ئەڵمانیا کەوتووەتە خۆی و ئامادەکاری بۆ جەنگ دەکات

هاوڵاتی ئێران كە بە وڵاتێكی ئیسلامی ئەژمار دەكرێت رێژەی بەكارهێنانی مەی  و خواردنەوە كحولییەكان لەو وڵاتانە زیاترە كە خواردنەوە كحولییەكان كە تێیاندا قەدەغە نەكراوە. گومرگی ئێران ئاشكرای كردووە زۆربەی براندە بیانییەكانی مەی و خواردنەوە كحولییەكان لە هەرێمی كوردستانەوە رەوانەی رۆژهەڵاتی كوردستان و لەوێشەوە بۆ شارەكانی ئێران دەنێردرێن. لە ئامارەكانی گومرگی ئێراندا ئاماژە بەوە كراوە ساڵانە لانیكەم بە بەهای یەك ملیار و 100 ملیۆن دۆلار مەی و خواردنەوە كحولییەكان بە قاچاخ هاوردەی ئەو وڵاتە دەكرێت كە بەشی هەرەزۆری لە هەرێمی كوردستانەوەیە. دەركەوتووە بەهۆی یاسا توندەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ قەدەغەكردنی خواردنەوە كحولییەكان نزیكەی نیوەی ئەو خواردنەوانەی لە وڵاتەكەدا بەكاردەهێنرێن لە ناوخۆ دروست دەكرێن كە زۆربەی بە شێوەی ساختە و ماددەی كحولی پیشەسازیی یان مێتانۆڵ تێیاندا بەكاردەهێنرێت كە دەبێتە هۆی ژەهراویبون و مەرگ و نابینابونی ئەو كەسانەی كە ئەو جۆرە خواردنەوە ساختانە دەخۆنەوە. خواردنەوەی كحولی ساختە قوربانیی زۆری لێكەوتوەتەوە و لە ئێستادا كە بەهای تمەن بەرامبەر دۆلار زۆر دابەزیوە ئەو كەسانەی مەی دەخۆنەوە پەنا بۆ خواردنەوە دەستكردەكانی ناوخۆی ئێران دەبەن بەوەش ژیانیان دەكەوێتە مەترسییەوە چونكە بە پێی ئامارەكان نزیكەی 700 بۆ هەزار كەس بەو خواردنەوانە گیانیان لەدەست دەدەن.   ئێران مێژویی زیاتر لە پێنج هەزار ساڵ دروستكردنی مەی هەیە مێژوی دروستكردنی خواردنەوە كحولییەكان لە ئێران دەگەڕێتەوە بۆ پێنج هەزار و 500 ساڵ پێش ئێستا و بەوەش دوای چین بە مێژوی نۆ هەزار ساڵ، دووەم وڵات بوە لە دروستكردنی خواردنەوە كحولییەكان. هومایون نەجەف ئابادی، ئەندامی دەستەی تەندروستی لە پەرلەمانی ئێران رایگەیاند؛ بەكارهێنانی خواردنەوە كحولییەكان سەرەڕای قەدەغەبونیان لە ئێران زیادی كردوە و دەبێت حكومەت یاسای نوێی بۆ مامەڵە لەگەڵ ئەو خواردنەوانە دەربكات چونكە بەهۆی قەدەغەكردنی هاوردە یان دروستكردنی خواردنەوە كحولییەكان ساختەكاریی و مەی ژەهراویی لە وڵاتەكەدا زۆر بوە. بە وتەی نەجەف ئابادی، خواردنەوەی مەی و بەكارهێنانی خواردنەوە كحولییەكان سەرەڕای قەدەغە و ئەو سزایانەی كە هەیەتی بەڵام لە ناو ئێراندا خواستی زۆری لەسەرە و لە هەندێك حاڵەتیشدا بڕی بەكارهێنانی مەی لە ئێران لەو وڵاتانە زیاترە كە هیچ قەدەغەیەكیان بۆ مەی و خواردنەوە كحولییەكان نییە. بە پێی هەندێك ئامار لە ئێران هەر كەسێكی سەروی تەمەن 15 ساڵ لە ماوەی یەك ساڵدا لانیكەم 25 لیتر ماددەی كحول بۆ خواردنەوە بەكاردەهێنێت لە كاتێكدا لە راپۆرتی ساڵی 2018ی رێكخراوی تەندروستیی جیهانی ئاماژەی بەوە كراوە 96%ی دانیشتوانی ئێران مەی و خواردنەوە كحولییەكانیان بەكارنەهێناوە. ئەنیستیوتی پێوانەیی تەندروستی لە ئێران ساڵی 2019 بڵاوی كردوەتەوە ساڵانە نزیكەی سێ هەزار كەس لەو وڵاتە بەهۆی بەكارهێنانی مەی و خواردنەوە كحولییەكان مردوون كە ئەوەش راپۆرتی ساڵی 2018ی رێكخراوی تەندروستیی جیهانی بەدرۆ دەخاتەوە. بە گشتی ساڵانە بە بەهای نزیكەی یەك ملیار و 800 ملیۆن دۆلار مەی و خواردنەوە كحولییەكان لە ئێران بەكاردەهێنرێت و دەخورێتەوە كە ئەوەش دژبەیەكبونێكی رون و ئاشكرایە بۆ وڵاتێك كە یاساكانەی دەسەڵاتەكەی لە چوارچێوەی ئیسلام (شیعە)دا بێت. گومرگی ئێران: ساڵانە لانیکەم بەبەهای یەک ملیارو ١٠٠ ملیۆن دۆلار مەی و خواردنەوە کحولییەکان بە قاچاخ هاوردەی ئەو وڵاتە دەکرێت یاساكانی كۆماری ئیسلامی خواردنەوە كحولییەكانی پێ كۆنتڕۆڵ ناكرێت لە سێ ماددەی (701) و (704) و (22) یاساكانی كۆماری ئیسلامی هاوردەكردن، دروستكردن و بەكارهێنانی خواردنەوە كحولییەكان بە تاوان لەقەڵەم دراوە كە سزای زیندانیی و ماددی دەیان گرێتەوە. لەو یاسایانەدا ئاماژە بەوە كراوە كە هەر كەسێك بازرگانیی بە خواردنەوە كحولییەكان بكات یان بەكاریان بهێنێت و كۆگایان بكات سزای 74 تازیانە و پێنج هێندەی قەبارەی ئەو خواردنەوانەی كە دەستیان بەسەردا دەگیرێت سزای ماددی دەدرێت بۆ نمونە ئەگەر بە بەهای هەزار دۆلار لە خواردنەوە كحولییەكان بە كەسێكەوە بگیرێت ئەوا جگە لە 74 تازیانەكە بە بەهای پێنج هەزار دۆلار سزا(غەرامە) و زیندانی دەكرێت. ئەگەر بەهای هەر بارێكی مەی و خواردنەوە كحولییەكان لە 10 ملیۆن تمەن (200) دۆلار زیاتر بێت ئەوا سزای شەش مانگ بۆ دوو ساڵ زیندانی هەیە و ئەگەر بەهاكەی  100 ملیۆن تمەن بێت لە دوو ساڵەوە تا پێنج ساڵ زیندانی بەسەر خاوەنەكەیدا دەسەپێنرێت. بەهۆی ئەو گۆڕانكاریانەی لە یاساكانی سزای تایبەت بە خواردنەوە كحولییەكان لە ئێران كراوە هەموو ئەو كەسانەی زیندانیان بەسەردا سەپێنراوە دەتوانن بە رادەستكردنی سزای ماددی و لە بەرامبەر پێدانی پێنج بۆ حەوت هێندەی پارەی ئەو بڕە لە خواردنەوە كحولیانەی كە دەستیان بەسەردا گیراوە سزای زیندانییەكەیان بكڕنەوە، بەڵام ئەگەر خواردنەوە و بازرگانیكردن بە مەی چەند بارە ببێتەوە دادگاكانی كۆماری ئیسلامی دەتوانن بڕیاری لە سێدارەدانی ئەو كەسانە بدەن. سەرەڕای ئەو سزا قورسانە بازگانیی بە خواردنەوە كحولییەكان لە ئێران بە بەردەوامیی زیادی كردوە و ژمارەیەك لە رۆژنامە و میدیاكانی ئەو وڵاتە بڵاویان كردوەتەوە لە ئێستا خانو و بینای گەشتیاریی بە خواردنەوە كحولییەكانەوە بە كرێ دەدرێت. لە ساڵی ڕابردودا لانیکەم ٦٤٤ کەس بەهۆی ژەهراویبوون بە خواردنەوە کحولییەکان یان مەی ساختە گیانیان لەدەستداوە، بەبەراورد بە ٢٠٢١ بە ڕێژەی ٪٣٠ بەرز بووەتەوە و زۆربەشیان بەهۆی ماددەی میتانۆڵەوە بووە مەی ساختە مەرگ لە جیاتی سەرخۆشی پزیشكی دادی ئێران ئاشكرای كردوە تەنها لە ساڵی رابردودا لانیكەم 644 كەس بەهۆی ژەهراویبون بە خواردنەوە كحولییەكان یان مەی ساختە گیانیان لەدەستداوە، ژمارەی قوربانییانی خواردنەوە كحولییەكان لەچاو ساڵانی رابردودا 30% بەرز بوەتەوە و زۆربەشیان بەهۆی ماددەی مێتانۆڵەوە بووە. تەنها لە یەك هەفتەدا نزیكەی 400كەس لە چەند شارێكی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بە مەی ساختە ژەهراویبون و لەو ژمارەیەش زیاتر لە 17 كەسیان گیانیان لەدەستدا و ژمارەیەكیشیان نابینا بون. بەرپرسانی تەندروستیی ئێران هۆشداراییان داوە لە بەكارهێنانی ماددەی مێتانۆڵ لە زۆربەی خواردنەوە كحولییە دەستكردەكانی ناوخۆی وڵاتەكە و ژەهراویبون بەو ماددەیان بە هۆكاری سەرەكیی بەرزبونەوەی ژمارەی قوربانییانی خواردنەوەی مەی لەقەڵەم داوە. سەرۆكی زانكۆی پزیشكی پارێزگای ئەلبورز رایگەیاندوە؛ لە دوو رۆژدا 95 كەس بەهۆی خواردنەوە كحولیی ساختەوە رەوانەی نەخۆشخانەكانی شاری كەرەج و پارێزگاكە كراون كە 40 كەسیان چارەسەریی شۆردنەوەی گورچیلە و گەدەیان بۆ كراوە. بە پێی زانیارییەكانی شەرق خواردنەوەی كحولی ساختە لە ناوچەی ئیسلام ئاباد و حەسارەك لە شاری كەرەجی ناوەندی پارێزگای ئەلبورز بوەتە هۆی مەرگی 14 كەس و 88 كەسیش رەوانەی نەخۆشخانە كراون كە دۆخی تەندروستیی ژمارەیەكیان ناجێگیرە. پۆلیسی پارێزگای كەرەج رایگەیاند؛ دوای ژەهراویبون بە مەی ساختە چوار كەسی بە تۆمەتی دروستكردنی مەی و خواردنەوەی كحولیی ساختە دەستگیركردوە.    

عەمار عەزیز ساڵێك لەمەوبەر توركیا سەیرانگای گوندی پەرەخی لەپارێزگای دهۆك لەهەرێمی كوردستان بۆردومان كرد، بەهۆیەوە چەند گەشتیارێك شەهید و برینداربوون، دوای ساڵێك لەڕووداوەكە سەیرانگەكە بەڕووی گەشتیاراندا كراوەتەوەو پاسەوانی سنووری عێراق دەیپارێزێت. دوو هەفتەیە سەیرانگای پەرەخ كەدەكەوێتە سنوری ناحیەی دەركار لەپارێزگای دهۆك، دووبارە بەڕووی گەشتیاراندا كراوەتەوە، داخستنەكەی لەبەر ڕووداوەكەی رۆژی 22ی تەموزی 2022 بوو، كە بە چەند موشەكێك سەیرانگاكە لەلایەن توركیاوە كرایە ئامانج، بەوهۆیەوە نۆ گەشتیار شەهید و22 گەشتیاریی دیكەش برینداربوون كە لەناوەڕاست و باشوری عێراقەوە ڕوویان لەناوچەكە كردبوو. دوای ڕووداوەكەش رۆژی26ی حوزەیرانی 2023خاڵێكی سەربازی پاسەوانی سنور بە دووری تەنها كێلومەترێك لەگوندی پەرەخ جێگیركراوە، ئەوەش بۆ پاراستنی ئەمنیەتی ناوچەكە هەروەها ئەو گەشتیارانەی روولە گوندەكە دەكەن. جەمیل عەبدوڵا، موختاری گوندی پەرەخ  لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» نزیكەی دوو هەفتەیە هاوینە هەواری پەرەخ بەرووی گەشتیاراندا كراوەتەوە، بەڵام هاتنی گەشتیاران بۆ گوندەكەمان زۆر كەمە. 26ی مانگی رابردوو پاسەوانی سنوری عێراق خاڵێكی سەربازییان داناوە كەتەنها كێلۆمەترێك لەسەیرانگای پەرخەوە دوورە. موختاری گوندی پەرەخ  پێیوابوو هێشتا كاریگەری ڕووداوەكەی 22ی تەموزی ساڵی رابردوو هەر ماوە بۆیە گەشتیاران هێشتا زۆر ڕوو لەناوچەكەیان ناكەن. گەشتوگوزاری زاخۆ دڵنیایی دەداتە گەشتیاران كە دەتوانن كاتەكانیان لە گوندی پەرخ بەسەر بەرن. بێوار سندی، بەرپرسی ڕاگەیاندنی گەشتوگوزاری زاخۆ لەلێدوانێدا بە هاوڵاتی وت: زیاتر لە 15 رۆژە سەیرانگای گوندی پەرەخ بەفەرمی كراوەتەوە، ئەوەش دوای نزیكەی ساڵێك لەداخستنی بەهۆی ڕووداوەكەی 22ی تەموزی 2023 كە ژمارەیەك گەشتیار شەهیدو برینداربوون. هاوكات دڵنیایدا لەوەی كە بۆ پاراستنی زیاتری ناوچەكەو گیانی گەشتیاران هێزی پاسەوانی سنوری عێراق خاڵێكی سەربازی لە دەوروبەری گوندەكە جێگیركردوە. بێوار سندی وتیشی:» حەزدەكەین گەشتیاران عەرەب روو لە سەیرانگای پەرەخ بكەن و ریكلامیش بۆ ئەو شوێنە دەكەین، پێشتر حەزمان نەدەكرد گەشتیار ڕوو لەگوندەكە بكەن، بەڵام بەدانانی ئەو خاڵە سەربازییە  تەواو دڵنیا بووین شتێكیش رووبدات زیانەكانی زۆر كەمتر دەبن لەجاران. هاوكات هێزی پاسەوانی سنوری عێراق لە دەوروبەری چەند هاوینەهەوارێكی تر لەسنوری ناحیەی دەركار جێگیركراوە لەوانە شەرانش و ئەشكەوتی بێهیرێ. لەسنوری ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ زیاتر لە25شوێنی گەشتیاری هەیە، لەرۆژانی جەژندا 54هەزار 233گەشتیار هاتوونەتە ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ، هەروەها  لەسەرەتای ئەم ساڵەوە تا ئێستا نزیكەی 150هەزار گەشتیار ڕوویان لەسنوری ئیدارەكە كردووە.  لەسنوری ناحیەی دەركار سێ هاوینەهەواری بوونیان هەیە كە» گوندی پەرەخ، شەرانش، ئەشكەوتی بیهێری» تەنها لەم مانگەدا زیاتر لە30هەزار گەشتیار سەردانی ئەو سێ شوێنەیان كردووە. خاوەنی یەكێك لە شوێنە گەشتیاریەكان لەڕێگەی هاوڵاتیەوە داواكاری هەیە مەسعود عەلی، خاوەن شوێنێكی گەشتیاریە لەگوندی پەرەخ، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی  وت: لەناوەراستی مانگی رابردوودا جارێكی تر هاوینە هەواری گوندی پەرەخ بەفەرمی كرایەوە، بەڵام هاتنی گەشتیاران بۆگوندەكە یەكجار كەمە، ناوچەكە لەرووی ئەمنییەوە هیچ كێشەیەكی نیە، داواكاریمان ئەوەیە گەشتوگوزاری زاخۆ زیاتر هاوكاریمان بكات و دڵنیایی بداتە گەشتیاران كە هیچ كێشەیەكی ئەمنیی لەسنورەكە. «ئەوانەی لەدوو هەفتەی رابردوو سەردانی پەرەخیان كردووە زیاتر گەشتیارانی هەرێمی كوردستان و ناوەڕاست و خوارووی عێراق بوون،  رۆژانە دوو تا سێ پاس روولە پەرەخ دەكەن، لەكاتێكدا پێش روداوەكە رۆژانە بەلایەنی كەمی 10پاس دەهاتن»،  مەسعود عەلی وای وت. یەكەم جار نییە توركیا بۆردوومانی هەرێمی كوردستان بكات و قوربانی لێبكەوێتەوە، بەڵام یەكەمجار بوو بۆردومانێكی توركیا لەعێراق و ناوچەكە و جیهان ببێتە جێی باس و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بهێنێتە دەنگ. ڕووداوەكە كاردانەوەی توندی عێراق و هاوڵاتیانی لێكەوتەوە، لەسەر ئاستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەنجومەنی ئاسایش داوای لێكۆڵینەوەی لەڕووداوەكە كرد، بەڵام تائێستا ئەنجومەنی ئاسایش و عێراقیش لەبارەی ڕووداوەكە بێدەنگییان هەڵبژاردووە، لەكاتێكدا لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا سەرووی 100 هاووڵاتیی مەدەنی هەرێمی كوردستان بەهۆی بۆردوومانە بەردەوامەكانەوە شەهید بوون، بەڵام هاتنی ژمارەیەك گەشتیاری عەرەب لە گەرمای تەممووزی بەغدا و باشوورەوە بۆ هاوینە هەوارە فێنكەكانی پارێزگای دهۆك لە هەرێمی كوردستان بووە ڕووداوێكی تراژیدی و كاریگەر و بەشێكیان تەرمەكانیان گەڕایەوە و بەشێكیشیان برینداربوون. هەرچەندە لەكاتی ڕووداوەكەدا سەرۆك كۆماری عێراق و سەرۆكوەزیران و یۆنامی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەڵوێستی توندیان نیشاندا بەڵام تائێستا توركیا خۆی بە ئەنجامدەری ڕووداوەكە نازانێت و ئامادەش نەبوو قەرەبووی كەسوكاری قوربانیەكان بكاتەوە، لەكاتێكدا بەپێی لێكۆڵینەوەكان بۆردومانەكەی گوندی پەرەخ كە دەیان قوربانی لێكەوتەوە، ساغبوەتەوە كە سوپای توركیا بەرپرسیارە لەو رووداوە. هەر بەماوەیەكی كەم لەدوای ڕووداوەكە میدیاكانی عێراق ئاشكرایانكرد ئەنجامی لێكۆڵینەوەی فەرماندەیی ئۆپراسیۆنە هاوبەشەكان دەریخستووە كە هێرشەكە لەرێگەی تۆپهاوێژەكانی سوپای توركیاوە ئەنجامدراوە . ئاماژە بەوەشكرابوو دوای كۆكردنەوەی پاشماوەی موشەكە هاوێژراوەكان و گواستنەوەیان بۆ بارەگای بەرێوەبەرایەتی تۆپخانەی سوپای عیراق لەبەغدا، دەركەوتووە موشەكە بەكارهاتووەكان لەو پەلامارەدا بۆ سەر گەشتیارە عیراقییەكان لەجۆری 155 ملم بوەو هەروەها لەدووری حەوت بۆ هەشت كیلۆمەترەوە لەپشت چیای خانتێرەوە هاوێژراون كە بەپێی زانیاری هەواڵگری مۆڵگەی سوپای توركیایە، هاوكات تەئكید لەوەكراوەتەوە كە پەكەكە خاوەنی تۆپی قورسی لەو جۆرە نییە و پەلامارەكە لەلایەن سوپای توركیاوە ئەنجامدراوە، هەرزوو پارتی كرێكارانی كوردستان( پەكەكە) بێبەری بوونی خۆی لەڕووداوەكە ڕاگەیاند و توركیای بە بەرپرسیار زانی.

هاوڵاتی بەپێی نوێترین ئامار لە شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا 185 خەڵكی مەدەنی كورد كوژراون یان دەستگیركراون و بەشێك لەوانەش قەدەغەی هاتوچۆیان لەلایەن میلیشیاكانی توركیاوە بەسەردا سەپێندراوە. سەرەرای كوشتن و رفاندن و دەستگیركردنی كوردانی عەفرین، توركیا لەرێگەی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامییەوە شەش كۆمەڵگای نیشتەجێبوونی بۆ عەرەبە هاوردەكان دروست كردووە لەسەرەتای دەستپێكردنی هێرشی دەوڵەتی توركیا لەدژی هەرێمی عەفرینی رۆژئاوای كوردستان، لە 20ی كانونی دووەمی ساڵی 2018ەوە، كوشتن، رفاندن، بەزۆر ئاوارەكردنی هاوڵاتیانی كورد دەستی پێكردو تاوەكو ئێستا بەردەوامە. لەشەش مانگی رابردوودا، 185 هاوڵاتی كورد كوژراون و دەستگیركراون كەتا ئێستاش چارەنووسی زۆربەی زۆریان نادیارەو ژمارەیەكی كەمیان لەبەرامبەر بڕە پارەیەك كە وەك فیدیە دەناسرێت، ئازاد كراون، بەڵام هەموو جۆرە هاتوچۆو جووڵەیەكیان لێ قەدەغەكراوە. ژمارەیەك لەرێكخراو و دەزگاكانی رۆژئاوای كوردستان بەتایبەتی هەرێمی عەفرین پێشێلكاریەكان كە لەلایەن گروپە چەكدارە توندڕەوەكانی سەر بە توركیاو حكومەتی توركیا ئەنجام دەدرێن، تۆمار دەكەن. یەكێك لەو رێكخراوانەش، رێكخراوی مافەكانی مرۆڤی عەفرین – سوریایە. رێكخراوەكە ئاماری پێشێلكاریەكانی شەش مانگی رابردووی، لەدژی كوردانی عەفرین بڵاوكردەوە. لە شەش مانگی ڕابردودا ١٨٥ هاوڵاتی کورد کوژراون و دەستگیرکراون کە تا ئێستاش چارەنوسی زۆربەی زۆریان نادیارە   كوشتن و ڕفاندن تاوانی كوشتن و رفاندنی هاوڵاتیانی مەدەنی لەلایەن چەكدارەكانی سەر بەتوركیا و بەتایبەتی هێزێك بەناوی (پۆلیسی مەدەنی) رۆژانە بەردەوامن. بەپێی رێكخراوی مافەكانی مرۆڤی عەفرین – سوریا، لەشەش مانگی رابردوودا، 12 هاوڵاتی كورد كەچوار كەسیان لە یەك خانەوادەن، كوژراون. هەروەها لەو شەش مانگەدا، 173 بەبیانووی پەیوەندیكردن بەخۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا دەستگیركراون. بەگوێرەی زانیاریەكان ئەو كەسانەی كەدەتوانن پارە بدەن، ئازاد دەكرێن، بەڵام زۆر كەسیش كەتوانایان نییە پارە بدەنە گروپە چەكدارەكان تاوەكو ئێستاش لەزیندانەكاندان و چارەنووسیان نادیارە.   سروشتی عەفرین تاڵان دەكرێت بەپێی رێكخراوەكە، دەوڵەتی توركیا بۆ ئەوەی كۆمەڵگای نیشتەجێبوون دروست بكات، دەستی بە بڕینی دارستان و تێكدانی باخ و باخچەی هاوڵاتیان كردووەو  لەلایەكی دیكەوە چەكدارەكان دارو درەختەكان دەگوازنەوە بۆ باكوری كوردستان و توركیاو دەیفرۆشن. تاوەكو ئێستاش بۆ دروستكردنی كۆمەڵگاكان كە وەك ‹كۆمەڵگاكانی كۆلۆنیالیزم› لەلایەن كوردانی رۆژئاواوە بەناودەكرێن، 15 هەزار و 500 داری بەرهەمداری وەك، زەیتون، گوێز، بادەم و  دارستانەكانی بەڕوو و درەختی خۆڕسك لەناوبراون و زیاتر لە 70 هێكتار زەوی گەنم و جۆ سووتێنراون.   تا ئێستا شەش كۆمەڵگای نیشتەجێبوون بۆ عەرەبە هاوردەكان دروست كراون رێكخراوی مافەكانی مرۆڤی عەفرین – سوریا باسی ئەوە دەكات كەدەوڵەتی توركیا بەهاوكاری هەندێك رێكخراوی ناوخۆیی و كوەیتی و وڵاتانی عەرەبی، لەماوەی شەش مانگی رابردوودا دەستی بەدروستكردنی شەش كۆمەڵگای نوێی نیشتەجێبوون بۆ عەرەبە هاوردەكان كردووە كەئەمانەن: كۆمەڵگای «ئەجنادین فەڵەستین»: دەوڵەتی توركیا لەچواری كانونی یەكەمی ئەمساڵدا لەناوچەی جندرێسی عەفرین دەستی بە دروستكردنی ئەو كۆمەڵگایە كردووە. رێكخراوی «ئەجناد ئیسلام»ی فەڵەستینی تەندەرەكەی وەرگرتبوو و بەپێی زانیاریەكان جگە لەهەندیك عەرەبی هاوردە، 40 خانەوادەی چەكدارانی «ئەحرار ئەلشام» لەوێ جێگیركراون. ئەو زەویەی كە كۆمەڵگاكەی لەسەر دروستكراوە، موڵكی دوو هاوڵاتی كوردن بەناوەكانی (حەسەن مەجید و موراد مەنان) كە خەڵكی گوندی شیتكای ناوچەی مابەتان. هەر دوو هاوڵاتیە كوردەكە بەزۆر لەناوچەكە دەركراون و لەئێستادا لە كەمپێكی ناوچەی شەهبا لەژێر دەسەڵاتی خۆبەڕێوبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا دەژین. كۆمەڵگای «ئەلكەرامە»ی قەتەری: رێكخراوی خێرخوازی قەتەری، لە 12ی مانگی شوباتی ئەمساڵ رایگەیاند، لەناوچەی جندرێس، دەستی بەدروستكردنی كۆمەڵگای «شاری ئەلكەرامە» كردووە. رێكخراوەكە بەبیانووی ئەوەی لەبوومەلەرزەكەی شەشی شوباتدا زیان بەخانووی هاوڵاتیان گەیشتووە، دەستی بەدروستكردنی ئەو كۆمەڵگایە كرد. بەڵام دوای تەواوكردنی خانووەكان، خانەوادەی چەكدارەكانی سەر بەتوركیا لەو كۆمەڵگایە جێگیر كران و لەئێستادا ئەو كەسانەی بەهۆی بوومەلەرزەوە زیانیان بەركەوتووە لە خانووە رووخاوەكاندا دەژین. گوندی «قەتەری 2»: ئەم كۆمەڵگایە لەلایەن ئەنجومەنی خۆجێی عەفرین و دەستەی گشتی هاوكاری و پیشخستنی ئەنسارەوە لە چواری ئایاردا تەواوكرا. كۆمەڵگاكە دەكەوێتە گوندی شادێرێی ناوچەی شێراوا. كۆمەڵگای نیشتەجێبوونی «مابەتا»: چەكدارەكانی گروپی «سوڵتان سلێمان شاهـ» لەناوچەی مابەتای عەفرین كۆمەڵگاكەیان دروست كردووەو تایبەتە بەخانەوادەی چەكدارەكانی. كۆمەڵگای ‹ئەلئەیەدی ئەلبەیدا»: ئەم كۆمەڵگایەش تایبەتە بەگروپێكی دیكە لە گوندی شادێریێ ناوچەی شێراوا، بەڵام زانیاری لەسەر كۆمەڵگاكە نییەو نازانرێت چۆن و لەلایەن كام گروپەوە دروستكراوە. لەچەند رۆژی رابردوودا دەوڵەتی توركیاو چەكدارەكانی كۆمەڵگایەكی دیكەی نیشتەجیبوونیان بۆ عەرەبە هاوردەكان لەچیای لێلون دروست كردووە. لە عەفرین تا ئێستا شەش کۆمەڵگای نیشتەجێبوون بۆ عەرەبە هاوردەکان دروست کراون حكومەتی توركیا دەستی بە ناردنی ئاوارە سوریەكان بۆ ناوچە داگیركراوەكان كردووە لەلایەكی دیكەوە روانگەی سوری بۆ مافەكانی مرۆڤ رایگەیاند، حكومەتی توركیا ئاوارە سوریەكان لەكەمپەكانی توركیاو باكوری كوردستان دەگەڕێنێتەوە و لە كۆمەڵگاكان نیشتەجێ دەكات و بەم شێوەیە دیموگرافیای عەفرین و ناوچە داگیركراوەكانی دیكە دەگۆڕێت. روانگەی سوری ئاشكرای كرد كە لەماوەی حەفتەیەكدا نزیكەی 300 كەس گەڕێندراونەتەوەو لە عەفرین نیشتەجێكراون و پرۆسەی گەڕاندنەوەی ئاوارە سوریەكان بۆ ئەو هەرێمە بەردەوامە. ئاژانسی هاوار نیوزیش لەزاری چەند سەرچاوەیەكەوە باسی ئەوەی كرد كە لەماوەی كەمتر لەحەفتەیەكدا چەكدارانی سەر بە توركیا، لە عەفرین دەستدرێژیان كردووەتە سەر دوو منداڵی 10 و 14 ساڵ. بەم شێوەیە هاوڵاتیانی كوردی عەفرین كە ئامادە نین ماڵ و موڵكیان جێبهێڵن، رووبەرووی هەموو جۆرە پێشێلكاریەك دەبنەوە و كوشتن، تاڵان، ئەشكەنجە و دەستدرێژی لە سایەی توركیا و گروپە چەكدارەكانەوە بووەتە ناسنامەی عەفرین كە پێشتر وەك بووكی كوردستان دەناسرا.

هاوڵاتی سزا بانكییەكانی ئەمریكا بۆ سەر ئێران دەسەڵاتی ئەو وڵاتەی بێهیوا كردووە تەنانەت لەو پارە بلۆككراوانەشی كە ئازاد دەكرێن چونكە تەنها لە كڕینی خۆراك و دەرمان بەكاردەهێنرێت ئەوەش وای كردوە ئێران پەنابەرێتە بەر ئاڵوگوڕی راستەوخۆی نەوتەكەی بەرامبەر بە خۆراك. لە ماوەی رابردوودا ئەمریكا رەزامەندیی دەربڕی بۆ ئەوەی عێراق بڕێك لە قەرزەكانی غاز و كارەبای بە ئێران رادەست بكات، بەڵام تەنها دوای چەند رۆژێك بەرپرسانی بەغداد رایانگەیاند كۆماری ئیسلامی ناتوانێت پارەكانی لە بانكی بازرگانیی وڵاتەكە بە دۆلار رابكێشت و داواتریش ئەمریكا وردەكاریی مەرجەكانی بۆ ئازادكردنی ئەو قەرزانە راگەیاند. ئەمریكا رایگەیاند؛ قەرزەكانی غاز و كارەبای ئێران تەنها دەبێت بە مەبەستی مرۆیی و كڕینی خۆراك و دەرمان و ئەو شتانە بەكاربهێنرێت كە سزاكانی واشنتۆن نەیگرتونەتەوە. ئێران بەهۆی ئەو جۆرە لە سزایانەی واشنتۆنەوە پەنای بۆ ئاڵوگۆڕی نەوتەكەی بردوە لەگەڵ هەندێك وڵاتی وەك پاكستان و سریلانكا و چەند وڵاتێكی ئەمریكای لاتین. رۆژنامەی (ئیعتیماد) سەر بە باڵی ریفۆرمخوازی كۆماری ئیسلامی ئاماژەی بەوە كردوە هەنگاوی نەوت لە بەرامبەر خۆراك داوێكی دوژمنكارانەیە كە رەنگە بەرپرسانی ئێران بە هەڵە بكەونە ئەو داوەوە هاوشێوەی ئەوەی بەرامبەر بە رژێمی سەددام حسێن لە عێراق كرا و هەر ئەوەش روخانی رژێمی بەعس و سەدام حسێنی لێكەوتەوە. تەنانەت قەرزەكانی عێراقیش چونكە كراوە بە دینار تەنها دەتوانێت لەو وڵاتەد   نەوت لەبەرامبەر ئامێری بیناسازیی و چا ئێران كە بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەكانەوە ناتوانێت قەرزەكانی بە شێوەیەكی «كاش و نەختینەیی» وەرگرێتەوە و بیخاتە سەر ئەژمارە بانكییەكانی بە ناچاری نەوتەكەی بە چایی ئاڵوگۆڕ پێكردوە  و وڵاتی سریلانكا كە 250 ملیۆن دۆلاری پاڕەی كڕینی نەوتی ئێران قەرزارە بڕیاری داوە بە رێككەوتنێكی دوولایەنە مانگانە بە بەهای پێنج ملیۆن دۆلار چایی رەوانەی ئێران بكات. بڕیارە سریلانكا لە ماوەی 48 مانگدا و لە بەرامبەر 250 ملیۆن دۆلاردا مانگانە بە بەهای پێنج ملیۆن دۆلار چا رەوانە دەكات، بەڵام لە ئێستادا ئەو بڕە چایە بۆ كەمتر لە دوو ملیۆن دۆلار لە مانگێكدا كەمی كردوە. ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) ئاشكرای كردوە؛ بەهۆی بەرنامە موشەكی و ئەتۆمییەكەی كۆماری ئیسلامی ژمارەیەك سزای نێودەوڵەتیی دژی ئێران سەپێنراوە كە رەوانەكردنی پارەی بۆ سەر ئەژمارە بانكییەكانی ئەو وڵاتە راگرتوە و ئێران بە ناچاریی داهاتی فرۆشی نەوتەكەی بە كاڵا ئاڵوگۆڕ پێدەكات و لە ساڵی 2021 سریلانكا و ئێران رێككەوتون لەسەر ئاڵوگۆڕی نەوت بەرامبەر چایی. لە دوای سریلانكا، كۆماری ئیسلامی سەرقاڵی رێككەوتنێكە بۆ ئاڵوگۆڕی نەوتەكەی لەگەڵ وڵاتی پاكستان و بڕیارە لە بەرامبەر نەوتدا، ماددە وشكە خۆراكییەكان و ئامێر و كەرەستەی بیناسازیی لە پاكستان وەرگرێت. جواد ئەوجی، وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاندوە؛ لەگەڵ ژمارەیەك وڵاتی جیهان رێككەوتنیان كردوە بۆ ئەوەی نەوتیان بۆ رەوانە بكرێت و لە بەرامبەردا شتومەك و كاڵای خۆراكیی بۆ ئێران رەوانە بكرێتەوە. ئێران پێش سزا نێودەوڵەتییەكانی ساڵی 2018، رۆژانە زیاتر لە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل نەوتی بە شێوەی فەرمی رەوانەی بازاڕەكان كردوە بەڵام لە ئێستادا بە شێوازی نهێنی و بە ناوی وڵاتانی دیكەوە بڕێك لە نەوتەكەی لە بازاڕەكانی جیهاندا ساخ دەكاتەوە.   ئێران پارەكانی بە دۆلار دەست ناكەوێتەوە بە پێی ئەو سزایانەی ئەمریكا دژی ئێران سەپاندویەتی تەنانەت ئەگەر واشنتۆن رەزامەندیی بۆ ئازادكردنی پارەكانی لە وڵاتان دەربڕێت ئەوا تەنها دەتوانرێت بە دراوی فەرمیی ئەو وڵاتەی كە پارەكانی تێدا ئازاد كراوە تەنها خۆراك و دەرمان بكڕێ. لە ماوەی رابردودا ئەمریكا رایگەیاند بڕی نزیكەی سێ ملیار دۆلار لە پارەی قەرزەكانی غاز و كارەبای عێراقی بۆ ئێران بە مەرج ئازاد كراوە و ئەو پارانە دەبێت تەنها بۆ بوارە مرۆییەكان و ئەو بوارانەی سزا نەیگرتونەتەوە بەكار بهێنرێت. دوای چەند رۆژێك ئەحمەد موسەوی، وتەبێژی وەزارەتی كارەبای عێراق رایگەیاند؛ وەزارەتەكەیان سەرجەم قەرزەكانی كڕینی غاز لە ئێرانی رادەستی بانكی بازگانیی عێران (TBI) كردوە، بەڵام بەهۆی سزاكانی ئەمریكا ناتوانرێت ئەو بڕە پارەیە بچێتە سەر ئەژمارە بانكییەكانی ئێران. بەرپرسانی ئێران ئاماژەیان بەوە كردبوو كە لەو قەرزانە تەنها دوو ملیار و 700 ملیۆن دۆلاری فرۆشتنی غاز بە عێراق ئازاد كراوە، چونكە بە پێی لێدوانی ئەو بەرپرسانە، عێراق زیاتر لە 11 ملیار دۆلار قەرزاری كارەبا و غازی لایە و ئەگەر ئەو قەرزە رادەست نەكرێت ئەوا گرێبەستی فرۆشتنی رۆژانە 50 ملیۆن مەتر سیجا غاز بە عێراق نوێ ناكرێتەوە. میتو میلەر، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند؛ نزیكەی سێ ملیار دۆلاری بلۆككراوی ئێران لە عێراق ئازاد كراوە و سیاسەتی واشنتۆن لە ئاست بەغداد و تاران گۆڕانكاریی بەسەردا نەهاتووە و ئیدارەی ئەمریكا بە سەرۆكایەتی جۆ بایدن بەردەوام دەبێت لە جێبەجێكردنی سزاكان دژی ئێران و لەو چوارچێوەیەشدا ئەو پارانەی لە عێراق ئازاد كراون تەنها دەبێت بۆ بوارە مرۆییەكان بەكاربهێنرێت. بەوتەی میلەر: لە ساڵی 2018 وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا ژمارەیەك لێخۆشبون لە سزاكانی بە راوێژ لەگەڵ ئەنجومەنی نوێنەرانی وڵاتەكە (كۆنگرێس) بۆ عێراق دەركردووە بۆ ئەوەی ئەو وڵاتە بتوانێت تێچووی كڕین یان دابینكردنی كارەبا لە ئێران بخاتە سەر ئەژمارێكی بانكیی.

شەنای فاتیح لەهەرێمی كوردستان ئارایشتگای تایبەت بەخانمانی باڵاپۆش بوونی هەیەو  سەرۆكی لیژنەی فەتوای سلێمانیش دەڵێت» ئیسلام ڕێگەی بەجوانكاری و خۆڕازاندنەوە داوەو سنووریشی بۆ داناو». كچان و ژنان بۆ جوانكاری و خۆڕازاندنەوە حەزو خولیایان هەیەو هەمیشە خوازیاری ئەوەن كە بەجوانترین شێوە دەربكەون. لەهەرێمی كوردستاندا سێ ئارایشتگای تایبەت بەخانمانی باڵاپۆش هەیە كە دوانیان لەشاری هەولێرو ئارایشتگایەكیشیان لەشاری سلێمانییە، كاری جوانكاری و خۆڕازاندنەوە بۆ خانمان ئەنجامدەدەن بەتایبەت ئەو خانمانەی ڕۆژی هاوسەرگیریانە. خەرمان ئەنوەر، خاوەنی یەكەمین ئارایشتگای تایبەت بەخانمانی باڵاپۆش لەشاری هەولێر لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كە لە ساڵی ٢٠١٢ یەكەمین ئارایشتگای باڵاپۆشانیان لەكوردستاندا كردووەتەوە بەئامانجی گرنگیدان بەخانمانی باڵاپۆش و نیشاندانی جوانییەكانیان. هەروەها وتیشی: »خۆم كچێكی باڵاپۆش بووم و بەردەوام گرنگیم بەدیزاینی لەچك و جلوبەرگ دەدا و زۆرجار كەسانی دەوروبەرم پرسیاری شێوازی دیزایەنەكانیان لێدەكردم، پاشان بیرم كردەوە بۆشاییەكی زۆر هەیە لەئارایشتگاكاندا و گرنگییەكی ئەوتۆ بەخانمانی باڵاپۆش نادرێت، بۆیە بڕیارمدا خزمەتەكەم بگوازمەوەو تەنها بۆ خۆم نەبێت». خەرمان ئەنوەر باسی لەوەشكرد خانمانی باڵاپۆش بۆ هەموو بۆنەیەك دەڕازێننەوە، كە ئەو میكیاجەی لەئارایشتگاكەیاندا بەكاردەهێندرێت كوالێتی بەرزەو بەشێكیان لەدەرەوە دەهێنن و بەشێكیشیان ئەو میكیاجانە كە لەبازاڕەكانی هەرێمی كوردستاندا بەردەستن بەكاریاندەهێنن. بەپێی ئاماری قایمقامییەتی پارێزگاكانی هەرێم هەزارو ٧٦٢ ئارایشتگا لەسەنتەری هەرسێ پارێزگاكەی هەرێمدا هەیە كە ٤٨٧ ئارایشتگا لەهەولێرو  هەزارو ١٦١ ئارایشتگا لەسلێمانی و ١١٤ ئارایشتگاش لەدهۆك بوونیان هەیە. بێریڤان ئەنوەر خاوەنی كۆمەڵگایەكی تایبەت بەخانمانی باڵاپۆشە، كە پێكدێت لەبەشی هۆڵ تایبەت بەبۆنەو ئاهەنگەكان و ئارایشتگا و وێنەگرتن وجلوبەرگ كەچەندین مۆدێل و ستایلی پۆشاكی خانمانی باڵاپۆش لەخۆدەگرێت و لە 11 ساڵی رابردوودا دەستی بەكارەكەی كردووە. بێریڤان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: »پێشتر شوێنێكی تایبەت بەخانمانی باڵاپۆش نەبوو و لەڕۆژی هاوسەرگیریاندا گرنگییەكی وایان پێنەدەدراو لەئارایشتگاكاندا شارەزایی لەستایل و مۆدێلی لەچك بەستنی خانماندا نەبوو، بەڵام لەئێستادا بابەتەكە گۆڕاوەو لەئارایشتگاكانی دیكەدا گرنگی بەخانمانی باڵاپۆش دەدرێت. «ئامانجمان ئەوەبوو كۆمەڵگایەك یان شوێنێكی تایبەت بەخانمانی باڵاپۆش هەبێت بۆ جوانكاری و گرنگیپێدانیان و هەمیشە نوێگەری دەكەین بەتایبەت لەستایلی لەچك بەستندا.»، بێریڤان ئەنوەر وای وت. لەئارایشتگاكەیاندا بەشی میكیاج و لەچك بەستن، بەشی قژ كە ئۆمبرێ و مێش و هەموو كارێكی تایبەت بەقژی تێدا ئەنجام دەدرێت، بەشی هایدرۆفیشنەڵ و بەشی لیتینگی برژانگ و برۆیان هەیە و هەموو ئەو كارانەی ڕیگەپێدراون بۆ خانمانی ئەنجامدەدەن. سەبارەت بەو میكیاجانەی لەئارایشتگاكەیاندا بەكاری دێنن بێریڤان ئەنوەر ئەوەی روونكردەوە كە زۆربەی ئەو میكیاجانەی بەكاریان دێن لەوڵاتی توركیاوە دەیهێنێت و ساڵانە زیاتر لەدووجار سەردانی توركیا دەكات بەمەبەستی هێنانی ماددەكانی مكیاج، وتیشی:» سەرجەمیان كوالێتیان بەرزەو لەماركە بەناوبانگەكانن، بەشێكیش لەبازاڕەكانی هەرێم دەكڕین». هاوكات لەشاری سلێمانی ئارایشتگایەكی تایبەت بەخانمانی باڵاپۆش كراوەتەوەو لەلایەن دوو خوشكەوە سەرپەرشتی دەكرێت. سەرۆكی لیژنەی فەتوا پێیوابوو كە شوێنی تایبەت بەجوانكاری ئافرەتان لەئیسلامدا موباحەو لەبازنەی حەڵاڵەكاندایە. دكتۆر محەمەد پێنجوێنی، سەرۆكی لیژنەی فەتوای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەسڵی كارەكە حەڵاڵ و ڕەوایە، بەڵام لەگەڵ ئەمانەشدا شەریعەتی ئیسلام سنووریشی بۆ داناوەو بەڕەهایی بەدروستی دانەناوە. هەروەها وتیشی: نابێت ڕوكەشی مرۆیی خۆی بگۆڕێت واتە شێوەی دەموچاوی ئەسڵی خۆی بگۆڕێت و سەرنجڕاكێشانێكی زیاد لەپێویست ئەنجامبدرێت. «بەكارنەهێنانی ماددەیەك كەزیانی بۆ پێست و قژ یان هەر بەشێكی دیكەی جەستە نەبێت, دەشبێت  ئەو كەسەی جوانكاری ئەنجامدەدات هاوڕەگەزی خۆی بۆی ئەنجامبدات، واتە پیاو بۆ پیاو و ئافرەتیش بۆ ئافرەت لەگەڵ پاراستی نهێنییەكانی»، محەمەد پێنجوێنی وای وت. سەرۆكی لیژنەی فەتوای سلێمانی  وتیشی:  ئافرەت لەسەردەمی پێغەمبەردا لەڕۆژی هاوسەرگیریدا ڕازێنراوەتەوەو جوانی تایبەتی خۆی هەبووە, تەنانەت لەو ڕۆژەشدا جلوبەرگی تایبەتیان لەبەردا بووە. دكتۆر محەمەد پێنجوێنی باسی لەوەشكرد  ئەو شتانەی لەسەردەمی پێغەمبەردا بۆ ئافرەتان ئەنجامدەدرا خەنەكردن بووە بۆ دەست و چاو ڕەشكردن بووە، هەروەها سوفرەو سەك و خەلوق بەكارهاتووە كە جۆرێكن لەبۆن، هەروەها غومرە هەبووە كە بۆ سەر كوڵم بەكارهاتووە بۆ ئەوەی ڕەنگێكی جوان بداتە ڕوخسار، هەروەها وسمە كە بۆ ڕەنگی قژ بەكارهاتووە لەگەڵ ئێكسسواراتدا.

هاوڵاتی حزبەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بەهۆی لەبەرچاوگرتنی دۆخی هەرێم چالاكی چەكدارییان دژ بە ئێران ڕاگرتووە و نایانەوێت كێشە بۆ باشوور دروست ببێت. لەمانگی شوباتی ئەمساڵەوە، كۆماری ئیسلامی ئێران لەڕێگەی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە داوای لەحزبەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان كردووە چەك دابنێن یاخود بارەگاكانیان لەهەرێم چۆڵ بكەن و بچنە چەند كەمپێكەوە كە نەتەوەیەكگرتوەكان سەرپەرشتی بكات. لەكۆتایی مانگی شوباتی 2023 وەفدێكی باڵای ئێران سەردانی بەغدای كرد و لەگەڵ بەرپرسانی باڵای عێراق كۆبوەوە، پرسی سەرەكیش بوونی بارەگای حزبەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان بوو كە نەیاری كۆماری ئیسلامی ئێرانن. بەرپرسانی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان دەڵێن نایانەوێت كێشە بۆ هەرێمی كوردستان دروست ببێت و خەباتی چەكداریان راگرتووە. ئارام مودەڕیسی، ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «تائێستا بەفەرمی داواكاری چۆڵكردنی كەمپەكانمان لێنەكراوە ، بەڵام لەكۆنەوە پابەندی هەندێك ڕێوشوێن بووین كە هەرێمی كوردستان دژی ئێران بەكاری نەهێنین زۆرجاریش پابەندی خۆمان بەبەڵێنەكانمان دووپاتكردووەتەوە». وتیشی:» لەدیداری دۆستانەماندا زۆرجار ئەوە باسكراوە كە پابەندی بەڵێنەكانمان بین و ئاساییە كۆماری ئیسلامی ئێران ئێمە وەك فشار بۆسەر هەرێم بەكاردەهێنێت و داواكاری یەكێتی و پارتیش ئەوەبووە كە هەرێمی كوردستان بۆ هێرشكردنە سەر ئێران بەكارنەهێنین». بەوتەی ئەو ئەندامەی كۆمیتەی ناوەندی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران، «چالاكیەكانیان لەناو كەمپەكاندا كەمكردووەتەوە و مانۆڕی سەربازیش ئەنجام نادەن، جگە لەوەی هێزەكانیشیان لەبەشێك لەناوچە سنوریەكان جێگۆڕكێ پێكردووە». «كەمپەكان زیاتر خێزانی ئەندامانی حزبەكانمانی تێدان و لەژێر چاودێری نەتەوەیەكگرتووەكاندایە و كەمپەكانیشمان بۆ لایەنی سەربازی بەكارنەهێناوە، لەچەند ساڵی ڕابردووشدا دوای بۆردومانەكان و فشارەكان كە خراوەتە سەر یەكێتی و پارتی هەستیاریەكانمان كەمكردووەتەوە و چالاكی سەربازیمان كەمكردووەتەوە». ئارام مودەڕیسی وای وت. مودەریسی ئەوەشی دووپاتكردەوە كە حزبەكانیان لەناو جەماوەردان و پێویست بە شەڕی چەكداری ناكات لەمكاتەدا و زیان بە خەباتی جەماوەری دەگەیەنێت. هەروەها ڕەزا كەعبی  سكرتێری كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران بەهاوڵاتی وت:»  تائێستا هیچ شتێكی نوێمان پێنەوتراوە و لەشوێنی خۆمانین، ئەگەر داوای چۆڵكردنی كەمپەكانیشمان لێبكرێت ئەوا تاوتوێی دەكەین». پێشتر بەرپرسێكی سەربازی كۆمەڵەی شۆڕشگێری ئێران كەنەیویست ناوی ئاشكرا بكرێت بەهاوڵاتی وت:»حكومەتی هەرێم مۆڵەتی شەش مانگیان پێمان داوە كەبچینە دوو كەمپی سلێمانی و هەولێر یاخود هەرێمی كوردستان جێبهێڵین، وتیان ئێمە دەسەڵاتمان نییەو یەك ساڵە خەریكین لەبەر ئێوە تاران و بەغدا دەكەین». وتیشی:»»پێیان وتین دەبێت خۆتان رادەستی نەتەوەیەكگرتووەكان بكەن و سەركردەكانی رۆژهەڵات و هەرێم تائێستا لەوبارەیەوە خۆیان بێدەنگ كردووە، بەڵام بەرپرسانی سەربازی هەردوو كۆمەڵەو دیموكرات ئەوە رەتدەكەنەوە، لەكاتێكدا یەكێتی هەردوو كۆمەڵەكەی بانگ كردووە بۆ سلێمانی و پارتیش دیموكرات و پاكی بانگ كردووە بۆ هەولێر». سوپای پاسدارانی ئێران لەچەندین ناوچەی سەر سنوری هەرێمی كوردستان و رۆژهەڵاتی كوردستان هێزێكی زۆری كۆكردووەتەوە و چەندین جۆری چەك و سەكۆی موشەكی جێگیركردووە. حسێن ئەمیر عەبدوڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ كەناڵی ئەلعالەم، بەشێك لە ناوەڕۆكی كۆبوونەوەكانی لەگەڵ بەرپرسانی عێراق ئاشكرا كرد كە بەشێكی پەیوەندی بە بوونی حزبەكانی ڕۆژهەڵات لە هەرێمی كوردستانەوە هەبوو. لە چاوپێكەوتنەكەدا ئەمیرعەبدوڵاهیان ڕایگەیاند:»لەگەڵ پێكهێنانی كۆمیتەیەكی باڵای هاوكاری ئەمنیی، بە ئامادەبوونی بەرپرسانی پەیوەندیداری هەرێم، دوو گەڕی گفتوگۆ لە تاران و بەغدا ئەنجام دراوە و هەر یەك لە فوئاد حسێن، وەزیری دەرەوە و قاسم ئەعرەجی، ڕاوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق، ڕۆڵێكی گرنگیان لەوبارەیەوە بینیوە. ئەمیرعەبدوڵاهیان هەروەها ئاماژەی بۆ پڕۆژەیەك كرد، كە لە نێوان ئێران و عێراق پەیوەندیدار بە حزبەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان ئامادەكراوە و وتی:  ئەو پرۆژەیە لە داهاتوویەكی نزیكدا واژۆ دەكرێت. سەبارەت بە بوونی حزبەكانی ڕۆژهەڵات لە هەرێمی كوردستان، وەزیری دەرەوەی ئێران جەختیكردووەتەوە، بوونی ئەو حزبانە “هەڕەشەن بۆسەر ئاسایشی عێراق، ئێران و تەنانەت هەرێمی كوردستانیش، دەبێت ئەم بابەتە بە یەكجاری و بۆ هەمیشە كۆتایی بێت». وەزیر دەرەوەی ئێران دووپاتیشیكردەوە  كە دەبێت هەموو بارەگاكانی بەرهەڵستكارانی دەوڵەتی ئێران لە هەرێمی كوردستان و ئەو بنكانەی مەشق و ڕاهێنانیان تێدا دەكەن، بۆ هەمیشە دابخرێن، وتیشی «بەهیچ جۆرێك پشوودرێژیمان نابێت بەرامبەر هەر چەشنە جموجۆڵێكی گروپە جودا خوازەكان، كە لە هەرێمی كوردستانەوە لە دژی كۆماری ئیسلامی ئەنجامی بدەن». وەزیری دەروەی ئێران هەروەها هەڕەشەی ئەوەشی كردووە، لە ئەگەری بەردەوامی جوڵەی حزبەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە ناو خاكی هەرێم، كاردانەوە و بەرگرییەكی بەهێز و كاریگەریان دەبێت. دوای دەستپێكردنی ناڕەزایەتیەكانی سەرهەڵدانی “ژن، ژیان، ئازادیی” لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران، لە ناوەڕاستی مانگی ئەیلوولی ساڵی ڕابردوو، بە پاساوی ئەوەی هۆكاری بەرفراوانبوونی خۆپیشاندانەكانن، فشارەكانی دەوڵەتی ئێران بۆ سەر حزبەكانی ڕۆژهەڵات لە هەرێمی كوردستان زیاتر بوون و چەند جارێك بنكە و بارەگاكانی ئەو حزبانەی بۆردومان و توپباران كرد و لە ئەنجامیشدا ژمارەیەك لە ئەندامانی ئەو حزبانە و هاوڵاتیانی مەدەنی بوونە قوربانی. هاوڵاتی پەیوەندی بەچەندین بەرپرسی وەزارەتی ناوخۆو دەزگای ئاسایشی هەرێمەوە كرد، بەڵام ڕەتیانكردەوە هیچ لێدوانێك لەوبارەیەوە بدەن. بەپێی ئەو ئامارانەی لەبەردەستدان لەساڵی 2015وە تائێستا نزیكەی 160 هاووڵاتی هەرێمی كوردستان بەبۆردوومانەكانی توركیاو ئێران بەتایبەت لەگوندەكانی ناوچە سنورییەكان شەهیدبوون و زیاتر لە 220 هاووڵاتیش برینداربوون.

کاکەلاو عەبدوڵا لەکاتێکدا حکومەتی سوید بەپەلەیە و هەڵوەدانیەتی بۆ چوونە نێو رێکخراوی ناتۆ، بەڵام سوتاندنی قورئان لەنێو وڵاتەکەیدا بووەتە هۆی ئەوەی تورکیا رێگری زیاتری لێبکات و نەهێڵێت بەئاسانی ببێت بە بەشێک لە رێکخراوەکە. سوتاندنی قورئان لەلایەن سەلوان مۆمیکای تەمەن 37 ساڵ لە یەکەم رۆژی جەژنی قوربان لە ستۆکهۆڵمی پایتەختی سوید کاردانەوەیەکی جیهانی لێکەوتەوە و موسوڵمانان بێزاری خۆیان لەو کارە دەربڕی، بەڵام ئەو کارەی پەنابەرە بە رەگەز عێراقییەکە کێشەیەکی گەورەی بۆ سوید دروست کردووە بۆ بە ئەندام بوون لە رێکخراوی ناتۆ. ئەنقەرە توڕەیە و دەڵێت، ئەوانەی دەیانەوێت ببن بە بەشێك لە ناتۆ، نابێت چاوپۆشی لە ئیسلامۆفۆبیا بکەن، بەڵام ستۆکهۆڵم جەخت دەکاتەوە لەوەی کارەکەی سەلوان «یاسایی» بووە هەرچەندە بە «نەگونجاوی»شی وەسف دەکات. سوتاندنی قورئان و پەیوەندی بە بەشداربونی سوید لە رێکخراوی ناتۆ لەدوای هێرشی روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا لە شوباتی ساڵی رابردوو، فینلەندا و سوید لە هەوڵدان بۆ چوونە نێو رێکخراوی ناتۆ تا وەک قەڵغانێک بەکاریبهێنن و روسیا نەتوانێت هەڕەشەی داگیرکارییان لێ بکات. هەرچەندە فینلەندا بە فەرمی بووە بە ئەندام لە رێکخراوەکە، بەڵام سوید نەیتوانییوە ئەو ئامانجەی بەدیبهێنێت، ئەویش بەهۆی ئەوەی تورکیا رێگری دەکات ببێتە ئەندامێک لە رێکخراوەکە، ئەمەش بەهۆی ئەوەی ئەنقەرە دەڵێت، خۆپیشاندانی هاوسۆزی بۆ کورد ئەنجام دەدرێت لە وڵاتەکەدا و سوید شوێنی «تیرۆرستانە» کە مەبەست لێی ئەندامانی پەکەکەیە. ئێستا کە سەلوان مۆمیکا قورئانی سووتاندووە، تورکیا زیاتر سوورە لەسەر ئەوەی سوید نەبێتە ئەندام لە ناتۆ. بڕیارە لە هەفتەی داهاتوو رێکخراوی ناتۆ کۆبونەوەی ساڵانەی خۆی لە پایتەختی لیتوانیا ئەنجام بدات و بە فەرمی سوید بکاتە بەشێک لە رێکخراوەکەی، بەڵام پێدەچێت کۆبونەوەکە ئامانجەکەی نەپێکێت، ئەمەش دەبێتە شەەرمەزارییەک بۆ رێکخراوەکە کە نەتوانێت ئەو ئامانجەی دایناوە بۆ خۆی جێبەجێی بکات. بەرپرسانی ناتۆ ترسی ئەوەیا هەیە سەرنەگرتنی ئەو کارە پەیامێکی شەرمەزارکەر و ترسناک بنێرێت بۆ نەیارانی، هەربۆیە پەلەیانە لە ئەنجامدانی کارەکە. یانس ستۆڵتنبێرگ، سەرۆکی ناتۆ لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا لەسەر ئەندامبوونی سوید وتی، «ئێستا کاتی ئەوەیە پێشوازی لە سوید بکەین وەک ئەندامێکی تەواوەتی ناتۆ.» لەدوای روداوی سوتاندنی قورئان لەلایەن سەلوان مۆمیکا لەبەردەم مزگەوتی گەورەی ستۆکهۆڵم، پۆلیسی سوید رایگەیاند، لەسەر بنەمای پاراستنی ئازادیی رادەربڕین، رێگەی بەو کارە داوە. ئۆلف کرستەرسن، سەرۆکوەزیرانی سویدیش لەسەر روداوەکە وتی، کارەکە «یاساییە بەڵام نەگونجاوە.» رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا، هەرزوو لەسەر بابەتەکە قسەی خۆی کرد و بە تووندی هێرشی کردەسەر بەرپرسانی رۆژائاوا کە رێگە دەدەن «بە سوکایەتیکردن» بە ئیسلام. «رۆژئاواییەکان فێردەکەین کە سوکایەتیکردن بە موسوڵمانان ئازادی رادەربڕین نییە،» ئەردۆغان وای وت. دوای چەند رۆژێک و لەدوای دروستبوونی کاردانەوەیەکی گەورە، لە یەکشەممەی رابردوو وەزارەتی دەرەوەی سوید بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە و رایگەیاند، «حکومەتی سوید بە تەواوەتی تێگەیشتووە ئەو کردەوەیە کردەوەیەکی ئیسلامۆفۆبیایە... ئەمەش بێڕێزییە بە موسڵمانان، بۆیە بە توندی سەرکۆنەی ئەو کردەوەیە دەکەین و بە هیچ شێوەیەک رەنگدانەوەی بۆچوونی حکومەتی سوید نییە.»   سەلوان مۆمیکا کێیە؟ سەلوان گەنجێکی پەنابەری بە رەگەز عێراقییە کە ماوەی پێنج ساڵە لە سوید دەژی. لە 20ی شوباتی 2022 رەگەزنامەی سویدی وەرگرتووە. پێشتر لەکاتی شەڕی داعشدا چووەتە نێو ریزەکانی حەشدی شەعبی و پارتێکی دامەزراندووە بەناوی یەکیەتی سریانی دیموکراتی و بووەتە سەرکردەی باڵی سەربازی پارتەکەی. مۆمیکا لە هەژماری فەرمی خۆی لە تۆڕی ئینستاگرام، خۆی وەک کەسێکی «بێ باوەڕی لیبڕاڵی سیکیولار» دەناسێنێت. هەرچەندە دەڵێت کە بێباوەڕە، بەڵام لەسەر دەستی راستی تاتۆیەک هەیە کە خاچی مەسیحییە. لەدوای سوتاندنی قورئان و سڕینی پێڵاوەکانی بە هەندێک لە لاپەڕەی قورئان، سەلوان قسەی بۆ سی ئێن ئێنی ئەمریکی کرد و لەسەر هەڵوێستەکەی وتی، «پێویستە ئەم پەرتوکە لە جیهاندا قەدەغە بکرێت بەهۆی ئەو مەترسییەی دروستی دەکات بۆ سەر دیموکراسی، رەوشت، بەهاکانی مرۆڤ، مافەکانی مرۆڤ و مافەکانی ژنان. ئەم پەرتوکە بۆ ئەم کات و سەردەمە نابێت.» تورکیا کوردو بێرێزیکردن بەئیسلامی کردووەتە بیانوو لەبەرامبەر سوید بۆ ئەوەی سوید ببێتە ئەندام لە ناتۆ، پێویستە سەرجەم ئەندامی رێکخراوەکە رەزامەندی لەسەر دەرببڕن بەڵام تورکیا و هەنگاریا دژی ئەو هەنگاوەن. تورکیا دەڵێت هەتا سوید بەرگری لە «بێڕێزیکردن و سوکایەتیکردن» بە ئیسلام و موسوڵمانان بکات و پەناگەیەک بێت بۆ «تیرۆرستان»، ناهێڵێت سوید ببێتە ئەندام لە رێکخراوەکە. هاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا، لەوبارەیە دەڵێت، «قبوڵکراو نییە لەژێر ناوی ئازادی رادەربڕین، ئەم کارانە دژ بە ئیسلام بکرێت.» هاوکات فەخرەدین ئاڵتون، بەرێوبەری پەیوەندییەکانی حکومەتی تورکیا هۆشداری ئەوەیدا کە، «ئەوانەی دەیانەوێت ببنە بەشێک لەناتۆ نابێت چاوپۆشی لە ئیسلامۆفۆبیا بکەن.» ئەم لێدوانانە ترسی دروستکردووە و میدیا جیهانییەکان باس لەوە دەکەن کە ئەنقەرە رێگر دەبێت لە سوید بۆ بوون بە ئەندام لە ناتۆ. بەرپرسێکی ئەوروپی کە ناوی نەهاتووە، بە سی ئێن ئێنی راگەیاندووە، «هەر دواخستنێکی سوید لە بوون بە ئەندامی ناتۆ ئەو هەستە دروست دەکات کە ئەردۆغان دەسەڵاتی هەیە بەسەر رێکخراوەکەوە.» «ئەردۆغان ئەم ساتە بەرکاردەهێنێت تا بەتەواوی سوید بگوشێت،» بەرپرسە ئەوروپییەکە وادەڵێت. بیانوی ئەنقەرە تەنها سوتاندنی قورئان نییە و دەڵێت هێشتا سوید بەپێی پێویست کاری نەکردووە بۆ رووبەرووبونەی «تیرۆریزم» لە وڵاتەکەی. لە کۆتایی مانگی رابردوو، سەرۆکایەتی تورکیا رایگەیاند رەجەب تەیب ئەردۆغان بە تەلەفون قسەی لەگەڵ یانس ستۆڵتنبێرگ کردووە و پێی راگەیاندووە، گۆڕینی یاساکانی سوید سەربارەت بە «تیرۆرزیم» قایلکەر نییە و «بێمانایە.» ئەنقەرە پێیوایە کە هێشتا لە سوید خۆپیشاندان بۆ پشتیوانی پەکەکە دەکرێت و وڵاتەکە هێشتا پەناگەیەکی ئارامە بۆ ئەندامانی پەکەکە. لە چەند هەفتەی رابردوودا سوید چەند یاسایەکی نوێی چەسپاند کە مەبەست لێیان راگرتنی پاڵپشتیییە لە وڵاتەکەدا بۆ ئەندامانی پەکەکە. لە هەفتەی رابردوودا، تۆبیاس بیلیستۆم، وەزیری دەرەوەی سوید، رایگەیاند پێویستە تورکیا بە ئەندامبونیان لە ناتۆ رازی ببێت چونکە پابەندی هەموو خاڵەکانی رێککەوتنەکەیان بوون لەگەڵ ئەنقەرە.

هاوڵاتی پارتی و یەكێتی بەجیا لەگەڵ لایەنەكان لەگفتوگۆدان بۆ ئەوەی لیستێكی هاوبەش دروستبكەن لەكاتێكدا هێشتا یەك لیستی بوونی نییە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان و پارتیش ڤیتۆی لەسەر یەكێتی هەیە. هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق بەكەركوكیشەوە لەڕۆژی 18-12-2023 بەڕێوەدەچێت، كورد تائێستا لەكەركوك و ناوچەكانی كوردستانیەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بڕیاری یەك لیستی نەداوە و وەك هەڵبژاردنەكەی ڕابردوو بە لیستی جیاواز بەشداری دەكات. ڕزگار حاجی حەمە بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی یەكێتی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «جارێ چاوەڕێی وەڵامی لایەنە سیاسیەكانین، یەكێتی پێی باشە هەموو لایەنە كوردستانیەكان بەیەك لیست بەشداری بكەن لەو ناوچانە و ڤیتۆشمان لەسەر هیچ لایەنێك نیە». بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەمجارە هەموو كاندیدێك دەنگی خۆی دەهێنێت، بەڵام نەبوونی یەك لیستی دەنگەكان دەفەوتێنێت ئەگەر ئەو كاندیدە دەنگی پێویست بەدەست نەهێنێت، رزگار حەمە پێیوابوو ناكرێت حزبێك دەنگی لەكەركوك نەبێت و تەنها دەنگەكان بفەوتێت، ئەگەر یەك لیست بین ئەوە ڕوونادات و هیچ دەنگێكی كورد نافەوتێ». «قسە لەگەڵ هەموو لایەنەكان كراوە تا یەك لیست بین لەناوچە كێشە لەسەرەكان و پەیاممان ناردووە بەڵام تائێستا قسەی كۆتایی لەسەر نەكراوە، ئەگەر یەك لیستیش بین كوردستانی دەبێت و هەر لایەنە و بانگەشە بۆ كاندیدی خۆی دەكات». ڕزگارحاجی حەمە وای وت.   پارتی ئامادەیە لەگەڵ ئەو لایەنانەی كوردیش نین هاوپەیمانی بكات بەڵام لەگەڵ یەكێتی نا مەسعود مەلا پەروێز، بەرپرسی پەیوەندییەكانی پارتی لەكەركوك، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» لەگەڵ هەموو لایەنە كوردستانیەكان لەكەركوك قسەمان كردووە و هەفتەی داهاتووش پرسی بەشداریكردنی لایەنەكان بەیەك لیست یەكلایی دەكەینەوە». وتیشی:»بەڵام لەگەڵ یەكێتی لەو ناوچانە ناچینە یەك لیستەوە و بۆ لایەنەكانی دیكەش كە كورد نین دەرگامان كراوەیە». بەرپرسی پەیوەندیەكانی پارتی لەكەركوك دەشڵێت: «دەمانەوێت بەبێ یەكێتی لیستێكی كوردستانی دروست بكەین، سەردانی ئەو لایەنانەش دەكەین كە كورد نین و بڕوایان بە كوردستانی بوونی كەركوك هەیە، تا ئەوانیش بەشداربن لە لیستەكەدا.»   یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان پێی باشە كورد بە یەك لیست بەشداری بكات خەلیل ئیبراهیم، وتەبێژی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»هێشتا بڕیارمان نەداوە چۆن بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بكەین بەتایبەتیش لەكەركوك، بەڵام كورد یەك لیست بێت باشترە و ئێستاش لەگفتوگۆداین لەگەڵ لایەنەكان».   كۆمەڵی دادگەری: ئەگەرێكی بەهێزە لەگەڵ یەكگرتوو و بزوتنەوە و حزبێكی توركمانی ببینە یەك لیست رێباز سابر، بەرپرسی مەڵبەندی كۆمەڵی دادگەری لەكەركوك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «وەكو كۆمەڵی دادگەری پڕۆژەیەكمان ڕاگەیاندووە كە هەموو حزبەكان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەعێراق لەكەركوك بە یەك لیست دابەزن و هەندێك كۆبوونەوەشمان ئەنجامداوە». وتیشی: «ئەگەر توانیمان ئەو یەك لیستییە دروست بكەین ئەوە بڕوامان وایە لەگەڵ ئەوپەڕی تێبینیمان لەسەر ئەدای بەڕێوەبردنی حزبەكانی دەسەڵات لەكەركوك لەڕابردوودا، پێویستە كورد بەیەك لیست دابەزێ تا پارێزگاری لەپێگەی كورد بكەین». بەرپرسی مەڵبەندی كەركوكی كۆمەڵی دادگەری دەشڵێت:» ئەگەر بكرێت هەموومان پێكەوە بین باشترە تا دەنگی كورد پەرتەوازە نەبێت». «ئەگەر نیەت هەبێ بۆ یەكڕیزی ئەوا دەكرێت كورد یەك لیست بێ بەتایبەت ئەگەر لایەنەكان سازش لەسەر هەندێك داواكارییان بكەن، بۆیە هەموو ئەگەرێك كراوەیە بەتایبەت لەگەڵ لایەنە ئیسلامیەكان ببینە یەك لیست لەوانەش یەكگرتوو و بزوتنەوە و حزبی عەدالەی توركمانی كە ئەمە ئەگەرێكی لەپێشترە» رێباز سابیر وای وت. چوارشەممەی ڕابردوو لەسەر بانگهێشتی ئەنجومەنی سەركردایەتی كەركوك_گەرمیانی پارتی، چەند لایەنێكی سیاسی  بەبێ یەكێتی و گۆڕان و كۆمەڵ و یەكگرتوو لە شاری هەولێر كۆبوونەوە. ئامانج لە كۆبوونەوەكە پێكهێنانی لیستێكی هاوبەش بوو بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك.   زەحمەتكێشان: كۆتایی بەبیرۆكەی یەك لیستی لەكەركوك هاتووە شوان محەمەد ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان، كە حزبەكەی بەشداری كۆبوونەوەكەی لەگەڵ پارتیدا كردووە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» كۆبوونەوەكە راوێژكاری بوو، پارتی داوایكرد لەگەڵ ئەوان بەیەك لیست بەشداری هەڵبژاردن بكەین، چونكە كۆتایی بە بیرۆكەی یەك لیستی هێنراو یەكێتی و پارتی بە جیا بەشداری هەڵبژاردن دەكەن.» بڕیارە لە 18ی كانونی یەكەمی 2023 بۆ چوارەم جار هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە (15) پارێزگای عێراق بە كەركوكیشەوە بەڕێوەبچێت،كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق تا كۆتایی مانگی تەموزی دیاریكردووە تا لیست و قەوارەكان ناوی خۆیان تۆماربكەن. لە (24ی 6ی 2018)ەوە كۆتایی بە ماوەی یاسایی كاری ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان هاتووە،بەڵام هیچ لایەنێكی پەیوەندیدار باس لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم ناكات. بەپێی یاسای ژمارە چواری ساڵی 2023ی هەمواری سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاكانی ژمارە (12)ی ساڵی 2018، ژمارەی كورسی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق كە ژمارەیان (15) پارێزگایە جگە لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان، هیچ پارێزگایەك نابێت كورسییەكانی لە (12) كورسی كەمتربێت و هەر پارێزگایەك ژمارەی دانیشتوانی بۆ هەر كوردسییەك زیاتر بوو لە (200 هەزار) كەس ئەوا كورسییەكانی بۆ زیاد دەكرێت لەسەر بنەمای ئاماری وەزارەتی پلاندانی عێراق لە ساڵی (2019)، كۆی ژمارەی ئەندامانیش (275) ئەندامە، وەك پابەندبوون بە دەستوری هەمیشەیی عێراق ڕێژەی (25%)ی كورسییەكان بۆ كۆتای ئافرەتان دەستەبەركراوە، سەرەڕای دیاریكردنی كورسی كۆتای پێكهاتەكان بۆ هەر ئەنجومەنی پارێزگایەك.

سەركۆ جەمال راوێژكارێكی یاسایی پەرلەمانی كوردستان ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە ئەو پەرلەمانتارانەی لەدوای 6-11-2022 مووچەی پەرلەمانتارییان وەرگرتووە بەچەند ڕێكارێك لێیان وەردەگیرێتەوە لەرێگەی ئیكرامیەو مووچەی خانەنشینییەوە. خولی پێنجەمی پەرلەمان وادەكەی لە 6ی تشرینی دووەمی 2022 كۆتایی هات و دوای بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی عێراق درێژكردنەوەی پەرلەمان بە نایاسایی وەسف كرا. خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان ڕۆژی 2-7-2023 خۆی خانەنشینكرد، بەپێی یاسا ئەو پەرلەمانتارانەی كە مەرجی خانەنشینییان تێدا نییە مانگانە لانیكەم بە (ملیۆنێك‌و 700 هەزار) دینار خانەنشین دەكرێن، لە خولی پێنجەمدا تەنیا حەوت پەرلەمانتار موچەی خانەنشینییان رەتكردوەتەوە، ئەو شەش پەرلەمانتارەی كە لەدوای درێژكردنەوەكەوە سوێندیان خوارد موچەی خانەنشینی نایانگرێتەوە، بەڵام لە پەرلەمانی داهاتووی كوردستانەوە ئەوانەی مەرجی یاساییان تێدا نەبێت خانەنشین ناكرێن. راوێژكاری یاسایی پەرلەمانی كوردستان دەڵێت لەرووی یاساییەوە حكومەتی هەرێم دەتوانێت مووچە لە پەرلەمانتارەكان وەربگرێتەوە. دانا دارا، راوێژكاری یاسایی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»لەرووی یاساییەوە بەپێی یاسای چاكسازی مووچەكانیان لێ وەردەگیرێتەوە، بەڵام راستەوخۆ ئەنجام نادرێت، بەڵكو لەرێگەی ئیكرامیەو مووچەی خانەنشینیەوە لێیان دەبڕدرێت». هەروەها وتیشی:»لە خولی چوارەمی پەرلەمان، پەرلەمانتار هەبووە 25 ملیۆنی لە مووچەی خانەنشینییەكەی بڕاوە بۆ گەرانەوەی ئەو شایستە داراییەی كە لەلای بووەو پێویست بووە بیگەرێنێتەوە بۆ حكومەت». دانا دارا ئەوەشی دووپاتكردەوە ئەو پەرلەمانتارانەی لەدوای 6ی 11ی 2022 وەك پەرلەمانتار سویندیان خواردووە دەبێت رێكاری دیكە بەرامبەریان بگیرێتەبەر، بۆ وەرگرتنەوەی مووچەكانیان، چونكە»وەرگرتنی مووچەكان بەپێی یاسا باتڵە».  دیوانی پەرلەمان بەپێچەوانەی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراقەوە لە 30 حوزەیرانەوە پەرلەمانتارانی رەوانەی خانەنشینی كردووە، لەكاتێكدا دەبێت لە شەشی تشرینی دووەمی 2022ەوە پەرلەمانتاران خانەنشین بكرێن‌و موچەی هەشت مانگی رابردووشیان لێوەربگیرێتەوەو بە موچەی خانەنشینیەكەیان مەقاسەیان بۆ دەكرێت. دیوانی پەرلەمانی كوردستان لەكۆی (111) پەرلەمانتار، نوسراوی خانەنشینبوونی بۆ (104) پەرلەمانتار كردووە، نوسراوەكەی ئاڕاستەی بەڕێوەبەرایەتی گشتی خانەنشینی كردووە لە وەزارەتی دارایی. هیوا نەسرەدین، جێگری سەرۆكی دیوانی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» دیوانی پەرلەمان نوسراوی 104 پەرلەمانتاری ئاڕاستەی خانەنشینی كردووە،  ئەوانەی خزمەتیان لە 15 ساڵ زیاترە و تەمەنیان سەروو 45 ساڵە هەتا %50 ی موچەكانیان وەردەگرن، بەڵام لەخوار 45 ساڵ و كەمتر لە 15 ساڵ خزمەت هەتا %25 ی موچەكانیان وەردەگرن». بەوتەی هیوا نەسرەدین، فراكسیۆنەكان نەسریەیان هەیە و لەدوای بڕیارەكەشەوە هیچ نەسریەیەك بۆ فراكسیۆنەكان خەرج ناكرێت. دیوانی پەرلەمانی كوردستان رۆژی 30 حوزەیرانی ئەمساڵی وەكو دواین رۆژی كاری پەرلەمان دیاریكردووە، ئەم رۆژەی كردووە بە بنەما بۆ خانەنشینبوونی پەرلەمانتاران، ئەمە بەواتای ئەوە دێت پەرلەمانتاران بۆ مانگی حوزەیرانیش كە هێشتا مووچە دابەش نەكراوە، هەمان موچەی خۆیان وەكو پەرلەمانتار وەردەگرن نەك موچەی خانەنشینی. سەرچاوەیەك لەوەزارەتی دارایی و ئابوری حكومەتی هەرێمی كوردستان بەهاوڵاتی وت: لەبەرئەوەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كتوپڕ بووە جارێ هیچ بەرچاو ڕوونییەك نیە بۆ ئەوەی چۆن پارەی ئەو ماوەیەیان لێوەربگیرێتەوە. هەروەها وتیشی:» ئاسان نییە تا ڕێكارێك دەگیرێتەبەر بۆ چۆنیەتی وەرگرتنەوەی پارە لێیان و قورسیشە مووچە لەكەسێك وەربگریتەوە، بەڵام دەكرێت لەڕێگەی ئەو سلفانەی پەرلەمانتاران دەگرێتەوە»ئیكرامی» ئەو پارانەیان لێوەربگیرێتەوە یاخود دوای خانەنشین بوونیان پارەیان لێوەربگیرێتەوە». سەرچاوەكەی وەزارەتی دارایی پێشیوابوو جارێ پرۆسەكە لەسەرەتادایە و ڕەنگە هەفتەی داهاتوو بڕیار بدرێت و ڕێكارەكان بۆ وەرگرتنەوەیان دەستپێبكات. یاسای چاكسازی كە رۆژی 16ی كانونی دووەمی 2020 لە پەرلەمانی كوردستان پەسەندكرا، بڕگەیەكی تێیدا جێگیر كراوە كە دەڵێت: ئەندام پەرلەمان بە ئارەزوومەندانە مافی دەستبەرداربوونی لە ماف‌و شایستە خانەنشینییەكانی وەك راسپێردراو هەیە، بەمەرجێك لە ماوەیەك كە لە (30)رۆژ تێپەڕ نەكات لە رێكەوتی بەكاربوونی ئەم یاسایە، داواكاری پێشكەش بە دیوانی پەرلەمان بكات بەمەبەستی وەرگرتنی رێكاری یاسایی پێویست، بەڵام لەكۆی (111) ئەندامەكەی پەرلەمانی كوردستان، تەنیا حەوت  پەرلەمانتار فۆرمی رەتكردنەوەی وەرگرتنی موچەی خانەنشینییان پڕكردوەتەوە‌و موچەی خانەنشینی وەرناگرن. لە خولی چوارەمی پەرلەمان، پەرلەمانتار هەبووە ٢٥ ملیۆن دینار لە مووچەی خانەنشینییەکەی بڕاوە بۆ گەرانەوەی ئەو شایستە داراییەی کە لە لای بووە و پێویست بووە بیگەڕێنێتەوە بۆ حکومەت رۆژی 30ی ئایاری ئەمساڵ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق حوكمی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە راگەیاند كە دژی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان تۆماركرابوون، دادگا بڕیاریدا درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان لە رۆژی درێژكردنەوەكەیەوە واتا لە رۆژی شەشی تشرینی دووەمی 2022ەوە نادەستورییە. لەدوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵیەوە دەبێت  پەرلەمانتاران موچەی  هەشت مانگ بگەڕێننەوە كە بۆ هەر پەرلەمانتارێك بڕەكەی (هەشت ملیۆن‌و 85 هەزار) دیناری مانگانەیە بە تێكڕا بڕی ئەو پارەیە دەكاتە (64 ملیۆن‌و 680 هەزار) دینار. هەروەها بۆ ئەو 104 پەرلەمانتارەی كە لە دوای 6ی تشرینی دووەمەوە مووچەیان وەرگرتووە بڕەكەی دەگاتە نزیكەی حەوت ملیاردینار. بەوتەی سەرچاوە یاساییەكەی پەرلەمانی كوردستان، ئەگەر بڕیار بدرێت لەسەر ئەوەی پەرلەمانتاران موچەی هەشت مانگی رابردوویان بگەڕێننەوە، ئەوا دەبێت بۆ ئەو هەشت مانگە موچەی خانەنشینیان بۆ هەژمار بكرێت، ئیتر لەم رێگەیەوە دەتوانرێت پاكتاوی ئەو پارانە بكرێت كە وەكو پەرلەمانتار وەریانگرتووە، ئەمەش بەشێوەی لێبڕینی مانگانە لە موچەی خانەنشینییەكەیان. 16ی كانونی دووەمی 2020 پەرلەمانی كوردستان یاسای (چاكسازی لە موچە‌و دەرماڵەو بەخشین‌و ئیمتیازاتەكان‌و خانەنشینی) پەسەند كرد، بەپێی ئەم یاسایە هەندێك موچەی خانەنشینی پەرلەمانتارانی خولەكانی پێشوو رێكخرایەوە‌و بۆ داهاتووش رێگری كراوە.  یاساكە هەندێك بواردنی بۆ پەرلەمانتارانی كردووە، ئەو ئەندامانەی خولی پێنجەم كە تەمەن‌و مەرجی خانەنشینبوونیان تێدا نییە، بە رێژەیەك كە لە 25%ی تێكڕای خەرجی دوا موچەو دەرماڵەكەی زیاتر نەبێت، خانەنشین بكرێن. تێكڕای مووچەو دەرماڵەی پەرلەمانتار بریتییە لە (هەشت ملیۆن‌و 85 هەزار) دینار، واتا ئەو پەرلەمانتارانەی خولی پێنجەم كە مەرجی خانەنشینبوونیان تێدا نییە، بە بڕی 25%ی تێكڕای موچەكەیان خانەنشین دەكرێن‌و موچەی خانەنشینییان دەبێت نزیكەی (دوو ملیۆن) دیناری مانگانە. تەنیا لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا، ئەوانەی ئەم بڕگەیە دەیانگرێتەوەو مەرجی یاساییان تێدا نییە، (77) پەرلەمانتارە ، واتای 69%ی ئەندامانی خولی پێنجەم مەرجی یاسایی خانەنشینبوونیان تێدا نییە، ئەمە هۆكارەكەیە كە لە یاساكەدا بواردنیان بۆ خۆیان كردووە‌و بەرێژەی 25%ی موچەكەیان خانەنشین دەبن. پەرلەمانتارانی خولەكانی پێشوو كە بەرێژەی 80%ی تێكڕای موچەكانیان خانەنشین بوون‌و مانگانە بڕی (شەش ملیۆن‌و 464 هەزار) دیناریان وەردەگرت، بەپێی یاسای چاكسازی موچەكەیان كەمكرایەوە. بەپێی راپۆرتی سێیەمی جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی، لە  هەرێمی كوردستان (394) پەرلەمانتاری خانەنشین هەیە، ئەگەر لیستی خانەنشینی خولی پێنجەمیشی بۆ زیاد بكرێت كە (104) پەرلەمانتارە، ئەوا بە تێكڕا ژمارەی پەرلەمانتاری خانەنشین لە هەرێم بۆ (498) كەس بەرزدەبێتەوە.  

هاوڵاتی یاسای پاشناو: یەکەم هەنگاوی بە تورککردن گەلان لە رێگەی یاسای پاشناوەوە کە دوای دامەزراندنی کۆماریپەسەند کرا، سیاسەتی تواندنەوەی کولتوری لە دژی گەلانی دیکەی تورکیا پەیڕەوکرا. یاسای پاشناو یەک لە کۆدەکانی دامەزراندنی دەوڵەتی تورکە، لە ٢١ی حوزەیرانی ١٩٣٤ پەسەند کرا، ٢ی تەمووزی ١٩٣٤ لە رۆژنامەی فەرمی بڵاوکرایەوە و ٢ی کانونی دووەمی ١٩٣٥ کەوتەبواری جێبەجێ کردنەوە. بە گوێرەی یاساکە هەموو ئەو کەسانەی لە ناو سنوورەکانی دەوڵەتی تورکدا دەژیان پاشناویان هەبێت. کاتێک یاساکە دەرچوو رۆژنامەکانی ئەو سەردەمە بڵاویان کردەوە، 'چیتر کەس بە جیاوازی چینایەتی پێناسە ناکرێت، هەمووان دەتوانن پاشناوی دڵخوازی خۆیان هەبێت" بەڵام لە راستیدا بەو جۆرە نەبوو. دەوڵەتی تورک هەموو پێناسەکانی کوردان و گەلانی دیکەی لەناو دەبرد، لە رێگەی پاشناوەوە دەیبەستنەوە بە تورکبوونەوە. خۆی لە خۆیدا ئەو پاشناوانەشی لەسەر کوردان داندران هەر بە گوێرەی ئەو بیرۆکەیە دیاریکرابوون. تەنیا یەک کوردیش نەیتوانی پاشناوێک بە دڵی خۆی هەڵبژێرێت. بەهۆی ئەوەی لەیاساکەدا هاتبوو کە ئەو پاشناوانەی کەسەکان هەڵیدەبژێرن بە تورکیەکی پەتی بێت، هیچ کوردێک نەیدەتوانی بە زمانی خۆی پاشناوێک هەڵبژێرێت. بە پێچەوانەوە ئەو پاشناوەی کە دەوڵەت دیاریکردبوو لەسەر کوردەکان داندرا. نەک هەر ئەوە کاتێک دەوڵەت پاشناوی بۆ کوردەکان دانا ئەوانی لە سەرژمێریدا لە سەر تورکەکان هەژمار کرد، رۆژی لەدایکبوونیشیانی بە گوێرەی ویستی خۆی دیاریکرد. هەوڵدان بۆ سڕینەوەی رابردووی کوردان بە گۆڕینی پاشناو بەڵکوو بە رۆژی لەدایکبوون درێژەی پێدرا. دوای ئەوەی یاسای پاشناو کەوتەبواری جێبەجێ کردنەوە رۆژی لەدایکبوونی هەموو کوردەکان لە رەگەزنامەی تورکدا وەک یەکی کانونی دوەم دیاریکرا. لە گۆڕینی کۆمەڵگاوە بەرەو گۆڕینی پێکهاتە نەتەوەییەکان کۆمەڵەی ئیتحاد و تەرەقی کە لە پرۆسەی رووخانی عوسمانیدا بەهێزبوو و بەرامبەر بە عوسمانی وەستایەوە، وەک یەکەم کار دەستی بە گۆڕینی کۆمەڵگا کرد. بۆ ئەوەی گەلانی جیاجیا و گروپە ئایینەکانی ناو عوسمانی بکات بە تورک هەوڵەکانی خستەگەڕ و گەورەترین هێرشەکانیشی بەو ئاراستەیەدا کۆمەڵکوژی ئەرمەنیەکان بوو لە ساڵی ١٩١٥. لەدوای ١٩١٥ەوە تا دروستبوونی کۆمار، کۆمەڵەی ئیتحاد و تەرەقی بۆ دەرکردنی ئەرمەن و رومانەکان لە خاکی خۆیان و جێگیرکردنی کەسانی دڵخوازی خۆیان لە سەر خاکی ئەوان چەندین هێرش و کۆمەڵکوژی دیکەی ئەنجامدا. گۆرینی کۆمەڵگا لەسەر دەستی ئیتحاد و تەرەقی لەدوای دامەزراندنی کۆمار گۆڕدرا بۆ گۆرینی نەتەوەیی. یەک لە سەرکێشەکانی ئیتحاد و تەرەقی بە ناوی د.نازم لە کۆبوونەوەیەکدا سەبارەت بە ئامانجەکانیان وتی، "بۆچی ئەم شۆڕشەمان کرد؟ ئامانجی ئێمە چی بوو؟ بۆ ئەوەی سوڵتان حەمید و هاوڕێکانی لە شوێنەکانیان لاببەین و لە شوێنی ئەوان دابنیشین؟ پێموانەبێت وابێت. بۆ ژیاندنەوەی تورکیا لەگەڵ ئەوان بوومە هاوڕێ و برا. من دەمەوێت کە تورک، تەنیا تورکبوون لێرە باڵادەست بێت. جگە لە تورک باهەموو پێکهاتەکانی دیکە لەناو بچن. لە چ ئایین و ئایینزایەک دەبن با ببن دەبێت ئەم خاکە لە کەسانی ناتورک پاکبکڕێتەوە. ئایین بەلای منەوە بەهای نییە. ئایینمان نییە. ئەگەر سڕینەوە و پاکتاوێک، لەناوبردنێکی تەواوەتی نەکرێت، بەداخەوەم بۆخۆمان! ئێمە ناتوانین لەو شوێنەی ئەمڕۆ تیایداین، دابنیشین. سبەینێ دوامان دەکەون و دەرمان دەکەن، نەک هەر دەرمان دەکەن، دەمانکوژن. شۆڕش بەزەیی نییە. دەبێت بەربەستەکانی بەردەم ئامانجەکەمان هەڵبگرین". کادرەکانی کۆمار کە هەوڵەکانی گۆرینی کۆمەڵگای ئیتحاد و تەرەقییان هەنگاوێک بەرەو پێش برد، دەستیان بە گۆرینی هەمەلایەنەی پێکهاتە نەتەوەییەکان کرد. ئەو قۆناغەش بە هێرش و کۆمەڵکوژی لە دژی کورد و گەلانی دیکە دەستیپێکرد. لەلایەکەوە هێرشی سەربازی ئەنجامدرا، لەلایەکی دیکەشەوە بە یاساکانی وەک یاسای پاشناو ، هەوڵیاندا گەلان بتوێننەوە. سەرژمێری و یاسای پاشناو لە تورکیا لەگەڵ ئەوەی یاسای پاشناو کەوتبووە بواری جێبەجێکردنەوە کوردەکان بۆ ماوەیەکی زۆر پاشناویان بۆ خۆیان دانەنا، بۆیەش بە بێ ئەوەی بچنە فەرمانگەکانی دەوڵەت درێژەیان بە ژیانی خۆیاندا. بەڵام دەوڵەتی تورک سەدان کارمەندی ئەرکدارکرد و رەوانەی ناوچەی کوردستانی کرد، هەم دەستی بە دانانی پاشناو لە سەر کوردان کرد و هەمیش ژمارەی دانیشتوانی کوردی بۆ دەرکەوت. ئامانجی ئەو کارمەندانە ئەوەنەبوو کە ئەو پاشناوانە تۆمار بکەن کە کوردەکان دەیانەوێت یاخود بۆ ئەوە نەبوو کە گوێ لە دەردەدڵەکانیان بگرن، ئامانجیان ئەوەبوو کە کوردەکان تۆمار بکەن و رێگە و شێوازی لەو جۆرە بدۆزنەوە بۆ ئەوەی وەک کۆیلەی تورکەکانیان لێبکەن. بەو جۆرەش بوو. ئەو کارمەندانەی چوونە کوردستان کاری یەکەمیان گەڕان بە گوندەکان، تۆمارکردنی کوردەکان، هەوڵدان بۆ سڕینەوەی رابردوویان بوو. رۆژی لەدایکبوونی کوردەکانیان کردە رۆژێکی وەک بۆ نمونەی ٠١.٠١.١٩١٩ بەم جۆرەش ئەوانیان لە رابردووی خۆیان دابڕی. دووەم کاریشیان ئەوەبوو کە پاشناو بدەن بە کوردەکان و بە تەواوتی بیانخەنە ناسنامەی تورکبوونەوە. کاتێک ئەوەیان کرد بە گوێرەی تێگەیشتنی نەتەوەپەرستیان کرد کە وەزیری دادی ئەو کات محەمەد ئەسەد بۆزکورت بەم جۆرە پێناسەی کردبوو: "لە تورکیا نەژادەکانی جگە لە تورک تەنیا یەک مافیان هەیە. ئەوەش مافی کۆیلایەتیە بۆ تورکەکان". پاشناوی تورکییان لە سەر کوردەکان دانا: تورکەکول، تورکئۆغڵو و.. کوردەکان هەرگیز بە گوێرەی دڵی خۆیان پاشناویان بۆ خۆیان هەڵنەبژارد. نەک هەر پاشناو هەروەها نەیانتوانی ناوێک بە زمانی خۆیان بۆ خۆیان هەڵبژێرن. لە رێگەی یاسای پاشناوەوە لە دژی کورد سیاسەتی قەدەغەش دەستیپێکرد. لە تورکیا مرۆڤەکان بە گوێرەی خواستی خۆیان پاشناویان هەڵبژارد، بەڵام لە کوردستان کارمەندەکانی دەوڵەت بە گوێرەی لیستی بەردەمیان بە بێ ئەوەی پرسیار لەگەل بکەن راستەوخۆ پاشناویان بۆ دانان. ئەو کۆمارەی لەسەر لەناوبردن و سڕینەوەی رابردوو کوردان سیستمی دامەزران، گرنگترین هەنگاوی خۆی بەم جۆرە هەڵگرت. ئەو پاشناوانەی کە کوردەکان بچوک بکاتەوە، سوکایەتیان پێبکات، هەندێک جاریش بۆ ئەوەی وا نیشانی بدات کە تورکن، لەسەر ئەوان داندران. نمونەی بەشێک لەو پاشناوانەی ئەو کاتە لەسەر کوردەکان دانران بەم جۆرەی: "تورک، ئۆزتورک، تورکمان، ئۆغڵتورک، ئۆگزتورک، تورکۆغز، تورکئۆغڵو، کانتورک، کانتورک، شەنتورک، تورکۆز، تورکسۆی، تورکۆس، تورکیلماز، کۆرکمازتورک، ئۆلمەزتورک، تورکۆلمەز، ئۆز." تورکسلان، ئەسلانتورک، دۆغانتورک، تورکدۆغان، تورکێلی، تورکیری، یگیتورک، تورکۆغز ، داغتورک، تومتورک، گۆکتورک، سۆیتورک، پاکتورک، گۆچتورک، سۆیلو، ئاکسۆی، پاکسۆی، تورکسۆی، ئاکمانسۆی، ئاکارسۆی، ئولوسۆی، یوجەسۆی، یڵمازسۆی، کۆرکمازسۆی، تورکمەنسۆی، تەکینسۆی، چەتینسۆی، مێتینسۆی، ئاتاسۆی ، ئەسلانسۆی، گۆکسۆی، گورسۆی، دەرمانسۆی، تیموچین، گۆکەر، ئۆغوز، سۆیدەمیر، تۆیدەمیر، تەمیزسۆی، سۆیپاک، تەکینسۆی، شەتینسۆی، تەمورتاش، ئیلدان، ئیلدەنیز، گۆکدەنیز، گۆکالپ، تورانی، تورهان، ئەفشار، ئاڤشارۆغلو، یوکسێل، یڵماز، کۆرماز ئۆزکان، ئۆرهون، سۆیدان، سۆلماز، ئۆزجان، ئاتیلا، هون، مێتین، تەکین، چەتین، تامێرلان و هتد". سەرچاوە: فورات

ڤانە باهیر لیژنەکانی قایمقامیەتی سلێمانی لە سەرەتای ئەمساڵدا دەستیانگرتووە بەسەر "دووسەد و هەشت هەزار و ٧٠٨ تەن" کەلوپەلی بەسەرچوو، پشکی شێریش بەر بازیان و بەکرەجۆ و عەربەت کەوتووە. بەپێی دواین ئاماری لیژنە هاوبەشەکانی قائیمقامیەتی پارێزگای سلێمانی کە دەست هاوڵاتی کەوتووە تەنها لە ماوەی چوار مانگی ساڵی ٢٠٢٣دا دەستیان بەسەر "دووسەد و بیست وهەشت هەزار و حەوت سەد" تەن کەلوپەل و بەرهەمی ماوەبەسەرچوودا گرتووە، سەرۆکی لیژنە هاوبەشەکانی قایمقامیەتی سلێمانی دەڵێت پێویستە هاوڵاتیان خۆیان هۆشیاریان هەبێت چونکە ئەوان یەک رۆژیشی مابێت ناتوانین دەستی بەسەردا بگرین بەپێی یاسا. هەر بەپێی ئامارەکە لەکۆی ئەو کەلوپەلە خۆراکیانەی دەستی بەسەردا گیراوە، بەشێکی زۆریان خۆراکی خراپ وماوە بەسەرچوو بووە کە نزیکەی ١٧١ هەزار و ٥٣١ تەن خۆراک بووە کە لەناویاندا توتنی جگەرە و نێرگەلەش هەبووە، ئەمەش دەکاتە نزیکەی سێ یەکی بڕی ئەو کەلوپەلە بەسەرچوانەی دەستی بەسەرداگیراوە. ڕێکان جەمال سەرۆكی لیژنە هاوبەشەكانی قایمقامیەتی سلێمانی بەهاوڵاتی وت: دواین بەرنامەی لیژنە هاوبەشەکانمان بۆ چاودێریکردنی کەلوپەلی ماوەبەسەرچوو بەدواداچوونە بۆ کەرەستە بیناسازیەکانی وەک شیش و چیمەنتۆ و کەرەستەکانی دیکە، باسیشی لەوەکرد ئەم لیژنانە زیاتر لەدوای ڕوودانی بومەلەرزە بەهێزەکەی تورکیا و سوریاوە چالاک بوون، وتیشی لیژنەکانمان لە ڕۆژانی پشوشدا چاودێری شوینە گشتیەکان و بازاڕ دەکەن. ڕێکان جەمال، دەشڵێت: هەموو خواردنەکان مەرج نیە کە ماوەیان بەسەرچووش بێت، بەڵکو هەندێکیان لەبەرئەوەی بەخراپی هەڵدەگیرێن و بەپێی مەرجە تەندروستیەکان مامەڵەیان لەگەڵ نەکردووە. سەرۆكی لیژنە هاوبەشەكانی قایمقامیەتی سلێمانی ئەوەشی خستەڕوو: دوابەدوای دەست بەسەرداگرتنی کەلوپەلە بەسەرچووەکان ئەو شوێنە دادەخرێت بۆ ماوەی حەوت ڕۆژ، ئەو خواردن وکەلوپەلانەشی کە ساختەکاری لە بەروارەکانیاندا دەکرێت لەلایەن بازرگانەکانەوە دێتە ناوەوە دەدرێن بە دادگا بۆ لیکۆڵینەوە و بەدواداچوون.

عەمار عەزیز «هیچ مووچەیەكم نیە داهاتی من تەنها لەسەر تاكسیە، دەبێت مانگانە 300 هەزار دینار بەكرێی خانوو بدەم، رۆژانە لەبەیانیەوە دەردەچم تانزیكەی شەو تا ٢٠ هەزار دینار پەیدابكەم، ئەو پارەیە دەبێت بەشی پێداویستییەكان و كرێ خانووەكەشم بكات»، محەمەد نادر، دانیشتووی گەڕەكی بەرۆشكی لەسەنتەری دهۆك، كە خاوەنی سێ كوڕو كچێكە وا دەڵێت. لەپارێزگای دهۆكدا 140 هەزارو 132 كەس هەژارن لەكۆی دانیشتوانەكەی كەخاوەنی بەهێزترین دەروازەی بازرگانییە كەمانگانە زیاتر لە 75 ملیار دینار داهاتی هەیە. بەپێی تازەترین ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق كە پێش چەند هەفتەیەكە دەریكردووە، كەمترین رێژەی هەژاری لەپارێزگای سلێمانیەو زۆرترین لەپارێزگای موسەننایە.  لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان بەرزترین رێژە لەپارێزگای دهۆك كە لەسەدا 8.5%، رێژەی هەژاری لەپارێزگای هەولێر 6.7%و پارێزگای سلێمانی  4.5%ە. بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق و حكومەتی هەرێم هەروەها یەكێتی وەبەرهێنان ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای دهۆك  ملیۆنێك و 648 هەزارو 611 كەسن، رێژەی هەژاری 8.5%ە، واتە لەپارێزگای دهۆك 140 هەزارو 132 كەس هەژارن كەداهاتی مانگانەیان 180 بۆ 200 هەزارە. دهۆك لە 1970 بووەتە پارێزگا، لەحەوت قەزاو 29 ناحیە پێكهاتووە، دەروازەی  ئیبراهیم خەلیل و دەروازەی سەر زێرێ دهۆك و توركیا پێكەوە دەبەستێتەوە، هاوكات دەروازەی فیشخابورو رۆژئاوا هەیە، جگە لەمەش دەیان كێڵگەی نەوتی و سەرچاوەی تری داهات بوونی هەیە.   محەمەد نادر، دانیشتووی گەڕەكی بەرۆشكی لەسەنتەری دهۆك، خاوەنی سێ كوڕو كچێكە، دوو كوڕی دەرچووی زانكۆیەو لەماڵەوە دانیشتوون خۆی شوفێری تاكسیە، بۆ هاوڵاتی وتیشی:»دوو كوڕی من دەرچووی زانكۆن، سیڤی خۆیان بۆ دەیان شوێن ناردووە ئیشیان دەستناكەوێ ، ئەمە كەی ژیانە لەكاتێكدا پارێزگای دهۆك خاوەنی دەیان سەرچاوەی داهاتە، بەڵام بەشی هەژارانی تیادانیە، تەنیا چینێك سوود لێوەردەگرن، ئێمەش بەس تەماشایان دەكەین». هەروەها ساڵح زاهیر، مامۆستای ئامادەیی لەسنوری قەزای ئاكرێ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت « تائێستا دهۆك لەپلانەكانی حكومەتدا لەبواری وەبەرهێناندا جێگای خۆی بەدادپەروەری نەبینیوەو گرنگی پێویستی پێنەدراوەو لەبەرامبەریشدا پارێزگاكانی تر زۆرتر گرنگی پێدراوە، بوونی ژمارەیەكی زۆر لەكرێكارو ئاوارەو پەنابەر خەڵكی ڕەسەنی پارێزگاكەی بێبەشكردووە لەهەلی كار، ئەمەش بێكاری و هەژاری بەڕێژەیەكی بەرچاو زیادكردووە». « پارێزگای دهۆك لەزۆر بواردا پەڕاوێزخراوە، دەبوایە ئێستا كەمترین رێژەی هەژاری لەپارێزگای دهۆك بووایە، چونكە لەڕووی داهات هیچی كەمتر نیە لەناوچەكانی ترو ڕەنگە زیاتریشی بێت « ساڵح زاهیر وای وت. جێگری پارێزگاری دهۆك بوونی ئاوارەكان لەپارێزگاكەیان بەهۆكاری سەرەكی دادەنێت بۆ بوونی رێژەی هەژاری. ماجد سەید ساڵح، جێگری پارێزگاری دهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت»جارێ یەكەمجار ئەو ئامارانەی بڵاوكراونەتەوە زانستی و ورد نین، چونكە هیچ لێكۆڵینەوەیەكی مەیدانی و فەرمی نەكراوەو هیچ سەرژمێری نەكراوە تابزانین ژمارەی دانیشتوان چەندەو دواتر ئامارەكانی هەژاری و بێكاری بڵاوبكەنەوە». «ئێستا نیو ملیۆن كەس لەئاوارەی شەنگال و نەینەوا لەگەڵ پەنابەرانی رۆژئاوا لەسنوری پارێزگای دهۆك دەژین، نزیكەی 10 ساڵە لەپارێزگای دهۆك ماونەتەوە،  ئەمەش كاریگەری راستەوخۆی كردووەتەسەر دانیشتوانی خۆجێی دهۆك»، ماجد سەید ساڵح وای وت. جێگری پارێزگاری دهۆك ئاماژەی بەوەشكرد كە رووبەرێكی زۆر لەزەوی سنوری پارێزگای دهۆك شەڕی پەكەكەو توركیای هەیە، هەر ئەمەش وایكردووە كە خەڵك نەتوانێت بگەڕێتەوە سەر گوندەكان و باخ و زەویەكانی خۆیان و ناتوانن سوود لێیوەربگرن. ماجد سەید ساڵح ئەوەشی خستەڕوو كە بودجەی پارێزگای دهۆك لەئەنجومەنی وەزیران لەسەدا 23 بۆ 24 بووە، بۆ پرسی دامەزراندنی فەرمانبەرانیش بەهەمانشێوە ئەو رێژەیە بۆ پارێزگای دهۆك دابین دەكرێت، وتیشی:» بەدڵنیاییەوە ئیدارەی پارێزگای دهۆك كاریكردووە بۆ كەمكردنەوەی رێژەی هەژاری و دەرفەتی كاری بۆ هەزاران كەس لەڕێگای كەرتی حكومی و ئەهلی و رێكخراوەكان رەخساندووە، دەكرێت رێژەی هەژاری كەمبكرێتەوە ئەوەش بەپشتگیری و هاوكاری ئەنجومەنی وەزیران و كەرتی تایبەت كەزیاتر پاڵپشتی پارێزگای دهۆك بكەن». دەروازەی ئیبراهیم خەلیل، یەكێكە لەو دەروازانەی پاش راپەڕینی 1991، بەتایبەت دوای دروستبوونی حكومەتی هەرێم تاكە سەرچاوە بوو بۆ دابینكردنی مووچەی فەرمانبەران. بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم سەر بەوەزارەتی دارایی چەند جارێك ئەوەی باسكردووە كەداهاتی دەروازەی ئیبراهیم خەلیل لەهەموو دەروازەكانی دیكەی هەرێمی كوردستان زیاترە. ساماڵ عەبدولڕەحمان، بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم رایگەیاند:» داهاتی دەروازەكانی هەرێمی كوردستان 60%ی داهاتی نانەوتی پێكدەهێنن، لەنێو دەروازە فەرمییەكاندا دەروازەی ئیبراهیم خەلیل زۆرترین داهاتی هەیە».  

شەنای فاتیح هاوشێوەی پێداویستییەكانی دیكە خەرجی ناشتنی ئازیزان و خۆشەویستانمان بووەتە پارەو هەر گۆرێك 200 هەزار دیناری تێدەچێت و بۆ منداڵیش 75 هەزار دینار، گۆڕهەڵكەنێكیش دەڵێت:»ئامادەكردنی گۆڕ هەبووە هەشت دەفتەر دۆلاری تێچووە». شارەوانی سلێمانی ناشتنی مردووی لەچەند گۆڕستانێك قەدەغە كردووە كەناسراوترینیان گردی سەیوانە، بەهۆكاری ئەوەی شوێن بۆ ناشتنی مردوو نەماوە، بەڵام گۆڕهەڵكەنێك رەتیدەكاتەوەو دەڵێت شارەوانی گۆڕستانە نوێیەكەی كردووە بەتەندەرو دەیەوێت گۆڕهەڵكەنەكان بێكار بكات. گردی سەیوان دەكەوێتە رۆژهەڵاتی شاری سلێمانی و بەشێكی زۆری هاووڵاتیانی شاری سلێمانی كەسوكارو ئازیزانیان لەو گردەدا سپاردەی خاك كردووە، لەئێستادا سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانی ناشتنی مردووی لەو گردەدا قەدەغەكردووە. زەردەشت رەفیق، وتەبێژی سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: كۆمەڵیك گۆڕستان هەیە لەشاری سلێمانی بەهیچ شێوەیەك جێگای ناشتنی مردووی تێدا نەماوە، زۆربەی ئەو گۆڕستانانەش دیواری راگرو پلیكانەیان بۆ كراوە، بۆ نموونە گۆڕستانی سەیوان، گردی جۆگە كەدەمێكە داخراوەو چەند گردێكی دیكەی شاری سلێمانی. هەروەها ئەوەشی دووپاتكردەوە كەئەو شوێنانە شوێنی مردوو ناشتنیان تێدانەماوە، تەنانەت هەندێكجار گۆڕ لەسەر گۆڕی دیكە هەڵدەكەندرێت، بۆیە بۆ ئەوەی ئەو دیاردەیە نەمێنێت سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانی ئەو شوێنانەی قەدەغە كردووە كەجێگای تیا نەماوە. «هەندێك گۆڕستان لەڕاپەڕین، بەكرەجۆ، قولەرەیسی كەهێشتا جێگایان تیاماوەو دەتوانرێت مردووی تێدا بنێژرێت»، وتەبێژی شارەوانی سلێمانی وای وت. وتەبێژی شارەوانی سلێمانی باسی لەوەشكرد سەرۆكایەتی شارەوانی گۆڕستانی نوێی سلێمانی دروستكردووەو دەكەوێتە رۆژهەڵاتی شاری سلێمانی نزیك شوقەكانی شاری مامۆستایان كە رووبەرێكی فراوانی هەیە، وتیشی:» ئێمە گۆڕهەڵكەنەكانمان ئاگاداركروونەتەوە كەنابێت گۆڕ هەڵبكەنن، بەڵام ئەمە ئەو حاڵەتانە ناگرێتەوە كەپێشتر گۆڕیان بۆ خۆیان ئامادەكردووە، هەر كەسێكیش بەبەڵگەوە لایبێت كەمردوو لەو گۆڕستانانەیا دەنێژرێت دەتوانێت سكاڵا ئاڕاستەی  شارەوانی سلێمانی بكات». گردی سەیوان لەگەڵ سێ گردی دیكە بەشێوەیەكی گشتی رووبەریان 200 دۆنمە ئەوانیش گردەكانی: سەیوان- شەهیدان- شێخ مارف- عەفوان بەهەر چواریانەوە 25 كۆشكیان تێدایە، هاوكات گۆڕستانی نوێی سلێمانی كە لەنزیك شاری مامۆستایانەو گەورەترین گۆڕستانی شاری سلێمانییە لەكۆی 27 گۆڕستانو رووبەرەكەی 238 دۆنمەو 20 كۆشكی تێدایە. حاجی عومەر، تەمەن 55 ساڵ پیشەی گۆڕهەڵكەنە لەگردی سەیوان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: راست نییە كەدەوترێت مردوو لەجێگەی مردوویەكی دیكەدا دەنێژرێت، نزیكەی 35 ساڵە ئێمە لێرەین، لەبەشی سەرەوەی گردی سەیوان بەئێڵ تی گۆڕمان هەڵكەندووەو مۆلیدەمان هێناوەو خاوەن مردووەكە بەلامانەوە بووە. ئەو گۆڕهەڵكەنە وتیشی: شارەوانی نرخی گۆڕێكی بۆ ئێمە داناوە بە 200 هەزار، ئەم نرخە بەشێكی بەرد دەیبات و بەشێكی بلۆك دەیبات ئێمەی گۆڕهەڵكەن هیچ سودمەند نابین، شارەوانی دەڵی دەبێ ئێوە لەم گۆڕستانە بچنە دەرەوەو بچنە گۆڕستانە نوێیەكە لەوێ بەتەندەرێك كارەكە بۆ بەشێكمان دەربچێت. « لەگۆڕستانە نوێیەكە 20 كۆشكی لێیە، كۆشكەكان دراوە بەئێمەو كلیل و ژوورەكان بەدەست ئێمەوەن، بەڵام دەیانەوێت بیدەنە دەست بەڵێندەرو قوتی ئێمەش بكەنە ژێر دەستیانەوە، لەكاتێكدا نووسراوێك هاتووە بۆ سەرۆكی شارەوانی سلێمانی دەڵێت بەهیچ شێوەیەك ئەو گۆڕستانە نەدرێتە بەڵێندەر». حاجی عومەر وای وت. بەوتەی ئەو گۆڕهەڵكەنە تا 20 ساڵی دیكەش گۆرستانەكە شوێنی مردووی هەیە، دەشڵێت «بەڵام چەرداخ هەیە شوێنی چوار گۆڕ، پێنج گۆڕی گرتووە، هەیە شوێنی حەوت مردووی گرتووە، خەڵك هەیە 10 بۆ 15 ساڵ لەمەوبەر پێش ئێستا گۆڕی ئامادەكردووە لە تەنیشت باوكی یان دایكیدا بینێژن، دەتوانم بتبەمە سەر 50 گۆڕ هەڵبەستراوەو مردووشی تێدا نییە «. حاجی عومەر باس لەوەشدەكات ئەوان منداڵ بەبێ بەرامبەر دەنێژن، بەڵام شارەوانی كردوویەتی بەپارەو دەڵێن دەبێت لە 75 بۆ 80 هەزار دینار وەربگرن و هەڵبەستنەكەشی 90 هەزار بێت. وەك ئەو گۆڕهەڵكەنە باسی دەكات «گۆڕ هەبووە یەك كێلی دوو هەزار دۆلاری تێچووەو چەرداخیش دروستكراوە بۆ گۆڕ كە حەوت هەزارو 500 دۆلاری تێچووە، گرانترین گۆڕیش لەم گۆڕستانەدا هەشت دەفتەری تێچووە و هەرزانترین نرخیش 100 هەزار دیناربووە». حاجی عومەر دەشڵێت:» خەڵك هەبووە خاوەن پێداویستی تایبەت بووەو پێی وتووین موچەكەم 150 هەزار دینارە دەتوانم پارەی گۆڕەكە بەدوو مانگ بدەم«.

هاوڵاتی  گەندەڵییەكان لەرۆژهەڵاتی كوردستان زیادی كردووەو دەیان بەرپرس دەستگیركراون كە بەشداربوون لە وەرگرتنی بەرتیل و داگیركردنی زەوی موڵكی گشتی ئەوەش دۆخی هاوڵاتیانی خراپتر كردووەو بەو هۆیەوە رێژەی هەژاری زیادی كردووە.  بە پێی ریزبەندییەكانی ئێران لە رووی گەندەڵی ئیداری و بەرپرسانەوە، سنە بە دووەم پارێزگا دوای (كۆهگیلویە و بۆیرئەحمەد) لەقەڵەم دەدرێت و لە روی نا شەفافی داهاتەوە دەكەوێتە ریزبەندی چوارم پارێزگای ناشەفاف و تەنها لە ساڵێكدا 82 دۆسیەی گەندەڵی دژی بەڕێوەبەران و بەرپرسانی كراوەتەوە. ژمارەی دانیشتوانی 10 شاری پارێزگای سنە دەگاتە زیاتر لە یەك ملیۆن و 300 هەزار كەس و تەنها لە ساڵدا  زیاتر لە 50 بەڕێوبەری دامودەزگاكانی حكومەت لە شارەكانی ئەو پارێزگایە بە تۆمەتی گەندەڵی دەستگیركراون كە زۆرینەیان لە شاری مەریوان بوون و تۆمەتەكانی وەك بەرتیل و داگیركردنی زەوی و موڵك و بە هەدەردانی سامانی گشتییان لەسەر ساغ كراوەتەوە. ئاستی گەندەڵی بەرپرسانی باڵا لەو پارێزگایەی رۆژهەڵاتی كوردستان بەشێوەیەك بووە كە سەرۆكی دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی ئێران راستەوخۆ دەستوەردانی لە دۆسیەكەدا كردوە و رایگەیاندووە ئەو ناوچەیە بەهۆی گەندەڵییەوە گیرۆدەی هەژاری و كەمی خزمەتگوزارییەكان بووەتەوە. دانیشتوانی رۆژهەڵاتی كوردستان گومانیان لە هەنگاوەكانی دژە گەندەڵییەوە هەیە و دەڵێن:» دەستگیركردنی بەرپرسان پەیوەندیی بە ململانێكانی ناو دامودەزگاكانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە هەیە.   دەزگای داد دەستوەردان لەدۆسیەكانی گەندەڵی دەكات غوڵام حسێن موحسین ئێژەیی، سەرۆكی دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی لە گشتێكی بۆ شاری سنە رایگەیاند:» نەهێشتنی گەندەڵی لە پارێزگاكە دەبێتە هۆی رەخساندنی هەلی كاری زیاتر و كەمبونەوەی هەژاریی و باشبونی ئاستی بژێویی دانیشتوانی ئەو ناوچەیە بۆیە داواكاری گشتیی پارێزگاكە راسپێردراوە لە هەڵمەتێكی گشتگیردا ئەركی بنبڕكردنی گەندەڵی لە ئەستۆ بگرێت». بە وتەی ئەو بەشێك لە كارگەكان و كانەكانی سنە بەهۆی گەندەڵییەوە داخراون و لەكاركەوتون بۆیە دەبێت بە زووترین كات چارەسەری ئەو دۆخە بكرێت. سەرەتای ئەمساڵ بەڕێوبەری گشتی كوالێتی كۆنتڕۆڵی (ستاندارد) پارێزگای سنە و كارمەندێكی بەڕێوبەرایەتییەكە بە فەرمانی داواكاری گشتی و لە لایەن دەزگای ئەمنی و هەواڵگریی كۆماری ئیسلامی بە تۆمەتی دزینی پارە و گەندەڵی دەستگیر كران و رەوانەی زیندان كران. داواكاری گشتی سنە ئاماژەی بە ژمارەیەكی دیكە لە بەرپرسانی پارێزگاكە كرد كە لەو دۆسیەوە گلاون كە ئەوانیش دوای ساغبونەوەی تۆمەتەكانیان دەستگیرراون رەوانەی و زیندان دەكرێن. عیسا هەواسی، لێكۆڵەرەوەی دەزگای چاودێری پارێزگای سنە ئاشكرای كردووە لە دۆسیەیەكدا هەزار و 148 دۆنم زەوی لە ناو شارەكانی ئەو پارێزگایە كە پێشتر بە ناوی جیاوازەوە داگیركرابوو بۆ موڵكی گشتی گەڕێنراوەتەوە و زیاتر لە 304 دۆنم زەوی كشتوكاڵیش ساغ كراوەتەوە. بە وتەی ئەو تەنها لە یەك دۆسیەدا 13 هەزار مەتر زەوی لە شوێنێكی گرنگی ناو شاری سنە بە بەهای زیاتر لە 13 ملیۆن دۆلار هەوڵی داگیركردنی دراوە و هاوكات چارەنوسی چوار هەزار دۆنم زەوی تایبەت بە دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبون ساغ كراوەتەوە كە لەو دۆسیانەشدا دەستی بەرپرسانی حكومی تێدابووە. هەواسی وتوشیەتی: تەنها لە 10 مانگدا 77 جار هۆشداریی دراوەتەوە بەرپرسان و بەڕێوەبەرانی پارێزگای سنە بەهۆی كەمتەرخەمی و جێبەجێ نەكردنی ئەركەكانیان.   بنبڕكردنی گەندەڵی یان پشكی زیاتر لە دوو هەفتەی رابردوودا ژمارەیەك بەرپرسی شاری مەریوان بە تۆمەتی گەندەڵی دەستگیركراون و ژمارەیەكی دیكەش رەوانەی زیندان كراون كە تۆمەتی زۆرینەیان داگیركردنی زەوی و بەرتیل وەرگرتن بووە لە پڕۆژەكانی نیشتەجێبون و رێگاوبانی شارەكەدا. داواكاری گشتی پارێزگای سنە لە رۆژهەڵاتی كوردستان رایگەیاند؛ هەشت كەس لە بەڕێوبەران و ئەندامانی ئەنجومەنی شارەوانی مەریوان بە تۆمەتی گەندەڵیی دەستگیر كراون و 10 كەسی دیكەشیان فەرمانی دەستگیركردنیان بۆ دەرچووە. داواكاری گشتی ئاماژەی بەوە كردوە؛ سەرپەرشتی ئێستای شارەوانی مەریوان و براكەی و سێ ئەندامی ئەنجومەنی شارەوانی و سێ كەسی دیكە بە تۆمەتی بەرتیل وەرگرتن و بەكارهێنانی خراپی موڵك و داهاتی گشتی دەستگیركراون. حسێن حسێنی، سەرۆكی داواكاری گشتیی سنە بە میدیاكانی راگەیاندوە؛ جگە لە دەستگیركردنی ئەو بەرپرس و بەڕێوەبەرانە لە مەریوان، 10 كەسی دیكە لە چوارچێوەی هەمان دۆسیەدا فەرمانی دەستگیركردنیان بۆ دەرچووە. بە وتەی حسێنی ئەو كەسانە دەستیان هەبووە لە وەرگرتنی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی 440 هەزار دۆلار وەك بەرتیل لە پڕۆژەكانی نیشتەجێبوندا جگە لەوەی گەندەڵیان لە داگیركردنی زەوی و خزمەتگوزارییەكانی شارەوانی شاری مەریواندا كردووە. گەندەڵی ئەو بەرپرس و بەڕێوەبەرانە لە كاتێكدایە بودجەی شارەوانیی مەریوان 14 ملیۆن دۆلار بووە و هەر بەهۆی گەندەڵییەوە لە ساڵێكدا زیاتر لە دووجار سەرپەرشت و سەرۆكی شارەوانی ئەو شارە دورخراونەتەوە و دواتر دەستگیركراون. دانیشتوانی مەریوان وەك توانجێك بۆ گۆڕینی سەرۆك و سەرپەرشتیاری شارەوانی شارەكەیان وتویانە « گەندەڵی بەم شێوازەی ئێستا بەردەوام بێت هەموو دانیشتوانی مەریوان بۆ جارێكیش بێت دەبنە سەرۆكی شارەوانی شارەكەیان» چونكە ماوەی پۆستی سەرۆكی شارەوانی تەنها چەند رۆژێكە. خەڵكی مەریوان ئاماژەیان بەوە كردووە شارەوانی شارەكەیان زیاتر لە 15 ساڵە گیرۆدەی گەندەڵییەوەو تا ئێستا چارەسەر نەكراوە. لە ماوەی رابردودا زیاتر لە پەنجا بەرپرس و بەڕێوەبەری شار و شارۆچكەكانی سەر بە پارێزگای سنە لە رۆژهەڵاتی كوردستان بە تۆمەتی داگیركردنی موڵكی گشتی و گەندەڵی لە بەكار‌هێنانی داهات و سامانی ئەو بەشە لە كوردستان دەستگیر كراون. سەرچاوەكانی هەواڵی رۆژهەڵاتی كوردستان بڵاویان كردوەتەوە؛ ژمارەیەك لە سەرۆكی شارەوانییەكان و بەڕێوەبەرایەتییەكانی شار و شارۆچكەكانی پارێزگای سنە لە دۆسیەكانی داگیركردنی زەوی  و موڵك، ئەنجامدانی كاری نایاسایی و بەرتیل وەرگرتن تێوەگلاون. سەرۆكی داواكاری گشتیی پارێزگای كوردستان(سنە) رایگەیاندوە؛ تا ئێستا تۆمەتی 30 بەرپرس و بەڕێوەبەری شار و شارۆچكەكانی سەر بە پارێزگای سنە ساغ بوەتەوە و ژمارەیەكیان دادگایی دەكرێن و ژمارەیەكیشیان سزا دراون، بەڵام دەیان دۆسیەی دیگە لەژێر لێكۆڵینەوەدان. ئاماژە بەوە كراوە ئەو بەرپرس و بەڕێوەبەرانە دەستیان هەبووە لە ساختەكاریی بەڵگە فەرمییەكان و مامەڵەی خراپ بە داهاتی گشتیی و حكومی و خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتەكانیان بە مەبەستی دزینی سەروەت و سامان و داگیركردنی زەوی و موڵكی گشتیی. زۆربەی ئەو كەسانەی لە دوو هەفتەی رابردودا لە شار و شارۆچكەكانی سەر بە سنە  لە پۆستی سەرۆكی شارەوانی و جێگر و راوێژكار دورخراونەتەوە دەستگیركراون و ژمارەیەكیان سزای زیندانی و ماددیان بەسەردا سەپێنراوە. لەچەند ساڵی رابردوودا ژمارەیەی بەرچاو لە بەرپرسان و بەڕێوەبەرانی شارەوانییەكان بانە و مەریوان و سنە  بە تۆمەتی داگیركردنی موڵك و زەوی و بەرتیل وەرگرتن دەستگیركراون، بەڵام بە بڕوای دانیشتوانی ئەو بەشە لە رۆژهەڵاتی كوردستان دەستگیركردنی ئەو كەسانە نەبووەتە هۆی كەمكردنەوەی گەندەڵی و تەنها بووەتە هۆی زەقبونەوەی ململانێی ئەوانەی لە گەندەڵییەكاندا پشكێكی كەمتریان بەركەوتووە.

كاكەلاو عەبدوڵا «هێشتا كێشەمان هەیە» لە راگرتنی پەنابەرانداو ژمارەكان دەریدەخەن وتەكانی سەرۆك وەزیران لەگەڵ واقعدا «یەكناگرێتەوە»، ئەمە وتەی پەرلەمانتاریكی بەریتانیایە لەسەر ئەو لێشاوەی كۆچبەران كەهێشتا بەردەوامە بۆ بەریتانیا؛ لەكاتێكدا وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاش گیرۆدەی هەمان گرفتن. كۆچكردن بۆ وڵاتانی ئەوروپی هێشتا لەلایەن هاووڵاتیانی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقاوە نەوەستاوە؛ سەرەڕای ئەو كۆت و بەندانەی ئەو وڵاتانە دەیسەپێنن بەسەریاندا. تازەترین هەوڵی كۆچبەران كە شكستیخوارد لەنزیك دورگەیەكی یۆنان بوو كاتێك بەلەمەكەیان ژێرئاو كەوت، تێیدا 78 كۆچبەر خنكان و سەدەهای تریش هێشتا بێسەروشوێنن، بەپێی راپۆرتێكی ئاژانسی فرانس پرێس، لەبەمەلەكەدا 141 كۆچبەری سوری هەبوون كە 35یان خەڵكی رۆژاڤان. بەلەمەكە لەلیبیاوە بەڕێكەوتبوو تا بچێتە ئیتاڵیا.   بەلەمەكەی یۆنان چۆن ژێرئاو كەوت؟ میدیا جیهانییەكان روودانی ژێرئاوكەوتنی بەلەمەكەی نزیك نیمچەدورگەی پیەپۆنیسی یۆنان لەچوارشەممەی رابردوو 14/06/2023، بەیەكێك لەخراپترین قەیرانی كۆچبەران ناوزەند دەكەن، بەهۆی ئەوەی هێشتا سەدەها بێسەرشوێن هەن و بەلەمەكە  زیاتر لە 100 منداڵیشی تێدا بووە، ئەمە جگە لەوەی كەگومان دەكرێت ئەو تراجیدیایە روینەدابا ئەگەر پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان یارمەتی بەلەمەكەیان بدایە. بەپێی راپۆرتی میدیا جیهانییەكان، ئەو بەلەمەی بەكارهاتووە بەلەمەێكی ژەنگاوی راوەماسی بووە و لەدووری 50 میل لەباشوری رۆژئاوای كەناراوەكانی یۆنان ژێرئاوكەوتووە، تائێستا نازانرێت چەند كەس لەبەلەمەكەدا بوون، بەڵام راپۆرتە نافەرمییەكان دەڵێن، زیاتر لە 750 سەرنشینی تێدا بووە. سەرەتا بەلەمەكە بەبەتاڵی لەمیسرەوە بەڕێكەوتووەو دواتر بەرەو بەندەری تۆبروك لەلیبیا رۆشتووەو لەوێوە سەرنشینەكانی هەڵگرتووە تا بەرەو ئیتاڵیا بڕوات. تائێستا زیاتر لە 100 كەس رزگاركراون و گەیەنراونەتە شاری كەلاماتا لەیۆنان، بەڵام باس لەوە دەكرا پاسەوانانی كەناراوەكانی یۆنان سەرنشینەكانیان پێشتر رزگار كردبا. پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان دەڵێن، پێش زیاتر لەشەش كاتژمێر لەڕووداوەكە بە بەلەمەكەیان زانیوەو لەپەیوەندی بەردەوامدابوون لەگەڵ بەلەمەكە، بەڵام ئەوان هاوكارییان نەویستووەو پێیان راگەیاندوون كەدەیانەوێت بڕۆنە ئیتاڵیا. بەپێی راپۆرتی میدیاكانی یۆنان، لەنێوان ئەو كاتژمێرانەدا كاپتنی بەلەمەكە لەبەلەمەێكی بچووكتردا رایكردووەو خۆی دەرباز كردووە، دواتر كۆچبەرەكان وتوویانە بەلەمەكە زۆر قەرەباڵغەو ئەملاولا دەكات، پاشانیش لەبەرەبەیانی چوارشەممەی رابردوو بەلەمەكە مەكینەكەی لەكاركەوتووەو دواتر ژێرئاو كەتووە. حكومەتی یۆنان رایگەیاندووە، پۆلیسی كەناراوەكانی وڵاتەكە گوریسێكیان هەڵداوە بۆ بەلەمەكە تا راگیری بكەن و بەملاولدا نەكەوێت، بەڵام بە زمانێكی تێكشكاوی ئینگلیزی كۆچبەرەكان پێیانوتوون، «نا بۆ یارمەتی، رۆشتن بۆ ئیتاڵیا.» وتەبێژی پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنانیش دەڵێت، زۆر پێشتر بەلەمەكە نقوم دەبوو ئەگەر ئەوان دەستتێوەردانیان بكردبا. «ناكرێت ئاراستەی بەلەمێك بەزەبری هێز بگۆڕیت كە پڕە لەخەڵك ئەگەر هەماهەنگی و هاوكاری نەبێت»، نیكۆس ئەلێكسیۆ، وتەبێژی پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان وای وت. بەڵام رێكخراوەكان و كۆچبەرانی رزگاربوو شتێكی تر دەڵێن؛ ئەوان پێیانوایە پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان هیچیان نەكردووەو دەبوو پێشتر هەوڵی رزگاركردنی بەلەمەكەیان بدایە. لەپارچە ڤیدیۆیەكدا، یەكێك لە رزگاربووەكان دەڵێت، بەلەمەكە بۆیە ژێرئاوكەوت چونكە پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان هەوڵیداوە بەخێراییەكی زۆر لەگەڵ خۆی رایبكیشێت. «لەسەرەتاوەو لەوكاتەی كە نزیكبوون لێیانەوە، پۆلیس هیچ شتێكی نەكردووە تا رزگاریان بكات»، برای رزگاربوویەكی رووداوەكە لەزاری رزگاربووەكەوە ئەمەی بەئاژانسی فرانس پرێس وتووە. نێردەی تایبەتی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ پەنابەرانی ناوەڕاست و رۆژئاوای دەریای سپی ناوەڕاست دەڵێت، وتەكانی بەرپرسانی یۆنان لەگەڵ رووداوەكە «یەكناگرێتەوە.» «بەپێی یاسای نیودەوڵەتی، دەبوو بەرپرسانی یۆنان ئۆپەراسیۆنی رزگاركردنیان زووتر ئەنجامبدایە، چونكە ئەو وێنانەی گیراون دەریدەخەن كە بەلەمەكە وێڵ بووەو سەرنشینەكانی لەدۆخێكی نائارام و شڵەژاوویدا بوون»،  ڤینسنت كۆچتێل، نێردە تایبەتییەكەی نەتەوەیەكگرتووەكان، وای وت. ‹لەمردن رادەكەن، بەڵام لەڕێگا پێی دەگەن› بەشێكی زۆر لەسەرنشینانی بەلەمەكە هێشتا بێسەروشوێنن و كەسوكاریان لەبەندەری كەلاماتا بەدوایاندا دەگەڕێن. یەكێك لەو كەسانەی كەچاوەڕوانی هەواڵی بێسەروشوێنەكانە، محەمەد محەمەدە كەكوڕێكی بەناوی دیار لەبەلەمەكەدا بووە و هەواڵی نییە. «رۆژ لەدوای رۆژ، هیوام كەمتر دەبێتەوە بۆ دووبارە بینینەوەی كوڕەكەم»، محەمەد محەمەد ئەمەی بەئاژانسی فرانس پرێس وت كەخەڵكی كۆبانێیەو تەمەنی 48 ساڵە. بەپێی وتەی باوكی، دیار تەمەنی 15 ساڵ بووەو لەگەڵ چوار هاوڕێی كۆچییان كردووە. «لێرە هەموو كەس ئەڕوات، دیار بۆیە رۆشت، چونكە دۆخی ئێرە زۆر خراپە، خەونی دیار ئەوە بوو بچێتە ئەڵمانیا تا لەگەڵ براكەم بژی كە لەوێیە»، باوكی دیار وای وت. چەندین ساڵە كۆبانێ چەقی شەڕەو لەكاتی باڵادەستی داعشیشدا شارەكە بووە سیمبولێك بۆ بەرگری دوای ئەوەی كوردانی رۆژاڤا لەساڵی2015  توانییان چەكدارانی داعش لەشارەكە وەدەرنێن. كۆبانێ بووەتە ئامانجێكی سەرەكی توركیاش و لەچەندساڵی رابردوودا چەندین هێرشی ئاسمانی كردووەتەسەرو هەڕەشەی هێرشێكی نوێی زەمینیشی كردووە. محەمەد محەمەد دەڵێت، خێزانەكەی لەدووریی كەمتر لەكیلۆمەترێك لەسنوری توركیاوە دەژین. باوكی دیار دەشڵێت، «خەڵك لێرە لەمردن رادەكەن، بەڵام لەڕێگا بەمردن دەگەن.» سەرۆکی دەزگای لوتکە: خەڵکی هەرێمی کوردستان ڕێگای وەها بەکاردەهێنن بۆ کۆچکردن کە لە مێشکی مرۆڤ بەدەرە گەنجانی هەرێمی كوردستان هەموو رێگەیەك بۆ كۆچ دەگرنەبەر رێگای دەریای سپی ناوەڕاست نامۆ نییە بۆ خەڵكی هەرێمی كوردستانیش، ئەو رێگەیە پێشتر لەلایەن كۆچبەرانی كوردەوە بەكارهێنراوە. رێگاكە یەكێكە لەڕێگە كوشندەكان بۆ گەشتن بەوڵاتانی ئەوروپا، بەڵام بەپێی قسەی ئاری جەلال، سەرۆكی دەزگای لوتكە بۆ كاروباری ئاوارەو پەنابەران، ئەمساڵ هیچ كوردێكی هەرێمی كوردستان لەو رێگەیەدا نەگیراوەو پێشیوانییە بەكارهاتبێت لەلایەن كۆچبەرانی هەرێمەوە. ئاری جەلال بەهاوڵاتی وت: «ساڵانی رابردوو گەنجانی هەرێم ئەو رێگەیەیان بەكاردەهێنا، بەتایبەتی لەلیبیاوەو خەڵكیشمان گەڕاندووەتەوە بەڵام بۆ ئەمساڵ كەس نەبووە.» سەرۆكی دەزگای لوتكە وتیشی، نەك ئەم رێگایە، خەڵكی هەرێمی كوردستان رێگای وەها بەكاردەهێنن بۆ كۆچكردن كە «لەمێشكی مرۆڤ بەدەرە.»   ئەوروپا لێشاوی كۆچبەرانی بۆ كۆنترۆڵ ناكرێت سەرەڕای چەندین هەوڵ و پێشكەشكردنی پرۆژەیاسا بۆ رێگریكردن لەكۆچی نایاسایی، بەڵام هێشتا بەریتانیا و وڵاتانی تری ئەوروپا بەدەست زۆری كۆچی نایاساییەوە دەناڵێنن. تازەترین هەوڵی کۆچبەران کە شکستی خوارد لە نزیک دورگەیەکی یۆنان بوو کاتێک بەلەمەکەیان ژێرئاو کەوت، تێیدا ٧٨ کۆچبەر خنکان و سەدەهای تریش هێشتا بێسەروشوێنن بەپێی ئامارێكی نەتەوەیەكگرتووەكان، تەنها لەسێ مانگی ئەمساڵدا نزیكەی 36 هەزار كۆچبەر لەدەریای سپی ناوەڕاستەوە گەیشتوونەتە ئەوروپا، ئەم ژمارەیەش دوو هێندەی ئاماری هەمان ماوەیەیە لەساڵی رابردووەوە. ئەم ژمارەیە زۆرترین ژمارەی كۆچبەرانە لەساڵی 2015ەوە كاتێك قەیرانی كۆچبەران دروستبوو، تێیدا زیاتر لەملیۆنێك پەنابەر، كە بەشێكی زۆریان بەهۆی شەڕی ناوخۆی سوریاوە بوو، گەیشتنە ئەوروپا. لەساڵی 2014ەوە بیست هەزار كۆچبەر لەڕێگادا مردوون، ئێستاش مردن لەڕێگەی گەیشتنی نایاسایی بەئەوروپا بەرزبووەتەوەو لەنێوان ئەو سێ مانگەدا 440 پەنابەر مردوون، ئەمەش زۆرترین ژمارەی مردووانی كۆچبەرانە لەساڵی 2017ەوە. لەناوەڕاستی ئازاری 2023، حكومەتی بەریتانیا بەسەركردایەتی ریشی سوناك، سەرۆكوەزیرانی بەریتانیا، پرۆژەیاسایەكی نوێی پێشكەشی پەرلەمانی وڵاتەكە كرد كەتێیدا رێگە بەحكومەت دەدات هەموو ئەو پەنابەرانە دیپۆرت بكاتەوە كە بەنایاسایی لەڕێی كەناڵی ئینگلیزەوە هاتوونەتە وڵاتەكە، جا بۆ وڵاتی خۆیان بێت یان بۆ وڵاتی سێیەم كە رواندایە. ئەم پرۆژەیاسایە بەهەوڵێكی «نامرۆڤانە» و «بێبەزەیی» لەلایەن چەندین وڵاتی ئەوروپی و رێكخراوە مرۆییەكانەوە ناوزەند كرا، پرۆژەیاساكە هێشتا لەپەرلەمان تاووتوێ دەكرێت و نەگەیشتووەتە قۆناغی كۆتایی، بەڵام لەهەفتەی رابردوودا ریشی سوناك رایگەیاند، پلانەكەی بۆ كەمكردنەوەی كۆچبەری نایاسایی «كاری خۆی كردووە» و كۆچی ناسایی 20% كەمكردووەتەوە. بەڵام ژمارەكان شتێكی پێچەوانە دەڵێن، لەسەرەتای ئەم هەفتەیەوە، میدیاكانی بەریتانیا ئاشكرایانكرد كە لەسەرەتایی ئەم ساڵەوە هەتا ئێستا زیاتر لە (10) هەزار كۆچبەر بەنایاسایی كەناڵی ئینگلیزیان تێپەڕاندووەو گەیشتوونەتە بەریتانیا.  ئەم ژمارەیە هێندەی ئاماری ساڵی رابردووە لەهەمان ماوەدا، واتە لەشەش مانگی ساڵی رابردوودا هەمان ژمارە كۆچیان كردووە بۆ بەریتانیا، بەمەش ژمارەی كۆچبەران بەهیچ جۆرێك كەمینەكردووە و پرۆژە یاساكە كۆچبەرانی رانەگرتووە. تیم لاوتن، پەرلەمانتاری بەریتانیاو ئەندامی لیژنەی كۆچبەران لەپەرلەمانی وڵاتەكە بە بی بی سی راگەیاندووە، «هیچ لەم ئامارانە ناخوێنرێتەوە» تەنها ئەوە نەبێت كە «ئێمە هێشتا كێشەمان هەیە». پەرلەمانتارەكە باسی لەوەشكردووە، وتەكانی ریشی سوناك لەسەر كەمبوونەوەی ژمارەی پەنابەران «پێشكەوتنی بە رووداوەكانە» و «یەكناگرێتەوە» لەگەڵ ئامارەكان. وتەبێژێكی حكومەتی بەریتانیاش بە بی بی سی راگەیاندووە، «تێپەڕاندنی سنور هێشتا بەردەوامە ئەمەش بەهۆی ئەوەیە كە هێشتا نەمانتوانیوە پلانەكەمان بەتەواوی جێبەجێبكەین.» ئەم كێشەیە وڵاتانی ئەوروپاشی گرتووەتەوە، لەسەرەتای ئەم مانگەوە، وڵاتانی ئەوروپا بوونەتە چەند بەشێكەوەو لەسەر وەرگرتنی پەنابەران رێككناكەون. بەپێی پلانەكەی یەكێتی ئەوروپا، كە لە 27 وڵات پێكدێت، دەبێت هەر وڵاتێك بەپێی توانای خۆی پەنابەر بگرێتەخۆی و ئەگەر ئەو كارە نەكات دەبێت بۆ هەر پەنابەرێك 22 هەزار یۆرۆ بداتە ئەو وڵاتەی پەنابەرەكە لەخۆدەگرێت. پۆڵەندا و هەنگاریاو چەند وڵاتێكی تریش دژی ئەم بڕیارەن و هێشتا ناكۆكییەكی زۆر هەیە لەسەر دابەشكردنی كۆچبەران بەسەر وڵاتەكاندا. كێشەی وڵاتانی ئەوروپی زیاتر بەهۆی جەنگی ئۆكرانیاو روسیایە كەبووەتە هۆی دروستبوونی لێشاوێكی زۆری كۆچبەرانی ئۆكرانیا، ئەمە سەرەڕای بەردەوامی كۆچی هاووڵاتیانی  رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا. لەنیسانی ئەمساڵیشدا، پەرلەمانی ئەوروپا چەند رێنماییەكی نوێی پەسەندكرد كە خۆی دەبینێتەوە لەخێراتركردنی رێكارەكانی گەڕاندنەوەی كۆچبەرانی نایاسایی كە هاتوونەتە ئەوروپاو رێگرتن لەو كۆچبەرانە كە دەیانەوێت لەوڵاتێكی ئەوروپییەوە و بچنە وڵاتێكی تری ئەوروپی و نیشتەجێ ببن. ئیتاڵیا یەكێكە لەو وڵاتانەی زۆرترین پەنابەر لەوڵاتانی ئەوروپا رووی تێدەكات، لەسەرەتای ئەمساڵەوە، زیاتر لە 30 هەزار كۆچبەر روویان لەوڵاتەكە كردووە، حكومەتی وڵاتەكە پرۆژەیاسایەكی لەبەدەردەستدایە كەدەیەوێت لەپەرلەمان تێبپەڕێت ئەویش ناردنەوەی بەزۆری كۆچبەرانە، لەئێستاشدا كەهێشتا یاساكە بەركار نییە، كۆچبەران ئاگادار دەكرێنەوە كەوڵات جێبهێڵن. ساڵی رابردوو لەئیتاڵیا زیاتر لە 77 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتیان كردووە، لەو ژمارەیەش لێكۆڵینەوە لە 52 هەزار كەیس كراوەو لەسەدا 53ی رەتكراوەتەوە. نەتەوە یەکگرتووەکان، تەنها لە سێ مانگی ئەمساڵدا نزیکەی ٣٦ هەزار کۆچبەر لە دەریای سپی ناوەڕاستەوە گەیشتونەتە ئەوروپا بەپێی ئامارێكی حكومەتی بەریتانیا، لەساڵی 2022 نزیكەی 75 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتییان لەوڵاتەكە كردووە، تەواوی ژمارەی ئەو كەسانەی چاوەڕێی بڕیاری حكومەتن لەسەر كەیسەكانیان دوو ئەوەندە زیادی كردووە لەنێوان 2020 بۆ 2022، واتە لە 70 هەزارەوە گەیشتووە بە 166 هەزار. لەفەرەنساش، بەپێی ئامارێكی وەزارەتی ناوخۆی وڵاتەكە، 137 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتییان كردووە لەساڵی رابردووداو تەنها 56 هەزار كەس داواكانیان قبوڵكراوە، حكومەتی ئەڵمانیانش دەڵێت، لەساڵی رابردوودا 244 هەزار كەیسی داواكردنی پەنابەرێتییان هەبووەو لەسەدا 72 ئەو مافەیان پێدراوە.