ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

عەمار عەزیز نەخۆشخانەی 300 قەرەوێڵەیی لەدهۆك و نەخۆشخانەیەكی 100 قەرەوێڵەیی لەقەزای بەڕدەرەش، ماوەی 10 ساڵە بەردی بناغەیان بۆ دانراوە، بەڵام تائێستا  تەواونەكراوەن و كاركردنیش تیایاندا راگیراوەو هیچ وادەیەكیش بۆ تەواوكردنیان دیارینەكراوە. نەخۆشخانەی 300 قەرەوێڵەیی فریاكەوتن لەشاری دهۆك لەساڵی 2012 بەردی بناغەی بۆی دانراوە، بودجەی پرۆژەكە 108 ملیار دینارە، تەنها لەسەدا 30ی  تەواوكراوە، زیاتر لە شەش ساڵە كاركردن لەپرۆژەكەدا وەستاوەو نازانرێ كەی دەستپێدەكرێتەوە. دكتور ئەفراسیاب موسا، بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی پارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی راگەیاند:» پرۆژەی دروستكردنی نەخۆشخانەیەكی 300 قەرەوێڵەیی لەدهۆك هەروەها نەخۆشخانەیەكی 100 قەرەوێڵەیی لەقەزای بەردەڕەش و نەخۆشخانەی 100 قەڕەوێڵەیی لە سنوری قەزای ئامێدی، ئەمانە پرۆژەی ستراتیژی و زۆرگرنگن بۆ پارێزگای دهۆك، بەهۆی نەبوونی پارە ئیشكردن لەنەخۆشخانە 300 قەرەوێڵەییەكەی دهۆك و 100 قەرەوێڵەییەكەی بەردەڕەش وەستاوە، ئەوەی دهۆك 30 بۆ 35%ی تەواوبووەو ئەوەی قەزای بەردەڕەش بەشێكی زۆر كەمی كراوە، بەڵام ئەوەی سنوری قەزای ئامێدی ئیشكردن تیایدا بەردەوامەو تائێستا نیوەی پرۆژەكە تەواوبووە «. وتیشی:»بۆ تەواوكردنی ئەو دوو پرۆژەیە پێویستە پارە لەبەغداوە رەوانەی هەرێم بكرێت، چونكە ئەمانە پرۆژەی گەورەو ستراتیژین و دەبێت لەسەر بودجەی بەكاربەر تەواو بكرێن ، تائێستاش هیچ وادەیەك بۆ دووبارە كاركردن لەو دوو نەخۆشخانەیە دیارینەكراوە، چاوەڕێ دەكەین پارەی بۆ تەرخان بكرێت،  بەدڵناییەوە بەتەواوكردنی ئەو دوو نەخۆشخانەیە ئەو فشارەی ئێستا لەسەر نەخۆشخانەكانمان هەیە زۆر كەمدەبێتەوەو داواشمانكردووە جارێكی تر كاری لەسەر بكرێت، بەڵام ئەوە لەدەسەڵاتی ئێمەدا دانیەو دەبێت حكومەتی هەرێم بڕیاربدات«. نەخۆشخانەی 100 قەرەوێڵەیی لەسنوری قەزای بەردەڕەش، لەساڵی 2013 بەردی بناغەی بۆ دانراوە، بودجەی پرۆژەكە 40 ملیار دینارە،  نۆ ساڵ تێپەڕی بەسەر دانانی بەردی بناغەکەو تەنیا لەسەدا  10ی تەواوبووەو چەند ساڵێكیشە كاركردن تیایدا وەستاوە. جەمیلا محەمەد، نوێنەری قەزای ئاكرێ و بەردەڕەش لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك و  ئەندامی لیژنەی تەندروستی سەبارەت بەپرۆژەكە بۆ هاوڵاتی دواو وتی: «نەخۆشخانەی 100 قەرەوێڵەیی بەردەڕەش بەبڕیاری نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی حكومەتی ئەوكاتی هەرێم بەردی بناغەی دانراو دوای ماوەیەكی كەم ئیشكردن لەپرۆژەكە وەستا، ئەوەش بەهۆی بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لەلایەن حكومەتی عێراق و هەروەها شەڕی داعش، ئەو پارەیەی كە بۆی دابینكرابوو تەنیا بەشێكی كەمی لێ خەرجكرا، حكومەت بۆ پڕكردنەوەی بەشە بودجەی خۆی كەئەوكات بۆ شەڕی دژ بە داعش و دابەشكردنی موچە پێویستی بەبڕە پارەیەكی زۆر هەبوو، بۆیە بەشەكەی تر خەرجنەكرا». جەمیلا محەمەد دەڵێت:» لەسەر ئەم پرسە سەردانی وەزیری تەندروستی و بەرپرسانی باڵای حكومەتمان كردووە، دواینجار توانیمان رازیبوونی حكومەت بەدەستبهێنین بۆ دروستكردنی نەخۆشخانەیەكی فریاكەوتن، بەخۆشحاڵییەوە نەخۆشخانەكە تەواوبووە تەنها ئەوە ماوە پێداویستی تەندروستی و پزیشك و پەرستاری بۆ دابینبكرێت، دانیشتوانی قەزای بەردەڕەش لەهەموو شارەكانی تر زیاتر كێشەی تەندروستییان هەیە، چەندین حاڵەتی نەخۆش هەبووە رەوانەی دهۆك و ئاكرێ كراون، بەڵام لەڕێگادا گیانیان لەدەستداوە. وتیشی: »پرسی نەخۆشخانەی 300 قەرەوێڵەیی دهۆكیش هەمان شتە، ماوەیەكی زۆر وەستاوەو هیچ وادەیەك بۆ دووبارە كاركردن لەسەر پرۆژەكە دیارنیە، نەخۆشخانەی 100 قەرەوێڵەیی قەزای ئامێدی نیوەی تەواو بووەو ئیشكردن لەپرۆژەكە بەردەوامە، بەهیوای ئەوەی لەكاتی خۆیدا تەواوبكرێت، بەردەوام بەدواداچوون بۆ پرسەكانی تەندروستی دەكەین و سەدان كێشەی تەندروستیمان ئاراستەی لایەنی پەیوەندیدار كردووە، بەڵام چارەسەركردنی كێشەكان و جێبەجێكردنی پرۆژەكان كاری حكومەتە». حەلیما عەبدولڕەحمان، ژنێكی تەمەن 48 ساڵ،  زیاتر لە 15 ساڵە لەناوەندی قەزای بەردەڕەش دەژی بەهاوڵاتی وت: « بەردەڕەش تەنها بەناو قەزایە چونكە هیچ نەخۆشخانەیەكی گشتی لەشارەكەدا نیە، تەنها بۆ سەرئێشەو  هەندێك نەخۆشی وەرزی سەردانی بنكەكانی تەندروستی لەسنوری قەزاكە دەكەین، بۆ نەخۆشی دڵ و شەكرە، شكان و نەشتەرگەی و دەیان نەخۆشی تر دەبێت سەردانی ئاكرێ یان دهۆك یان موسڵ بكەین، جگە لەمەش خوا نەكات رووداوێكی هاتوچۆ رووبدات بریندارەكان دەبێت بگوازرێنەوە بۆ ئاكرێ «. « نەخۆشی شەكرەو سەرئێشەیەكی بەردەوامم هەیە، یان دەچمە ئاكرێ یان موسڵ جگە لەدووری رێگاكە كرێی هاتوچۆش لەسەر نەخۆش دەكەوێت، هەر چەند مانگ جارێك دەبێت سەردانی پزیشك بكەم تاوەكو پشكنینم بۆ بكات یان چارەسەری پێویست بۆ نەخۆشیەكەم وەربگرم « حەلیما عەبدولڕەحمان وای وت. دكتۆرە نارین عومەر موسا، بەڕێوەبەری تەندروستی قەزای بەردەڕەش بەهاوڵاتی راگەیاند: «لە 2013وە بەردی بناغەی دروستكردنی نەخۆشخانەیەكی 100 قەرەوێڵەیی لەدەوروبەری شاری بەردەڕەش دانرا، ماوەیەكی زۆر كەم كاری لەسەركراو دواتر پرۆژەكە وەستا، تەنیا 10%ی پرۆژەكە تەواوبووەو ئەوەی تری هەمووی ماوە، هۆكاری وەستانی ئیشكردن لەنەخۆشخانەكە لەبەرپرسانی تەندروستی دهۆك و وەزارەت بپرسن ئەوەندەی ئێمە دەزانین هۆكارەكە نەبوونی پارەیە، هیچ كێشەیەك لەزەویەكەو شوێنەكەدا نیە».  وتیشی:» هیچ نەخۆشخانەیەكمان نیە، تەنیا 15 بنكەی تەندروستیمان هەیە لەگەڵ دوو بنكەی تەندروستی لەكەمپەكانی پەنابەرانی رۆژئاوا، كۆی گشتی دەبن بە 17 بنكە، بەشی زۆر نەخۆشانی سنوری قەزای بەردەڕەش روو لەقەزای ئاكرێ و دهۆك و زۆر شوێنی تر دەكەن، ئەگەر ئەو نەخۆشخانەیە تەواو بكرایە 80%ی كێشەكانی تەندروستی لەسنوری قەزاكە چارەسەردەبوون، خەڵكی بەردەڕەش و دەوروبەری سەردانی شوێنەكانی تریان نەدەكرد هەر لەشارەكەی خۆیان چارەسەری پێویستیان وەردەگرت». «بۆ شوێنگرەوەی نەخۆشخانە 100 قەرەوێڵەییەكە نەخۆشخانەیەكی فریاكەوتن دروستكراوە، بەڵام هێشتا تەواو نەبووە، بەتەواوبوونی كەمێك فشار لەسەر نەخۆشخانەكانی دهۆك و ئاكرێ كەمدەكات، بەڵام هەر دەمێنێت چونكە تاكە چارەسەر ئەوەیە ئەو نەخۆشخانە 100 قەرەوێڵەییە تەواوبێت، قایمقامی قەزای بەردەڕەش و تەواوی بەرپرسان هەوڵیانداوە بۆ تەواوكردنی پرۆژەكە بەڵام تائێستا هیچ شتێكی نوێ لەبارەی دەستپێكردنەوەی پرۆژەكە دیارنیە «، دكتورە نارین عومەر وای وت.  هاوكات نەخۆشخانەی 100 قەرەوێڵەیی لەقەزای ئامێدی، لەساڵی 2013 بڕیاری دروستكردنی بۆ دەرچووە، بەڵام بەهۆی قەیرانی دارایی و چەند هۆكارێكی تر جێبەجێكردنی پرۆژەكە دواكەوت، لەئەیلولی ساڵی 2020 سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەردی بناغەی بۆ دانا  بەگوژمەی 43 ملیۆن دولار كەبڕیارە ماوەی 33 مانگ تەواو بكرێت، نەخۆشخانەكە پێنج نهۆمییەو دانیشتوانی سەنتەری ئامێدی لەگەڵ چوار ناحیەو كۆمەڵگاو گوندەكان سوود لێوەردەگرن، لەسەر رووبەری 20 هەزار و 150 مەتری دووجا دروستدەكرێت، ئەم پرۆژەیەش تائێستا تەنیا لەسەدا 50ی تەواو كراوە. هێرش رەشید، خەڵكی ناحیەی شیلادزێی سەر بەقەزای ئامێدی بەهاوڵاتی  وت:» حكومەت وەك پێویست گرنگی نەداوە بەكەرتی تەندروستی لەسنوری قەزای ئامێدی ، لەتەواوی سنورەكە تەنها ژمارەیەك بنكەی تەندورستی هەن، پێش دوو ساڵ بەردی بناغە بۆ نەخۆشخانەیەكی 100 قەرەوێڵەیی لەكۆمەڵگای هێتوت لەسنوری قەزاكە دانراوە، بەڵام هیچ هیوایەكمان پێ نیە لەكاتی خویدا تەواوبكرێت، چونكە تائێستا تەنها نیوەی پرۆژەكە تەواو بووەو وابڕوات دوو ساڵی تر تەواو نابێت . «سەرووی 80% دانیشتوانی سنوری قەزاكە بۆ سەردانی پزیشك و وەرگرتنی چارەسەر سەردانی دهۆك دەكەن، بەشێكی تر روو لەناوچەكانی تر دەكەن، زیاتر لە 20 ساڵە ئەوە حاڵمانە، لەوەرزی زستان و باران و بەفر دۆخەكە بۆ ئێمە دوو ئەوەندە سەخت دەبێت و زۆرجار ناتوانین سەردانی دهۆك بكەین ئەوەش لەبەر بەفرو باران ، لەلایەك دەترسین تووشی رووداوێكی هاتوچۆ بین و لەلایەكی تر هیچ رێگەچارەیەكی ترمان نیە» هێرش رەشید وای وت.

هاوڵاتی هەر لەگەڵ دەستلەكاركێشانەوەی وەزیری دارایی بەوەكالەت، ئیحسان عەبدولجەباری وەزیری نەوت و وەزیری دارایی بەوەكالەت بەتویتێك گەندەڵی و دزییەكی گەورەی لەپارەی دەستەی باجی عێراق ئاشكراكردو دوابەدوای ئەوەش بەڵگەنامەكانی تایبەت بەو پرسە گەیشتنە میدیاو بڵاوكرانەوە.  بەڵگەنامەكان باسیان لەدزینی سێ ترلیۆن و ٧٠٠ ملیۆن دیناری دەستەی باجی عێراق  دەكرد كە لەلایەن پێنج كۆمپانیای وەهەمییەوە لەڕێگای چەكی بانكییەوە ئەنجامدراوە. سەرەتای بڵاوبوونەوەی ئەو هەواڵەش لەدوای بڵاوبوونەوەی دەقی نامەی دەستلەكاركێشانەوەی وەزیری دارایی بەوەكالەت كەپێشكەشی سەرۆك وەزیرانی كاربەڕێكەری عێراقی كردووە و تێیدا باس لەدزینی ئەو بڕە پارەیە دەكات. بەگوتەی ئیحسان عەبدولجەبار، لەكاتی لێكۆڵینەوەكاندا زیجیرەیەك كاری ساختەكاری، بردنی پارە، هەواڵەكردنی چەندین بڕە پارە بۆ كۆمپانیای نوێ كراون، كە نە پەیوەندی و نە مافیان لەبەدەستهێنانی ئەو پارانەدا نەبووە، كە بڕەكەی 3.7 ترلیۆن دینار (2.5 ملیار دۆلار) بووە. بەگوێرەی نامەكەی وەزیری نەوت، پرۆسەی دزینی ئەو دوو ملیارو 500 ملیۆن دۆلارە لەنێوان 1ی ئەیلوولی 2021 تاوەكو 15ی ئابی 2022 بووە، ئەو وەزیرە دەڵێت، «هەوڵێك نەدراوە بۆ بنكۆڵكردن و گەڕان، دزییەكە ئاشكرا و بەشێوەیەكی رەها بووە». دەستەی دەستپاكیی عێراقیش لەڕاگەیەندراوێكدا بڵاویكردەوە كە لێكۆڵینەوەیان لەهۆكاری دیارنەمانی ئەو بڕە پارەیە كردووەو بەردەوامیش دەبن لەلێكۆڵینەوە. هەر سەبارەت بەو بابەتە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی كاربەڕێكەر رایگەیاندووە «لەبارەی دۆسیەی ئەو پارەیەی لەدەستی باج لەوەزارەتی دارایی راكێشراوە، پێویستە لەو بارودۆخە بكۆڵدرێتەوە كە بووەتە هۆی بڵاوبوونەوەی گەندەڵی لەناو جومگەكانی ئەو دەستەیەدا، كە لەئەنجامدا بووەتەهۆی ئەوەی باڵ بەسەر ونبوونی دارایی گشتیدا بكێشێت، ئەم كارەش بەر لەحكوومەتی ئێستادا ئەنجامدراوە.» لەلایەن خۆشیەوە محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی راسپێردراو رایگەیاند «رێگە نادەین پارەی عێراقییەكان بەهەدەر بدرێت، وەك ئەوەی لەدەستەی گشتی باجەكانی سەر بەبانكی رافیدەین روویداوە.» هاوكات موحسین مەندەلاوی، جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراقیش رایگەیاند: «ئەو كارە بەئاسانی تێناپەڕێت و سزای توندی ئەوانە دەدرێت كە لەو دۆسیەوە گلاون». بانكی رافیدەینیش رایگەیاندووە ئەوان هیچ پەیوەندییەكانیان بەو بابەتەوە نییەو ئەوەی باسدەكرێت پەیوەندیی بەدەستەی باج و هەژمارە بانكییهكانی خۆیانەوە هەیە. لیژنەی نەزاهەی پەرلەمانی عێراقیش بانگهێشتی وەزیری دارایی دەستلەكاركێشاوەو جێگری وەزیرو بەرپرسانی بانكی رافیدەین و دەستەی باجی كردووە بۆ لێكۆڵینەوەو لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقیش بڕوای وایە پارەی بەهەدەردراو زۆر زیاتر بێت لەو بڕەی كە باسی لێوەدەكرێت. گەندەڵیەكە لەسەردەمی عەلی عەلاوی وەزیری دەستلەكاركێشاوەی پێشوتری دارایی عێراق روویداوە، ئەو پێشتر رایگەیاند: حكومەت نەیتوانیوە رێگە لەگەندەڵی بگرێت،  بەپێی چەند بەڵگەنامەیەك لەلایەن پێنج كۆمپانیای وەهمی بەناوەكانی( فائت، ئەلحوت، ریاح بەغداد، موبدیعون، بادیە) بەهاوكاری چەند فەرمانبەرێكی وەزارەتی دارایی بڕی سێ ترلیۆن و 700 ملیۆن دیناریان بە٢٤٧ چەكی بانكی دەستەی گشتی باج لەبانكی رافیدەین راكێشاوەو ئەو بڕە پارە زۆرەی براوە هی كۆمپانیا گەورەكانەو وەك باج لەلایەن حكومەتەوە وەرگیراون. دادگای كەرخ لەبەغدادیش لەسەر ئەو گەندەڵیە گەورەیە ژمارەیەك بەرپرس و فەرمانبەری دەستەی باج و بانكی رافیدەینی بۆ لێكۆڵینەوە بانگكردو چاوەڕوانیش دەكرێت ئەم دۆسییە كەسانی گەورەتری تێوەبگلێت.  

سەركۆ جەمال وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بڕیاریداوە نەوتی سپی بەسەر هاووڵاتیاندا دابەش بكات، حكومەتی عێراقیش بڕیاریداوە 150 ملیۆن لیتر نەوت بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت و بۆ هەر بەرمیلێكیش 35 بۆ 40 هەزار دینار وەردەگیرێت، بەڵام حكومەتی هەرێم ئەو نەوتەی خۆی كە دابەشی دەكات 100 هەزار دینار وەردەگرێت. هەرێمی كوردستان پێویستی بە 260 ملیۆن لیتر نەوت هەیە، بەڵام ساڵی رابردوو حكومەتی هەرێم تەنها 60 ملیۆن لیتری دابەشكردووەو ئەوی دیكە عێراق دابەشی كردووە. كەریم عەلی ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «حكومەتی عێراق ساڵانە بڕێك نەوت دەنێرێت، بەڵام ئەوە بەشی پێداویستی هاووڵاتیان ناكات، ئەوەش میزاجی كەسیی دەزانێت كەی دێت، مەسەلەی ئەو هەڵایەشی بۆی دروستكراوە ئەوەیە بیری خەڵكی ببەنەوە كە دەبێت حكومەتی هەرێم نەوت دابەش بكات، ئێمە نووسراوێكمان داوەتە وەزارەتی نەوتی عێراق، ئەوان بەنیازن 15 ملیۆن لیتر بنێرن بۆ سلێمانی لەكاتێكدا سلێمانی پێویستی بە 110 ملیۆن لیترە، بەڵێنی هەردوو حكومەتی هەرێم و بەغداد هیچیان جێبەجێنەكراوەو ناشزانین كەی جێبەجێدەكرێت». هاوكات بڕیار رەشید ئەندامی پەرلەمانی عێراق لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت: «وەزارەتی نەوتی عێراق داوای ناوی كۆمپانیا و شۆفێری بارهەڵگرەكانیان كردووە بۆ ئەوەی رێگەپێدانیان بۆ بكەن بۆ گواستنەوەی نەوتەكە بۆ سلێمانی و بڕەكەشی 150 ملیۆن لیترە». ئەو ئەندامەی پەرلەمانی عێراق وتیشی: «پێشتر بۆ ئەوەی سلێمانی  لەپارێزگاوە نووسراو كراوە بۆ عێراق و پێشبینی دەكەم تا 20 ی مانگ بگاتە سلێمانی و هەر پارێزگایەكیش پشكی خۆی بۆ دەنێرن وەك چۆن ساڵانی رابردوو ناردوویانە». هاوكات فراكسیۆنی نەوەی نوێ‌ لەبەغداد رایگەیاند: مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی كاربەڕێكەری عێراق بڕیاریدا ١٥٠ ملیۆن لیتر نەوتی سپی بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت.  دوای ئەوەی لەچەند رۆژی رابردوو حكومەتی هەرێم بڕیاریدا لە 20ی ئەم مانگەوە نەوتی سپی لەناوچە شاخاوی و ساردەكانی هەرێم بەسەر هاووڵاتییان دابەش بكات، بڕیارەكە كاریگەری لەسەر نرخی نەوت لەبازاڕدا كردو بەهۆیەوە نرخی بەرمیلێك نەوت لەنزیكەی 295 هەزارەوە بۆ 260 هەزار دینارو كەمتریش دابەزی. كۆسار محەمەد یەكێكە لەبریكارەكانی فرۆشتنی نەوت لەسلێمانی، بەهاوڵاتی وت:»بەرمیلێك نەوتی سپی (بێجی) بە 260 هەزار دینارە، هەروەها نرخی بەرمیلێك نەوتی بەغدا بە 255 هەزار و نرخی بەرمیلێك نەوتی كەركوكـیش بە 245 هەزار دینارە». رۆژی دووشەممە 17-10-2022 وەزارەتی سامانە سروشتییەكان رایگەیاند بڕیاریداوە  بەدەستپێكردنی پڕۆسەی دابەشكردنی نەوتی سپی بەسەر هاووڵاتیانی ناوچە شاخاوییەكان لە رۆژی 20ی ئەم مانگەوە‌، هەر خێزانێك بڕی 200 لیتر نەوتی بە 100 هەزار دینار پێدەدرێت. نافز مستەفا ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی راگەیاند:»ئەو نەوتەی عێراق دەینێرێت بۆ هەموو كوردستان و بەپێی ژمارەی دانیشتوان بەسەر هەر پارێزگایەكدا دابەش دەكرێت». هاوكات عەبدولسەمەد تیلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەو نەوتەی دابەشدەكرێت پرسێكی مەركەزییەو وەكو ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك هیچ نووسراوێكمان بۆ نەهاتووە، بەڵام بەرهەمە نەوتیەكانی دهۆك ئاماری خۆی داوەتە سامانە سروشتییەكان كەچەند نەوتی پێویستە بۆ دابەشكردنی بەسەر هاووڵاتیاندا». وتیشی:»پارێزگای دهۆك 56 تا 60 ملیۆن لیتر نەوتی پێویستە، بەڵام تائێستا نە حكومەتی هەرێم نە عێراق یەك لیتر نەوتیشی نەناردووە».  

هاوڵاتی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی كەركوك دوای نزیكەی پێنج ساڵ لە بڕیاری جێبەجێكردنی و دوور لەچاوی میدیاكان و لە 16ی ئۆكتۆبەری 2022دا كرایەوە، تەوقیتی كردنەوەی فرۆكەخانەكەو چۆنیەتی بەڕێوەچوونی مەراسیمی كردنەوەكەی زۆرتین كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا. هیچ بەرپرسێكی كورد لەمەراسیمی كردنەوەی فرۆكەخانەدا بەشدارنەبوو، تادرەنگانێكی شەوی پێش كردنەوەی فڕۆكەخانەكە زانیاری دژ بەیەك بەمیدیاكان دراوەو دواجار وتراوە كە مەراسیمەكە دواخراوە، بەڵام بەیانی 16ی ئۆكتۆبەر فرۆكەیەكی حكومەتی عێراق لەفرۆكەخانەكە نیشتووەتەوەو وەفدی حكومەتی عێراق ناسر شبلی، وەزیری گواستنەوە و هەیان نعمەت، وەزیری دارایی بەوەكالەتی لێدابەزیوەو بەئامادەبوونی راكان جبوری، پارێزگاری كەركوك مەراسیمی كردنەوەی فرۆكەخانەیان راگەیاند، ئەم مەراسیمە تەنها 10 خولەكی خایاندو جگە لە راگەیاندنی پارێزگا هیچ میدیایەكی تر بانگهێشت نەكراوە، تەنانەت عەلی حەمادی یاریدەدەری پارێزگاری كەركوك دەڵێت: ئاگادارنەكراوەتەوەو هەواڵەكە بۆ ئەویش سوپرایز بووە. لە تابلۆی فرۆكەخانەكەدا زمانی كوردی تێدا نیە، بەگوێرەی هەندێك سەرچاوە بەرپرسانی كەركوك و حكومەتی عێراق چەند جارێك كردنەوەی فرۆكەخانەكەیان دواخستووە تاوەكو خستوویانەتە 16ی ئۆكتۆبەر، كە لەو رۆژەداو لەساڵی 2017 هێزە سەربازییەكانی عێراق هێرشیانكردەسەر كەركوك و ناوچە كوردستانیە دابڕاوەكان و لەماوەی كەمتر لە 48 كاتژمێردا تەواوی ئەو ناوچانەیان كۆنترۆڵكردو پێشمەرگەش كشایەوە، تەنانەت راكان جبوری پارێزگاری كەركوك لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەنووسیدا دوای كردنەوەی فرۆكەخانەكە وەك ئاماژەیەك بۆ 16ی ئۆكتۆبەر رایگەیاند: « پێنج ساڵ بەسەر سەپاندنی یاسادا تێدەپەڕێت». نووسینگەی راگەیاندنی جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق دەڵێت: شاخەوان عەبدوڵا جێگری سەرۆكی پەرلەمان داوای‌ لە وەزیری‌ گواستنەوە كرد كارەكانی‌ فرۆكەخانەی‌ كەركوك بوەستێنێت بەهۆی‌ بوونی‌ گومانی‌ گەندەڵی‌ لەپرۆژەكەو كێشەی‌ ئەمنی‌ و ئاستەنگی‌ ئیداری‌ و هونەری‌ تیایدا، وتیشی: ناهێڵین ئەو فڕۆكەخانەیە بكرێتەوە، ئەوە دەروازەیەكە بۆ گەندەڵی و راپۆرتی دیوانی چاودێری داراییشی لەسەرە. دواتر بەرەی توركمانی لەبەیاننامەیەكدا وەڵامی شاخەوان عەبدوڵای دایەوەو رایگەیاند: ئەم لێدوانە مەترسیدارە كە پێچەوانەی هەموو بەها مرۆییەكان و كۆمەڵایەتییەكانە، هێرشە بۆ سەر مافەكانی خەڵكی پارێزگاكە، لەپێشینەیەكی مەترسیداردا كە بۆ یەكەمجارە لەمێژووی نوێی عێراقدا روویدا، ئەو پۆستێكی یاسایی هەیە، كە رێگەی پێنادات دەستوەردان لەكاروباری دەسەڵاتی جێبەجێكردندا بكات». دوای كردنەوەی فرۆكەخانەكەش پارێزگای كەركوك بەوەكالەت لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەبینای پارێزگا كردنەوەی فڕۆكەخانەكەی بەپرۆژەیەكی گرنگی ناوبردو رایگەیاند: بڕیاربوو مستەفا كازمی، سەرۆك وەزیران ئامادەبێت بەڵام بەهۆی بارودۆخی بەغدا و دەستاودەستكردنی سەرۆكایەتی حكومەت، نەیتوانیوەو هەر ئەوەش هۆكاری بچووكی مەراسیمەكە بووە، وتیشی: بۆ كاتی یەكەم گەشت لەفڕۆكەخانەوە مەراسیمێكی تر دەكرێت، لەبارەی دامەزراندنی ستافی فڕۆكەخانەشەوە، هەوڵدەدەن بەپاراستنی یەكسانی نێوان پێكهاتەكان بێت. پڕۆژەی فڕۆكەخانەی كەركوك، لەكۆتایی 2017ـەوە بە‌بڕیاری حكومەتی عیراق چووە بواری جێبەجێكردنەوەو دەبوایە لەساڵی 2019 كارەكانی تەواو ببێت و بكرێتەوە، بەڵام لەوكاتەوە چەندینجار وادەی جیاواز بۆ مەراسیمی كردنەوەی دانراوە و دواتر دواخراوە، بەبێ ئەوەی هۆكارەكانی روونبكرێتەوە. لەسەردەمی نەجمەدین كەریم پارێزگاری پێشووی كەركوك بڕیاری بەمەدەنیكردنی فڕۆكەخانەكە دەركراوە، فڕۆكەخانەكە دەكەوێتە باشوری خۆرئاوای كەركوك و لەساڵی 1957ـەوە وەك فڕۆكەخانەیەكی نێودەوڵەتی لەعیراقدا تۆماركرا، بەڵام لەساڵی 2003 كرا بەبنكەیەكی سەربازی هێزەكانی ئەمەریكا.

هێمن مەحموود دواجار دوای ساڵێك چاوەڕوانی و چەندین رووداوی چاوەڕواننەكراو كەگەیشتە ئاستی بەكارهێنانی چەك لەدژی یەكتری، دوای دەستنیشانكردنی سەرۆك كۆمار بۆ پشكی كورد، محەمەد شیاع سودانی كاندیدی هاوپەیمانێتی چوارچێوەی هەماهەنگی بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لەلایەن (لەتیف رەشید)ی سەرۆك كۆماری نوێی عێراقەوە راسپێردرا،  بەشێك لەچاودێرانیش پێیان وایە كابینەكەی سودانی حكومەتێكی ئینتیقالی دەبێت، بەڵام چوارچێوەی هەماهەنگی رەتیدەكاتەوەو دەڵێت: كابینەكە لانی كەم سێ ساڵ تەمەنی دەبێت. سودانی دوای راسپاردنی لەیەكەم لێدوانیدا بەڵێنیدا پێكهێنانی حكومەتێكی بەهێز پێشكەش بكات كە توانای بنیاتنانی وڵاتی هەبێت و رایگەیاند: بەڵێن بەعێراقییەكان دەدەم بە پێكهێنانی كابینەی نوێ بەزووترین كات چاوەڕوانییەكانیان بەدی بێنم، هەروەها حكومەتێكی بەهێز پێكدەهێنین كە توانای بنیاتنانی وڵات و خزمەتكردنی هاووڵاتیان و پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری و بنیاتنانی هاوسەنگی نێودەوڵەتیی هەبێت.   دەربارەی كاتی راگەیاندنی كابینەكەش، هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە راگەیەنراوێكدا ئاشكرایكرد:داوایان لەپەرلەمان كردووە رۆژی شەممەی داهاتوو 22ی تشرینی یەكەم پەرلەمانی عێراق دەنگ بەكابینەكەی سودانی بدات بەهەموو وەزیرەكانیەوە. عەلی حسێن سەركردە لە هاوپەیمانی فەتح بە سایتی ئەلمەعلومەی راگەیاندوە، بەفەرمی لەهەفتەی داهاتودا كابینەی نوێی حكومەتی عیراق بەسەرۆكایەتی محەمەد شیاع ئەلسودانی رادەگەیەنرێت و ئەو ناوانەشی بڵاوكراونەتەوە بۆ وەرگرتنی پۆستی وەزارەتەكان دوورن لەڕاستیەوە، وتیشی: سەرۆك وەزیرانی راسپێردراو هیچ ناوێك ئاشكراناكات تا ئەوكاتەی كابینەی حكومەتەكەی تەواو دەكات و  بەفەرمی رایدەگەیەنێت، ئاماژەی بەوەشكرد سودانی پێوەری خۆی داناوە بۆ ئەو كەسایەتیانەی هەڵیاندەبژێرێت و كاندید دەكرێن بۆ وەرگرتنی پۆستی وەزاریی كە تەكنۆكرات دەبن. وتیشی: سودانی ماوەی مانگێكی لەبەردەمدایە بۆ راگەیاندنی كابینەكەی و پێشكەشكردنی بەپەرلەمان، هەروەها نەخشەڕێگایەك لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی وەزارەتەكان بەتایبەتی وەزارەتەكانی ناوخۆو بەرگری ئامادەكراوە و لەگەڵ هێزە شیعی و سوونیەكان گفتوگۆی لەبارەوە دەكرێت. بەپێی ئەو زانیارییانەشی كەدزەیان پێكراوە پشكی لایەنەكان لەكابینە وەزارییەكەی سودانی بەم شێوەیەیە، لایەنە شیعیەكان؛ وەزارەتەكانی (كشتوكاڵ، گواستنەوە، ناوخۆ، تەندروستی، نەوت، كاروكاروباری كۆمەڵایەتی، وەرزش و لاوان، دارایی، سەرچاوە ئاوییەكان، خوێندنی باڵا، كارەبا،  پەیوەندییەكان)و پشكی  سوننەكان؛ وەزارەتەكانی (بەرگری، پلاندانان، پەروەردە، پیشەسازی و كانزاكان، بازرگانی، رۆشنبیری و گەشتوگوزارو شوێنەوار) و پشكی لایەنە كوردییەكانیش؛ وەزارەتەكانی (دەرەوە، داد، ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردن، ژینگە) دەبێت. هاوكات جاسم محەمەد، وەزیر لەكابنەی پێشوو ئەندامی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا لەلێدوانێكی رۆژنامەنووسیدا رایگەیاند: هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت بەئامادەبوونی سەرۆك وەزیرانی راسپێردراو بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق كۆبووەتەوەو دابەشكردنی وەزارەتەكانیان لەنێوان پێكهاتەكان تاووتوێكردووە، بەوتەی ئەو ئەندامەی هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا، سەرۆك كۆمار سێ جێگری دەبێت و سەرۆك وەزیرانیش هیچ جێگرێكی نابێت. دابەشكردنی وەزیرەكان بەپێی خاڵ دەبێت و هەر پەرلەمانتارێك بەخاڵێك ئەژمار دەكرێت، وەزیرێكی سیادی 13 خاڵ دەبێت و وەزیری خزمەتگوزاری هەشت خاڵی بۆ دیاریكراوە. سەبارەت بەڕێكاری دابەشكردنی پۆستەكانیش، ئەندامەكەی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا دەڵێت: «پشت بەژمارەی كورسییەكانی هەر لایەنێك دەبەسترێت، بۆ نموونە ئەگەر هەر لایەنێك فراكسیۆنەكەی گەیشتە 50 كورسی ئەوا چوار وەزارەتی دەبێت. ئەوانەی 10 كورسی و كەمتر و زیاتر لە 10 كورسیان هەبێت پۆستێكیان دەبێت، واتە پۆستەكان و وەزارەتەكان بەو شێوەیە دابەشكراون. جێگری سەرۆك كۆمارو وەزارەتی سیادی و پۆستی سیادی ئەمانە هەریەكەیان كێشیان زیاترە، واتە كورسی زیاتر دەبەن بەراورد بەپۆستی دیكە.»  هەر بەگوێرەی زانیارییەكان لیژنەیەكی تەكنیكی بۆ دیاریكردنی كاندیدانی كابینەی حكومەتی داهاتووی عێراق پێكدەهێندرێت و بەشێك لەكاندیدەكان لەلایەن كوتلە سیاسییەكان و بەشێكی دیكەیان لەلایەن سەرۆك وەزیرانی راسپێردراوەوە دەدرێنە لیژنەكە.  سەبارەت بەتەمەنی كابینەكەی سودانی كە بەشێك لەچاودێران پێیان وایە حكومەتێكی ئینتیقالی دەبێت، چوارچێوەی هەماهەنگی رەتیدەكاتەوە حكومەتی ئینتیقالی بێت و دەڵێت لانی كەم سێ ساڵ تەمەنی دەبێت. چوارچێوەی هەماهەنگی لەڕاگەیەندراوێكدا دەڵێت: كابینەی داهاتوو گرنگی زۆر بە بابەتی هەڵبژاردن و یاساكەی دەدات، بەڵام حكومەتی ئینتیقالی نابێت، چونكە بەلایەنی كەم تەمەنی دەگاتە سێ ساڵ، هاوكات هەموو دەسەڵاتێكی بۆ رووبەڕووبوونەوەی دۆسییەكانی گەندەڵی دەبێت. هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانێـتی فەتح لای خۆیەوە داوایكردووە هەموو لایەك هاوكارییەكی تەواوی لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی راسپێردراودا هەبێت بۆ تەواوكردنی كابینەكەی و هەڵبژاردنی وەزیرەكانی لەسەر بنەمای پیشەیی. ئەوەشی تائێستا بەفەرمی رەتیكردۆتەوە بەشداری لەكابینەكەی سودانیدا بكات، رەوتی سەدرو رەوتی حیكمەی عەمار حەكیمە، كە بەفەرمی رایانگەیاندووە بەشداری ئەو حكومەتە ناكەن، بەڵام بەپێی ئەو زانیارییانەشی لەناو چوارچێوەی هەماهەنگییەوە دزەیان پێكراوە فشاری ئێرانییەكان بۆ سەر چوارچێوەكە دەستیپێكردووە ئەویش بەئامانجی ئەوەی لەگەڵ رەوتی سەدردا جۆرێك ئارامی درووستبكرێت و چەند وەزارەتێكیان بۆ پێشنیازكراوە، بەڵام ئەستەمە سەدر بەمە رازی بێت. هاوكات چوارچێوەی هەماهەنگی هەر لەتەوەری ئاشتبوونەوە لەگەڵ رەوتی سەدر، پێشنیازی كاتێك بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی نوێ دەخاتە بەردەم سەدرییەكان، بەڵام پێش ئەوە پێویستە یاسای هەڵبژاردن هەموار بكرێتەوەو كۆمیسیۆنێكی نوێ بۆ هەڵبژاردن درووستبكرێت، كە ئەمەش لانی كەم ساڵێك زیاتر دەبات. هاوكات لەلایەن خۆیەوە ئەیاد عەللاوی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری عێراق و سەرۆكی هاوپەیمانێتی نیشتیمانی، لەراگەیەندراوێكدا داوای لە محەممەد شیاع سودانی، سەرۆك وەزیرانی راسپێردراوی عێراق كردووە، ئەو هەڵانە راستبكاتەوە كە حكومەتەكانی پێشوو كردوویانە، وتیشی ئەركی حكومەتی داهاتوو ئامادەكارییە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە لەعێراقدا. دەربارەی پشكی كوردیش لەكابینە چاوەڕوانكراوەكەی سودانی، فراكسیۆنی پارتی لەبەغدا پێی وایە دەبێت كورد چوار وەزارەتی بدرێتێ، یەكێتی پۆستی سەرۆك كۆماری بردووەو دەبێت پێگەی پارتی لەو وەزارەتانە لەبەرچاو بگیرێت. سەباح سوبحی پەرلەمانتاری پارتی لەبەغدا دەڵێت لەكابینەی داهاتووی حكومەتی عێراق بەسەرۆكایەتیی محەممەد شیاع سودانی، كورد داوای چوار وەزارەت دەكات كە دوو وەزارەتیان سیادی دەبێت ئەوانیش دارایی و دەرەوە دەبن.  دەشڵێت، سەرۆك كۆمار بەركەوتەی یەكێتییەو پیرۆزباییان لێدەكەین، هەروەك لەپۆستە وەزارییەكاندا دەبێت پێگەی پارتی لەبەرچاو بگیرێت. هاوكات باس لەوەدەكرێت كه هەردوو وەزارەتی (دارایی و نەوت) بە كورد نەدرێت و رەنگە یەك وەزارەتی سیادی(دەرەوە) و سێ وەزارەتی خزمەتگوزاری بەكورد بدرێت، كە لەمەشدا لەنێوان حزبە كوردییەكاندا دابەشدەكرێت. ئەوەشی چاوەڕواندەكرێت لەدابەشكردنی وەزارەتە سیادییەكانی دیكەدا (بەرگری، دارایی، پلاندانان، ناوخۆ، نەوت) لایەنە شیعەو سونییەكان ناكۆكییەكانیان بەدیاربكەوێت، چونكە هەر لایەن و گرووپێك داوای پشكی زیاتر بۆ خۆیان دەكەن. لەئێستاشدا شەقامی عێراقی كه بەدەستی چەندین گرفتی كەڵەكەبووی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و دارییەوە دەناڵێنێت، لەچاوەڕوانی راگەیاندنی كابینەكەی محەممەد شیاع سودانین تا بزانن چییان بۆ دەگۆڕێت، ئەوەشی ئەوە دیاری دەكات تەنیا كاتەو هیچی تر، كه ئایا حكومەتەكەی سودانیش بەدەردی حكومەتەكانی پێش خۆی دەچێت یان نا؟.    

هاوڵاتی دروشمی (ژن، ژیان، ئازادی) چۆن خەمڵی؟ چاوگە و ڕەگوڕیشە فیکریی، سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و کەلتووریی و سەربازییەکانی ئەم دروشمە چین، ئەو ژنە کێ بوو ئەم درووشمەی لە باکوورەوە گواستەوە بۆ ناو زیندانی (ئەوین)ی ڕژێمی ئیسلامیی ئێران؟. ئەم بابەتە دەقی ڕاپۆرتێکی (بی بی سی فارسیی)ـە،  بى بى سى لەم ڕاپۆرتەدا گەڕاوەتەوە بۆ چاوگە و ڕەگوڕیشە فیکریی و سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و کەلتووریی و سەربازییەکانی درووشمی (ژن، ژیان، ئازادیی) و خەمڵاندنی ئەم چەمک و بیرۆکەیە لە زەینی رابەرى زیندانیکراوى پەکەکە عەبدوڵا ئۆجالان، لەوێوە بۆ نێو دەستەکانی شەهید ساکینە جانسز، دواتر بۆ نێو ژنانی کۆمەڵی کوردەواریی و باڵکێشانی بۆ نێو ژنانی گەلانی تر. دەقی ڕاپۆرتەکەى بى بى سى؛ بەهار شەپۆلانی بوو، تەپۆڵکە بڵندەکانی ڕووباری فوورات سەوز دەچوونەوە، شەڕڤانانی کورد، زستانێکی تووشیان بڕی بوو، نزیکەی شەش مانگ بوو بۆ پاراستنی کۆبانێ، لە سنوورەکانی سووریا و تورکیا، ڕووبەڕووی داعش دەبوونەوە، چەند ڕۆژی پێش ئەوە توانیبوویان هێزەکانی داعش بۆ ڕۆژهەڵاتی ڕووباری فووڕات پاشەکشێ پێ بکەن، لە گوندی شێخلەری کەناراوی ڕۆژئاوای فووڕات، جەژنێکی بچووکیان دەگێڕا. هاوکات ئەو ڕۆژە خۆرەتاوییە هەشتی مارسیش بوو، ڕۆژی جیهانیی  ژن، ئەو شەڕڤانە ژن و پیاوانەی ماندووێتیی جەنگ لە ڕووخساریان دەباری، پیرۆزبایی ڕۆژی ژنیان لێک دەکرد، شەڕڤانە ژنەکان نزیکەی سەد کەسێک دەبوون، لە کەناراوی فووڕات دەستیان لە دەستی یەکتری وەرنا بوو و هەڵدەپەڕین و درووشمی (ژن، ژیان، ئازادیی)ـیان دەوتەوە، بە چەشنێک ئەم درووشمەیان دەبێژا، تا لەودیو ڕووبارەکەوە چەکدارانی داعش زایەڵەیان بژنەفن. ئێستا پتر لە حەوت ساڵ لەو ڕۆژە تێپەڕیوە، ئەم درووشمە لە مەڕاسیمی ناشتنی (ژینا ئەمینیی) لە سەقز دەوترێتەوە، پاش چەند کاتژمێری کەم، لە شەقام و گۆڕەپانەکانی زانکۆکانی ئێران دەنگی دایەوە، درووشمێک، کە ئێستا بووە بە ناسنامەی بزووتنەوەیەکی نوێدەمی ئێران. لێ ڕیشەی ئەم درووشمە بۆ کوێ دەگەڕێتەوە؟ عەبدووڵا ئۆجالان، ڕابەری زیندانیی پارتی کرێکارانی کوردستان لە پاییزی ١٩٧٨ بە یارمەتیی هەڤاڵانی ئەم حزبەى لە تورکیا دامەزراند.  لە وێنەی زۆرینەی پارتە چەپەکان، بەرخۆدان بۆ بەدیهێنانی مافی ژنان، بەشێک بووە لە نەخشەڕێی سیاسیی ئەم پارتە، لە ناوەڕاستی هەشتاکان و تەڤلیبوونی ئەم پارتە بۆ گۆڕەپانی سەربازیی ژنان شانەوشانی پیاوان، چەکدار بوون، خولی سەربازیی و ئایدۆلۆژیی بۆ ئەو ژنانەی لە کۆمەڵگەی چەقبەستوو و پیاوسالاریی کوردستان هەڵهاتبوون، ئەم پارتەی لای ئەوان خۆشەویست کرد. ئۆجالان پێی وابوو ژنان لە بن فەرمانڕەوایی سیستەمی باوکسالارانەی سەرمایەداریی و دەوڵەت- نەتەوەدان، ئەو ژنان بە "یەکەمین نەتەوەی کۆتکراوی دیرۆک"، دەزانێت و دەڵێت: "لە دڵی خۆمدا دەموت: ژن نیشتمانێکی داگیرکراوە و گەرەکە ئازاد بکرێت". جا تا ئەو سنوورە ڕۆشت، کە لە ناوەڕاستی نەوەدەکاندا داوای لە پیاوان کرد، ستەم دژی ژنان ببڕێننەوە و بە ماناوە گوتی: "پیاوێتیی لە خۆتاندا بکوژن.'' هاوکاتیی ئەمە ئەندامە ژنەکانی پەکەکە خەریکی تیۆریزەکردنی ڕامانە ژنتەوەرەکانی خۆیان بوون، کەسانێکی وەک  ساکینە جانسز (ساڵی ٢٠١٣ لە پاریس تیرۆر کرا) باسی بزووتنەوەیەکی ژنتەوەریان دەکرد، ئەمە فیمینیزمی ڕۆژئاوایی دەلەرزاند، چونکە ئەوەیان پێ ئیمپریالیست و بۆرژوازیی و نوخبەیی بوو، جانسز لە زیندان و ئۆجالان لە دەرێ، خەریکی ڕسکاندنی نموونەیەکی ژنانە بوون، جا ئەمە سرووشی لە دڵی مێژوو و کۆمەڵی ڕۆژهەڵاتی ناوینەوە وەردەگرت و لە خوار بۆ سەرێ بوو، هەروەتر ڕوانگەیەکی باننەتەوەیی و دژەئیمپریالیست بوو. ئۆجالان لە کۆتایی نەوەتەکاندا بیرۆکەی (ئایدۆلۆژیای ژنی ئازاد)ـی خستە ڕوو. ئەو ئەم ئایدۆلۆژیایە لەم ڕستەیەدا کورت دەکاتەوە: تا ژن ئازاد نەبێت، کۆمەڵگە ئازاد نابێت، یان دەڵێت: "ژن، ژیان، ئازادیی، واتە ژنی ئازاد، نیشتمانی ئازاد و پیاوی ئازادیش.'' مرۆڤێکی تەنیا لە زیندانی تاکەکەسیی ساڵێک پاش بڵاوکردنەوەی ئەم بیرۆکەیە، لە پڕۆسەیەکی ئاڵۆزی نێودەوڵەتییدا و ساڵی ١٩٩٩ ئۆجالان لە کینیا ڕفێنرا، لەو کاتەوە لە زیندانی دورگەی ئیمپڕالی زیندانییە، لێ لە ڕێی نامەکاریی و پارێزنامەکانییەوە کۆشا تا پتر ئایدۆلۆژیای ژنی ئازاد مشتوماڵ بدات. ئەنجامی ئەم هەوڵە ژنانی وەک ساکینە جانسز و مشتوماڵدانی فەلسەفەی (ژنۆلۆژیی) بوو، ئێستا زانستی ناسینی ژن لە چیاکان و زانکۆی قامیشلۆ و هەندێ ئەکادیمیای ژنانی ئەورووپا و ئەمریکای  لاتین دەخوێنرێت. ژنۆلۆژیی لە کۆبانێ یەکەم جار (ژنۆلۆژیی)ـم لە کەناراوی فووڕات گوێ لێ بوو. دەمەوخۆرئاوا بوو، ڕووباری فووڕات ئارام شەپۆلانی بوو، قیڕەی بۆق قامیشەڵانی تەنی بوو، دەستەیەکی ژنان لە ژێر فەرماندەیی ژنێک، لە تەنیشتی کوڵبەی ئەو ماسیگرانەی کەس نازانێ بەختیان گاڵ دێنێ یان پەموو، تۆمارەیان لە ئاگرێک دابوو و چاییان هەڵدەقووڕاند، جگەرەیان بە جگەرە دادەگیرساند، لەم نێوەندەدا پیاوێکی ئیسپانیی هەبوو، ناوە ڕێکخستنییەکەی، شەڕڤان بوو، بۆ جەنگی داعش هاتبوو، لەمەڕ یەکینەکانی پاراستنی ژنان (YPJ) پرسیاری لە دەلیلای ژنە فەرماندە دەکرد، دەیخواست بزانێت چۆن ئەم گشتە ژنە لە کۆمەڵگەیەکی ئاوا پیاوسالاردا توانیویانە بەم ڕەنگە خۆیان ڕێک بخەن و دژی داعش بجەنگێن.  دەلیلا، کە پێستی تاوەسووت و ئێسکنی لەبەر ئاگردا گرپەی دەهات، هەڵوەدا گفتوگۆکەی بۆ پێشێ دەبرد، دەیوت: لە خێزانێکی کرێکاری کوردی پەناهەندەی ئەستەنبووڵەوە هاتووە و لە لاوێتییدا ژیانی گەورەشار ئاگای هێناوەتەوە. پاش ناڕەزاییەکانی بەهاری عەرەبیی و بڵێسەی جەنگی ناوخۆیی لە سووریا، کوردانی ئەم وڵاتە ناوچە کوردییەکانی ڕۆژئـاوایان گرتە دەست، لە بەهاری ٢٠١٣ یەکەمین یەکینەکانی پاراستنی ژنان شانەوشانی یەکینەکانی پاراستنی گەل (YPG) خەمڵی، جا ئەمە ژنانی وەک ئەو دەلیلایەی لە ئەستەنبووڵەوە ڕووەو ئەو بەشەی سووریا ڕاکێشا، دەلیلا یەپەژە بە سوپای ژنان ناودێر دەکات و دەیوت: ئازادیی  ڕۆژهەڵاتی ناویین گرێدراوی ئازادیی ژنە. ئەو دەیوت: ژن ژیانە و درووشمی ژن، ژیان، ئازادیی، هێژای ئەم واتایەیە، دیار نییە ئاخافتنەکانی دەلیلا تا چ سنوورێک شەڕڤانە ئیسپانییەکەی دڵکاو کردووە؟ لێ درووشمەکەی ئەوان، هەزاران کیلۆمەتر دوورتر لەو کوڵبە ماسیگرییەی کەناراوی ڕووباری فووڕات و لە شەقامی شارەکانی جیهان و لە ڕێپێوانی پشتیوانیی کۆبانێ، دەزرینگایەوە، ئەم درووشمە لە ڕاپۆرت و بەڵگەفیلمی زۆر ڕۆژنامەواندا ڕەنگی دایەوە، تەنانەت پەلی بۆ ئەو فیلم و زنجیرانەش کوتا وا دەربارەی پرسی جەنگی داعش بوون. لە گرتەیەکی فیلمی کچانی ڕۆژ، کە گوڵشیفتە فەڕاهانی ڕۆڵی تێدا دەگێڕێ، بەهاری فەرماندەی ئێزدیی یەکینەی ژنانی (کچانی ڕۆژ)، پێش دەستپێکی هێرش بۆ سەر داعش، بۆ بەرزکردنەوەی ورەی هەڤاڵانی هاوار دەکات: بۆ ژن، بۆ ژین، بۆ ئازادیی. ئێستا ئەم درووشمە سنووری زۆری پێواوە و بە شەقامەکانی ئێران گەیشتووە، نازانرێت چەندێکی ئەو ژنە ناڕازییانەی ئەم درووشمە دەڵێنەوە، مێژووەکەی دەزانن، لێ بەرخۆدانی ژنان لە ئێران هێندەش بێ پێشینە نییە، تا ئەم چەمکەی لا نامۆ بێت. لەم ڕۆژانەدا عاتیفە نەبەویی زیندانیی سیاسیی، لە تویتێک نووسیبووی، بۆ یەکەم جار، درووشمی ژن، ژیان، ئازادییم، لە زیندانی ئەوین لە شیرینی عەلەمهولیی بیست، نووسیبووی و بە دیواری لاکەشی تەختەخەوەکەیدا هەڵی واسیبوو، شیرین لە مانگی ٤- ١٣٨٩ لەسێدارە درا، شیرین عەلەمهولیی لە ساڵی ١٣٨٩ بە تۆمەتی پەیوەندیی لەگەڵ پارتی ژیانی ئازادی کوردستان (پەژاک)، هاوڕێ لەگەڵ فەرزاد کەمانگەر و فەرهاد وەکیلیی و عەلی حەیدەرییان و مەهدیی ئیسلامییان، لە زیندانی ئەوین لەسێدارە درا، لەو سەقزەی وا ژینا ئەمینیی لێیەوە چاوی بە ژیان هەڵهانی و ئەسپەردەی خاکەکەشی  کرا، ژنان پاش شۆڕشی ١٩٧٩ لە چێوەی شوورای ژناندا خۆیان ڕێکخست، ئەو شوورایانەی وا بە دەستی ناوەندی شۆڕشگێڕیی زەحمەتکێشانی کوردستانی ئێران- کۆمەڵە، دامەزرا و سیستەمی تازەدامەزراوی دەلەرزاند. گیانلەدەستدانی ژینا ئەمینی کاتی دەستبەسەرکردنی لەلایەن گەشتی ئیرشادەوە، دڵی زۆرێکی لە ئێرانیان هێشاند، دەستەیەک لە ژنان لە گۆڕستانی ئایچی سەقز، سەرپۆشەکانیان داماڵی و بە وتنەوەی درووشمی، ژن، ژیان، ئازادیی، دیسانەوە بنەما ئایدۆلۆژییەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێرانیان وەلەرزە هانی. دەڵێی تووڕەیی ژنانی ئێران ئاگری ژێر پەنگرە و بە هەڵمەت سەرپاکی جوگرافیای پێواوە و لە خاڵەوخاڵی جیهان دەبیسترێ، لە کابووڵەوە تا سانتیاگۆی چیلیی، وەک بڵێن: "ئێمە ئیتر چاوەڕێی پیاوانی دەسەڵاتدار نین تا مافمان بسەننەوە"، وتنەوەی ئەم درووشمە لەپاڵ درووشمی (لە کوردستان تا تاران، خوێنینە هەموو ئێران) ڕاهێڵانی پردێک بوو بەسەر خەرەندە ئیتنیکییەکان، جا یەکەونەدوو هەمووان یەکگرتووتر لە جاران هاتنە مەیدانێ، بە شایەتیی کەسانی نێو ڕووداوەکان، لە شارەکاندا ژنان کلیلی ناڕەزاییەکانیان چەرخاندووە و پیاوان، بە تایبەت لاوان، پاڵپشتییان دەکەن. وێنەی ئەو ژنەی وا بە دەستەڕاستی سەرپۆشە گڕتێبەردراوەکەی هەڵکردووە و دوو پەنجەی دەستی چەپی بە نیشانەی سەرکەوتن هەڵبڕیوە، خۆبەخۆ دەلیلا و هەڤاڵە شەڕڤانەکانیم بیر دێنێتەوە، کە پێش حەوت ساڵ داعشیان بە چۆکدا هێنابوو و لە کەناراوی فووڕات، بێ ترس لە داعش و ئایدۆلۆژیا دژەژنەکەیان، هەڵدەپەڕین.  نوسینی: سۆران قوربانی لە بی بی سی فارسی وەرگێڕانى - سورێن ئیبراهیم

هاوڵاتی  لەدوای مەرگی ژینا ناوی پۆلیسی ئەخلاقی ئێران بەشێوەیەكی بەرچاو لەمیدیاكانی جیهاندا بڵاوبووەوە بەپێی هەندێك بەراوردكاری بودجەی ئەو دامەزراوەیەی كۆماری ئیسلامی ئێران لەهەندێك دامەزراوەی دیكەی وەك پەروەردەو هەندێك زانكۆی گەورەی وڵاتەكە زۆر زیاترە. ئەو بەشە لەپۆلیسی ئێران كە وەك (گەشتی ئێرشاد) ناو دەهێنرێت لانیكەمی بودجەكەی دوو هێندەی (زانكۆی شەریف)ە لەو وڵاتەكە كە بە یەكێك لە زانكۆ گرینگەكانی جیهان لە ئاستی زانستیدا ئەژمار دەكرێت. ئەگەرچی لە ئامارەكانی ئێراندا ریزبەندێكی تایبەت بە بودجەی ئەو بەشە لەپۆلیس جیا نەكراوەتەوە بەڵام بەپێی بەراوردەكان نزیكەی 40 ملیۆن دۆلار بۆ ئەو پۆلیسە تەرخان دەكرێت كە بەراورد بەدامەزراوەكانی دیكەی ئێران بودجەیەكی زەبەلاحە. ناوەندی ئاماری ئێران لەبودجەی ساڵی 2022 بڵاویكردووەتەوە كە بودجەی هێزەكانی پۆلیس بەگشتی 43 ترلیۆن و 237 ملیار تمەنە كە دەكاتە نزیكەی یەك ملیارو 600 هەزار دۆلار بەپێی ئەو زانیارییانەی بڵاوكراوەتەوە؛ لەكۆی بودجەی پۆلیس نزیكەی 2.5٪ی بۆ پۆلیسی ئەخلاق تەرخان دەكرێت. بەرپرسانی پۆلیسی ئێران لە هەندێك لێدواندا ئاماژەیان بەوە كردووە كە لانیكەم یەك ترلیۆن و 80 ملیار تمەن كەدەكاتە نزیكەی 40 ملیۆن دۆلار بۆ بودجەی پۆلیسی ئەخلاقە. هەندێك لەسەرچاوەكانی ناوخۆی ئێران ئاماژەیان بەوە كردووە كە بودجەی پۆلیسی ئەخلاق تەنها 2٪ی كۆی بودجەی پۆلیسە لەساڵیكدا كە لەو حاڵەتەشدا بڕی (867) ملیار تمەن بۆ ئەو بەشە لەپۆلیس تەرخانكراوە كەئەوەش دوو هێندەی بودجەی دامەزراوەی فریاگوزاریی سەرتاسەری هەموو ئێرانە. ئەو 2٪ بودجەیەی پۆلیسی ئەخلاق هاوشانە لەگەڵ 50٪ی ئەو بودجەیەی كە لەچوارچێوەی ئاسایشی كۆمەڵایەتی لەبودجەی ساڵانەی ئێراندا دیاری دەكرێت و هاوكات دوو هێندە زیاترە لەبەشی ناوەندی پەروەردەو گەشەی هزری منداڵان و نەوجەوانان لەسەرتاسەری وڵاتەكە. هاوكات بودجەكەی دوو هێندە زیاترە لەو بودجەیەی كە بۆ زانكۆی شەریف لەئێران تەرخان دەكرێت لەكاتێكدا ئەو زانكۆیە یەكێكە لەزانكۆ ئاست باڵاكانی ئێران و جیهانیش لەڕووی زانستی و تەكنیكییەوە. پۆلیسی ئەخلاقی ئێران كەساڵی 2005 بەناوی (گەشتی ئیرشاد) دامەزراوە، ئاشكرای كردووە ساڵانە نزیكەی 15 هەزار كەسی دەستگیرو سزا داوەو لەو ژمارەیەش بەشێكیان تەنها ئاگاداركراونەتەوەو خولی پەروەردەیان بۆ كراوتەوە. ئەگەرچی ئەركی پۆلیسی ئەخلاقی ئێران بۆ سەرتاسەری ئێرانە، بەڵام سەرنجی زیاتری ئەو بەشەی پۆلیس لەسەر تاران و شارە گەورەكانی ئێرانە. بەوتەی بەرپرسانی پۆلیسی ئەخلاق تەنها لەیەك مانگی ساڵی 2006 لەناو شاری تاران هۆشداریی دراوە بە 63 هەزار و 693 كەس، كە بەوتەی ئەوان سەرپۆش و باڵاپۆشییان نەگونجاو بووە. ئەو بەشە لەپۆلیسی ئێران روونیكردووەتەوە كە بەپێی ئەو دەسەڵاتانەی دراوە بەوان بۆیان هەیە هەر ئۆتۆمبێلێك بێزاریی بۆ خەڵك دروست بكات، رایگرن و ئەگەری شۆفێرانی ژن سەرپۆشیان نەگونجاو بێت ئۆتۆمبێلەكانیان لەگەراجی پۆلیسدا بەپێی ئەو سزایەی بۆیان دیاریی دەكرێت، رابگرن. پۆلیسی ئەخلاق لەتاران تەنها لەیەك مانگدا هەزار و 149 ئۆتۆمبێكی بەبیانوی ئەوەی شۆفێرو سەرنشینەكانیان جلوبەرگ و سەرپۆشەكانیان گونجاو نەبووە سزا داوە. ژینا ئەمینی ئەو كچە كوردەی خەڵكی سەقز كە لەكاتی سەردانی بۆ تاران بەبیانوی نەگونجاوبوونی جلوبەرگەكانی لەلایەن پۆلیسی ئەخلاق دەستگیركراو داوتر گیانی لەدەستدا، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی زیاترین قسە لەسەر ئەو پۆلیسە لەناوخۆی ئێران و جیهاندا دروستببێت و تەنانەت كاردانەوەكانی مەرگی ژینا بەوەشەوە نەوەستاوەتەوە و كۆڵەكەكانی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێرانی هێناوەتە لەرزە.

  شەنای فاتح   دەروازەكانی شاری سلێمانی رەنگدانەوەی لایەنی مێژوویی و كەلتوری رۆشنبیری و فەرهەنگی شارەكەی پێوە دیارنیەو لەڕووی رێگای هاتووچۆ و كەمی سەوزایی و لایەنی خزمەتگوزاری و جوانكارییەوە كەموكورتی زۆری پێوە دیارە. رێباز جەلال ئەندازیاری تەلارسازی رێپێدراو لەو بارەیەوە بەهاوڵاتی راگەیاند: «دەروازەی شار خاڵی دەسپێكی چوونە ژوورەوەیە بۆ ناو هەر شارێك، كە پێویستە رەنگدانەوەی لایەنی رۆشنبیری و كلتوری و مێژوویی  شارەكەی  پێوەدیاربێت و لەمەوادی سەرەتای ناوچەكە دروستكرابێت و رەنگدانەوەی سروشتی ناوچەكە دەربخات». «پێویستە جۆرەكانی هاتوچۆ لەدەروازەكان دیاری بكرێت و هەر جۆرەیان رێگەی تایبەت بەخۆی بۆ تەرخان بكرێت وەك، رێگەی ئۆتۆمبێلی بارهەڵگرو پاس و ئۆتۆمبێلی بچووك و رێگەی تایبەت بەحاڵەتی لەناكاو دروستبكرێت لەدەروازەكاندا بۆ ئەوەی رانەگیرێن و پێویستە هەر رێگەیەك پاركی تایبەتی هەبێت بۆ وەستانی هەر ئۆتۆمبێلێك لەكاتی لێپرسینەوە و هەموو بەشەكانی ئیداری و خزمەتگوزاری و ئەمنییان بۆ تەرخان بكرێت». وتیشی:»ئەگەر تێبینی دەروازەی شاری سلێمانی بكرێت، بەشێكی زۆری ئەو خاڵانەی تێدا بەدیناكرێت و لەمەوادی سەرەتای شار دروستنەكراوە، كەڕەنگدانەوەی سروشتی ناوچەكە بێت، بەڵكو بەمەوادێكی جەمەلۆن و ئاسنی نەویستراو  درووستكراوە كە لەڕووی فۆرم و  فكرەی دروستكردنییەوە تەواو خاڵییە». «هەروەها جۆرەكانی رێگەی هاتوچۆ جیانەكراوەتەوە، ئەمەش قەرەباڵغی و  ژاوەژاوێكی زۆر دروستدەكات و هاتوچۆ ئەستەنگ دەكات،  بەتایبەت لەكاتی بەیانیان و ئێواران و نكەموكوڕی لەدابینكردنی خزمەتگوزاری سەرەتایی دەروازەو شوێنی وەستانی ئۆتۆمبێل زۆرە». سەبارەت بەكەمی سەوزایی و درەخت لەدەروازەكانی شاردا، كامەران حەمەساڵح، بەڕێوەبەری باخچەكانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: « بلواری دەروازەكانی شار لەئەستۆی ئێمەیەو پارەی بۆ تەرخاندەكرێت و لەڕێی كۆمپانیاوە كە شارەوانی لیژنەیەك دادەنێت و نوێنەری ئێمەشی تێدایە بۆ خزمەتكردنیان و ساڵانە پێویستمان بەگرتنی تەنكەرە لەڕێی كۆمپانیاوە لەمانگی ٦-٧-٨-٩ و ١٠داو رۆژانە پێویستمان بەچوار ملیۆن لیتر ئاوەو ئەو هەوڵانەش بەردەوامن و ئەمساڵ تا 4ی تشرینی یەكەم تەنكەرمان بۆ دابینكرابوو،وتیشی: سلێمانی زۆرترین رێژەی سەوزایی هەیە». هاوكات، زەردەشت رەفیق وتەبێژی شارەوانی سلێمانی لەلێدوانێكیدا بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد: «سەوزایی شاری سلێمانی نزیكە لەستاندارتی جیهانییەوەو لەسەر ئاستی هەموو عێراق بەپاكترین پارێزگاو جوانترین ژەنگە ناوبانگی دەركردووە،  ئەگەر باسی دەروازەی تاسڵوجە-سلێمانی بكەین دەروازەیەكە دیمەنێكی جوانی سەوزایی هەیە، بەڵام لەڕێگەی قەرەداغ لەبەرئەوەی ئەو شەقامە هێشتا ماوە تەواو ببێت و  دەبێت شەقامەكان سەرجەم خزمەتگوزارییەكانی ژێرزەوی تەواوبكات، پاشان دەستدەكرێت بەدروستكردنی سەوزایی». لەشاری سلێمانی ٥٥١ باخچەو پارك و بلوار هەیە، هاوكات دەستەی وەبەرهێنانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەكاتی دروستكردنی پڕۆژەیەكی نیشتەجێبووندا رێنمایی ٣٠٪ هەبوونی رێژەی سەوزایی پێداون، بەڵام بەپێی زانیارییەكان هیچ یەكێك لەو پرۆژانە سەوزاییان نەگەیشتووەتە ئەو رێژەیەو سەرۆكی پارتی سەوزی كوردستانیش دەڵێت: حكومەت و ئەو لایەنانەی كە پەیوەستن بەژینگەوە لەناو حكومەتدا كەمتەرخەمن و نەیانتوانیوە بەئەركەكانی خۆیان هەستن و لەماوەی رابردوودا وەزارەتی ژینگەیان بچووك كردەوە بۆ دەستەی ژینگە. ملكۆ بازیانی، سەرۆكی پارتی سەوزی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «لەڕابردوودا دەروازەكانی سلێمانی سەوز پۆش بووە، بەڵام لەئێستادا بەهۆی زۆربوونی پێشانگا یان شوقەو ڤێلا لەچواردەوری سلێمانیدا دەتوانین بڵیین ئەو رووپۆشی سەوزاییە لەناوچووەونەماوە». وتیشی: «رێژەی سەوزایی لەشاری سلیمانیدا ستاندارتی نێودەوڵەتی تێپەڕاندووە كە ١٥% بۆ ٢٥% و سلێمانی رێژەكەی ئێستا چووەتە ١٨.٦٥%و بەهۆی هەڵمەتی دارچاندنەوە كە بەردەوام بەڕێوەدەچێت. لەچەندساڵی رابردوودا سەرباری ئەوەی كار بۆ سەوزكردن و روواندنی دار لەدەروازەكان نەكراوە، بەشێكی زۆری دارەكانی دەروازەی رێگای تاسڵوجە - سلێمانی سوتێنران و لەناوبران. ئەبوبەكر هەڵەدنی، ئەندامی لیژنەی شارەوانی و گواستنەوەو گەیاندن و گەشتوگوزار لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: « لەم ماوەیەدا وەكو لیژنەكەمان لەگەڵ هەر چوار پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆكە دانیشتین و یەكێك لەو خاڵانەی كەئاماژەمان پێكردووەو جەختمان لێكردووەتەوە مەسەلەی سەوزایی بووەو یەكێكە لەڕاسپاردەكان لەو بابەتانەی ئاماژەمان پێكردووە بۆ كۆبوونەوەیەك كە لەداهاتوودا بەئامادەبوونی وەزیری شارەوانی لەپەرلەمانی كوردستان لەسەر كۆی پرسی خزمەتگوزاری ئەنجامی بدەین، لەناویدا پرسی سەوزایی». هاوكات، بارزان حامید سەرۆكی لیژنەی شارەوانی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی راگەیاند:»لەهەوڵی بەردەوامدا دەبین لەچاودێری و بەدواداچوون لەگەڵ بەڕێوبەرایەتی باخچەكان تازیاتر سیمای شاری سلێمانی سەوزبكرێ و رێگە دەگرین لەوەی كەئەو شوێنانەی لەماستەرپلاندا بۆ سەوزایی و پارك دانراون نەكرێن بەهیچی تر. هەر رێباز جەلال ئەندازیاری تەلارسازی رێپێدراو سەبارەت بەشێوازی دیزاینی دەروازی شار لەلێدوانەكەیدا بۆ هاوڵاتی دەڵێت: پێویستە دەروازەی شار لەشوێنێك دروستبكرێت كەتاڕادەیەك لەشارەوە دووربێت بۆ ئەوەی لەكاتی گەورەبوونی شاردا لەگەڵ شاردا تێكەڵ نەبێتەوە، واتە  گەشەسەندنی شار لەبەر چاوبگیرێت لەڕووی بەرزی و نزمی (تۆبۆگرافی) ناوچەكە شوێنێك هەڵبژێردرێت كەبتوانرێت بەئاسانی بۆ لایەنی ئەمنی و سەربازیی و جوڵەی هاتوچۆ كۆنتڕۆڵی دەروازەكە بكرێت». وتیشی: چارەسەر بۆ ئەم پرسە بریتییە لەوەی لایەنی پەیوەندیدار لەشارەوانی و پارێزگا و بەڕێوەبەرایتی هاتوچۆ و شوێنەوار لیژنەی ئەندازیاری پێكبهێنن بۆ درووستكردنی نەخشەی دەروازەكانی شار بەشێوازێكی ستاندارد بەبەكارهێنانی مەوادی سەرەتایی ناوچەكە، بەشێوازێك لایەنی مێژوویی و كەلتوری و رۆشنبیری و فەرهەنگی شارەكە دەربخات». لەدەروازەكانی شاری سلێمانی سەوزایی بەرەو كەمبوونەوە دەچێت و ساڵانە بەشێك لەدارەكان دەبڕدرێنەوەو تەنانەت بەشێكی ئەو دارانە لەساڵانی٧٠ و٨٠ كاندا هەبوون و لەم چەندساڵەی دواییدا یان بەبڕینەوە یان بەسووتان لەناوچوون، «كەتەنها دارەكانی هەردوو سایدی رێگای تاسڵوجە- سلێمانی ژمارەیان نزیكەی ٥٠هەزار دار بوو لەناوبران و كران بەپێشانگای ئۆتۆمبێل و جەمەلۆن، بەمەش دیمەنێكی ناشرینی بەدەروازی شار بەخشیوە، ئەوە جگە لەوەی دەروازەی سلێمانی لەڕێگای عەربەتەوە هیچ خزمەتگوزاریی و سیمای جوانكاری پێوە دیارینە

نیگار عومەر   قەزای خانەقین خاوەنی دەیان شوێنەواری مێژوویی كۆنە، كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سەفەوییەكان و عوسمانیەكان، كەخاوەنی زیاد لە 200 شوێنەوار دەبێت، بەڵام بەهۆی نۆژەننەكردنەوەو پشتگوێخستنیان زۆربەیان مەترسی لەناوچوونیان لەسەرە. قەزای خانەقین لەساڵی 1921 لەسەردەمی دەسەڵاتی داگیركاری ئینگلیزەكاندا كراوە بەقەزاو دووەم قەزا بیوە لەسەر ئاستی عێراق، لەسەردەمی عوسمانیەكاندا بەشارەوانی خانەقین ناوبراوە، خانەقین شارێكی كوردستانیەو بەشێكە لەناوچە دابڕاوەكانی سنوری ماددەی 140، هاوسنورە لەگەڵ ئێران و پارێزگاكانی خوارووی عێراق و جگە لەكورد عەرەب و تورماكمان و بەشێكی كەم مەسیحی تێدا نیشتەجێن، شوێنەوارە دێرینەكانی قەزاكە بەرەو لەوناوچوون دەچن و هیچ بەرنامەو پلانێك نیە بۆ پاراستنیان. رژێمی بەعس بەشێك لەشوێنەوارە دێرینەكانی خاپوركردو لەناویبردن، شوێنەوارناسان و مێژووناسان باس لەوەدەكەن كەهەردوو حكومەتی عێراق و هەرێم بەگرنگیان نەزانیوە كار بۆ نۆژەنكردنەوەی شوێنەوارەكان بكەن كەبەشێكن لەمێژووی خانەقین. سەربەست برزۆ، شارەزای شوێنەواری خانەقین بەهاوڵاتی راگەیاند:» قەزای خانەقین خاوەنی چەندین شوێنەواری دێرینە، لەسەردەمی داگیركاری عوسمانیەكاندا چەند شوێنێكی دیار دروستكراوە وەك فەرمانگەی بەریدی خانەقین  و وێستگەی كارەبا كە بۆ یەكەمجار لەخانەقین دروستكراون و هەتاوەكو ئێستاش ماون و هەندێك شوێنەواری دیكە كەدەكەوێتە ئەو سەردەمەوە بەداخەوە لەناوچوون وەك قولەی سەربازییەكان و  ئاسیاوەكان، لەسەردەمی دەسەڵاتی ئینگلیزەكاندا سەرەڕای ئەوەی داگیركەربوون، بەڵام كۆمەڵێ شوێنی گرنگ دروستكراون وەك سێ هۆڵی سینەما، كەنیسەیەك بۆ مەسیحییەكان بەناوی كەنیسەی (بەشارەكە) تائێستا ماون ئەم شوێنەوارانە». وتیشی،» چەندین شوێنەواری دیكە گرنگ هەبوون كەشوێنی دیاربوون وەك گۆڕستانی جولەكەكان، گۆڕستانی پۆڵۆنیەكان كەدەكەوێتە سەردەمی هاتنی هێزی پۆڵۆنیا بۆخانەقین كە بەهۆی تاعونێكەوە 200 سەربازی پۆڵۆنیا لەخانەقین مردن و سەربازێكیان وێنەی ئاڵایەكی پۆڵۆنیا لەسەر تاشەبەردێك  هەڵكۆڵیوەو تائێستاش  شوێنەوارەكەی ماوە لەخانەقیندا». «هەروەها  چەن كوشكێك دروستكرابوو لەسەردەمی عوسمانیەكاندا وەك كۆشكی مەحمود پاشای جاف كە لەقەزای سەعدیە دروستكرابوو ئێستا موڵكی شوێنەواری دیالەیەو تەواو داڕووخاوە، كۆشكی مستەفا پاشای باجەڵان كەئەویش لەناوچووە». هاوكات نیهاد حسێن، شارەزای مێژووی خانەقین لەوبارەیەوە بۆ  هاوڵاتی دواو وتی:» مێژووی دروستكردنی پردی ئەڵوەن دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سەفەوییەكان، سەرچاوە مێژووییەكان باس لەوەدەكەن كەكچی كاربەدەستی ئەوكاتەی سەفەوییەكان دێت بۆ خانەقین و لافاو رێگەنادات بپەڕێتەوە بۆ كەربەلاو نەجەف بۆ زیارەت، دەگەڕێتەوە لەگەڵ باوكی بڕیار لەدروستكردنی پردەكە دەدات، پردەكە پێنج هەزار كرێكار تێیدا كاری كردووەو تائێستاش ماوەتەوە، بەڵام بەداخەوە زۆرێك لەشوێنەوارەكانی دیكەی خانەقین لەناوچوون و خاپوركران لەسەردەمی رژێمی بەعسدا، ئەوەش كەماوە وێرانە بووە». «هۆكاری نۆژەننەكردنەوەی شوێنەوارەكان دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كەئەم شوێنەوارانە موڵكی تاكن و هی حكومەت نین، هەربۆیە خاوەن شوێنەوارەكان بەزۆری دەیفرۆشن و زەویەكەی دەكەن بەبینا، حكومەتیش تائێستا ئامادە نەبووە لێیان بكڕێت و كاریان لەسەربكات». « بوونی شوێنەواری دێرین مێژووی ئەو ناوچەیە دەردەخات كەپێویستە بپارێزرێت و كاری لەسەربكرێت، بەڵام بەداخەوە خانەقین بۆ هەموو شتێك پشتگوێخراوە»، نیهاد حسێن وای وت. سەبارەت بەشوێنەوارەكانی خانەقین، ئەحمەد عەبدولجەبار، بەڕێوەبەری شوێنەواری پارێزگای دیالە بەهاوڵاتی راگەیاند:»خانەقین خاوەنی زیاتر لە 200 شوێنەواری مێژوویی كۆنە كە بۆ سەردەمی عوسمانی و سەفەوی و ئینگلیزو سەردەمی مەلەكی عێراق دەگەڕێتەوە، بەڵام بەهۆی زۆری شوێنەوارەكان و نەبوونی بودجەی پێویست ناتوانین نۆژەنیان بكەینەوە، نۆژەنكردنەوەی ئەو شوێنەوارانە پێویستی بەبودجەیەكی باش هەیە كەدەبێت پارێزگای دیالە هاوكار بێت، بەڵام ئەو بڕە پارەیەمان لەبەردەست نیە». وتیشی، «بوونی ئەو شوێنەوارانە دەلالەتن لەوەی كە لەسەردەمانی كۆندا خەڵكی جیاواز لەخانەقیندا ژیاوە، وەك جولەكەو مەسیحی و پۆڵۆنیەكان و هندییەكان، پاراستنی ئەو شوێنەوارانە تەنها بەئێمە ناكرێت كە لەناونەچن پێویستی بەوە هەیە ئیدارەی شاری خانەقین هاوكاربێت بۆئەوەی لەڕووخان بیانپارێزین». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: « ئێمە بەرنامەمان هەیە چەند شوێنێكی نۆژەن بكەینەوە، لەئێستادا خەریكی نۆژەنكردنەوەی دوو شوێنەواری دێرینین لەناحیەی كەنعان و قەرەتەپە لەپارێزگای دیالە، بەڵام بۆ شوێنەوارەكانی خانەقین  تائێستا بودجەیەكی تایبەتی بۆ دیاری نەكراوەو بەهیواین لەئایندەدا بتوانین كاری لەسەر بكەین». هەروەها سەلام عەبدوڵا، چالاكی مەدەنی لەخانەقین بەهاوڵاتی وت:» هەردوو حكومەتی هەرێم و عێراق ژیانی هاووڵاتیانیان بەلاوە گرنگ نیە جا بگات بەشوێنەواری مێژوویی، وڵاتانی دونیا شوێنەوارەكانیان دەكەن بەسەرچاوەی مێژووی وڵاتەكەیان و شوێنێكی گەشتیاری، بەڵام لێرە لەلایەن مافیاكانەوە دەدزرێت، كەسیش لێیان ناپرسێتەوە». سەلام عەبدوڵا دەڵێت: « شوێنەوارەكانی خانەقین ئاماژەن بۆئەوەی كە شارەكە شوێنی پێكەوەژیان بووە كە دەتوانرێت ئەمە وەك ڕەمزێك بەكاربهێرێت بۆ ئێستا كە بتوانرێت كاری لەسەربكرێت بۆ پێكەوەژیان، بەڵام بەداخەوە تا بتوانن مێژووی شارەكەمان ناشرین دەكەن». وتیشی: «لەسەردەمی رژێمی بەعسدا بەشۆفڵ گۆڕستانی جولەکەكان تێكدراو وێران كرا، زۆر جار هاووڵاتیانیش خۆیان گۆڕەكان هەڵدەدەنەوەو بەدوای ئاڵتون و شتی دیكەدا دەگەڕێن، بەداخەوە حكومەت پارێزگاریان لێناكات و زۆر شتی كۆنی ئەو سەردەمە لەلایەن خەڵكەوە دزرا و فرۆشرا وەك كێلی گۆڕی پۆڵۆنیاكان».

هاوڵاتی     کاریگه‌ریی مه‌رگی ژینا ئه‌مینی ته‌نها له‌سه‌ر رۆژهه‌ڵاتی کوردستان و ئێران نه‌بووه‌و به‌ڵکو له‌ئاستی جیهانیشدا زۆرترین کاردانه‌وه‌ی به‌دوای خۆیدا هێناوه‌، ئه‌و مه‌رگه‌ به‌ئازاره‌، مژده‌ی ئازادیی پێیه‌و به‌بڕوای شاره‌زایانیش دوای شۆڕش و سه‌رهه‌ڵدانه‌کانی به‌هاری عه‌ره‌بی، ئێستا به‌هارێکی دیکه‌ سه‌ریهه‌ڵداوه‌ که‌نه‌ک ته‌نها بۆ ژنان و کچان به‌ڵکو په‌یامی مژده‌به‌خشی بۆ مرۆڤایه‌تیی پێیه‌. نووسه‌ران و رۆشنبیرانی جیهان پێیان وایه‌ مه‌رگی ژینا گه‌وره‌ترین و به‌هێزترین راپه‌ڕینی دژی سته‌مکاریی له‌ئێران لێکه‌وتووه‌ته‌وه‌ که‌دوور نییه‌ زۆربه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌ سته‌مکاره‌کانی وڵاتانی دیکه‌ی ناوچه‌که‌ش بگرێته‌وه‌. ئه‌گه‌رچی ژینا کچه‌ کوردێکی خه‌ڵکی شاری سه‌قز له‌ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان بوو، به‌ڵام چیرۆکی ژینا به‌نووسین (ژینا گیان تۆ نامری ناوت ده‌بێت به‌ ره‌مز) له‌سه‌ر کێلی گۆڕه‌که‌ی ده‌ستیپێکردو به‌دروشمی (ژن، ژیان، ئازادی) هه‌موو سنووره‌کانی جیهانی گرته‌وه‌. کاردانه‌وه‌کان له‌دوای نزیکه‌ی مانگێکیش بۆ مه‌رگی ژینا به‌رده‌وامه‌و ره‌نگه‌ ئاسانترین رێگه‌ش بۆ هاوپشتی و پشتیوانی ئه‌و پرچبڕینانه‌ بێت که‌ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ژنانی ناودارو چالاکوانان و خه‌ڵکانی ئاسایی هه‌موو شوێنه‌کانی جیهانی گرتووه‌ته‌وه‌و له‌هه‌موو ئه‌مانه‌ش گرنگتر ئه‌و راپه‌ڕین و سه‌رهه‌ڵدانانه‌یه‌ که‌دژی ده‌سه‌ڵاتێکی ره‌های ناوچه‌که‌ ده‌گیرێته‌به‌رو ده‌سه‌ڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێرانی له‌تارانه‌وه‌ به‌ره‌و هه‌ڵدێر بردووه‌. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تییه‌کان تائێستاش به‌رده‌وامه‌و دوای 27 رۆژ له‌مه‌رگی ژینا نزیکه‌ی 192 که‌س له‌سه‌رجه‌م ناوچه‌کانی رۆژهه‌ڵاتی کوردستان و ئێران کوژراون، به‌ڵام له‌ رووی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌ هیچ کاتێک و به‌هیچ هۆکارێک ئه‌و هه‌موو سزا تونده‌ به‌سه‌ر به‌رپرسانی باڵاو ناوه‌ندو دامه‌زراوه‌کانی ئێراندا نه‌سه‌پێنراوه‌ که‌ به‌هۆی مه‌رگی ژیناوه‌ دژی ده‌سه‌ڵاتی تاران سه‌پێنراوه‌.   به‌هاری ژینا له‌ترسه‌وه‌ بۆ هیوا ده‌سه‌ڵاتی ئێستای ئێران ئه‌زموونێکی 43 ساڵه‌ی هه‌یه‌ له‌کۆنتڕۆڵ و سه‌رکوتی ناڕه‌زایه‌تییه‌کان به‌تایبه‌ت له‌ڕێگه‌ی سه‌پاندنی هێزی سه‌ربازیی و سزای قورس، بۆیه‌ ره‌نگه‌ له‌وڵاتێکی دیموکراتیک هیچ کاتێک ترس و دڵه‌راوکێ بۆ به‌شداریی له‌خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تیی نه‌بێت، به‌ڵام له‌ده‌وڵه‌تێکى وه‌ک ئێران زۆر جیاوازه‌و مێژووی نزیکی خۆپیشاندانه‌کانی چه‌ند ساڵی رابردوو سه‌لماندویه‌تی ده‌یان که‌س به‌گولـله‌ و چه‌کی جه‌نگی کوژراون و هێزه‌ ئه‌منییه‌کانی ئه‌و وڵاته‌ خه‌ڵکی ناڕازییان به‌کوشتن ترساندووه‌و به‌ به‌رده‌وامیش خۆپیشانده‌ران له‌و هێزانه‌ سڵه‌میونه‌ته‌وه‌و ترسیان لێیان هه‌بووه‌. مه‌رگی ژینا ترسی له‌دڵی ژنان و گه‌نجانی ئه‌و وڵاته‌ کرد به‌توڕه‌یی و پێچه‌وانه‌ی زۆربه‌ی خۆپیشاندانه‌کانی جاران خه‌ڵکی مه‌ده‌نیی رووبه‌ڕووی هێزه‌ ئه‌منییه‌کان ده‌بنه‌وه‌و ژماره‌یه‌کیش له‌هێزه‌کانى سه‌ر به‌ده‌سه‌ڵات کوژران، شاره‌زایانی کۆمه‌ڵناسی ئێران حاشایان له‌و جیاوازییه‌ گه‌وره‌یه‌ نه‌کردووه‌و ئاماژه‌یان به‌وه‌ کردووه‌ خۆپیشانده‌ران بۆ ئه‌وه‌ی بیسه‌لمێنن چه‌ند تووڕه‌ن به‌رامبه‌ر ده‌سه‌ڵات، به‌هه‌موو شێوەیه‌ک هاوکاریی یه‌کتر ده‌که‌ن و ته‌نانەت ژیانیشیان بۆ پاراستنی که‌سانی دیکه‌ ده‌خه‌نه‌ مه‌ترسییه‌وه‌، هه‌رئه‌وه‌ش وایکردووه‌ ژماره‌یه‌کی به‌رچاو له‌هێزه‌ ئه‌منییه‌کان وره‌یان له‌ده‌ستبده‌ن و دوودڵبن له‌وه‌ی هێرش بکه‌نه‌سه‌ر خه‌ڵک. زۆربه‌ی نووسه‌ران و رۆشنبیرانی نزیک له‌ده‌سه‌ڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێران له‌ڕێگه‌ی وتارو نووسینه‌کانیانه‌وه‌ ده‌یانه‌وێت ده‌سه‌ڵاتی وڵاته‌که‌ تێبگه‌یه‌نن ئه‌م خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تییانه‌ی ئێستا به‌هێز بێده‌نگ ناکرێت، به‌ڵکو ته‌نها بۆ ماوه‌یەکی کاتیی کۆنتڕۆڵ ده‌کرێت و دواتر وه‌ک ئاگری بن خۆڵه‌مێش بڵێسه‌ ده‌ستێنێت. خۆپیشانده‌رانی رۆژهه‌ڵاتی کوردستان و ئێران قۆناغی ترسیان ده‌رباز کردووه‌و له‌ئێستادا تووڕه‌ن و زۆربوونی هه‌ستی هاوبه‌ش و پشتیوانیی بۆ ئه‌و خۆپیشانده‌رانه‌ بووه‌ته‌ هیوا، هیوایه‌ک بۆ ئازادی و ژیانێکی باشتر بۆ دانیشتوانی ئه‌و جوگرافیایه‌. ئه‌و ناڕه‌زایه‌تییانه‌ی به‌مه‌رگی ژینا له‌ (16/9/2022) ده‌ستیپێکرد به‌گه‌وره‌ترین کاردانه‌وه‌ی مێژووی 43 ساڵی رابردووی ئێران ناوده‌هێنرێت، بۆیه‌ ژینا بۆنی به‌هاری پێیه‌، بۆنێک بۆ ژیان به‌بێ جیاوازیی ره‌چه‌ڵه‌ک و نه‌ته‌وه‌و جوگرافیا.   خۆپیشاندان و رووخانى ده‌سه‌ڵات له‌ئێران له‌ساڵی 1978 دوای ئه‌وه‌ی خه‌ڵکی له‌سه‌رتاسه‌ری خاکی ئێران و رۆژهه‌ڵاتی کوردستان دژی ده‌سه‌ڵاتی پاشایه‌تی راپه‌ڕین، ده‌رکه‌وت له‌ماوه‌ی ساڵانی 1962 تا 1978 به‌گشتی سێ هه‌زارو 164 که‌س  له‌خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تییه‌کانی سه‌رده‌می پاشایه‌تیدا لەلایه‌ن هێزه‌ ئه‌منییه‌کانی ئه‌وکاته‌وه‌ کوژراون و هه‌ر مه‌رگی ئه‌وان بووه‌ هۆی کۆتایی به‌ ته‌خت و به‌ختی پاشایه‌تیی و رووخانی رژێمی په‌هله‌وی. به‌پێی ئاماره‌کانی ئه‌وکات له‌ماوه‌ی هه‌شت مانگی ساڵی 1978 له‌خۆپیشاندانه‌کانی دژی رژێمی پاشایه‌تی 532 که‌س کوژراون و ته‌نها له‌دوایین مانگی ئه‌و خۆپیشاندانانه‌دا که‌کۆتایی به‌ده‌سه‌ڵاتی محه‌مه‌د ره‌زا په‌هله‌وی هێنرا 179 که‌س کوژران، له‌کاتێکدا له‌خۆپیشاندانه‌کانی ئه‌م دواییانه‌دا له‌ماوه‌ی چه‌ند رۆژێکی که‌مدا 189 خۆپیشانده‌رو خه‌ڵکی مه‌ده‌نی له‌ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان و ئێران کوژران. ده‌وترێت ده‌سه‌ڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێران ته‌نها بۆ ئه‌وه‌ی حاشا له‌کوشتنی ژینا بکات ده‌یان که‌سی کوشتووه‌و دووریش نییه‌ ئه‌و ژماره‌ له‌کوژراوانه‌ زۆر زیاتر بێت. روحه‌ڵڵا خومه‌ینی، دامه‌زرێنی کۆماری ئیسلامی له‌و سه‌رده‌مه‌دا رایگه‌یاند: نزیکه‌ی 60 هه‌زار که‌س له‌خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تی دژی سیستمی پاشایه‌تیی کوژراون، به‌ڵام به‌پێی ئه‌و سه‌رچاوه‌ مێژووییانه‌ی که‌ پشتڕاست کراونه‌ته‌وه‌و عیماده‌دین باقی، مێژوونووسی ئێرانی ئاشکرایکردووه‌ له‌ماوه‌ی 15 ساڵی ناڕه‌زایه‌تییه‌کانی سه‌رتاسه‌ری وڵاته‌که‌ له‌دژی سیستمی پاشایه‌تی ته‌نها ناوی سێ هه‌زارو 164 که‌س وه‌ک کوژراوی ناڕه‌زایه‌تییه‌کان تۆمار کراوه‌، چونکه‌ زۆرترین هه‌وڵدراوه‌ خۆپیشانده‌ران نه‌کوژرێن و سوپای ئه‌وکاتی پاشایه‌تیش پشتگیریی خه‌ڵک و خۆپیشانده‌رانی کردووه‌. ئه‌و ئامارانه‌ی که‌ له‌سه‌رده‌می به‌ده‌سه‌ڵاتگه‌یشتنی یه‌که‌م ساڵی کۆماری ئیسلامی ئێران بڵاوکراونه‌ته‌وه‌ ئاماژه‌ن به‌کوژرانی سه‌دان که‌س و ته‌نها له‌یه‌که‌م مانگی ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌دا به‌گشتی له‌خۆپیشاندان و زیندان و ئه‌ندامانی رژێمی پێشووی پاشایه‌تی 582 که‌س کوژراون. لێبوردنی نێوده‌وڵه‌تی ئاشکرای کردووه‌ که‌ ته‌نها له‌ساڵی 1979 زیاتر له‌دوو هه‌زارو 946 که‌س که‌دژی کۆماری ئیسلامی ئێران بوون له‌لایه‌ن ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌وه‌ کوژراون، واته‌ ئه‌وه‌ی رژێمی پاشایه‌تی له‌ماوه‌ی 15 ساڵدا خۆپیشانده‌رو نه‌یاری کوشتووه‌، کۆماری ئیسلامی له‌یه‌ک ساڵدا له‌و ژماره‌ کوژراوه‌ نزیکبووه‌ته‌وه‌. به‌پێی ئه‌و ئاماره‌ی که‌ به‌رپرسی ئه‌وکاتی لێبوردنی نێوده‌وڵه‌تی بڵاویکردووه‌ته‌وە له‌نێوان ساڵانی 1981 تاساڵی 1985 زیاتر له‌هه‌شت هه‌زار نه‌یاری کۆماری ئیسلامی ئێران به‌شێوازی جیاواز له‌خۆپیشاندانه‌کان و له‌زیندانه‌کان کوژراون و ته‌نانه‌ت ژماره‌یه‌کیشیان له‌وڵاتانی ده‌ره‌وه‌ تیرۆرکراون، ئاشکراشیکردووه‌ که‌زۆربه‌ی قوربانییه‌کان له‌سێداره‌ دراون. له‌یاسای ژماره‌ 27ی ده‌ستوری کۆماری ئیسلامی ئێران هه‌ر جۆره‌ ده‌ربڕینێکی ناڕه‌زایه‌تی و خۆپیشاندان به‌بێ چه‌ک رێگه‌پێدراوه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له‌ماوه‌ی 43 ساڵی رابردووی ناڕه‌زایه‌تییه‌کان له‌و وڵاته‌ به‌دیده‌کرێت پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ ده‌رکه‌وتووه‌.   ژنان پێشه‌نگی خۆپیشاندانه‌کانن ژنان له‌ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان به‌تایبه‌ت له‌شاری سنه‌ ته‌نها 25 رۆژ دوای هاتنه‌سه‌رکاری کۆماری ئیسلامی ئێران له‌ساڵی 1979 دژی باڵاپۆشیی سه‌پێنراوو به‌زۆره‌ملێ وه‌ستانه‌وه‌و خۆپیشاندانیان کردو له‌شاره‌ گه‌وره‌کانی وه‌ک تاران و ته‌برێزیش ژنان و کچان دژی ئه‌و بڕیاره‌ وه‌ستانه‌وه‌. تاساڵی 1980 زیاترین ناڕه‌زایه‌تی و خۆپیشاندان له‌دژی ده‌سه‌ڵاتی نوێی کۆماری ئیسلامی ئێران به‌ڕێوه‌ده‌چێت و له‌وکاته‌دا پارته‌ نه‌یاره‌کان و کۆمۆنیسته‌کان له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌وه‌ تۆمه‌تبار ده‌کرێن به‌ڕێکخستنی ناڕه‌زایه‌تیی و خۆپیشاندانه‌کان. به‌گشتی له‌ماوه‌ی 43 ساڵ ده‌سه‌ڵاتی کۆماری ئیسلامی ئێراندا زیاتر له‌ 59 خۆپیشاندانی سه‌رتاسه‌ریی و به‌رفراوان به‌ڕێوه‌چووه‌ که‌ زۆرینه‌ی ره‌هایان دژی یاساو رێساکانی ده‌سه‌ڵات بۆ به‌رته‌سککردنه‌وه‌ی ئازادییه‌کان و به‌رزبوونه‌وه‌ی هه‌ڵاوسانی ئابووری و گرانیی بووه‌. به‌هۆی ئه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات هیچ ئامارێکی له‌ژماره‌ی کوژراوان و برینداران بڵاونه‌کردووه‌ته‌وه‌ ناتوانرێت به‌دیاریکراوى ژماره‌یه‌کی گشتی له‌قوربانیان بزانرێت، به‌ڵام به‌پێی ئه‌و هه‌واڵ و زانیارییانه‌ی که‌بڵاوکراونه‌ته‌وه‌ له‌هه‌ریه‌که‌ له‌و خۆپیشاندانه‌ که‌هه‌ندێکیان زیاتر له‌مانگێکیان خایاندووه‌، لانیکه‌م 100 بۆ 200 که‌س کوژراون و  له‌هه‌ندێک حاڵه‌تیشدا ژماره‌ی قوربانیان زۆر زیاتربوون.

هێمن مەحموود هەرچەندە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق دوو ساڵ پێش ئێستا بڕیاریدا سوپا بنێرێتە دەروازە سنوورییەكان و تایاسا جێبەجێ‌ بكەن و رێگری‌ لەزیادەڕەوی‌ و گەندەڵی‌ و بەفیڕۆدانی‌ داهاتی‌ گشتی‌ بكەن، بەجۆرێك سوپا رایگەیاند 10 دەروازەی‌ زەمینی‌ و چوار دەروازەی‌ دەریایی لەژێر دەسەڵاتی‌ سوپای‌ عێراقدان و پارێزراون، بەڵام لەئەرزی واقیعدا پێناچێت هیچ یەكێك لەبڕیارەكانی كازمی و رێوشوێنەكانی سوپا جێبەجێكرابێت و هێشتا گەندەڵی و قاچاغچێتی و بەهەدەردانی داهاتی گشتی لەدەروازە سنوورییەكان بوونی هەیەو بەردەوامە.   دەزگای عێراقی داهاتوو كە دەزگایەكە گرنگی بەبواری ئابووری دەدات لە لێكۆڵینەوەیەكدا ئاشكرایكردووە تەنیا لەساڵی ٢٠٢١دا عێراق سێ ترلیۆن دینار بەهۆی گەندەڵییەوە لەدەروازە سنوورییەكان زیانی كردووە.   بەپێی ئەو لێكۆڵینەوەیە لەساڵی ٢٠٢١ حەوت دەوڵەت رایانگەیاندووە كەقەبارەی هەناردەیان بۆ عێراق گەیشتووەتە زیاتر لە ٣٧ ملیار دۆلار، كەچی لەبەرامبەردا حكومەتی عێراق رایگەیاندووە تەواوی قەبارەی هاوردەی عێراق ١٦ ملیار دۆلار بووەو تەنیا حەوت ملیار دۆلار شمەك و كاڵا لەو حەوت دەوڵەتەوە هاوردەكراوە، بەمەش بڕی ٣٠ ملیار دۆلاری هاوردەی ئەو حەوت دەوڵەتە تۆمار نەكراوە، كەدیارە ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی بەبەهای ئەو ٣٠ ملیار دۆلارە كەلوپەل و شمەك هاوردەی عێراق كراون و تۆمارنەكراون و گومرگیان نەگەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی كە ئەگەر بێت و لەڕێگایەكی فەرمی هاتنە ناوەوەیان بۆ بكرایە بەهای گومرگەكەی سێ ترلیۆن دینار دەبوو بۆ حكومەت كەچی تۆمارنەكراوەو بەهەدەر دراوە.   پێگەی بازرگانی عێراق پێگەیەكی گرنگەو لەناوچەیەكی گرنگی ستراتیژییدایە كەمامەڵەی بازرگانی لەگەڵ شەش دەوڵەتی دراوسێدا دەكات كەئەوانیش (ئوردن، كوەیت، سعودیەو توركیاو سوریاو ئێرانە) ئەویش لەڕێگای ٢٢ دەروازەی فەرمی زەمینی و ئاوییەوە ساڵانە پارەیەكی بێشوماری لەڕێگای گومرگەوە دەستدەكەوێت كەچی سەرەڕای ئەوە هێشتا بەهۆی باڵادەستی گرووپە چەكدارییەكانەوە لەدەروازەكاندا عێراق كێشەی دارایی هەیە.   لەدوای ساڵی ٢٠٠٣ ەوە بەهۆی نەمانی بەرهەمی ناوخۆییەوە، عێراق بووەتە بازاڕێك بۆ بەرهەمی هەناردەی وڵاتان و حزب و گرووپە چەكدارییەكانیش لەڕێگایەوە خەریكی بازرگانی و سەرانە سەندن و قاچاغچێتین و داهاتێكی گەورەی ساڵانەیان دەستدەكەوێت. لەنوێترین لێدوانیدا (عەلی عەلاوی) وەزیری دەستلەكاركێشاوەی دارایی عێراق دەڵێت: گەندەڵكاران ساڵانە لەدەروازە سنورییەكان شەش بۆ حەوت ملیار دۆلاریان دەستدەكەوێت ئەویش بەهۆی تۆمارنەكردنی زۆرینەی كەلوپەل و شمەكی هاوردەكراو و باڵادەستی گرووپە چەكدارییەكان و قاچاغچێتییەوە.   بەپێی ئامارە فەرمییەكانیش گەندەڵی و دزیكردن لەدەروازە سنوورییەكان وەهایكردووە كە بەتەنیا لەسەدا ١٠ بۆ ٢٠ی داهاتی ئەو دەروازانە بگەڕێنەوە بۆ خەزێنەی حكومەت و ئیدی ئەوەی دیكەی دەڕواتە گیرفانی میلیشیاكان و حزبەكان و كەسایەتیە سیاسییە دەستڕۆیشتووەكان. ئەمە لەكاتێكدایە ئەم گەندەڵی و دزییە بەجۆرێك دەكرێت كە حكومەت ناتوانێت بەسەریدا زاڵبێت و تووێژێكی سەرمایەداری گەورەی لەوڵاتدا درووستكردووە كە باڵادەستن و هەژمووندارن، شێوازەكەشی لەڕێگای بەرپرس و ئەفسەران و فەرمانبەرانی دەروازە سنوورییەكانەوە ئەنجامدەدرێت كەڕێگە بەهاتنە ناوەوەی خۆراكی بەسەرچوو، شمەك و  كاڵای قەدەغەكراو دەدەن یاخود لەڕێگەی وەرگرتنی بەرتیلەوە چاوپۆشی لەكۆمپانیاكان دەكەن بەئارەزووی خۆیان و بەبێ كوالێتی شمەک و کەلوپەلەكانیان هاوردە بكەن و دەستكاری ئامێرەكانی سۆنەرو یاری بەسیستەمی ژمێریاری دەروازەكان بكەن. ئەمە جگە لەهەبوونی رێگەی تایبەتی گرووپ و میلیشیاكانی سەر بەحزبە دەسەڵاتدارەكان كە لەدەروازە سنوورییەكاندا نیشتەجێن و سەرچاوەیەكی سەرەكی داهاتەكانیان لەو دەروازانەدایە.   بەپێی راپۆرتە حكومییەكان ئەم گرووپانە هێندە باڵادەستن لەماوەكانی رابووردوودا هەرچی ئەفسەرو بەرپرسێكی وەزارەتی ناوخۆ یاخود دەروازە سنوورییەكان گەر رووبەڕوویان بووبێتەوە یاخود رێگەی لەكارەكانیان گرتبێت ئەوا لەكارەكەی دووریانخستووەتەوە یاخود گواستراونەتەوە بۆ شوێنێكی دیكە. هاوكات هەر حزبەو گرووپێكی چەكداری كە لەدەروازە سنوورییەكاندان و هەریەكەو رۆڵ و ئەركێكی جیاوازی هەیە، بەجۆرێك هەندێك لەحزبەكان دەستیان لەقاچاغچێتی نەوتدا  هەیەو هەندێكی تریان لەئێرانەوە ماددەی هۆشبەر دەگوازنەوە، هەندێكی تریان سەرانە لەبازرگانان دەسێنن و هێنانی خۆراك و رێگاكانی دابەشكردنی بۆ خۆیان قۆرخ دەكەن، هەندێكی دیكەشیان رێگای تایبەت بەخۆیان هەیە بۆ هێنان و بردنی شمەك و كاڵاو حكومەت دەسەڵاتی بەسەریاندا نییە. بەپێی ئەو ئامارانەشی كەبڵاوكراونەتەوە لەماوەی ١٢ ساڵدا بەهۆی گەندەڵییەوە عێراق نزیكەی ٤٥٠ ملیار دۆلار زیانیكردووە. دۆخەكە لەو دەروازانە بەجۆرێكە تەنانەت لەهەندێك شوێندا بەئاشكرا بەو بازرگانانە دەڵێن كە كەلوپەل و شمەك دەهێن ئەگەر دەتانەوێت رێگایەكی كورت ببڕن ئەوا بڕۆن بۆ لای میلیشیاكان، یان حزبەكان.   بارودۆخەكە هەر بەتەنیا لەباشوورو ناوەڕاستی عێراق كارەساتبار نییە، بەڵكو لەدەروازە سنوورییەكانی هەرێمی كوردستانیش هاوشێوەی ئەو شوێنانە حزب و كەسانی دەستڕۆیشتوو لەدەروازە سنوورییەكاندا باڵادەستن و بەشێكی زۆری داهاتەكانی ئەو دەروازانە نایەنەوە بۆ خەزێنەی گشتی حكومەتی هەرێم.   هەرێمی كوردستان خاوەنی شەش دەروازەی سەرەكی زەمینییە لەگەڵ ئێران و توركیا و بەرپرسی دابینكردنی لەسەدا ٥٠ی پێداویستییەكانی خەڵكی هەرێمە لەخۆراك و كەلوپەلی بیناسازی و هتد.. كە لەگەڵ ئێران دەروازەكانی (حاجی عومران، پەروێزخان، باشماخ، گەرمك) ئەمەجگە لەچەند دەروازەیەكی بچووكی دیكە (كێلێ، شوشمێ، تەوێڵە، پشتە)، لەگەڵ توركیاش دەروازەی (ئیبراهیم خەلیل) و (سەرزێڕی) كە بەپێی زانیاری بڵاوكراوە قەبارەی بازرگانی ئیبراهیم خەلیل نزیكەی پێنج ملیار دۆلارە لەساڵێكدا.   هەردوو حكومەتی عێراق و هەرێم بەهۆی رادەستنەكردنی داهاتی ئەو دەروازانەو هێنانی كەلوپەلی رێگەپێنەدراو چەندین ساڵە كێشەیان لەنێواندایەو چارەسەرنەكراوە. بەهەدەردانی پارە لەو دەروازانە بڵاوكراونەتەوە  لەسەدا ٧٠ی داهاتی ئەو دەروازانە ناگەڕێنەوە بۆ حكومەتی هەرێم  و دەڕوات بۆ گیرفانی حزبە باڵادەستەكانی هەرێم، هاوكات  نزیكەی ١٣ كۆمپانیاش لەو شوێنانە پارە وەردەگرن كە فەرمی نین و پارەكەیان نایەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حكومەت.   هەرسەبارەت بە گەندەڵی لەدەروازەكانی عێراقدا، مستەفا كازمی بۆ ڕێگەگرتن لەگەندەڵی و بەهەدەردانی داهات دەروازە سنورییەكان بڕیاریداوە لەڕێگەی دەستەی نەزاهەوە سیستەمی ئەلیكترۆنی بۆ كۆنترۆڵكردنی داهاتی دەروازەكان بخاتە بواری جێبەجێكردنەوە.   لەئێستادا ئەوەی ماوەتەوە ئەوەیە تاچەندێك حكومەتی ناوەندی توانای كۆنترۆڵكردنی دەروازە سنوورییەكانی هەیە و باڵادەستی خۆی دەسەلمێنێت چونكە دەستنەگرتن بەسەر دەروازە سنوورییەكاندا بەمانای لاوازی و شكاندنی ئیرادەی دەوڵەت دێت و بەهێزبوونی ڕۆژ لەدوای ڕۆژی میلیشیاو گرووپەچەكدارییەكانی دیكە دێت كە بەداهاتی ئەو دەروازانە چەك و ئەندامی نوێ وەردەگرن و ڕۆڵیان لەبڕیاری سیاسی و یەكلاكردنەوەی كێشەو گرفتەكانی وڵاتدا زیاتر دەبێت.

عه‌مار عه‌زیز، سه‌رکۆ جه‌مال پارێزه‌رێکى زیندانیکراوانى بادینان له‌هه‌ولێر ده‌ستگیرده‌کرێت و  زیندانیکراوانیش بانگه‌وازێک بڵاوده‌که‌نه‌وه‌و ده‌ڵێن: وه‌کو دیلی جه‌نگ مامه‌ڵه‌مان له‌گه‌ڵ ده‌کرێت و هه‌رچی یاساو پره‌نسیپی مافی مرۆڤ هه‌یه‌ پێشێل ده‌کرێت، هاوکات سه‌رۆکی تیمی پارێزه‌رانی ده‌ستگیرکراوانی بادینان رایگه‌یاند: دۆخی زیندانیانی چاکسازی گه‌ورانی هه‌ولێر به‌گشتی خراپه‌و به‌تایبه‌تیش زیندانیانی بادینان، بۆیه‌ گوهدار زێباری په‌یامێکی ئاڕاسته‌ی رای گشتی کردووه‌. له‌کاتێکدا هێشتا بڕیاری ئازادکردنی ژماره‌یه‌ک له‌زیندانیانی بادینان جێبه‌جێ نه‌کراوه‌ که‌ئازادکردنی به‌مه‌رج ده‌یانگرێته‌وه‌، به‌شدار حه‌سه‌ن سه‌رۆکی تیمی پارێزه‌رانی گیراوانی بادینان له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتی راگه‌یاند: «له‌ئێواره‌ی  دووشه‌ممه‌وه‌ (هه‌رێم ره‌فعه‌ت ئه‌ندامى تیمى پارێزه‌رانى ده‌ستگیرکراوانى بادینان) له‌لایه‌ن هێزه‌کانی ئاسایش له‌کاتی گه‌ڕانه‌وه‌ی له‌ڕانیه‌وه‌ بۆ هه‌ولێر ده‌ستگیرکراوه‌و ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه‌ له‌گه‌ڵ چه‌ند پارێزه‌رێکی دیکه‌ سه‌ردانی ئاسایشی گشتی هه‌ولێر ده‌که‌ین بۆ سۆراغکردنی». وتیشی:»له‌گه‌ڵ باوکی هه‌رێم قسه‌م کردووه‌و پێی وتم له‌ رانیه‌ بووه‌و له‌کاتی گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ هه‌ولێر له‌یه‌کێک له‌بازگه‌کانی سه‌ر به‌پارتی ده‌ستگیرکراوه‌و له‌وکاته‌شه‌وه‌ که‌ کاتژمێر سێی پاشنیوه‌ڕۆی 10-10-2022 مۆبایله‌که‌ی داخراوه‌«. هاوکات سه‌باره‌ت به‌دۆخی زیندانیانی بادینان به‌شدار حه‌سه‌ن ده‌ڵێت:»دۆخی زیندانیانی چاکسازی گه‌ورانی هه‌ولێر به‌گشتی خراپه‌و به‌تایبه‌تیش زیندانیانی بادینان، بۆیه‌ گوهدار زێباری په‌یامێکی ئاڕاسته‌ی رای گشتی کردووه‌«. وتیشى:»تائێستا چاوه‌ڕێی دادگای تێهه‌ڵچوونه‌وه‌ین بۆ بڕیاری ئازادکردنی پێنج گیراوی شیلادزێ که‌ ئازادکردنی به‌مه‌رج ده‌یانگرێته‌وه‌، به‌ڵام تائێستا ئازاد نه‌کراون». دادگای که‌تنی ده‌شتی هه‌ولێر له‌ 31ی ئاب 2022 له‌باره‌ی دۆسیه‌ی پێنج سزادراوه‌که‌ی شیلادزێوه‌ بڕیاریدا که‌ ئازادکردنی مه‌رجدار (ئیفراج شه‌رتی) نه‌یانگرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ له‌کاتێکدایه‌ ئه‌گه‌ر بڕیاری ئازادکردنی مه‌رجداریان بۆ ده‌ربکرایه‌و ده‌بوو له‌ 16ی حوزه‌یرانی 2022 ئازاد بکرێن . سزادراوانی شیلادزێ هه‌ریه‌ک له‌ کۆڤان تاریق ، نێچیرڤان به‌دیع ، ئه‌مجه‌د یوسف ، مه‌حمود ناجی و یوسف شه‌ریف ماوه‌ى دوو ساڵه‌ ده‌ستگیرکراون، که‌به‌شێکن له‌ده‌ستگیرکراوانى بادینان. ناجی سه‌عید، باوکى مه‌حمود که‌ یه‌کێکه‌ له‌زیندانیانی شیلادزێ به‌هاوڵاتی وت: «کوڕه‌که‌م  له‌  29/1/2020 له‌گه‌ڵ چوار که‌سی تر له‌سنوری ناحیه‌ی شیلادزێ ده‌ستگیرکراوه‌، تائێستا نازانین له‌سه‌ر چ تۆمه‌تێک کوڕه‌که‌م ده‌ستگیرکراوه‌، بڕیاربوو له‌کۆتایی مانگی ئابی ئه‌مساڵ به‌شێوه‌ی مه‌رجدار (ئیفراج شه‌رتی) ئازاد بکرێن، به‌ڵام به‌پێى زانیارییه‌کانى ئێمه‌ پێش ده‌رچوونی بڕیاره‌که‌ ته‌له‌فون بۆ داواکاری گشتی کراوه‌و پێی وتراوه‌ نابێت ئه‌و که‌سانه‌ ئازاد بکرێن، دوای ئه‌و ته‌له‌فونه‌ هه‌موو شتێک راگیرا «. وتیشی:»کوڕه‌که‌م سزادراوه‌ به‌دوو ساڵ زیندانی له‌ 14/1/2023  حوکمه‌که‌ی ته‌واوده‌بێت، هیچ ده‌سه‌ڵاتێکمان نیه‌ و هیچ شتێکمان پێناکرێت، سه‌ردانی هه‌موو شوێنێکمان کردوه‌ به‌ڵام هیچ سوودێکی نه‌بووه‌، بۆیه‌ بێده‌نگیمان هه‌ڵبژاردووه‌ ته‌نها ده‌ڵێین خوایه‌کی راست و دروست هه‌یه‌و له‌خوا ده‌پاڕێینه‌وه‌ له‌وه‌ زیاتر هیچ شتێکی ترمان پێناکرێت، به‌ته‌واوی له‌هه‌موو که‌سێک و لایه‌نێک بێهیوا بووین و ته‌نها ده‌بێت ئه‌وان بڕیاری ئازادکردنیان ده‌ربکه‌ن، هیچ که‌سێکی تر ناتوانێت کوڕەکه‌م و زیندانیانى تریش ئازاد بکات «.   « هه‌موو دووشه‌مه‌یه‌ک ده‌چینه‌ هه‌ولێر بۆ سه‌ردانی کردنیان، به‌ته‌له‌فونیش قسه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌که‌ین، به‌ڵام ئیتر زیندانه‌ ده‌مانه‌وێت به‌یه‌کجاری ئازاد بکرێن، تا نه‌گه‌ڕێنه‌وه‌ ناومان، ئاسووده‌ و دڵخۆش نابین « ناجی سه‌عید وای وت.  نیعمه‌ت زه‌ینه‌دین، مامی قاره‌مان شوکری که‌ یه‌کێکى تره‌ له‌زیندانیانی شیلادزێ و به‌ حەوت ساڵ زیندانی سزادراوه‌، به‌هاوڵاتی وت: « قاره‌مان شوکری له‌ 27 ی مانگی 1ی 2020 ده‌ستگیرکراوه‌ دوای دوو ساڵ له‌زیندانکردن، له‌دادگاو به‌بێ ئاماده‌بوونی ئێمه‌ سزای حەوت ساڵ زیندانی به‌سه‌ردا سه‌پێنراوه‌، دوای سزادانی به‌حه‌وت ساڵ گواسترایه‌وە بۆ دهۆک، ئه‌وه‌ی جێگای داخ و نیگه‌رانی ئێمه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ نازانن له‌سه‌ر چ بابه‌تێک قاره‌مان سزادراوه‌، ئه‌گه‌ر قاره‌مان شتێکی خراپى کردووه‌ ئه‌ی بۆچی له‌کاتی سزادانی له‌دادگا بانگی ئێمه‌یان نه‌کرد تائێمه‌ش دڵمان ئارام بێت و بڵێین ماده‌م کارێکی خراپی کردووه‌، مافی حکومه‌ت و دادگایه‌ سزای بدات، به‌ڵام نه‌یانهێشت له‌ دادگاییه‌که‌ی ئاماده‌بین «. وتیشی « پێش دوو هه‌فته‌ قسه‌م له‌گه‌ڵ که‌سوکاری زیندانیانی تری شیلادزێ کردووه‌ به‌ڵام ئه‌وان رەتیانکردەوه‌ که‌ به‌منزیکانه‌ هیچ هه‌وڵێک بۆ ئازادکردنیان بده‌ن، به‌پێی بڕیاری دادگا قاره‌مان شوکری 27ی مانگی 1ی 2028 حوکمه‌که‌ی ته‌واو ده‌بێت و ئازاد ده‌بێت». رێڤینک یاسین، ئه‌ندامی گروپی پارێزه‌رانی خۆبه‌خش له‌ که‌یسی زیندانیانی بادینان به‌هاوڵاتی  وت: « ئێمه‌ بڕیاره‌که‌ی دادگای که‌تنی ده‌شتی هه‌ولێرمان ته‌ممیز کرده‌وە تاوه‌ڵامی ته‌ممیز نه‌درێته‌وه‌ بڕیاره‌که‌ ناکه‌وێته‌ بواری جێبه‌جێکردن و چاوه‌ڕێی وەڵامی ته‌ممیزین، هه‌رکاتێک ئه‌وان بڕیاریاندا ئێمه‌ش ده‌ست به‌هه‌نگاوه‌کانی تر ده‌که‌ین». وتیشی «به‌رده‌وام به‌دواداچوون بۆ که‌یسی زیندانیانی شیلادزێ و بادینان ده‌که‌ین، ئه‌وه‌ی له‌ده‌ستمان بێت هه‌وڵده‌ده‌ین به‌زووترین کات که‌یسه‌کانیان یه‌کلایی بکرێته‌وه‌و بگه‌ڕێنه‌وه‌ ناو که‌سوکاری خۆیان». ده‌قی بانگه‌وازه‌که‌ى زیندانیکراوانى بادینان: ״وه‌کو دیلی جه‌نگ مامه‌ڵه‌مان له‌گه‌ڵ ده‌کرێت، هه‌رچی یاساو پره‌نسیپی مافی مرۆڤ هه‌یه‌ پێشێل ده‌کرێت״بانگه‌وازێک له‌زیندانیانی بادینانه‌وه‌ بۆ به‌ڕێزان/ بۆ رای گشتی و نوێنه‌رانی وڵاتان له‌هه‌رێم یوئێن، ده‌سته‌ی سه‌ربه‌خوی مافی مرۆڤ لیژنه‌ی مافی مرۆڤ له‌په‌رله‌مانی کوردستان رێکخراوه‌کانی پاراستنی مافی مرۆڤ و رۆژنامه‌نووسان   به‌رده‌وامی سزادانمان هێشتا ئیراده‌و مۆڕاڵمان به‌رزه‌، بووینه‌ هاواری نادادی و له‌ژێر سته‌می سته‌مکاردا هه‌ر رۆژه‌و ئازارو خه‌مێک کوده‌که‌ینه‌وه‌و وه‌کو سزادراوانی بادینان که‌ له‌چاکسازی گه‌ورانی هه‌ولێر زیندانی کراوین لێره‌ وه‌کو دیلی جه‌نگ مامه‌ڵه‌مان له‌گه‌ڵ ده‌کرێت، به‌رامبه‌ر به‌داواکردنی هه‌ر مافێک پێمان ده‌ڵێن تۆ له‌زیندان دایت خۆ له‌فندق نیت!!.  ئه‌و پێشێلکاریه‌ی به‌رامبه‌رمان ده‌کرێت روونده‌که‌ینه‌وه‌:- ١-پێش چه‌ند رۆژێک یه‌کێک له‌هاوڕێکانمان به‌ناوی “یوسف شه‌ریف” له‌پێش چاومان له‌لایه‌ن که‌سێکی عه‌سکه‌ری پۆستاڵ له‌پێ سوکایه‌تی پێکراو بۆ ماوه‌ی سه‌عاتێک که‌له‌پچه‌کراو چه‌ندین قسه‌ی ناشرین و جنێوی پێدا. ٢- گوهدار زێباری که‌ رێککه‌وتی ٢٩-٨ له‌لایه‌ن لیژنه‌یه‌کی نه‌ناسراوه‌وه‌ بانگکرا داوای پێناسه‌ی لێکردن، به‌ڵام خۆیان پێ نه‌ناساندن له‌ژوورێکی ته‌نگ و نیمچه‌ تاریک زۆر سوکایه‌تییان پێکرد، له‌سه‌ر قسه‌و هه‌ڵوێسته‌کانی و په‌یوه‌ندیکردنی به‌ڕۆژنامه‌نووسانه‌وه‌ و نووسینی گوتارو په‌یام که‌ تاکه‌ڕێگان به‌هۆیانه‌وه‌ گوزارشت له‌حاڵی خۆیان بکه‌ن بۆ ماوه‌ی “٣٠” رۆژ  له‌ژووری تاکه‌که‌سیان کرد. ٣- دوای ته‌واوبوونی ماوه‌ی سزاکه‌ی گوهدارو هاوڕێکانی له‌ژووری تاکه‌که‌سی دووباره‌ سزادران و فڕێیان داوه‌ته‌ هۆڵێکی دوورو ته‌نگ و دابڕاو له‌هاوڕێکانی و تائێستا نازانن له‌سه‌رچی دووباره‌ سزادراوه‌و ناشزانین ماوه‌ی سزاکه‌ی چه‌نده‌. ٤-گوێ نه‌گرتن له‌داواو فشاره‌کانی “یوئێن” که‌ له‌ (٢٢-٨) نوێنه‌ری نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان له‌ژووری تاکه‌که‌سی چوونه‌ لای سزادراوان و به‌ڵێنی پێدان داوا له‌به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی چاکسازی بکات گوهدار ده‌ربهێنن و بیگه‌رێنێته‌وه‌ بۆ لای هاوڕێکانی، به‌ڵام نه‌ک ته‌نیا گوێیان پێنه‌دا به‌ڵکو سزای زیاتریشیان دا. ٥- به‌کارهێنانی یاسا له‌دژمان و گه‌ڕان به‌دوای بیانوی نالۆژیکی بۆ تومه‌تبارکردنمان به‌مادده‌ی یاسایی دیکه‌ به‌نموونه‌ کردنه‌وه‌ی که‌یسێکی دیکه‌ له‌سه‌ر ئێمه‌و هاوڕێکانمان. ٦- دانانی که‌سانی ئه‌منی له‌به‌شه‌ هه‌ستیاره‌کان، چاودێریکردن، ریکۆردکردنی په‌یوه‌ندییه‌ تەله‌فۆنیه‌کانمان، سیخوڕیکردن به‌سه‌ر ئێمه‌وه‌و سوڕانه‌وه‌ به‌ده‌وری هاوڕێکانمان جێگای گومان و مه‌ترسی ئێمه‌یه‌. ٧- ناڕاستگۆیێ به‌ڵێن و قسه‌کانی ئه‌م چاکسازییه‌ به‌رامبه‌ر به‌زیندانیان به‌گشتی و ئێمه‌ به‌تایبه‌تی گه‌وره‌ترین کێشه‌ی زیندانیانه‌و به‌ده‌گمه‌ن قسه‌ی راست و قسه‌ی کردار ده‌بینی. ٨- رێگریکردن له‌پارێزه‌ره‌کانمان و لیژنه‌کانی مافی مروڤ و به‌ربه‌ست دروستکردن به‌رامبه‌ر ئازادبوونی به‌مه‌رج و هاتنه‌ ژووره‌وه‌ی کتێب و به‌شداریکردنمان له‌خول و سیمینار که‌ له‌مافه‌ هه‌ره‌ سه‌ره‌تاییه‌کانی ئێمه‌ن. ٩- تێکه‌ڵکردن و پێوه‌ نووساندنی سێ وه‌زاره‌ت به‌جه‌سته‌ی ئه‌م چاکسازییه‌وه‌ بووه‌ته‌ هۆی هه‌ڵنه‌گرتنی به‌رپرسیاره‌تی و سه‌ری له‌زیندانییه‌کان شێواندووه‌. زیندانی گوهدار زێباری به‌نوێنه‌رایه‌تی زیندانیانی بادینان له‌چاکسازی گه‌ورانی هه‌ولێر. ١١ی ئوکتۆبه‌ری ٢٠٢٢  

هاوڵاتی سەرباری گرفتی پێكنەهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی عێراق لەدوای ساڵێك لەهەڵبژاردن، گرفتێكی سەرەكی كە لەئێستادا بۆ عێراقییەكان لەئارادایە نەبوونی بودجەیە لەئەمساڵداو پەسەندنەكردنیەتی لەلایەن پەرلەمانەوە كە ئەمەش بەبڕوای شارەزایانی بواری ئابووری دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی قەرزی ناوخۆیی و قەرزی دەرەكی، ئەویش بەهۆكاری ئەو فشارانەی ساڵی داهاتوو لەسەر بوودجەی ٢٠٢٣ درووستدەبێت. دابەزینی چاوەڕوانكراوی نرخی نەوت و بەرزكردنەوەی نرخی سوود لەلایەن وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكییەوە وادەكات عێراق سوود لەو داهاتە نەوتییە نەبینێت كە بەهۆی بەرزی نرخی نەوتەوە لەهاوینی ٢٠٢٢ بەدەستیهێناوە. بەگوێرەی راپۆرتە ئابوورییەكانی وەزارەتی دارایی و ئابووریش چاوەڕواندەكرێت بەكۆتایی هاتنی ئەمساڵ خەرجی فیعلی دەوڵەتی عێراق نزیكەی ١٢٩ ترلیۆن دۆلار بێت، لەساڵی ٢٠٢٣ش بەهۆی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان (لەماوەی دوو ساڵدا دوو ملیۆن كەس)و ناردنی پارە بۆ هەرێم و ئەو خەرجییانەی لەیاسای پاراستنی خۆراكدا دەكرێت، چاوەڕواندەكرێت خەرجی نزیك بێتەوە لە ١٥٠ ترلیۆن دینار. وەنەبێت نەبوونی پرۆژەیاسای بودجە هەر تەنیا زیانی بۆ هاووڵاتیانی عێراقی هەبێت، بەڵكو بەهۆی ئەوەی كە لەسەدا ٩٠ زیاتری داهاتی عێراق پشت بەداهاتی نەوت دەبەستێت و دەبوو ئێستا لەگەڵ بەرزی نرخی نەوتدا عێراقییەكان سوودیان لەزیادەی ئەو نرخە وەربگرتایە، كەچی بەپێچەوانەوە سەرەڕای داهاتێكی زۆری نەوت لەم چەند مانگەی رابردوودا كەچی نەتوانراوە سوود لەزیادەی نەوت ببینرێت. عێراق لەمانگەكانی (ئازار، نیسان، ئایار) بری ٣٣ ملیار دۆلاری لەنەوت دەستكەوتووە، كەئەمەش بەبەراورد بەو ماوەیە لەساڵی رابردوو بڕی ١٧ ملیارو ٢٥٠ ملیۆن دۆلاری زیادە، ئەمەش بەپێی داتاكانی خودی وەزارەتی نەوت، كەچی ئەم داهاتە بێشومارە واینەكردووە ئابوورییە لاوازەكەی عێراق ببوژێنێتەوە، چونكە هیچ حكومەتێكی نییە دەسەڵاتی تێپەڕاندنی بوودجەی هەبێت و ئەوەی هەیە حكومەتی كاربەڕێكەرەو دەسەڵاتی تەواوی خەرجكردنی نیە. داهاتی گشتی عێراق بەدابەزینی نرخی نەوت تائاستی ٤٥ دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك كە بودجەكەی بۆ ساڵێك بەداهاتە نانەوتییەكانی ترەوە دەگاتە ٩٠ ترلیۆن دینار هیچ مەترسییەك دروست ناكات، چونكە خەرجی دەوڵەت تائەو ئاستەیە، بەڵام لەخوار ئەوەوە زیان لەبودجە دەدات و دەبێت بەقەرز پڕبكرێتەوە. هەموو ئەمانەش لەكاتێكدایە داهاتی نەوت لەمانگی رابردوودا زیاتر لە هەشت ملیار دۆلار بووەو بەپێی تازەترین لێدوانی بانكی ناوەندی عێراقیش یەدەگی نەختینەیی عێراق بۆ ٨٧ ملیار دۆلار بەرزبووەتەوە بەئاماژەدان بەوەی هەموو خەرجیەكی كۆنترۆڵنەكراوی حكومەت بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ كاریگەری لەسەر یەدەگەكە دەبێت و كەمیدەكاتەوە، بەپێی وتەی مستەفا كازمی سەرۆكوەزیرانیش چاوەڕوان دەكرێت تاكۆتایی ئەمساڵ بگاتە ١٠٠ ملیار دۆلار. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا سەرەڕای گەورەیی و زەبەلاحی بوودجەكەی، كەچی بەشێكی ئەو پارانە بەهەدەردەرێت و بەشێكی زۆریشی بۆ موچەی فەرمانبەران تەرخاندەكرێت كە لەدوای ساڵی ٢٠٠٤ەوە تاساڵی ٢٠١٩ بەڕێژەی لەسەدا ٤٠٠ زیادیكردووە، بەجۆرێك سێ ملیۆن و ٣٠٠ هەزار كەس فەرمانبەرن، هاوكات بەشێكی بودجەكە بۆ بواری سەربازی و دابینكردنی خۆراكی مانگانەی هاووڵاتیان دابیندەكرێت كە بەپێی تازەترین ئاماریش ٤٠ ملیۆن و ٣٦٠ هەزار هاووڵاتی لەخۆراكی مانگانە سوود وەردەگرن، بەپێی وتەی وەزارەتی بازرگانی زیاتر لەپێنج ملیۆن كەس لەو ژمارەیە بەنایاسایی وەریدەگرن ئەویش بەهۆی بەرزی موچەكانیانەوە.

هەژار ئەنوەر  لە پارێزگای هەولێر 70 پرۆژەی وەبەرهێنان مۆڵەتیان هەڵوەشاوەتەوە، پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون لەلایەن وەزارەتی شارەوانی و دەستەی وەبەرهێنان ڕەزامەندییان پێدەدرێت، پێویستە پڕۆژەكان لە10% كارەكانی جێبەجێ بكات ئینجا كڕین و فرۆشتن بكات، پڕۆژە هەیە مۆڵەتی وەرگرتووە لەماوەی (2) ساڵ و نیو تەواوی بكات، كەچی ساڵێك تێپەڕیوە هێشتا بناغەی دانەنراوە، پڕۆژە هەیە هێشتا دەستی بەكارەكانی نەكردووە لە نهۆمی سێ‌ و چوار شوقەی فرۆشتووە، بەو هۆیەوە دەیان ملیۆن دۆلار زیان بە كڕیارانی یەكە نیشتەجێبوەكان كەوتووە، كابینەی نۆیەم لەسەرەتاوە بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە كەس بۆی نییە دەستوەردان بكات لە كەرتی وەبەرهێنان، بەڵام بەشێكی پرۆژەكان بەهۆی دەستوەردانی شەخسی و حزبەوە گرفتیان بۆ دروست دەكرێت و راگیراون. لە ماوەی 16 ساڵدا كۆی قەبارەی وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە زیاتر لە 66 ملیار دۆلار، و لە ماوەی سێ ساڵدا مۆڵەتی وەبەرهێنان بە 201 پڕۆژە بە سەرمایەی 11 ملیار و 562 ملیۆن دۆلار دراوە، بەشێكی زۆری وەبەرهێنان لە بورای دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبووندایە. پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون زۆرێكیان بەهۆی قەیرانی داراییەوە بۆ ماوەیەك لەكارەكانیان وەستان و بەشێكیشیان سەرمایەدارەكانیان مایەپوچ بوون، جگە لەمەش ژمارەیەك بەرپرسی باڵا دەستیان خستوتەرنێو وەبەرهێنانی خانووبەرە و چەندین كێشەو گرفتیان بۆ وەبەرهێنەری دیكە دروستكرد. پڕۆژەی نیشتەجێبوونی هەنگ ستی لە شاری هەولێر ماوەی (12) ساڵە كارەكانی تەواو نەكراوەو چەندین جاریش بەشداربووانی پڕۆژەكە سەردانی دەستەی وەبەرهێنانیان كردووەو لەبەردەم دەستەكەش گردبوونەوەی ناڕەزاییان ئەنجامداوە، بەڵام بێسوود بووە. بایز مەولود ئەنجومەنی بەشداربووانی پڕۆژەی نیشتەجێبوونی هەنگ ستی بە هاوڵاتی ڕاگەیاند:» زۆرینەی بەشداربووانی پڕۆژەكە قستەكانیان داوە بەكۆمپانیاكە، بەڵام بەبیانووی شەڕی تیرۆریستانی داعش و قەیرانی دارایی ماوەی (11) ساڵە دانمان بەخۆمان گرتووە، كە چەندین كێشەی خێزانی و كۆمەڵایەتی بۆ دروستكردووین، لەكاتێكدا لە 90% كێشەو گرفتەكانمان خستۆتەبەردەم دەستەی وەبەرهێنان، بەڵام بێسوود بووە». سەردار ئاكرەیی خاوەنی پڕۆژەی نیشتەجێبوونی هەنگ ستی بەهاوڵاتی ڕایگەیاند:» بەشداربووان مافی خۆیانەو منیش لە ساڵی 2011 لە 50% ی پڕۆژەكەم تەواو كردووەو لەو كاتەوە ڕایانگرتووە و ئێستاش سەرجەم رێكارە یاساییەكان تەواوكراوە و داوا لە سەرۆكی حكومەت دەكەم ڕێگەمان پێبدات دەستبەكارەكانمان بكەینەوەو پڕۆژەكە تەواوبكەم». وتیشی: «لە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران نوسراوێك هاتووە گوایە دەبێ ئەم پڕۆژەیە بدرێتە وەبەرهێنەرێكی تر، من تێناگەم لەسەر چ بنەمایەك پڕۆژەكەی من دەدرێتە یەكێكی تر، نیوەی كارەكانم كردووە ، رۆژانە سەردانی دەستەی وەبەرهێنان دەكەم و چارەسەری گرفتەكانم ناكەن«. لەساڵی 2019 ئەنجومەنی باڵای وەبەرهێنان بڕیاریدا كە خیتاب زەمانی ئامادە بكات و دەست بەكارەكانی بكاتەوە، ئێستا سەرجەمی رێكارەكان تەواو كراوە، سەردار ئاكرایی دەڵێت: «بەداخەوە خەڵكانێك لە نوسیگەی سەرۆكی حكومەت بەهەڵە پەیامەكان و نووسراوەكانی من دەگەیەنێتە سەرۆكی حكومەت». هاوكات رابەر وەرتی خاوەنی یەكێك لە كۆمپانیاكانی خانووبەرە، بە هاوڵاتی وت:» ساڵێك تێپەڕدەبێت بەسەر گرێبەستی كڕینی شوقەكانی ڤارپارك، بەڵام تاوەكو ئێستا هیچ شوقەیەك لەم پڕۆژەیە دروست نەكراوە، زیاتر لە هەزار و (400) كەس شوقەیان كڕیوە، هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان ئاگاداری كێشەو گرفتەكانی ئەم پڕۆژەیەن و خاوەن كۆمپانیاكەش لە هەولێرە و زۆر بەئازادی دەسوڕێتەوە. پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون لەلایەن وەزارەتی شارەوانی و دەستەی وەبەرهێنان ڕەزامەندییان پێدەدرێت، پێویستە پڕۆژەكان لە10% كارەكانی جێبەجێ بكات ئینجا كڕین و فرۆشتن بكات تاوەكو تواناداراییەكانی وەبەرهێنەر بسەلمێندرێت، بەڵام بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست هاوڵاتی كەوتووە، پڕۆژە هەیە هێشتا دەستی بەكارەكانی نەكردووە لە نهۆمی سێ‌ و چوار شوقەی فرۆشتووە، ئێستا جۆرێك بەنەمانی متمانە لەنێوان هاوڵاتیان و خاوەن پڕۆژەكان و كۆمپانیاكانی خانووبەرە دروست بووە. لە ماوەی سێ ساڵدا مۆڵەتی وەبەرهێنان بە 201 پڕۆژە بە سەرمایەی 11 ملیار و 562 ملیۆن دۆلار دراوە، بەگوێرەی زانیارییەكانیش، لە ماوەی نزیكەی 16 ساڵدا كۆی قەبارەی وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە زیاتر لە 66 ملیار دۆلار. سەردار ئازاد یەكێكی ترە لە خاوەن كۆمپانیاكانی خانووبەرە لەوبارەیەوە بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت : «قوربانی سەرەكی پڕۆژەكان هاوڵاتیانن بۆیە پێویستە قەرەبوو بكرێنەوە و حكومەتی هەرێمیش ئەم كێشەو گرفتانە چارەسەر بكات، چونكە بەهۆی نەمانی متمانەوە پرۆسەی وەبەرهێنان بەرەو شكستێكی گەورە دەڕوات. وتیشی : «بەدەیان ملیۆن دۆلار زیان بەر خاوەن كۆمپانیاكانی خانووبەرە و هاوڵاتیان كەوتووە، ئەمەش لەكاتێكدایە ئەم كابینەیەی حكومەت لەسەرەتاوە بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە كەس بۆی نییە دەستوەردان بكات لە كەرتی وەبەرهێنان، بەڵام ئێستا ئەم دەستوەردانە هەیەوە پێویستە حكومەت بەزووترین كات تەداخول بكات.» ئەو خاوەن كۆمپانیاییەی خانووبەرە باسلەوەدەكات:»زۆرێنەی پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون چاودێریان بەسەرەوە نییە، پڕۆژە هەیە مۆڵەتی وەرگرتووە كە لەماوەی (2) ساڵ و نیو تەواوی بكات، كەچی ئێستا ساڵێك تێپەڕیوە هێشتا بناغەی دانەنراوە. لە شەش مانگی یەكەمی ساڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان مۆڵەتی بە 35 پڕۆژەی جۆراوجۆر داوە بە سەرمایەی 330 ملیۆن 696 هەزار و265  دۆلار.  سامان عارەب بەڕێوەبەری گشتی دەستەی وەبەرهێنانی هەولێر بە هاوڵاتی ڕاگەیاند:» بەهۆی كەمتەرخەمی و جێبەجێنەكردنی پڕۆژەكان تاوەكو ئێستا 70 پڕۆژە مۆڵەتی هەڵوەشاوەتەوەو پڕۆژەكانی دەشتی بەهەشت و ئەڵمانی و كۆیە ستی ڕاگیراون، بەپێی یاسای مۆڵەتت لە وەبەرهێنەرێك وەرگرتەوە بلاك لیست دەكرێت، ئەو وەبەرهێنەرە مافی پێدانەوەی ئەو پڕۆژەی نییە لە رووی یاساییەوە و هەموو ئەو زەرەر و زیانانەی لە پڕۆژەكە و لە هاووڵاتی كەتووە وەبەهێنەر بەرپرسیارێتی هەڵدەگرێت. بۆیە پێشنیاری وەبەرهێنەری ترمان كردووە تاوەكو پڕۆژەكان دەست پێبكەنەوە و بەوردی دیراسەی كارەكانیان كراوە. دلێر حسێن ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر بەهاوڵاتی راگەیاند: « كە لەهەرێمی كوردستان لەڕووی وەبەرهێنان لە نیشتەجێبوون لەسەرەتای گەشەی وەبەرهێنان بەتایبەت هەولێر بە قۆناغێكی مەترسیدار و خراپ تێپەڕیوە لە ساڵانی ڕابردوودا، بەداخەوە هۆكاری سەرەكی خراپ ئیدارەدانی ئەو كەرتە بووە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان،  هەم لەڕووی یاسایی، وەهەم لەڕووی چاودێری كەئەمەش وایكردووە خەڵكانێكی زۆر زەرە مەندبن .  «ئەوەی قازانجی كردووە تەنها وەبەرهێن بووە، كە زەوی لەلایەن حكومەتەوە بۆی دابینكراوەو بەپارەی خەڵكیش پرۆژەكانی دروستكردوە، سەڕەڕای ئەمانەش لە كۆمەڵێ پڕۆژە پارە لەخەڵك وەرگیراوە، بەڵام پرۆژەكان تەواو نەكراون و بەنیوەناچڵی بەجێهێڵراوە، لە نمونەی دەشتی بەهەشت و فلۆریاستی و چەندان پرۆژەی تر، لەهەندێ پڕۆژەش پارە لەخەڵك وەرگیراوە كە پرۆژەكە ئەصڵەن هەر بوونی نیە، بۆیە بەدڵنیاییەوە خەڵكێكی زۆر زەرەمەندبووە ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی حكومەت چاودێر نەبووە بەسەر پڕۆژەكان و فەوزاییەكی زۆر لەو بوارەدا هەیە، هۆكاری بنەڕەتیش تەداخولی شەخسی و حیزبیە بەسەر پرۆژەكان لەبەرامبەردا حكومەت لەو بوارە زۆر لاواز و بێ دەسەڵات بووە». سەبارەت بە وەررتنەوەی مافی خەڵك و چ جۆرە دڵنیاییەك بدرێتە هاوڵاتیان تاوەكو بتوانن یەكەی نیشتەجێبوون بكڕن، دلێر حسێن دەڵێت: «بەداخەوە لەڕابردوو بەشی زۆری گرێبەستەكان لەنێوان كۆمپانیا و هاوڵاتی كراون و هەندێ كۆمپانیا لە ئێستادا خاوەنداریەتیان دیارنیە یاخود هەر وجودیان نەماوە و  وەبەرهێنەكەی ڕایكردووە لە ووڵات نەماوە، بۆیە ئاستەمە بتوانرێ مافی ئەوخەڵكانە وەربگیرێتەوەو پێموانیە حكومەتیش ئەو بەرپرسیارێتییە هەڵبگرێت، چونكە خانوو یان شوقە هەیە بە زیاتر لەكەسێك فرۆشراوە یاخود شوقە هەیە فرۆشراوە ئەصلەن هەر وجودی نیە بۆیە ئیجرائاتكردن لەو كەیسە ئاڵۆز و قورسە هۆكاری سەرەكی وەبەرهێنانە كە كەمتەرخەمە،  چونكە ناكرێ مۆڵەت بەو جۆرە پڕۆژانە بدرێت  لە كاتێكدا توانای  چاودێری و ئیجرائات كردنیان نەبێت لە ڕووی كوالێتی و پاراستنی مافی هاوڵاتیان و ئاگاداری لە شێوازی گرێبەستەكان و خاوەنداریەتی». لە هەرێمی كوردستاندا ‏‏12 هەزار‌ و670 یەكەی ‏‏نیشتەجێبوون كە ساڵانێكی زۆرە تەواو نەكراون، ‏‏بووەتە كێشە ‏بۆ ئەو كەسانەی گرێبەستی كڕینی ئەو ‏یەكانەیان ‏‏كردووە و پارەیەكی زۆریشیان داوە.

هاوڵاتی ئەگەرچی كۆماری ئیسلامی ئێران لەناوخۆیدا بەسەر دوو باڵی محافزكاران (كۆنەپارێز) و (ریفۆرمخوازان)دا دابەشبووە و زۆرجار ئەم دوو باڵە بەتوندی رووبەڕووی یەكتر دەبنەوە بەڵام هیچ كامێكیان ناكۆك نین لەسەر سیستمی سیاسی كۆماری ئیسلامی و دەسەڵاتی ویلایەتی فەقێ لەئێران، بەڵام ئۆپۆزسیۆنی حەقیقی سیستمی كۆماری ئیسلامی شەش لایەنی سەرەكین كە بەسەر 16 پارت و حزبی جیادا دابەشبوون، كەدیارترینیان حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانن. زۆربەی پارتە كوردییەكانی رۆژهەڵات پەیوەندییەكی توندییان لەگەڵ پارتە نەیارەكانی ئێران نییە، بەڵام لەناوخۆیاندا ناوەندێكی هاوكارییان بەناوی (ناوەندی هاوكاریی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان دامەزراندووە). ریفۆرمخوازان خۆیان بە رەخنەگرو ئۆپۆزسیۆنی دەسەڵاتی محافزكاران دەزانن و وەك رەوتێكی چاكسازیی ناو كۆماری ئیسلامی ناویان دەهێنرێت بەڵام لەپۆلێنبەندییەكاندا وەك ئۆپۆزسیۆن پێناسە ناكرێن. بەگشتی لەئێستادا 17 حزبی سەر بەڕیفۆرمخوازان و محافزكاران لەئێران هەیە كەزۆربەیان لەچوارچێوەی بنەمای فكری كۆماری ئیسلامیدا دامەزراون و چالاكییان هەیە. لەساڵی 1979و دوای رووخانی سیستمی پاشایەتی لەئێران دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی 43 ساڵە كۆی دەسەڵاتەكانی ئەو وڵاتەی بەدەستەوە گرتووەو لەو ساتەشەوە دەیان هێزو گروپ و لایەنی سیاسیی كە رەنگە ژمارەیان لە 100 تێپەڕ بكات لەدەرەوەو ناوخۆی ئەو وڵاتە خۆیان بەئۆپۆزسیۆنی حەقیقی كۆماری ئیسلامی ئێران لەقەڵەم دەدەن. لەو ژمارەیە كە خۆیان بە ئۆپۆزسیۆنی ئێران دەزانن، تەنها هێزە كوردییەكان و (موجاهیدینی خەڵقی ئێران) و چەند پارتێكی كۆمۆنیست توانیویانە لە گۆڕەپانی ململانێكان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران بونی خۆیان بسەلمێنن كە دەسەڵاتی ئەو وڵاتەش بە توندترین شێوە لە ساڵانی 1979 تا ساڵی 1988 روبەڕووییان بوەتەوە و لە ماوەی تەنها نۆ ساڵدا نزیكەی چوار هەزار كەسی لە ئەندامان و لایەنگرانی ئەو پارتانەی ئۆپۆزسیۆنی لە زیندانەكان گولـلەباران كرد و ژمارەیەكی بەرچاویشی لە سێدار دا. ئۆپۆزسیۆنی پرژوبڵاوی ئێران شەش لایەنی ئۆپۆزسیۆنی سەرەكیی لەدژی ئێران هەیە كە بەسەر 16 پارت و حزبی جیادا دابەشبوون. یەكێك لەوانە بریتیە لە (ئەنجومەنی پاشایەتی ئێران) كە كار بۆ گەڕانەوەی سیستمی پاشایەتیی دەكات و زیاتر لەچوار حزب لەو چوارچێوەیەدا خۆیان ناساندوەو كارو چالاكییەكانیان رێكدەخەن. یەكێكی تر لەو ئۆپۆزسیۆنانە،  (حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران)ە كەدوای 16 ساڵ دابەشبوونی بەسەر دوو باڵدا یەكیانگرتەوەو ئێستا لەژێر ناوی یەك حزبدا خۆیان رێكخستووەتەوە،  كۆمەڵە كە لەئێستا بەسێ پارتی جیاواز كاردەكەن پێكدێن لە (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان، كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستان، رێكخراوی كوردستانی حزبی كۆمۆنیستی ئێران)، (موجاهیدنی خەلقی ئێران) كە پێشتر بەشێك لەسەركردەكانی لەناو دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێراندا كاربەدەستبوون و ئێرانیش وەك (مونافیق) ناویان دەهنێت، (رێكخراوی هەنگاو بۆ ئازادیی چینی كرێكار) و پارتی ژیانی ئازادی كوردستان (پەژاك). لەسەرجەم ئەو شەش لایەنەدا، كۆمەڵەو دیموكرات و پەژاك و  موجاهیدینی خەلق لەئێستادا زۆرترین چالاكییان لەدژی كۆماری ئیسلامی ئێران هەیە. هەموو ئەم پارتانە لەئێستادا چالاكیە سیاسییەكانیان لەدەرەوەی خاكی ئێران و هەندێكیشیان ناوبەناو چالاكیی سەربازیی لەناو خاكی وڵاتەكەدا دژی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران ئەنجامدەدەن. زۆربەی پارتە كوردییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان پەیوەندییەكی توندوتۆڵیان لەگەڵ پارتە نەیارەكانی ئێران نییە، بەڵام لەناوخۆیاندا ناوەندێكی هاوكارییان بە ناوی (ناوەندی هاوكاریی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان دامەزراندوە). حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان ساڵی (1985) دوای فشارەكانی سوپای پاسداران و دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران هێزەكانی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان بەتەواوەتی لەرۆژهەڵاتی كوردستان دابڕان و روویان لەناوچەكانی (سەفرە، زەرون، گەڵاڵە، مەعلومەو چەند ناوچەیەكی دیكە)ی باشوری كوردستان كردو دوای ساڵانێك مانەوە لەو شوێنانە و دوای راپەڕینی ساڵی (1991)ی باشور، هێزەكانی سەر بەحزبی دیموكراتی كوردستان و كۆمەڵەو خەباتی ئیسلامی بە تەواوەتی لەچەند بارەگا و ئۆردوگایەك لەكۆیە و زڕگوێز جێگیركران. پارتی ئازادی كوردستان (پاك) كە مێژوو كارەكانیان بە حزب و پارتەكانی دیكەی رۆژهەڵات بەراورد ناكرێت و لە سنوری شێراو لەهەولێر جێگیربوون. هەردوو لایەنی (حزبی دیموكراتی كوردستان و حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران) و  كۆمەڵە بەدوو لایەنی (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستان و كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) و (سازمانی خەباتی كوردستانی ئێران) لەبەیاننامەیەكدا ساڵی (2018) پێكهێنانی ناوەندێكی هاوبەشیان بەناوی (ناوەندی هاوكاریی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان) راگەیاندووە و لەو چوارچێوەیەدا چالاكی و هەوڵەكانیان بۆ بەرەنگابوونەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران رێكدەخەن. كۆماری ئیسلامی ئێران زیاتر لە 35 ساڵە دژی بنكەو بارەگاكانی حزبەكانی رۆژهەڵات لەباشوری كوردستان هەڕەشەو هێرشی سەربازیی ئەنجام دەدات، محەمەد باقری، سەرۆكی ناوەندی گشتیی هێزە چەكدارەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران پێشتر ئاماژەی بەوە كردووە حزبی دیموكراتی كوردستان بەئاگاداریی بەرپرسانی هەرێم بەڵێنی نووسراویان هەیە كە لەساڵی (1996)ەوە هیچ هێرشێكی سەربازیی لەخاكی ئێراندا ئەنجامنەدەن بەڵام ئەو حزبە لەژێر كاریگەریی پلانی ئەمەریكا دژی ئێران جموجۆڵەكانی لەساڵی (2017) دەستپێكردەوە بۆیە سوپای پاسداران بەهەموو شێویەك بەرەنگاریان دەبێتەوە. دوای ئەو لێدوانە دەیان جار بنكەو بارەگاكانی كۆمەڵەو دیموكرات لەهەڵگوردو ناوچە سنورییەكانی نێوان رۆژهەڵاتی كوردستان و هەرێمی كوردستان تۆپباران كراوەو لەساڵی 2018 بەهێرشی موشەكی سوپای پاسداران لەكۆیە 16 كەس لە ئەندامانی سەركردایەتی و پێشمەرگەكانی حزبی دیموكرات شەهید بوون و لەدوایین هێرشی موشەكی و فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی سوپای پاسداران بۆسەر بنكەی حدكا لەكۆیە و پاك لەشێراوای هەولێرو سێ لایەنی كۆمەڵە لەزڕگوێزو زڕگوێزەڵە و بانەگەورە زیاتر لە 18 شەهید و 62 برینداری لێكەوتەوە كە ژمارەیەكیان ژن و منداڵ بوون. هێرشەكانی سوپای پاسداران ئاماژەیەكی روونە كە كۆماری ئیسلامی ئێران لەهەر رووداوێكی ناوخۆیدا ترسی لەپێگەی ئەو پارتانەی رۆژهەڵاتی كوردستان هەیە.