژنەیەكی شارەزا تەماشای دۆسیەكانیان دەكرێت، جەختیش لەوەدەكاتەوە كە وەزارەتەكەیان لەدوای ئەو هەڵمەتە تێبینی ئەوەیانكردووە كە لەو جۆرە بڵاوكراوانەی دژ بەكۆمەڵگان و ئابڕووبەرن و بێ ئاست و ناوەڕۆك پووچن كەمیكردووە. بەپێی ئەوەی یاساناسانیش خستوویانەتەڕوو دەستگیركردنەكان بەپێی ماددەی 403ی یاسای سزادانی عێراقی ژمارە 111ی ساڵی 1969 بەڕێوەدەچێت كەسزاكەی دوو ساڵ زیندانی و پێبژاردنی 200 هەزار دینارە. بەڵام وەنەبێت ئەم هەڵمەتەی وەزارەتی ناوخۆی عێراق رووبەڕووی رەخنە نەبووبێتەوە، بەڵكو ژمارەیەك لەچالاكوانانی كۆمەڵگای مەدەنی و ئەوانەی لەبواری مافی مرۆڤدا كاردەكەن رەخنەی خۆیان ئاراستەی وەزارەتەكە كردووەو دەڵێن ئەم رێوشوێنانە چەندین نیشانەی سەرسوڕمان دەخاتەسەر چەمكی دادگەری لەعێراقدا. دكتۆر عەلی بەیاتی شارەزا لەبواری مافی مرۆڤ رایگەیاندووە رێوشوێنەكانی دادگاو حكومەتی عێراق بۆ رێگەگرتن لەبڵاوبوونەوەی بابەت و پەیامی ئاست نزم لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هەرچەندە پێویستییەكی گرنگ بێت و بیانوویەك بێت بۆ پارێزگاریكردن لەزەوقی گشتی كۆمەڵگای عێراقی، بەڵام دەستوەردانی راستەوخۆی دەزگا ئەمنییەكان و فەرمانی دەستگیركردن بۆ ئەو كەسانە وەك هەنگاوی یەكەم بۆ چارەسەركردنی ئەو گرفتە كارێكی زۆر بەپەلە بووەو هیچ پێویستی بەوە نەدەكرد یاسا زۆر بەتوندی بەكاربهێنرێت. هەروەها دەشڵێت پێویست بوو سەرەتا پەناببرێتە رێوشوێنە بەدیل و سزا ناڕاستەوخۆكان وەك داخستنی هەژمارەكان و ئاگاداركردنەوەیان و سزادانی ماددییان، پێویستە هەر بەرتەسككردنەوەیەكی ئازادی لەڕێگای یاساوە بێت و ئەم یاسایەش رەچاوی بەهاكانی مافی مرۆڤی تێدا بكرێت لەهەموو روویەكەوە. عەلی تەمیمی شارەزای بواری یاساش بڕوای وەهایە یاسای سزادانی عێراقی زۆر بەڕوونی جیاوازی لەنێوان جنێودان و تەشهیرو سوكایەتی خستووەتەڕوو، ئاماژە بەوەشدەكات دەبێت دەستەی راگەیاندن و پەیوەندییەكان بەرپرسیارێتی چاودێریكردنی ئینتەرنێت بگرنە ئەستۆ بەهاوبەشێتی لەگەڵ چەندین شارەزای بواری راگەیاندن و یاساداو ئەوەی دژ بەیاسایە رەوانەی دادگا بكرێت، جەختیش لەوەدەكاتەوە كەپێویستە یاسای رووبەڕووبوونەوەی تاوانە ئەلیكترۆنییەكان دەربكرێت بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە. بەبڕوای بەشێك لەشارەزایانی كۆمەڵناسیش بۆ تێگەیشتن لەناوەڕۆكی بڵاوكراوەكانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان پێویستە لێكۆڵینەوەو پێداچوونەوەی واقیعی كۆمەڵگای عێراقی بكرێت و دەبێت بزانرێت بۆچی زۆرینەی گەنجان و هەرزەكاران تەماشای ئەو ناوەڕۆكانە دەكەن كەهیچ مانایەكیان نیە. ئەو كۆمەڵناسانە بڕوایان وەهایە تێنەگەیشتنێك هەیە بۆ چەمكی ئازادی لەلایەن ئەو كەسانەوە كە ناوەڕوكی ئاست نزم و سەتحی و پووچ بڵاودەكەنەوەو ئامانج لێی سەرقاڵكردنی گەنجانە بەو بابەتانەی كە رێگە لەگەشەكردنی بەهرەو گەشەپێدانی گەنجان دەگرێت. بەپێی ئامارێكی ناوەندی راگەیاندنی ژمارەیش (كە رێكخراوێكی ناحكومییە) بەكارهێنەرانی تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان بەجۆرە جیاوازەكانییەوە لەساڵی 2022 گەیشتووەتە 28 ملیۆن و 300 هەزار كەس لەعێراقدا، كە رێژەی پیاوان لەسەدا 68 و رێژەی ئافرەتانیش لەسەدا 32، تەمەنی بەكارهێنەرانیش لەنێوان پێنج ساڵ بۆ 34 ساڵدایەو تۆڕی كۆمەڵایەتی تیك تۆك رێژەی بەكارهێنەرانی لەساڵی رابووردوو زیادبووە.

رەزا مەنوچەهری قەلەندەرەكان دەتوانن ئەوەندە كاریگەری لەسەر نەیارەكانیان دابنێن، كە ركابەرەكانیشیان رقیان لێیان نەبێت و رێزیان بگرن. لەكۆڕو كۆمەڵدا بەrێزەوە لەكەسایەتیی نزیك ببنەوەو تەنانەت بەشداری لەپرسەو ماتەمەكەیدا بكەن. قەلەندەرەكان ئەم پەرۆشییە دروستدەكەن. جا ئەگەر قەلەندەرێك نەك تەنها بۆ رێگای عیرفان، بەڵكو خۆی بۆ ئازادی و دیموكراسی و دادمەندی تەرخانكردبێت، ئەوە كاریگەرییەكەی زۆر زیاتر دەبێت. بەختیار شێخ عوسمان قەلەندەرو كەسایەتییەكی كوردستانی و ئازادیخواز بوو، كە لەسەر رێگای پیرەمێردی منەوەر قەلەندەرخانەكەی پیرەمێردی لەساڵی ٢٠٠٥دا زیندووكردەوەو پیرەمێردئاسا هەموو هەفتەیەك كۆڕی گفتوگۆی بۆ بابەتە جۆراوجۆرەكان بۆ كەسانی شارەزاو دڵسۆزو بەهەڵوێست رێكدەخست. هەروەك پیرەمێرد پەرۆشی بەرزبوونەوەی ئاستی هۆشیاری تاك بەتاكی هەموو كوردی هەبوو. تامەزرۆی گەیشتنی كورد بەمافەڕەواكانی لەهەموو بەشەكانی كوردستاندا بوو. ئەوەش لەژیان و هەڵوێستەكانیدا رەنگیدابووەوە.   قەڵای داكۆكی بوو لەخەڵكانی بەشخوراوو چەوساوە ئەم كەسایەتییە بەهۆی دڵگەورەیی و ئینساندۆستیی و شەیدابوونی بۆ ئازادی ببووە چەتری كۆكەرەوەی مرۆڤە جیاوازەكان، كە هەریەكە دیدو پێگە و دۆخێكی  جیاوازیان هەبوو. داكۆكیی لەغەدرلێكراوان دەكردو هەمیشە بەڕوونی و راشكاوانە هەڵوێستەكانی دەردەبڕی و هەرگیز سازش و مساومەی لەسەر بیروباوەڕی خۆی نەدەكرد. شۆڕش ئەمین چالاكوانی مەدەنی و هاوڕێی نزیكی بەختیار شێخ عوسمان و ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەری كۆڕی قەلەندەرخانەی كورد لەوبارەیەوە وتی، «كاك بەختیار هێندە بەپرەنسیب بوو، كەهەرگیز مساومەی لەسەر بیروباوەڕی خۆی نەدەكردو موجامەلەی كەسی نەدەكرد، بەڵكو بەردەوام تێدەكۆشا و قوربانیی دەدا لەپێناو ئەوەی باوەڕێی پێی بوو. دژی چەوسانەوە قەڵای بەرگری و داكۆكی بوو لەخەڵكانی بەشخوراوو چەوساوەو غەدرلێكراو، ئەگەر بیزانیایە كەسێك زوڵمی لێكراوە راستەوخۆ دەبووە پارێزەرەی كەسەكەو زۆر كاتیش كێشەكەی ئەدا بەكۆڵی خۆیداو خۆی دەبووە خاوەن كێشەكە، چونكە یەكێك لەتایبەتمەندییەكانی كاك بەختیار ئەوەبوو، ئەگەر لەشوێنێك تەنانەت لەبنی دنیا غەدرێك لەكەسێك بكرایە و بەبێ ئەوەی كەسەكە غەدرلێكراوەكە بناسێت پشتیوانیی لێدەكرد».   بەئومێدەوە دەیڕوانییە داهاتوویەكی باشتر بۆ هەموان شۆڕش ئەمین وتیشی:»بەردەوام دژایەتیی زوڵم و زۆرو ستەم و ستەمكاریی دەكرد، بەتەنها خۆی مەكۆیەك بوو، كە زۆر شتی لەخۆیدا كۆكردبووەو فریای هەمووشی دەكەوت، لەبەردەوامیی تەلەفونكردن بۆ هاوڕێكانی و دانەبڕان لێیان، بەرگریی لەخەڵكی زوڵملێكراوو دەستگیرۆیی خەڵكانی كەمدەرامەتی دەكرد، داكۆكی لەخەڵكانی چالاك و رۆژنامەنووس دەكرد. پیاوێك لەهەڵوێست و ئازا بوو لەبەگژداچوونەوەی گەندەڵی و نادادی. لەبەرامبەر ئەوەشدا مرۆڤیكی بەخشندە و ژیاندۆست، كە بەئومێدەوە دەیڕوانییە داهاتوویەكی باشتر بۆ هەموان».   هەرگیز باسی باشییەكان و خەمەكانی خۆی نەدەكرد شۆڕش ئەمین باس لەتایبەتمەندییەكی تری بەختیار شێخ عوسمان دەكات و دەڵێت، «هەرگیز گوێم لێ نەبوو باسی یەكێك لەباشیەكانی خۆی، لەخەم و دەرد و كێشەی خۆی بكات، هەر دەم كە قسەی دەكرد وات هەستدەكرد هیچ كێشەی نییە، نەك هەر ئەوە بەڵكو، هێندە دڵسۆزو خەمخۆر بوو، كە هەستت دەكرد ئاوێتەی رۆحت دەبێت، بۆیە دەتوانین پێناسەی پراكیتكی هاوڕێیانە لەكاك بەختیارەوە دابڕێژینەوە».   تەنها گەندەڵ و خەڵكانی دژ بەئازادیی زوویر دەكرد شۆڕش ئەمین لەبەردەوامیی باسەكەیدا ئەوەشی وت، «لەڕووی مەعنەوی و ورەوە قەڵایەكی گەورە بوو بۆ هاوڕێكانی. بۆ نموونە كاتێك یەكێك لەهاوڕێكانی نەخۆش دەبوو، هەموو هاوڕێیانی ئاگادار دەكردەوە، كە ئەحواڵی بپرسن و سەردانی بكەن، ببووە ناوەندێك بۆ هەموو هاوڕێكانی، كە هەرگیز نەیدەهێشت لەیەكتر داببڕێن، ئەوەندە وزەو تواناو ورەی تیادا بوو، كەهەر حەوت رۆژی هەفتە هاوڕێكانی كۆدەكردەوە، یان سەردانی هاوڕێكانی دەكرد. ئەوەش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە، كەمرۆڤێكی بەخشندە بوو، چونكە لەلای ئەو بەخشندەبوون پێویستی بە سامانێكی زۆر نەبوو، بەڵكو پێویست بەدڵێكی گەورە بوو، كەئەو دڵە گەورەیەش لەلای ئەو بوو و تەنها بەهەڵوێست و دڵە گەورەكەی هاوڕێكانی كۆدەكردەوە و كاتێكیش هەر كەسێك لەوتەیەكی زوویر بوایە ئەستەم بوو بێهێشتایە رۆژێك، یان شەوێك بەسەر زوویربوونەكەیدا تێپەڕێت و خێرا ئەو كەسەی بەسەر دەكردەوەو نیگەرانیەكەی دەڕەواندەوە، تەنها گەندەڵ و خەڵكانی دژ بەئازادیی زویر دەكردو ئاشتی نەدەكردنەوە».   توندوتیژیی رەتدەكردەوە بەوتەی شۆڕش ئەمین، «یەكێك لەپێشڕەوانی پێشەوەی سەنگەری داكۆكی لەئازادی و دیموكراسی و دادپەروەری لەكوردستاندا لەدەستچووە. چونكە  توندوتیژی و چەك و تەقەمەنی رەتدەكردەوە، پێداگریی لەسەر خەباتی مەدەنی و دیموكراسیانە دەكردەوە. ژینگەپارێزێكی گەورە بوو و رقی لەهەموو راوكەرێك بوو. تەنانەت هاوڕێكانی لەسەر هۆڕین لێدان بۆ خواحافیزی سزادەدا بە كڕینی پێداویستییەك بۆ قەلەندەرخانە، یان دابینكردنی هاوكاری بۆ كەسێكی كەمدەرامەت و دەیوت، هۆڕین بۆ ئاگاداركردنەوەیە نەك بۆ خواحافیزی». ئارام جەمال چالاكوانی مەدەنی  و ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەریی قەلەندەرخانە لەبارەی چۆنیەتیی دەستپێكردنی چالاكییە مەدەنییەكانی بەختیار شێخ عوسمان دەڵێت: بەختیار ئایكۆنێكی مەدەنی كاراو چالاك بوو.   كاك بەختیارو بزووتنەوەی هەتاكەی پانزە ساڵ پێش ئێستاو لەڕۆژگارێكی پڕ لە قەیران و پەنگخواردنەوەدا، من و كاك بەختیار لەناو بزووتنەوەی «هەتاكەی»دا بەیەكتر گەیشتین و یەكترمان ناسی، ئەو بزووتنەوەیەی كە بەدەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستانی دەوت هەتاكەی ناعەدالەتی و گەندەڵی و پاوانكردنی دەسەڵات. ئەم بزووتنەوەیە تێكەڵەیەك بوو لەچەند كەسایەتییەك و ئەندامانی دەستەی گشتی فیدراسیۆنی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی. بەوپێیەی كاك بەختیارمان نەدەناسی و پێشینەیەكی كاركردنمان لەگەڵیدا نەبوو هاوكات باكگراوەندی سیاسی و حزبیشی یەكێتی بوو، سەرەتا جۆرێك لەسڵەمینەوەمان لێی هەبوو، بەڵام لەكورتترین ماوەدا بەهۆی دڵسۆزی و راستگۆیی و بڕوابوونی زۆری كاك بەختیار بە خەباتی مەدەنی لە دژی ستەمكاری ئەو بەدگومانییەمان گۆڕا بۆ خۆشەویستی و متمانەیەكی بێ ئەندازە بە كەسایەتی كاك بەختیارو بزووتنەوەی هەتاكەی بووە هەوێنی خەباتی مەدەنی نەپساوەی هاوبەشمان لە چالاكییەكانی قەلەندەرخانە و خۆپیشاندانەكانی ١٧ی شوبات و پشتگریكردن لەخۆپیشاندەرانی ساحەكانی تەحریر لەبەغداو خۆپیشاندانەكانی دژ بەداگیركردنی عەفرین و پشتگیریكردن لەگیراوانی بادینان و.. ..هتد. نازناوی «بەختیاری قەلەندەرخانە»یە لەناو ئەو هەزاران رێكخراوە ناحكومی و سەندیكاو كۆمەڵەو یەكێتیانەی لەدوای راپەڕینەوە پێكهێنراون و نۆژەنكراونەتەوە، گەواهی ئەوە دەدەم كە «كۆڕی قەلەندەرخانەی كورد» خۆماڵیترین و گەشەسەندووترین مۆدێلی رێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنییە، بەبەڵگەی ئەوەی كەقەلەندەرخانە، جیاواز لەهەموو رێكخراوە تۆماركراوەكانی دیكە، سەكۆیەكی خۆڕسكی سەربەخۆی تۆمارنەكراوە و لەنێو هەناوی كۆمەڵگەوە هاتۆتەدەرو تەونێكە لە رایەڵەو پەیوەندی نێوان كەسانی ئازادیخوازو خاوەن روئیای كۆمەڵگەیی.. ئەم ساباتە نە فەندی لەڕێكخراوە بیانی و نێودەوڵەتییەكان وەرگرتووەو نە منەتی هاوكاری ماددیی هیچ حزبێكی سیاسی هەڵگرتووە، بەڵكو لەبنەڕەتدا پشتی بەكۆمەكی دارایی ئەندامەكانی بەستووەو لەسەر پێی خۆی وەستاوە.. لەمێژووی دروستبوونیەوە قەلەندەرخانە هەڵگری وزەیەكی گەورەی پۆزەتیڤە بۆ جوانكردنی ژیان و ژینگەدۆستی و مرۆڤسالاری و فراوانكردنی پانتایی مەدەنی، هاوكات خاوەنی گوتارێكی رەخنەگرانەیە بۆ بەگژداچوونەوەی عەقڵی خێڵەكی و كۆنەپەرستی و حزبسالاری و لەمرۆڤخستن و داگیركاری، هەموو ئەمانەشی لەجووڵە و چالاكییەكانیدا بەرجەستەكردووە، بەڵام ئەوەی كەدەبێت هەرگیز بیرمان نەچێت ئەوەیە: «لەپشت هەموو ئەم هەوڵ و كۆشش و بەرەنگارییە هەڵكێشراوانە لەدیدو جیهانبینی مرۆڤدۆستانە و بارگاوی بەبەها گەردوونییەكان، مرۆڤێكی پڕ لەئیرادەو خاوەن خەونی گەورە دەبینین، كەپێی دەڵێن «بەختیاری قەلەندەرخانە».   پشتیوانی خەباتی بەشەكانی تری كوردستان بوو یەكێك لەقۆناغە گرنگەكانی كاری قەلەندەرخانە هاوكات لەگەڵ پشتیوانی لەهەموو جوڵە و چالاكییەكی ئازادیخوازانەو مەدەنیانە، پشتیوانیی بەردەوامی بوو لەشۆڕشی رۆژئاوا و كۆبانێ، شەنگال، باكوری كوردستان و رۆژهەڵاتی كوردستان. ئەوەش قەلەندەرخانەی كردبووە سەكۆی دەنگی ئازادیخوازان و هاواری نەتەوەكەمان. بەختیار شێخ عوسمان وەك خۆی و هەم  بە ناوی قەلەندەرخانەوە بەشداریی لەهەموو چالاكی و گردبوونەوە و رێپێوان و خۆپیشاندانێكدا دەكرێت، كە بۆ پشتگیری لەخەباتی ئازادیخوازانەی كورد لەهەموو بەشەكانی كوردستاندا دەكرا.   هاوكارییەكانی سەردەمی كۆرۆنا هاوكات لەگەڵ دروستبوونی قەیرانی دارایی و بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا لەكۆڕی قەلەندەرخانەدا لیژنەیەكی تایبەتی دڵسۆزی بۆ سەرپەرشتیكردنی هاوكاریی  كەسانی نیازمەند دروستكردبوو، كە لەو ماوەیەدا خۆنەویستانەو بەگرتنەبەری رێوشوێنی خۆپارێزیی دژ بەكۆرۆنا و مۆڵەتی سەردەمی كەرەنتینە هاوكارییان گەیاندە ژمارەیەكی بەرچاو لە هاووڵاتیانی نیازمەند.   قەلەندەرخانە بووە دەنگی دەستگیركراوانی بادینان  لەكاتی دەستگیركردنی ناڕەوایانەی رۆژنامەنووسان، چالاكوانان و جیابیرانی بادیناندا، وێڕای ئەوەی قەلەندەرخانە ببوو بەدەنگ و هاواری ئازادیخوازانی بادینان، دەستیشیكرد بەهاوكاریكردنی رۆڵەكانی بادینان و بەشێك لەبنەماڵەكانیان و چەندین وەجبەی شیاوی هاوكاری لەقەلەندرخانەوە گەیشتە بادینان و بەوەش یەكێك لەگەورەترین پلانەكانی ناحەزانی ئازادی شكستیهێنا، چونكە دەیانخواست كەس دەستی بەبادینان نەگات و كەس نەبێتە هاواری بادینان و بادینان لەبێكەسی و بێ پشتیوانیدا بەتەواوی سەركوت بكەن، بەڵام كاك بەختیارو قەلەندەرخانە لەشكاندنی ئەم بەستەڵەكە دەستكردی دەسەڵاتەدا رۆڵێكی بێوێنەیان گێڕا.   هەتا ژیا بەخشندە بوو هۆمەر محەمەد تووێژەری بواری ئەنفال و یەكێكی تر لەهاوڕێیانی نزیكی بەختیار شێخ عوسمان لەبارەی كەسایەتییەوە، وتی: «ژیا دەیبەخشی و جوانی كۆدەكردەوە، هەتا ژیا بەخشندەبوو». هۆمەر محەمەد لەبارەی شكڵگرتنی كەسایەتیی بەختیار شێخ عوسمان و هۆكاری بەخشندەبوونەكەی دەڵێت، ساڵی ١٩٦٣و كاتێك بەختیار تەمەنی چوار ساڵ دەبێت باوكی لەحامیەكەی سلێمانی بۆ ماوەی سێ مانگ زیندانیكرا. كاتێكیش بەختیار تەمەنی بوو بە ٢٦ ساڵ، سەرداری برای لەگەڵ دوو هاوڕێیدا بەناوەكانی ئارام و هیوا لەلایەن ئەمنی سلێمانییەوە بەهۆی چالاكییەكانیان لە رێكخستنەكانی كۆمەڵەی رەنجدەراندا دەستگیردەكرێن. هاوكات نەزیرە خانی دایكی سەردارو دایك و بنەماڵەی ئارام و هیواش دەستگیردەكرێن و دوای سێ مانگ دووردەخرێنەوە بۆ زیندانی سەماوە، بەڵام پێش ئەوەی دووربخرێنەوە لە ١٧ی ١٢ی ١٩٨٥دا سەردارو ئارام و هیوای هاوڕێی لەبەردەم ئامادەیی رۆشنبیری كوڕاندا گولـلەبارانكران. بەختیار لەگەڵ سۆرانی شیخ محەمەد غەریبی هاوڕێیدا بەرنامەیەكی وردیان بەنهێنی داڕشت و زۆر ئازایانە نەزیرەخان و خانەوادەی شەهید خەباتی شێخ محەمەد غەریبیان لەسەماوەوە گەیاندەوە سلێمانی. هەر ئەوڕۆژە بۆ ئێوارەكەی بەختیار دایكی گەیاندەوە گوندی ئاوایی لەقەرەداغ و لەوێ هەواڵی گولـلەبارانكردنی (سەرداری كوڕی و هاوڕێكانی بیست)، بەختیار لەوبارەیەوە پێی وتم: دایكم دەگریاو لەخۆی دەدا ئێمەش تەكسیەكمان گرتبوو سایەقەكەی عەرەب بوو و وتی: ئەوەچییە بۆ وادەكات، منیش بۆئەوەی ئاشكرانەبین وتم هیچ نییە ئەوە دەمێكە تێكچووەو شێت بووە. بەعسییەكان هەربەوەندەشەوە نەوەستابوون، كە سەردار گولـلەباران بكەن و دایكیان نەفی بكەن بۆ زیندانێكی سەماوە، بەڵكو ماڵەكەیان تاڵان كردبوون و خانووەكەشیان لەسەركارێز تەخت كردبوون.   برینێكی تر ئێوارەی ٢٣ی ئازاری ١٩٩١ هەروا ١٥-١٧ رۆژێك دوای راپەڕین، رێبوار عوسمان، برای بەختیار، كە ئەندازیارێكی هوشیارو زیرەك بوو، بەڵگەنامەیەكی دائیرەی ئەمنی سلێمانی دەكەوێتە دەست كەسیخوڕێك بەناوی ( مەریوان ح. س) وردو درشتی زانیارییەكانی كوشتنی (عەباس)ی داوەتە ئەمنی سلێمانی، عەباس مامۆستایەك بوو لەسانەوی رۆشنبیر سەر بەدەزگای ئەمن بووە.  جاسوسەكە (سەردار عوسمان، ئارام محەمەد كەریم و هیوا فایەقی) بەگرتن دابوو، كە لەكەرتێكی رێكخستنی كۆمەڵەی رەنجدەرانی سەر بەڕێكخراوی سلێمانی رێكخرابوون و بۆخۆشم هەر لەو كەرتەدا بووم، هەربۆیە دوای شەهیدبوونیان كەرتەكەمان ناونرا كەرتی رێكخستنی شەهید ئارام. مەریوان كە زانیبووی فایلی جاسوسییەكەی كەوتووەتە دەست خەڵكی راپەڕیو، لەهەوڵی ئەوەدابوو بەپەلە خۆی رزگاربكات و بچێتە دەرەوەی وڵات، رێبواری برای بەختیاریش سۆراغی مەریوانی كردبوو و چووبووە سەرماڵی مەریوان، بەڵام مەریوان خۆی تەسلیمی رێبوار نەكردبوو، بەپێچەوانەوە تەقەی لەڕێبوار كردبوو و شەهیدی كردبوو، دیسانەوە برینی (سەردار)و شەهیدەكانی بەردەم ئامادەیی رۆشنبیری نوێكردەوەو ماڵی شێخ عوسمان تازییەباربوونەوە. مەریوان دوای ماوەیەكی كورت دەستگیركرا و سزادرا.   بەردەوام پشتگیریی كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوانی دەكرد من لەساڵی ١٩٩١ دەستبەرداری كاری سیاسی و حزبی بووم و نامەی دەستلەكاركێشانەوەم دایە یەكێتی، بۆیە نازانم بەختیار هەتاكەی لەحزبایەتی بەردەوام بوو، بەڵام لەساڵی ٢٠٠٧ەوە دەیان هەڵوێستی ئازایانەم لە بەختیاری هاوڕێمەوە دیوە، بەتایبەتی لەسەر پشتگیریكردنی كەسوكاری شەهیدان بۆ ئەوەی كەلوپەل و پێداویستیەكانیان بەقست بەرن تووشی كێشە دەبوو، زۆرجار پێم دەگوت باشە تۆ ماندوو نەبووی لەم هەموو كێشەیە ؟ دەیگوت نا تائەو خەڵكە ناچارنەبێت بەقست كەلوپەل نابات و خۆی قەرزداری كۆمپانیا ناكات، زۆر لەو كەسانە نەیاندەتوانی لەكاتی خۆیدا قەرزەكانیان بدەنەوە. كێشەكانیان دەهاتەوە سەر بەختیاری جوانەمەرگ، هەشیان بوو ساختەكاری دەكرد، بیرمە كەسێك پارەیەكی زۆری كۆمپانیاكانی بردبوو، تەنانەت فێڵی لەبراكانی كردبوو، كەچی زۆر بەنەرمی لەگەڵیدا دەجوڵایەوەو هەرهەوڵی چارەسەری بۆ دەدا. كەم رۆژ هەبوو بەختیار كێشەی زیاد لەكەسوكارێكی شەهیدان و ئەنفالكراوانی نەگرتبێتە كۆڵ بەتایبەتیش كاتێك خزمەتگوزارییەكانی خانووبەرەو پێشینەی هاوسەرگیری و خەرجكردنی دەرمان وەستاو دەرماڵەی خوێندكارانی كوڕو كچی شەهیدان كەمكرایەوە، ئیتر بەردەوام تەلەفۆنی دەكرد بۆ ئەو هاوڕێ و دۆستانەی دەوڵەمەندبوون و بەخشندەبوون، ئیتر یەكێك پارەی دەرمانی نەبوو، یەكێك نەشتەرگەری دەكردو یەكێك كرێی خانوی بۆنەدەدراو هتد .. ئەمە جگەلەوەی دەیان كێشەی كارگێڕی كە لەتواناو دەسەڵاتی ئەمدا نەبوون، كە بەڕێوەبەری گشتی بوو و بەتەكلیفیش چارە نەدەكران.   كەسوكاری شەهید نابێت دەستی كەس ماچ بكەن جارێكیان لەژوورەكەی دانیشتبووم، پیاوێك هات خاوەن پێداویستی تایبەت بوو، لەبەرئەوەی بەختیار قبوڵی نەدەكرد پرسگەو دەرگاوانی هەبێت، هەمیشە دەرگاكەی كراوە بوو، ئەو پیاوە لەودیو دەرگاكە دەنگی دەهات و جنێوی دەدا، هەرهاتە ژوورەوە بەختیار فریانەكەوت بڵێ فەرموو ئەو كیسەیەك دەرمان و دەرزی بەدەستەوە بوو، بەجنێوێكی قورسەوە زەرفە دەرمانەكەی گرتە بەختیار، كابرا هێشتا جنێوەكانی بەردەوام بوون ئەو لەسەر كورسیەكەی هەستاو دەستیكرد بەكۆكردنەوەی دەرزی و دەرمانەكانی و كابراش هەر جنێوی دەدا، ئینجا وتی : تۆڕاوەستێ بزانم بۆ واتوڕەی، كابرا هەرجنێوی ناشرینی دەدا، بەختیار وتی، دەتەوێ گوێت لێبگرم؟ ئەگەر بۆجنێودان هاتووی گوێ لەجنێو ناگرم؟ ئەگەر ئیشت هەیە فەرموو چونكە خەڵكی تریش وەك تۆ وەستاون و ئیشیان هەیە. ئەمەش چیرۆكێكی درێژە، بەڵام كابرا ئەوەندە هێمن بووەوە ژێوان بووەوەو پەلاماری دەستیدا ماچی بكات، بەختیار وتی نانا واز لەو ئەخلاقە بێنە دەستی كەس ماچ مەكە ... كەسوكاری شەهید نابێت دەستی كەس ماچ بكەن ... ئەمەو دەیان نموونەی ئاوای بەختیارم لایە.   نەیدەهێشت ئەوانەی هاوكارییان دەكات بەخۆیاندا بشكێنەوە لەهەمووی جوانتر كاتی موچەوەرگرتن و كڕینی دیاری و بەخشینی هاوكارییەكانی بوو، ئەمە بۆ فلان نەخۆش و ئەوە بۆ فڵان كارگوزارو ئەوە بۆ فیسار دایكی شەهید .. هەموو جارێك كاك سەلامی بانگ دەكرد، كاك سەلام پیاوێكی زەحمەتكێشەو دەستگێڕە لەدەرەوە قوماشی جلی كوردی دەفرۆشێ‌، جاری وابوو هەتا سەری مانگ چوار قاتی بۆ دۆست و ناسیاوەكانی دەكڕی و هەندێكجار بۆشی بەدورین دەدان.. لەهەمووی جوانتر ئەو نەیدەهێشت ئەوانەی هاوكارییان دەكات بەخۆیاندا بشكێنەوە.    دەروێشی ئاشتیی كۆمەڵایەتی و دادپەروەری و جوانی بوو ئەوە ئازایەتیەكەی شتێك نییە لەكەس شاراوەبێت ئەو كەساڵی ٢٠١٦ تووشی نەخۆشییە پسەكە بوو، هەموومان ترساین بەڵام ئەو بۆی نەلەرزی هەرچەندە زۆر زۆر خۆپارێزی دەكرد بەڵام هەرگیز لێی نەدەترسا، كاتێك دەمانگوت كاكە گیان وەختی فەحسێكت هاتووە، دەیگوت تۆ واز لەوەبێنە ئەم هەفتەیە كێ لەقەلەندەرخانە سیمینارمان بۆبكات ؟ نەیدەهێشت باسكردنی نەخۆشی ئەو ببێتە باسی سەرەكی، بەڵام كە زانیی ئیتر مەرگ نزیكبووەتەوە، كەوتە شەڕێكی دەستەویەخە هەتا ئەوكاتەش كە لەشی دەلەرزی، تارمایی مەرگ نەیترساندو دەستی نەلەرزی، لەوكاتەشدا هێشتا بەردەوام لەگروپی كۆڕی قەلەندەرخانە سەرپەرشتیی داهات و خەرجیی دەكرد، لەوكاتەدا كە لەشی دەلەرزی ئەو نەفسی هەر پڕبوو لەتەماحی كۆكردنەوەی جوانی، پێم شك نایات قەت رۆژێك زەلیلی نەفسی بووبێ، بەڵام ئەو دەروێشی ئاشتیی كۆمەڵایەتی و دادپەروەری و جوانی بوو.. لەهەر كوێیەك ناشرینی هەبوایە بەگژیدا دەهاتەوە.   ماڵی ئازادی بەختیار وێڕای ئەوەی ببووە كوڕە تاقانەكەی ماڵ، بەڵام هەرگیز نەسرەوت و هەموو تەمەنە ٦٤ ساڵیەكەی بۆ ئازادی و ئاشتی و دادپەروەری تەرخانكرد. ئەو رێگاو هەڵوێستانە باجیان قورس بوو و بەختیار باجەكەی دەدا. كاتێك لەساڵی ٢٠١٢دا لەسلێمانی تەقە لەماڵەكەی كراو لەشیوی قازی لەقەراخ ماڵەكەی سوتێنرا، نەك پاشگەزنەبووەوە لەهەڵوێستەكانی، بەڵكو ماڵە سوتاوەكەی شیوی قازیی ناونا ماڵی ئازادی و كردیە شوێنی كۆكردنەوەی ئازادیخوازان و وێنەی شەهیدانی قەڵەم سەردەشت عوسمان، سۆرانی مامە حەمە، كاوە گەرمیانی و ویدات حسێنی تیاداهەڵواسی و لەسەری نووسی «تا ستەم بمێنێت ئەم ماڵە چاك ناكرێتەوە»، بۆیە لەخۆڕا نەبوو خۆی و قەلەندەرخانەكەی و ماڵی ئازادیی بۆ ئازادیخوازان تەرخان كردبوو، چونكە ئەو قەلەندەری ئازادی بوو.    لەمردن ناترسم قەلەندەرەكان هەرگیز ناترسن، نە لەنەیارەكانیان و نە لەمەرگ. بەختیار شێخ عوسمان لەم چەند مانگەی كۆتایی تەمەنیداو پێش ئەوەی شەممە ١١ی ٢ی ٢٠٢٣ دوا ماڵئاوایمان لێبكات، گوێی لەوەسیەتەكەی پیرەمێرد دەگرت و ئێمەش بەدەم رێزەوە گوێمان لێدەگرت، كە لەسەرەتایدا دەیوت، ئەمجارە دەمرم، لەمردن ناترسم، ژیانێكی باش و عومرێكی درێژم رابوورد... هتد. هەروەها ئەم بەیتەی پیرەمێردی لەگەڵ وێنەیەكی پیرەمێرددا لەچوارچێوەیەكی جواندا لەناو كتێبخانەكەی قەلەندەرخانەدا دانابوو. رەنجەڕۆیی من ببینن، خانوم لە رەهەنی پارەی كاغەزو حروفاتی مەتبەعەدایە، بەرگیشم كۆنەپۆشیی خێرەومەندانە، لەناو جەرگیشم بنێرن بووە بەخومخانە

هاوڵاتی بومەلەرزەكەی رۆژی دووشەممە ٦ی شوبات، زیانێكی زۆری گیانی و ماددی لەسوریاو رۆژئاوای كوردستانیشی لێكەوتەوە. بومەلەرزەكە زیاتر پارێزگاكانی حەلەب، ئیدلب، حەما، لازقیە و كانتۆنی عەفرین و بەتایبەتی ناوچەی جندرێسی عەفرینی گرتەوە. لە رۆژئاوای كوردستان و سوریاش بەگوێرەی نوێترین ئامارەكان  زیاتر لە پێنج هەزارو 800 كەس گیانیان لەدەستداوەو شەش هەزار كەسیش بریندار بوون. بەڵام رێك برێنن بەڕێوەبەری نووسینگەی باری لەناكاوی تەندروستیی جیهانی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە سەردانی پارێزگای حەلەبی سوریای كردبوو رایگەیاند: تاوەكو ئێستا لانیكەم هەشت هەزارو ٥٠٠ كەس بەهۆی بوومەلەرزەكەوە لە رۆژئاوای كوردستان و سووریا گیانیان لەدەستداوە. بەتەنیا لەعەفرینی رۆژئاوای كوردستان هەزارو ١٢ كەس گیانیان لەدەستداوە كەزۆربەیان لەناوچەی جندرێسە كە بەگوێرەی ئاژانسە هەواڵییەكان ٩٠٪ی ناوچەكە وێران بووە. بەگوێرەی قسەكانی رێك برێنن، بەگشتی نزیكەی چوار هەزار كەس لەناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی سووریا و چوار هەزارو ٥٠٠ كەسی دیكە لەناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان و ناوچەكانی ژێر دەستی ئۆپۆزیسیۆن و گرووپە چەكدارەكان گیانیان لەدەستداوە. نەتەوەیەكگرتووەكان رایگەیاند، بوومەلەرزەكە بووەتە دەربەدەربوونی نزیكەی پێنج ملیۆن و ٥٠٠ هەزار هاووڵاتی سوریا. كەمترین هاوكاری گەیشتووەتە زیانلێكەوتووان بەوپێیەی كە وڵاتەكە بەسەر سێ دەسەڵات دابەشبووە، پرۆسەی گەیاندنی هاوكارییەكان بۆ زیانلێكەوتووان بەخاوی بەڕێوە دەچێت. خۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا پرۆسەی هاوكاریكردنی زیانلێكەوتووانی دەستپێكردو چەندین بارهەڵگری پڕ لەپێداویستیە سەرەتاییەكان بۆ هەرێمەكانی ژێر كۆنتڕۆڵی گروپە چەكدارەكان لەئیدلب و عەفرین و حەلەب رەوانە كرد، بەڵام هەم حكومەتی دیمەشق و هەم گروپە چەكدارەكان لەگەیاندنی هاوكارییەكان بەزیانلێكەوتووان رێگری دروستدەكەن. تاوەكو ئێستا دوو كاروانی هاوكاری كەدەیان بارهەڵگری پڕ لەپێداویستی و خۆراك و سوتەمەنی لەخۆدەگرێت، لەلایەن خۆبەڕێوەبەریەوە رەوانەی ناوچە زیانلێكەوتووەكان كراوە. هەروەها خۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا، فەرمانی كردووە كە هەموو دەروازەكان بە رووی هاوكاری و هاتنی ئاوارەو زیانلێكەوتووەكاندا بكرێتەوە. لەلایەكی دیكەوە زیاتر لە سێ هەزار خانەوادە كە ماڵ و حاڵیان وێران بووە، لەگەڕەكە كوردنشینەكانی شێخ مەقسودو ئەشرەفیەی كوردنشینی حەلەبەوە روویان لەهەرێمی شەهبای ژێر كۆنتڕۆڵی خۆبەڕێوەبەریدا كردووە كەژمارەیان دەگاتە نزیكەی ١٥ هەزار كەس. خۆبەڕێوەبەری لەم چەند رۆژەی دواییدا رایگەیاندبوو، لە ١٠٠ تەنكەری سوتەمەنی و ٢٠ بارهەڵگری پڕ لەپێداویستی و خۆراك لەلایەن حكومەتی دیمەشقەوە و نزیكەی ٥٠ تەنكەری سوتەمەنی و بەدەیان بارهەڵگری پێداویستی و خۆراك لەلایەن گروپە چەكدارەكانەوە دەستیان بەسەرداگیراوە و رێگەنادرێت بگاتە دەستی زیانلێكەوتووان. بەگشتی لەشارەكانی وەك قامشلۆ، رەققە، حەسەكە چەندی كەمپەینی كۆكردنەوەی هاوكاری و هەڵمەتی خوێنبەخشین بۆ برینداران دەستیپێكردووە. بەڵام بەگوێرەی ئەو هەواڵانەی كە لەمیدیاكاندا بڵاودەكرێنەوە، زیانلێكەوتووان پێویستیان بەدەرمان هەیە كەناوچەكە بەگشتی رووبەڕووی قەیرانی دەرمان بووەتەوە. لە كاتێكدا كە بەگوێرەی ئاماری نەتەوەیەكگرتووەكان پێنج ملیۆن و ٥٠٠ هەزار كەس لەو وڵاتە پێویستیان بەهاوكاریە، بەڵام كەمترین وڵات هاوكاری بۆ سوریا ناردووە. ئاژانسی هەواڵی وامی ئیماراتی رۆژی ١٢ی ئەم مانگە رایگەیاند، عەبدوڵا بن زاید ئال نەهیان وەزیری دەرەوەی وڵاتەكەیان سەردانی دیمەشقی كردووەو پشتگیری خۆی بۆ خەڵكی سوریا دەبڕیوە. بەگوێرەی هەواڵی ئاژانسەكە، لەماوەی چەند رۆژی رابردوودا، ئیمارات ٣٦ فڕۆكە، خۆراك و كەرەستەی پزیشكی و چادری بۆ زیانلێكەوتووانی بومەلەرزەكە رەوانەكردووە. تاوەكو ئێستاش چەند بارهەڵگرێكی هاوكاری سعودیە گەیشتووەتە سوریاو فەیسەڵ بن فەرحانی وەزیری دەرەوەی سعودیە رۆژی دووشەممە رایگەیاند، لەهەوڵدان كەوڵاتانی جیهان هاوكاریەكانیان پێشكەش بەسوریا بكەن. ٢٠ هەزار خوێندكار بێبەشبوون لەخوێندن بەهۆی بومەلەرزەكەوە، پرۆسەی خوێندنیش پەكی كەوتووە. سەمیرە حەج عەلی هاوسەرۆكی دەستەی پەروەردەی خۆبەڕێوبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا بۆ ئاژانسی هاوارنیوزی ئاشكراكردووە، لەگەڕەكەكانی شێخ مەقسود، ئەشرەفیەو هەرێمی فورات كەزیانێكی زۆریان بەركەوتووە، پرۆسەی خوێندنیان راگرتووە. فاتیمە كۆشان هاوسەرۆكی كۆمیتەی پەروەردەیی گەڕەكەكانی شێخ مەقسودو ئەشرەفیەش بەهەمان ئاژانسی راگەیاندووە، بەهۆی ئەوەی زیان بەقوتابخانەكان گەیشتووە و ژمارەیەك قوتابخانەش وەك پەناگە بەزیانلێكەوتووان دراوە، پرۆسەی خوێندن پەكی كەوتووەو نزیكەی ٢٠ هەزار گەنج و منداڵ لەپرۆسەی خوێندن بێبەشبوون. سەرچاوەیەكیش لەبەڕێوەبەرایەتی پەروەردەی شاری حەلەب بەئاژانسی نۆرس پرێسی نزیك لەخۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا راگەیاندووە، حكومەتی سوریا لیژنەیەكی بۆ دیاریكردنی ئەو زیانانە پێكهێناوە كە بەبینای قۆتابخانەكان گەیشتوون و لەپشكنینە سەرەتاییەكاندا دەركەوتووە كەزیان لەناو چواردە قوتابخانەی نێو گەڕەكەكانی رۆژهەڵاتی شارەكەدا هەبووە. ئەو سەرچاوەیە ئاشكرایكردووە، گەڕانەوەی دەوامی قوتابخانەكانی شاری حەلەب پەیوەستە بەڕاپۆرتی سەلامەتی بیناكان. زیانە ئابورییەكان هەرچەندە تاوەكو ئێستا هیچ ناوەندێك ئاماری زیانە ئابورییەكانی بومەلەرزەكەی سوریای ئاشكرانەكردووە، بەڵام لەسەرتاسەری سوریا بەهەزاران باڵەخانەو خانوو رووخاون. تەنیا غەسان ئەلزەمیل وەزیری كارەبای سوریا زیانەكانی كەرتی كارەبای بەنزیكەی ١٠ ملیاری لیرەی سوری خەمڵاندو رایگەیاند، پێویستی بەنزیكەی مانگێك هەیە تاوەكو تۆڕی كارەبای ناوچە زیانلێكەوتووەكان نۆژەن دەكرێنەوە.  

هێمن مەحموود لەسەرەتای ئەم هەفتەیەدا جارێكی دیكە شاندی هەرێمی كوردستان سەردانی بەغدای كردەوەو ئامانج لەسەردانەكەش وەك خراوەتەروو بۆ گفتوگۆكردنە لە سەر شایستە داراییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پڕۆژە یاسای بودجەی ساڵی 2023 عێراق و پڕۆژە یاسای نەوت و غازو مادەی 140 و چەند دۆسیەیەكی تر تاوەكو رێككەوتنی كۆتایی لەسەر ئەو پرسانە بكرێت، سەرۆكوەزیرانی عێراقیش رایگەیاندووە لەگەڵ هەرێمی كوردستان لەسەر «شێوازی بەڕێوەبردن»ی نەوت و یاسای بودجە گەیشتوونەتە رێككەوتن. وەفدی ئەمجارەی هەرێم كە لەلایەن وەزیری دارایی هەرێمەوە سەرۆكایەتی دەكرا پاش سەردانێكی دوو رۆژە بۆ بەغداد گەڕانەوە بۆ هەولێرو بڕیارە هەفتەی داهاتوو جارێكی تر بگەڕێنەوە بۆ بەغدادو گەڕێكی تری گفتوگۆ ئەنجامبدەن، ئەمەش ئاماژەی ئەوەیە هێشتا هەرێم و بەغداد نەگەیشتوونەتە هیچ رێككەوتنێك سەبارەت بەو پرسانەی گفتووگۆیان لەسەری كردووە. شێركۆ جەودەت  پەرلەمانتاری دەستلەكاركێشاوەی كوردستان لەفراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی دەربارەی رێككەوتنی هەرێم لەگەڵ بەغدا بە (هاوڵاتی) راگەیاند:»هیوادارین بگەنە رێككەوتن بەڵام زۆر زەحمەتە، چونكە جێبەجێكردنی دەستوور ئەوە دەخوازێت كە نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و عێراقیش لەدەستی حزبی و كەسی دەربهێنرێت و لەقۆرخكاری ئازادبكرێت بۆ ئەوەی ببێتە پرسێكی نیشتیمانی و كۆنترۆڵكراو بێت لەلایەن نوێنەرانی خەڵكەوە كەپەرلەمانی كوردستان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە، كە نەوتی هەرێم لەدەستی چەند كەسێكدایە لەناو حزبدا». لەعێراقی نوێدا كە لەدوای ساڵی 2003ەوە چەندین پرس هەن كەهەرێم و بەغدا ناكۆكییان لەسەریان هەیە، كەدیارترینیان بودجە و بابەتی نەوت و غازو كێشەی خاك و جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستوور و پێشمەرگەو چەندین پرسی دیكەیە كە تاوەكو ئێستا رێككەوتنی كۆتاییان لەبارەوە نەكراوە. یەكێك لەو گرفتانەی كە بەزەقی لەدوای ساڵی 2014ەوە سەریهەڵداوە لەنێوان هەرێم و بەغدا، بەبیانووی هەناردەكردنی سەربەخۆیی نەوتەوە، بڕینی بوودجەی هەرێم بووە لەلایەن بەغداوەو لەوساوە تاوەكو ئێستا ئەو گرفتە چارەسەرنەكراوە. لەئێستادا كەكابینەكەی سوودانی خەریكی ئامادەكردنی رەشنووسی بوودجەی ساڵی 2023یە، یەكێك لەو ئاستەنگانەی كە لەبەردەم ئامادەكردنی بودجەدایە وەك هەندێك لەبەرپرسانی سیاسی عێراق ئاماژەی بۆ دەكەن پشكی هەرێمی كوردستانە كە تاوەكو ئێستاو دوای چەندین سەردانی وەفدی هەرێم هێشتا بەغداو هەرێم نەگەیشتوونەتە رێككەوتن. وەك حكومەتی هەرێم بڵاویكردووەتەوە ڕۆژی ١٣ـی شوباتی ٢٠٢٣، شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ  محەمەد تەمیم، وەزیری پلاندانانی عێراق و جێگری سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبووەوەو جەخت لەسەر رێككەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراقی فیدراڵ كرایەوەو گفتوگۆكرا لەبارەی پرۆژەیاسای بودجەی عێراق و ماف و شایستە داراییەكانی هەرێم لەنێو بودجەكەدا، ئاماژە بەوەشكراوە بیروڕا لەبارەی پەرەپێدان و ئامادەكردنی رەشنووسی یاسای نەوت و گازو ناردنی پێشنیارەكانی حكومەتی هەرێم لەسەر ئەو پرۆژەیاسایە بۆ وەزارەتی نەوتی عێراق ئاڵوگۆڕكران و بڕیاردرا لەپێناو گەیشتن بەچارەسەرو رێكەوتن كۆبوونەوەو گفتوگۆكان درێژەیان هەبێت. لەساڵانی پێشووتردا پشكی هەرێمی كوردستان لەسەدا 17بووە، بەڵام لەم چەندساڵەی دوایدا كەمكرایەوە بۆ لەسەدا 12و لەسەدا 14، لەئێستاشدا هەموو هەوڵەكانی وەفدی حكومەتی هەرێم لەبەغدا گەڕانەوەیە بۆ لەسەدا 17 بەڵام پێناچێت بەغدا بەئاسانی بەوە رازی بێت. یەكێك لەو دۆسییە گرنگانەی دیكەش كەهەرێم دەیەوێت ئەمجارە لەگەڵ بەغداو بەتایبەتیش لەگەڵ محەممەد شیاع سوودانی بگاتە رێككەوتن لەسەری دۆسیەی نەوت و غازە كە بۆ ماوەی 18 ساڵە هەرێم و بەغدا لەسەری رێكنەكەوتوون، هەر لەو چوارچێوەیەشدا رۆژی ١٢ی ئەم مانگە، شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبەغدا، لەگەڵ شاندی وەزارەتی نەوتی عێراقی فیدراڵ كۆبووەوەو سەرۆكی شاندەكەی هەرێم ئەوەی خستۆتەڕوو كەوا حكومەتی هەرێمی كوردستان ئامانجیەتی لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ بگاتە رێكەوتن بۆ داڕشتنی یاسایەك كە لەچوارچێوەی دەستوورو لەخزمەت هەموو پێكهاتەو هاووڵاتیانی عێراق و هەرێمی كوردستاندا بێت و وەزیری سامانە سروشتیەكانیش، وردەكاری تێڕوانینەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانی لەبارەی رەشنووسی پرۆژەیاساكەوە خستەڕوو. پرۆژەیاسای نەوت و غاز كە ماوەی 18 ساڵە لەڕەفەكانی پەرلەمانی عێراقدا كەوتووەو نەخراوەتە دەنگدانەوە پشت بەهەرسێ ماددەی دەستوری (111 و 112 و 115) دەبەستێت بۆ چارەسەر كێشەكانی هەرێم و بەغداو بەرپرسیارێتی ئیدارەدانی كێڵگە نەوتییەكان لەوڵاتدا پەیوەستكردووە بەكۆمپانیایەكی نیشتیمانییەوە كەئەنجومەنێكی ئیتیحادی تایبەتمەند لەو بوارەدا سەرپەرشتی دەكات، بەڵام بەهۆی ناكۆكییەوە تائێستا نە یاساكە دەرچووەو نە كۆمپانیاو ئەنجومەنەكە درووستكراوە، لەساڵی 2003شەوە هەرێم و بەغدا لەسەر بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتییەكان ناكۆكن. خاڵەكانی 20 و 23ش لەكارنامەی كابینەكەی سوودانی باس لەتێپەڕاندنی ئەم یاسایە دەكات بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغدا. هەرێمی كوردستان بەپێی یاسای نەوت و غازی تایبەت بەخۆی كە لەساڵی 2007ەوە لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە دەركراوە، نەوت هەناردە دەكات، دوای ساڵانێكیش لەناكۆكی دواجار لە 15ی شوباتی 2022 دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاری نادەستوریبوونی یاسای نەوت و غازی هەرێمی دەركردو رایگەیاند تەواوی گرێبەست و كاركردن و گەڕان بەدوای نەوتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكان و وڵاتان بۆ هەناردەی نەوت نادەستورییە، حكومەتی هەرێمیش ئەوەی رەتكردەوەو ئەوەی بەپێشێلكردنی سەروەری خۆی وەسفكرد. لەچاوپێكەوتنێكی رۆژنامەنوسیشدا محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاندووە «ئێمە لەسەروبەندی پێشكەشكردنی بودجەین. لەگەڵ هەرێمی كوردستان گەیشتووینەتە رێككەوتن لەسەر شێوەی بەڕێوەبردنی نەوت و دابینكردنی دارایی لەیاسای بودجەدا.» سەبارەت بەیاسای نەوت و گاز، سوودانی ئاماژە بەوەدەكات، «دوای پەسندكردنی بودجە دەچینە سەر دەركردنی یاسای نەوت و گاز، ئەمە یەكێكە لەگرنگترین شایستەكان هەر لەوکاتەوە دەستوور نووسراوەتەوە، چونكە تەنیا هەرێمی كوردستان چاوەڕێی نەوت و گاز ناكات، بەڵكو هەموو پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت چاوەڕێن، تاوەكو بزانن دەسەڵاتەكانیان چین و چی بۆ ئەوان دەگەڕێتەوە. لەنوێترین بڕیاریشدا كەوەك نیازپاكییەك دەردەكەوێت لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بۆ گەیشتن بەڕێككەوتن لەگەڵ هەرێم، حكومەتی عێراق بڕیاریدا بڕی 272 ‏ملیار دینار كە قەرزی گەنمی جووتیارانە بۆ ساڵەكانی 2015 و ‏‏2016 رەوانەی هەرێم بكات.

ئۆجالان زیاتر لەنیو سەدەیە خەبات بۆ ئازادی نیشتمان و گەلی كورد دەكات و لەپێناو ئازادی گەلەكەیدا نزیكەی چارەكە سەدەیەكە لەزیندانی تاكەكەسیدایە، ئەو باوەڕیوایە بۆ رزگاركردنی میللەتەكەی دەبێت هێزێك هەبێت، چەكدار بێت و بەدیسپلین بێت،  بڕیاری سیاسی و سەربازی و كاركرنی لەدەستی خۆیدا بێت و پشت بەخۆی ببەستێت. عەبدوڵا ئۆجالان كاتێك لەزانكۆی ئەنقەرە لەكۆلێجی زانستی سیاسی بوو، خوێندنی تەواونەكردو گەڕایەوە بۆ ئامەدو لەساڵی 1978 پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)ی دامەزراند، پێش دامەزراندنی پەكەكە، ئەندامان و لایەنگرەكانی ئەو حزبە، بەناوی ئاپۆچییەوە كارو چالاكییان هەبوو، یەكەم دەستەی ئەو كەسانەی پێیان دەوترا ئاپۆچی لەساڵی 1973 دا لەئەنقەرەی پایتەختی توركیا وەك گروپێكی فیكری و ئایدۆلۆژی بەسەرۆكایەتی ئۆجالان دەستیان بەكاركردو لەساڵی 1976دا ئەو گروپە سەرەتاییەی پەكەكە بڕیاریدا بۆ درێژەدان بەكارو چالاكییەكانی بگەڕێتەوە بۆ باكووری كوردستان و دوای ساڵێك لەگەڕانەوەشیان بۆ باكوری كوردستان بەبەشداریی 23 كەس یەكەم كۆنگرەیان خۆیان رێكخست و پەكەكەیان دامەزراند. دوای كودەتای ئەیلولی ساڵی 1980 لەتوركیا، ئەندامانی پەكەكە وەك زۆربەی گروپ  و دەستەكانی دیكە رووبەڕووی شاڵاوی گرتن و كوشتن و راوەدوونان بوونەوە، بۆ ساڵی دواتر بەشێك لەئەندامانی پەكەكە روویان لەلوبنان كرد كە لەوكاتەدا ناوەندێك بوو بۆ كۆبوونەوەی گروپە شۆڕشگێڕەكانی ناوچەكە، ئەندامانی پەكەكە بەسەرۆكایەتیی عەبدوڵا ئۆجالان لەلوبنان پەیوەندییان بەگروپە شۆڕشگێڕەكانی ئەو سەردەمەوە كردو لەلایەن كەسانی وەك نایف حەواتمە، جۆرج حەبەش و بەگشتی بزووتنەوەی رزگاریی فەلەستینەوە هاوكاری كران. پەكەكە  لەساڵی 1984دا دەستی بەخەباتی چەكداری كردو لە 15ی ئابی 1984دا بەشێوەی فەرمی شەڕی چەكداری لەدژی سوپاو حكومەتی توركیا لەناوچەكانی ئەڕوح و شەمزینان دەستپێكردو تا بەئێستا دەگات جگە لەوەی چەند جارێك ئاگربەستی راگەیەندووە، خەباتی چەكداری پەكەكە لەدژی سوپای توركیا بەردەوامە، ئەوە لەكاتێكدایە لەچەندرۆژی رابردووشدا جەمیل بایك هاوسەرۆكی كۆنسەی بەڕێوەبەرایەتی كۆماجڤاكێن كوردستان (كەجەكە) داوای لەهەموو هێزەكانیان كرد بەهۆی بومەلەرزەكان لەتوركیاو ناوچەكە سەرجەم چالاكییە سەربازیەكانیان رابگرن. پەكەكە لەساڵی 1990 جگە لەلوبنان چەند بنكەیەكی لەناوچەكانی شام لەسووریا كردەوە، عەبدوڵا ئۆجالانیش لەلوبنانەوە بەرەو شام رۆیشت و بەبەردەوامی سەردانی ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستانی دەكرد. كاتێك لەساڵی‌ ١٩٩٨پەیوەندییەكانی نێوان توركیاو سوریا تێكچوو، ئەنقەرە هەڕەشەی لەدیمەشق كرد بەوەی كەپشتگیریی پەكەكە نەكات و هەڕەشەی بەكارهێنانی هێزی سەربازیی لەدژی ئەو وڵاتە كرد. ئۆجالان بۆ ئەوەی بەر لەشەڕێكی قورس بگرێت كەتوركیا دەیویست لەگەڵ سوریادا لەناوچەكە هەڵی بگیرسێنێت، لە 9ی تشرینی یەكەمی ئەو ساڵادا بڕیاری بەجێهێشتنی سوریای دا، بۆیە روویكردە یۆنان، بەڵام یۆنان داوای مانەوەی ئۆجالانی لەو وڵاتە رەتكردەوە، دواتریش بۆ هەمان مەبەست چووە روسیا، لەوێش رێگەی مانەوەی پێنەدرا، دوای ئەوەش چوو بۆ رۆمای پایتەختی ئیتاڵیا، بەڵام لەوێش دوای مانەوەی بۆ ماوەیەك ئیتاڵیاش مافی مانەوەی پێنەدا، هەربۆیە جارێكی تر رووی لەڕووسیا كردەوە، بەڵام ئەمجارەش رێگەی مانەوەی پێنەدراو نێردرایەوە بۆ یۆنان، جارێكی دیكەش لەوێوە بەهۆی دروستكردنی ئاستەنگ بۆی، ئۆجالان نێردرا بۆ كینیا كەبەرنامە هەبوو لەوێوە بنێردرێ بۆ ئەفریقای باشور. ئۆجالان، لەكینیا لەماڵی باڵیۆزی یۆنان مایەوە، بەڵام لە 15ی شوباتی 1999 دا بەپیلان و  فێڵ رەوانەی فڕۆكەخانەی پایتەختی كینیا كراو لەوكاتەدا لەلایەن ژمارەیەك لەتیمی تایبەتەوە هێرشكرایەسەر ئۆتۆمبێلەكەی ئۆجالان و دەستگیریان كردو بەرەو توركیا رفێندرا. ئۆجالان خۆی لەبارەی دەستگیركردنەكەیەوە دەڵێت: دەستگیركردنم سەرەتای جێبەجێكردنی پلانی نوێی ئەمریكاو وڵاتانی رۆژئاوا بوو لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەوڵیاندا بەدەستگیركردن و لەناوبردنم، گەلێك لەناوببەن، هاوكات جەمیل بایك  ئاشكرایدەكات: «ئەمریكا، بەریتانیا، ئیسرائیل، یۆنان، فەرەنسا، هۆڵەندا، روسیا، ئەڵمانیا، كینیاو میسر، بەشداربوون لەپلانی دەستگیركردنی رێبەرەكەمانداو بەریتانیاش خاوەن بیرۆكەی پیلانگێڕییەكە بوو». 15ی شوبات كەیادی دەستگیركردنی رابەری زیندانیكراوی پەكەكەیە، لەكاتێكدایە كەزیاتر لە 22 مانگە هیچ كەسێك ئاگاداری دۆخی ئۆجەلان نییە، كەمپینی «ئازادی بۆ عەبدوڵا ئۆجالان-یش كەماوەی چوار مانگە راگەیەنراوەو لەلایەن 28 كەسایەتی ئەكادیمی و نووسەرو پزیشك و سیاسەتمەداری ناودارەوە پێشەنگایەتی دەكرێت بەردەوامەو بەملیۆنان ئیمزای كۆكردووەتەوە بۆ ئازادكردنی ئۆجەلان. جوتیار رەشید نوسەرو چاودێری سیاسی لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ میدیای پەكەكە سەبارەت بە رۆڵی ئۆجالان، دەڵێت: داگیركەرانی كوردستان لەوەتەی هەن، هەوڵی توانەوەی نەتەوەكەمان دەدەن و لەناوناچین، ئێمە پایەیەكی بنەڕەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستین و بەبێ ئێمە ئارامی بەخۆیەوە نابینێت، پرسی كورد بەهێزو شەڕ چارەسەرنابێت، دەستگیركردنی بەڕێز عەبدوڵا ئۆجالانیش بەشێكە لەم سیاسەتە، بەڵام ئەو فكری دیل نەكراوە. هاوكات محمەد ئەمین پێنجوێنی نووسەرو سیاسەتمەدار سەبارەت رۆڵی عەبدوڵا ئۆجالان دەڵێت: ٢٤ ساڵە بەڕێز ئۆجالان لەزیندانە، گۆشەگیركردنی ئەو، گۆشەگیركردنی تاكە كەسێك نەبوو، واتا هەوڵی لەناوبردنی تاكێك نەبوو، بەڵكو گۆشەگیركردنی پرۆژەیەك بوو، كە رێبەر ئۆجالان بڵاویكردەوە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆ ئازادی گەلانی ژێردەستە، لەناویدا گەلی كورد، كەنزیكەی ٥٠ ملیۆن كەس دەبن، وڵات و نیشتیمان و سەروەت و سامانی سەرزەوی و ژێرزەوییان داگیركراوەو دوژمنانی بەتاڵان دەیبەن. پیلانی دەستگیركردنی عەبدوڵا ئۆجالان بۆ ئەوەبوو چیتر شتێك نەمێنێت بەناوی پەكەكە، بەڵام ئۆجالان بڕیاریدا رووبەڕووی ئەو ئاڵنگارییانە بێتەوەو لەزیندانەوە درێژە بەخەبات بدات و  سەرباری پرۆژەكانی بۆ پرۆسەی سیاسی لەباكوری كوردستان و توركیا، هەر لەزینداندا زیاتر لە 10 كتێبی نووسیوەو چەندین نامەی لەڕێگەی پارێزەرەكانیەوە بڵاوكردووەتەوە.

هاوڵاتی   بومەلەرزەكەی ٦ی شوبات، كەباكوری كوردستان و توركیاو رۆژئاوای كوردستان و سوریای بەشێوەیەكی زۆر بەهێز هەژاند، جگە لەوەی زیانێكی زۆری گیانی لێكەوتەوەو رۆژ بەڕۆژ، ژمارەی گیانلەدەستدان بەشێوەیەكی زۆر سامناك بەرزدەبێتەوە، هەروەها كاریگەریەكی زۆریشی لەسەر ئابوری، سیاسەت و كۆمەڵگای توركیا دروستكردووە، ئۆپۆزسیۆن رەخنە لەدەسەڵات دەگرێت كە بەدەم ناوچە كارەساتبارەكان و لێقەوماوانەوە نەرۆیشتووەو هەدەپە دەڵێت: ئەگەر شارەوانییەكانمان دەستیان بەسەردا نەگیرایە، دەمانتوانی زووتر لەو ئازارە كەمبكەینەوە، هاوكات ئەحمەد تورك رایگەیاند: خەڵك لەجیاتی دەسەڵات یارمەتی لێقەوماوان دەدەن. بەگوێرەی دوایین ئامارە فەرمیەكان لەباكوری كوردستان و توركیا زیاتر لە 35 هەزار و 418 كەس گیانیان لەدەستداوەو زیاتر لە 105 هەزار كەسیش برینداربوون، تاوەكو ئێستاش هەڵمەتی گەڕان بەدوای ئەو هاووڵاتیانەی كەزیاتر لە ١٠ رۆژە لەژێر داروپەردووی باڵەخانەو خانووە رووخاوەكاندان بەردەوامە، بۆیە پێشبینی دەكرێت، ئاماری گیانلەدەستدان زیاد بكات. زیانە ماددییەكان و كاریگەری لەسەر ئابوری توركیا وەزارەتی ژینگەو شارستانی توركیا رایگەیاندووە، زیاتر لەحەوت هەزار باڵەخانە كەزۆربەی زۆریان یەكەی نیشتەجێبوونن، رووخاون و زیان بە ١٢ هەزار باڵەخانەی دیكە گەیشتووە. هەروەها چەندین كارگەو شوێنكار رووخاون و زیانیان بەركەوتووە. بەتایبەتی لەپارێزگاكانی دیلۆك، هاتای و مەڕەش كە رێرەوێكی گەورەی بازرگانی ئاوی و شاری پیشەسازین. حكومەت بەفەرمی رایگەیاندووە كە بومەلەرزەكە لە ١٠ پارێزگای باكوری كوردستان و توركیا، كاریگەری راستەوخۆی لەسەر نزیكەی ١٤ ملیۆن كەس داناوە كە زیاتر لە ١٥٪ی دانیشتووانی توركیا و باكوری كوردستان پێكدەهێنن و ئەمەش راستەوخۆ رێژەی هەڵاوسان بەرزدەكاتەوە كەپێشتر رێژەی هەڵاوسان لەو وڵاتەدا لە ٨٤٪ەوە بۆ ٥٨٪ دابەزیبوو. بەگوێرەی راپۆرتێكی ئاژانسی میزۆپۆتامیا، قەبارەی زیانەكانی بومەلەرزەكە لە ١٠ پارێزگای توركیا بە ١٠٠ ملیار دۆلار مەزەندە دەكرێت، ئاماژەی بەوەشكردووە، لەساڵی ٢٠٢٢دا قەبارەی بازرگانی لەهەموو بوارێكدا لە ١٠ پارێزگاكە نزیكەی ٢١ ملیارو ٥٠٠ ملیۆن دۆلار بووە. جگە لەوەش حكومەت باجێكی زۆری لەهاووڵاتیان و پیشەوەران و بازرگانەكانی ئەو ناوچەیە وەرگرتووە، بەڵام لەئێستادا یەكێك لەشادەمارەكانی ئابوری توركیا پەكیكەوتووەو ئەمەش دۆخی ئابوری ئەو وڵاتە دەخاتە مەترسیەوە. ئۆپۆزسیۆن: دەسەڵات پلانی بۆ رزگاركردنی هاووڵاتیان نییە ئۆپۆزسیۆنی توركیا، دەسەڵات بەوە تۆمەتبار دەكات كەدوای بومەلەرزەكە دەستبەجێ نەیتوانیوە، بەهانای هاووڵاتیانەوە بچێت كەدوو رۆژی یەكەمی بومەلەرزە وەك «هەلی زێڕین» دادەنرێت و دەڵێن، دەسەڵاتی ئاكەپەو مەهەپە پێویست بوو بەهەموو هێزیەوە بەبەكارهێنانی سوپاو پۆلیس هەوڵی رزگاركردنی ئەو هاووڵاتیانەی بدایە كە كەوتوونەتە ژێر داروپەردووی باڵەخانە رووخاوەكاندا. بۆیە زۆربەی سەرۆك، بەرپرس و پەرلەمانتارانی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان و تیمەكانی رزگاركردنیان لەو شارانەن كەبومەلەرزە تێیاندا روویداوە. لەشاری ئامەدی باكوری كوردستان نزیكەی هەزار هاووڵاتیی شارەكە لەبومەلەرزەكەدا بوونەتە قوربانی، پەروین بوڵدان هاوسەرۆكی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) و كەمال كلچدارئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (جەهە) كۆنفڕانسێكی هاوبەشی رۆژنامەنووسیان ئەنجامدا. بوڵدان لەقسەكانیدا وتی، «دەسەڵات لەژێر داروپەردووی بینا رووخاوەكانی بوومەلەرزە‌كەدا ماوەتەوو هیچی لەدەست نایەت. هیوادارم بەزووترین كات پێكەوە ئەم برینانە ساڕێژ بكەین، ئەگەر شارەوانییەكانمان دەستیان بەسەردا نەگیرایە، دەمانتوانی زووتر لەو ئازارە كەمبكەینەوە.» كلچدار ئۆغلۆ-ش ئاماژەی بەوەكرد، «كەرتی بیناسازی لەتوركیاو خراپی بەڕێوەبەریی وەهای لەم وڵاتە كرد، باڵەخانەكان بەكوالێتیەكی باش دروست ناكرێن و هیچ چاودێریی و بەدواداچوونێكیش لەكاتی دروستكردنیاندا نییە، ئەمە پرسێكی گرنگە، بەڵام لەئێستادا كێشەكە بێپلانی حكومەتە بۆ رزگاركردنی هاووڵاتیان.» هەروەها ئەحمەد تورك هاوسەرۆكی گەورە شارەوانی مێردین كە لەپۆستەكەی دوورخراوەتەوە سەردانی ناوەندی شاری مەرەشی كرد كە ١٧ كەس لەخزمەكانی لەبومەلەرزەكەدا گیانیان لەدەستداوە. ئەحمەد تورك دوای بەدواداچوون بۆ خزم و كەسوكارو هاووڵاتیان بۆ رۆژنامەنووسان قسەی كردو وتی: « ئێمە لەشارەكەدا گەڕاین، هەموو هاووڵاتیان دەڵێن، دەوڵەت لێرە نییە. دەیانەویت وەهای پیشان بدەن كەحكومەت هەوڵی رزگاركردنی هاووڵاتیان دەدات، بەڵام لەشارەكاندا هاووڵاتیان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی هاوكاری یەكدی دەكەن، هاووڵاتیان لەهەموو جێگەیەكی باكوری كوردستان هاوكاری كۆدەكەنەوەو دەیگەیەننە دەستی زیانلێكەوتووان.» مەرال ئاكشەنەر سەرۆكی پارتی باش كەهاوپەیمانی جەهەپەیە سەردانی هاتای كردو زیانلێكەوتووانی بەمەلەرزەكەی بەسەركردەوە. مەڕال ئاكشەنەر وێڕای ئەوەی دەسەڵاتی بەپشتگوێخستنی زیانلێكەوتووان تۆمەتبار كرد، هەروەها ئاماژەی بەوەكرد، كەمەترسی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی مەترسیدار هەیە. هاووڵاتیان پشتگوێخراون و جگە لەخواردن و پێداویستیەكانی دیكە، پێویستیان بەمادەی پاككەرەوە هەیە.  لێبوردن و دەستگیركردنی وەبەرهێنەرەكان پرسێكی دیكە كەدوای بومەلەرزەكە هاتووەتە ئاراوە، یاسای لێبوردنی وەبەرهێنانە. حكومەتی دادو گەشەپێندان لەمانگی شوباتی ٢٠١٧دا، واتە بەر لەهەڵبژاردنەكانی مانگی حوزەیرانی ٢٠١٨، یاسای لێبوردنی وەبەرهێنانی لەژێر ناوی «ئاشتی وەبەرهێنان» پەسەندكرد. لەو چوارچێوەیەدا حكومەت مۆڵەتی بە ١٣ هەزار خانوو و باڵەخانە داوە كەكارەكانیان تەواو بكەن، لەكاتێكدا بەشێوەیەكی زیادەڕۆیی و بێمۆڵەت دروستیانكردبوو. ئەم پرسە لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە جارێكی دیكە بووەتەوە یەكێك لەڕۆژەڤە سەرەكییەكانی توركیا. سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپە، ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆكی گەورەشارەوانی ئەستەنبوڵ و چەندین بەرپرسی دیكەی ئۆپۆزسیۆن لەم چەند رۆژەی دواییدا رایانگەیاند، حكومەت بۆ كۆكردنەوەی دەنگی هاووڵاتیان چاوپۆشی لەوەبەرهێنەرەكان كردووە كەباڵەخانەی ناتەندروست دروستبكەن و هۆكارێك كەئەمڕۆ باڵەخانەكان رووخاون و هاووڵاتیان گیانیان لەدەستداوە، ئەو یاسایەیە كەدەسەڵات پەسەندی كردووە.  لەلایەكی دیكەوە، بەفەرمانی دادوەر دەست بەئۆپراسیۆنێكی فراوان بۆ دەستگیركردنی ئەو وەبەرهێنەرانە كراوە كە پرۆژەكانیان لەبومەلەرزەكەدا رووخاون. بەكر بوزداغ وەزیری دادی توركیا لەكۆنفڕانسێكی رۆژنامەوانیدا ئاشكرایكرد كەفەرمانی دەستگیركردن بۆ زیاتر لە ١٣٠ وەبەرهێنەر دەركراوەو ژمارەیەكیش دەستگیركراون. دەمیرتاش لەم بارەیەوە بەتویتێك باسی ئەوەی كرد، دەستگیركردنی وەبەرهێنەران بۆ پەردەپۆشكردنی تاوانەكانی دەسەڵاتە. لەبەرئەوەی دەسەڵاتی ئاكەپە رێگەی بەوەبەرهێنەران داوە باڵەخانەی ناتەندروست دروست بكەن. بۆیەش پێدەچێت، ئەم پرسە خراپ بەسەر حكومەتەكەی ئەردۆغاندا بشكێتەوە. رێگریكردن لەهاوكارییەكان و دەستگیركردنی خۆبەخشان لەماوەی چەند رۆژی رابردوودا، زیاتر لە ١٠٠ كەس لەناوەندی مەڕەش، سەمسور، دیلۆك و هاتای بەتۆمەتی دزی و تاڵانی دەستگیركراون. رۆژی ١٣ی ئەم مانگەش، ڤیدیۆی سێ گەنج لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بڵاوكریەوە كە كوژرابوون و بەرپرسانی حكومەت بانگەشەی ئەوەیان كرد، گوایە دزییان كردووە. تاوەكو ئێستا نازانرێت كێ ئەو سێ گەنجەی كوشتووە. رووداوێكی دیكە لەمەڕەش روویدا. پێنج گەنجی خۆبەخشی شاری ئامەد كەهەوڵی رزگاكردنی هاووڵاتیانیان دەدا، بەئەشكەنجەو لێدان لەشاری مەڕەش لەلایەن پۆلیسەوە دەستگیركران و دواتر بەڕووتی لەكەشوهەوای ساردی ژێر سفرەوە لەچۆڵەوانیەكی دەرەوەی شارەكە فڕێدران. چەندین دیمەن و وێنەی دیكەی بەو شێوەیە لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بڵاوكرانەوە كەكاردانەوەی توندی بەدوای خۆیدا هێنا. كۆمسیۆنی یاسایی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) بەهۆی ئەو رووداوانەوە، سكاڵای تۆمار كردو رایگەیاند، لەكاتێكدا ئەگەر تاوانێكیش كرابێت، نابێت هیچ كەسێك بكوژرێت و دەستگیربكرێت، لەكاتێكدا كەدادگا تاوانەكەی ئاشكرا نەكردووە. پرسێكی دیكە كەئۆپۆزسیۆنی و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی تووڕە كردووە، راگەیاندنی دۆخی نائاساییە بۆ ماوەی سێ مانگ و رێگریكردنە لەگەیاندنی هاوكارییەكان بەلێقەوماوانی بومەلەرزەكە. لەكاتێكدا كە ئۆپۆزسیۆن رایگەیاندووە، حكومەت توانای هاوكاریكردنی هاووڵاتیانی نییە، هەروەها رێگری لەهاوكاری پارتەكانی دیكە و رێكخراوەكان دەكرێت.  ١٣ی ئەم مانگە ناوەندی قەیرانی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە و ئاشكرایكرد كەهێزەكانی حكومەت لە سەمسوور، دەستیان بەسەر ٥٠٠ چادر، ١٢٠ مۆلیدە، ٣٠ كۆنتێنەر، لەعوسمانیە و ناوچەی پاتنۆسی موش دەستیان بەسەر چەند بارهەڵگرێك هاوكاری وەك بەتانی و خواردەمەنیدا گرتووە.  بومەلەرزەو هەڵبژردن بوومەلەرزەكەی ٦ی شوبات لەكاتێكدا روویدا كەتوركیا لەنێو كەشی بەر هەڵبژاردندایە. بەشێوەیەكی فەرمی ١٤ی ئایار وەك رۆژی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا دیاریكرابوو. هەرچەندە تاوەكو ئێستا حكومەت بەفەرمی باسی دواخستنی وادەی هەڵبژاردنەكانی نەكردووە، بەڵام بە راگەیاندنی باری نائاسایی بۆ ماوەی سێ مانگ، پێدەچێت، هەڵبژاردنەكان ئەنجام نەدرێن. بولەند ئارنچ سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی توركیاو یەكێك لەدامەزرێنەرانی پارتی دادو گەشەپێدان لەبارەی پرسی هەڵبژاردنەكانەوە، نووسراوێكی لەتویتەرەكەیدا بڵاوكردەوە. ئارنچ ئاماژەی بەوەكرد كەدۆخی توركیا بەهۆی بومەلەرزەوە ناجێگیرەو پێویستە هەڵبژاردنەكان دوابخرێن. ئیدریس شاهین وتەبێژی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن (دەڤا) لەمبارەیەوە ناڕەزایەتی توندی دەربڕی و رایگەیاند، نابێت رێگەبدرێت، هەڵبژاردنەكان دوابخرێن. دەكرێت بەهۆی دۆخی نائاساییەوە هەڵبژاردن لەوادەی فەرمی خۆی كە ١٨ی حوزەیرانە ئەنجامبدرێن. لەلایەكی دیكەوە گولتەكین ئویساڵ سەرۆكی پارتی دیموكراتی رایگەیاند: كەئەردۆغان دەیەوێت هەڵبژاردنەكان بۆ ساڵی داهاتوو دوابخات و هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی شارەوانیدا ئەنجامبدرێن. پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لەڕاگەیەندراوێكدا كە لەبارەی دۆخی بومەلەرزەوە بڵاویكردبووەوە، هوشداری ئەوەی دابوو كەدەسەڵاتی ئاكەپە - مەهەپە، دەیەوێت بومەلەرزەكە بۆ بەرژەوەندی خۆی بەكاربهێنن و بەو شێوەیە تەمەنی دەسەڵاتەكەیان درێژ بكاتەوە.

حكومەتی هەرێمی كوردستان لەڕاپۆرتێكدا ئاماری داهات و خەرجی نەوتی بۆ هەردوو چارەكی كۆتایی ساڵی 2022 بڵاوكردەوە كەتیایدا لەماوەی ئەو شەش مانگەدا زیاتر لە 78 ملیۆن بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوەو زیاتر لە 71 ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەكردووە كەداهاتەكەی زیاتر لە پێنج ملیار و 500 ملیۆن دۆلار بووە، خەرجی بەرهەمهێنانی نەوتیش زیاتر لە دوو ملیارو 700 ملیۆن دۆلار بووە، داهاتی ماوەش بۆ حكومەت بۆ موچە تەنیا دوو ملیارو 793 ملیۆن دۆلار بووە، شێركۆ جەودەت پەرلەمانتاری دەستلەكاركێشاوەی كوردستان-یش دەڵێت ئەو ژمارانە جێگەی متمانە نین. حكومەتی هەرێم لەڕاپۆرتەكەدا ئاماژە بەوەدەكات لەچوارچێوەی پرۆسەی وردبینی سەربەخۆیی كەرتی نەوت و گاز، وەك بەشێك لەدەستپێشخەری تایبەت بەشەفافیەت لەبەرنامەی كاری ئەنجومەنی وەزیران، ئاماری شەش مانگی رابووردووی ساڵی 2022 بڵاوكردووەتەوەو لەلایەن كۆمپانیای دیلۆیتی جیهانیش دوای وردبینی پشتڕاستی كردووەتەوە. بەپێی راپۆرتەكەی حكومەتی هەرێم لەچارەكی سێیەمی ساڵی رابردوودا (١ی تەمموز تاوەكو ٣٠ی ئەیلول ٢٠٢٢) ، تێكڕای نرخی هەر بەرمیلێك نەوتی بە 45 دۆلار ئەژماركردووەو (3 ملیارو 116 ملیۆن‌و 890 هەزار و 171) دۆلار داهاتی نەوتی هەبووە جا چ لەڕێگەی هەناردەكردنەوە بۆ دەرەوە بێت یاخود لەبەكارهێنانی ناوخۆدا. بەپێی راپۆرتەكە حكومەتی هەرێم لەو داهاتە تەنیا بڕی (یەک ملیار و 603 ملیۆن‌و 88 هەزار و 296) دۆلاری وەك داهات بۆ موچە تەرخانكردووە،  بڕی (یەک ملیارو 513 ملیۆن‌و 801 هەزار و 296) دۆلاری بۆ خەرجی پرۆسەی بەرهەمهێنانی نەوت تەرخانكردووە. هەر بەپێی راپۆرتەكە لەچارەكی چوارەمی ساڵی رابردوودا (1ی تشرینی یەكەمی تاوەكو 31ی كانوونی یەكەمی 2022)، تێكڕای نرخی هەر بەرمیلێك نەوتی بە 69 دۆلار ئەژماركردووەو (دوو ملیارو 452 ملیۆن‌و 723 هەزار و 553) دۆلار داهاتی نەوتی دەستكەوتووە جا چ لەڕێگەی هەناردەكردنەوە بۆ دەرەوە بێت یاخود لەڕێگەی بەكارهێنانی لەناوخۆدا بێت. لەو داهاتەش كەحكومەت لەنەوت دەستیكەوتووە، تەنیا بڕی (یەک ملیار و 190 ملیۆن‌و 789 هەزار و 284) دۆلاری وەكو داهات بۆ موچە تەرخانكراوە، بڕی (یەک ملیار و 261 ملیۆن‌و 934 هەزار و 269) دۆلاری بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت رۆیشتووە. شێركۆ جەودەت پەرلەمانتاری دەستلەكاركێشاوەی كوردستان لەفراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی بە (هاوڵاتی) راگەیاند: بەهیچ شێوەیەك ئەو ژمارانە جێگەی متمانە نین چونكە پڕۆسەی فرۆشتنی نەوت وردبینی پێویستی بۆ ناكرێت، ئەگەر وردبینی بكرێت ئەوا كۆمپانیای دیلۆیت لەسەر كاغەز دەیكات نەك لەكێڵگە نەوتییەكانەوە هەتا فرۆشتن و دابەشكردن، لەبەرئەوە پڕۆسەی وردبینی قبوڵكراو نییە، چونكە كۆمپانیای دیلۆیت گرێبەستی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستاندا كردووە نەك ئەوەی كۆمپانیایەكی بێلایەن بێت، هەربۆیە كۆمپانیاكە وەك بەشێك لەحكومەت تەماشادەكرێت. دەربارەی گرێبەستە نەوتییەكانیش شێركۆ جەودەت دەڵێت: "بەداخەوە گرێبەستە نەوتییەكان كەموكورتی زۆری تێدایەو ئەو رێژە زۆرەش بۆ تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت وردبینی لەسەرناكرێت كەچۆن پرۆسەكە ئەنجامدراوە، كەسێك یان لایەنێك نییە وردبینی و لێكۆڵینەوە بۆ كۆمپانیا ناوخۆییەكان كەهاوپێچن بەكۆمپانیا بیانییەكان لەبواری نەوتدا بكات، ئەمەش وایكردووە كە تێچوو زۆر بەرزبێت و گەندەڵییەكی زۆری تێدابكرێت و ئەو گرێبەستانەشی كە لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكاندا كراوە كەموكورتی زۆری تێدایە بە شێوەیەك كەحكومەتی هەرێم تەنها ٤٣٪ی قازانجی دەستدەكەوێت و ٥٧٪ەكەی دەچێت بۆ كۆمپانیا نەوتییەكان". جەختیش لەوەدەكاتەوە پرۆسەی فرۆشتنی نەوت هەتا لەدەستی یەكێتی و پارتیدا بێت هەر بەو شێوەیە دەبێت. لەساڵی 2015ەوە هەرێمی كوردستان سەربەخۆ نەوت دەفرۆشێت و ساڵانە راپۆرتێك دەربارەی داهات و خەرجی نەوتە فرۆشراوەكەی دەخاتە ڕوو كەچەندین شارەزاو ناوەندی رەخنە لەژمارەكانی دەگرن و پێیان وایە زۆر وردنین بەتایبەت ئەو خەرجییە زۆرەی لەبەرهەمهێنانی نەوتدا خەرجدەكرێت

دەشتی مەحمود پیاوی ئورفە، كە بە پەیكەری بەلیكڵیگۆلیش ناسراوە، پەیكەرێكی كۆنی شێوەمرۆییە و لە هەڵكۆڵینێك لە ناوچەی بەلیكڵیگۆلی شاری ئورفەی باكوری كوردستان (میزۆپۆتامیای سەروو) لە ساڵی ١٩٩٣ دۆزراوەتەوە و مێژووەكەی بۆ نزیكەی ۱۱ هەزار ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە، پەیكەرەكە لە سەردەمی نیۆلیتیكی پێش گلكاریدا تاشراوە. پیاوی ئورفە بە كۆنترین پەیكەری قەبارە گەورە دادەنرێت كە لە شێوەی جەستەی مرۆڤێكی كامڵ دروستكراوە. ئەم پەیكەرە هاوسەردەمی هەردوو شوێنەوارە دێرۆكەكانی نزیك شاری ئورفە، گرێ ناڤۆكێ (١٢٠٠٠ ) ساڵ و نەوالا چۆری (١٠٤٠٠) ساڵ پێش ئێستایە. پەیكەرەكەی لە كاتی كاری بیناسازیدا دۆزرایەوە، بەڵام شوێنی دۆزینەوەكە بە دیاریكراوی نەزانراوە و بە باشی تۆمار نەكراوە، بەڵام دەگوترێت لە شەقامی یەنی یۆل لە ناوچەی بەلیكڵیگۆلی كە یەكێكە لە كۆنترین ناوچەكانی شاری ئورفە، لە ساڵی ١٩٩٣دا دۆزراوەتەوە . ئەم ناوچەیە تەنیا نزیكەی ٢٠كم لە شوێنەواری گرێ ناڤۆكێوە دوورە. ئەم پەیكەرە بەرزییەكەی نزیكەی مەترێك و نەوەد سانتیمەتـرە كە لە بەردی خۆڵین دروستكراوە و چاوەكانیشی بە دوو بەردەشەوە نەخشێنراون ( بەردەشەوە پۆلوی ساردبووەوەی بوركانی چیاكانی كوردستانە). ئەم پەیكەرە لە ئێستادا لە مۆزەخانەی ئورفە لە شاری ئورفەی باكوری كوردستان هەڵگیراوە. پیاوی ئورفە، پەیكەری پیاوێكی ڕووتە كە چاوەكانی كونن و بەردەشەوەیان تێداچەقێنراوە، دەمی نییە و لەسەر سنگی ملوانكەیەكی لە شێوەی ژمارە ٧ هەیە، هەروەها، دەستەكانی لە پێشەوە گرێدراون و خستوونیەتە سەر ناوكی، ئەمەش لە هەڵكۆڵراوەكانی ئەو سەردەمە تایبەتمەندییەكی باو و بڵاو بووە بە تایبەت لە گرێ ناڤۆكێ (ناوە كوردییەكەی ئەم شوێنەوارە "گرێ ناڤۆكێ/گردی ناوك‌" ئاماژە "ناوك/ناڤك"ەكەی تێدایە كە دەكرێت لەم سەردەمەدا ناوچە و گردەكەیان بە ناوك یاخود چەقی زەوی یاخود گەردووندا دانرابێت). هەندێ لە شوێنەوارناسان دەڵێن كە دەستەكانی خستووەتە سەر ئەندامی زاوزێ و دایپۆشیوە. پەیكەرەكە قاچی بۆ درووستنەكراوە و لەبری ئەوە لە بەشی خوارەوەیدا پارچەیەكی شێوە قەدی درەخت هەیە كە وا بیردەكرێتەوە بۆ ئەوە بووبێت لە زەویدا بچەقێنرێت. چاوە بەرەدەشەو و بێ دەمی پیاوی ئورفە یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی ئەم پەیكەرە نەبوونی دەمە، بەڵام لەبری دەم دوو بەردەشەوە جێگای چاوەكانی پیاوی ئورفەیان گرتووەتەوە. پێدەچیت نەبوونی دەم و هەبوونی دوو بەردەشەوە لە چاوەكانی پیاوی ئورفەدا، ئاماژە بێت بۆ پاشا یاخود خواوەند بوونی پەیكەرەكە. چونكە زۆر جار مرۆڤەكان لە ڕێگەی چاو-لە-چاوبڕینەوە لەگەڵ یەكتردا دەدوێن نەك دەمەوە. ئەمەش دەكرێت لەم سەردەمەدا گرنگی پێگەی دەسەڵات یاخود ئاینی هەبووبێت. لە ئێستادا شێوەكەی گۆڕاوە بۆ كارلێكی كۆمەڵایەتی و خۆشەویستی، بۆ نمونە كاتێ دایكێك لەگەڵ كۆرپەكەیدا دەدوێت، كۆرپەكە سەیری چاوەكانی دایكەكە دەكات نەك دەمی. لێرەدا دەكرێت بگوترێت، كاتێ كەسێك لەم سەردەمەدا سەیری ئەم پەیكەرەی كردووە لە ڕێگەی چاوبڕینە چاوەكانی پەیكەرەكەوە نەك دەمیەوە هەستی بە دەسەڵات و هێزی پەیكەرەكە كردووە. لە تێگەیشتنە شوێنەوارییەكاندا، دەگوترێت كە پەیكەری مرۆڤ وەك هەوڵێكی هونەری بووبێت بۆ وێناكردنی و نواندنەوەی هەقیقی جەستەی مرۆڤ. لە ڕاستیدا، پەیكەری "پیاوی ئورفە" خۆی گەواهی توانای مرۆڤی سەرەتاكانی سەردەمی نیۆلیتیك دەدات بۆ پەیكەرسازی جەستەی مرۆڤ بە شێوەیەكی سروشتی.