ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

هێمن مەحموود هەرچەندە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق دوو ساڵ پێش ئێستا بڕیاریدا سوپا بنێرێتە دەروازە سنوورییەكان و تایاسا جێبەجێ‌ بكەن و رێگری‌ لەزیادەڕەوی‌ و گەندەڵی‌ و بەفیڕۆدانی‌ داهاتی‌ گشتی‌ بكەن، بەجۆرێك سوپا رایگەیاند 10 دەروازەی‌ زەمینی‌ و چوار دەروازەی‌ دەریایی لەژێر دەسەڵاتی‌ سوپای‌ عێراقدان و پارێزراون، بەڵام لەئەرزی واقیعدا پێناچێت هیچ یەكێك لەبڕیارەكانی كازمی و رێوشوێنەكانی سوپا جێبەجێكرابێت و هێشتا گەندەڵی و قاچاغچێتی و بەهەدەردانی داهاتی گشتی لەدەروازە سنوورییەكان بوونی هەیەو بەردەوامە.   دەزگای عێراقی داهاتوو كە دەزگایەكە گرنگی بەبواری ئابووری دەدات لە لێكۆڵینەوەیەكدا ئاشكرایكردووە تەنیا لەساڵی ٢٠٢١دا عێراق سێ ترلیۆن دینار بەهۆی گەندەڵییەوە لەدەروازە سنوورییەكان زیانی كردووە.   بەپێی ئەو لێكۆڵینەوەیە لەساڵی ٢٠٢١ حەوت دەوڵەت رایانگەیاندووە كەقەبارەی هەناردەیان بۆ عێراق گەیشتووەتە زیاتر لە ٣٧ ملیار دۆلار، كەچی لەبەرامبەردا حكومەتی عێراق رایگەیاندووە تەواوی قەبارەی هاوردەی عێراق ١٦ ملیار دۆلار بووەو تەنیا حەوت ملیار دۆلار شمەك و كاڵا لەو حەوت دەوڵەتەوە هاوردەكراوە، بەمەش بڕی ٣٠ ملیار دۆلاری هاوردەی ئەو حەوت دەوڵەتە تۆمار نەكراوە، كەدیارە ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی بەبەهای ئەو ٣٠ ملیار دۆلارە كەلوپەل و شمەك هاوردەی عێراق كراون و تۆمارنەكراون و گومرگیان نەگەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی كە ئەگەر بێت و لەڕێگایەكی فەرمی هاتنە ناوەوەیان بۆ بكرایە بەهای گومرگەكەی سێ ترلیۆن دینار دەبوو بۆ حكومەت كەچی تۆمارنەكراوەو بەهەدەر دراوە.   پێگەی بازرگانی عێراق پێگەیەكی گرنگەو لەناوچەیەكی گرنگی ستراتیژییدایە كەمامەڵەی بازرگانی لەگەڵ شەش دەوڵەتی دراوسێدا دەكات كەئەوانیش (ئوردن، كوەیت، سعودیەو توركیاو سوریاو ئێرانە) ئەویش لەڕێگای ٢٢ دەروازەی فەرمی زەمینی و ئاوییەوە ساڵانە پارەیەكی بێشوماری لەڕێگای گومرگەوە دەستدەكەوێت كەچی سەرەڕای ئەوە هێشتا بەهۆی باڵادەستی گرووپە چەكدارییەكانەوە لەدەروازەكاندا عێراق كێشەی دارایی هەیە.   لەدوای ساڵی ٢٠٠٣ ەوە بەهۆی نەمانی بەرهەمی ناوخۆییەوە، عێراق بووەتە بازاڕێك بۆ بەرهەمی هەناردەی وڵاتان و حزب و گرووپە چەكدارییەكانیش لەڕێگایەوە خەریكی بازرگانی و سەرانە سەندن و قاچاغچێتین و داهاتێكی گەورەی ساڵانەیان دەستدەكەوێت. لەنوێترین لێدوانیدا (عەلی عەلاوی) وەزیری دەستلەكاركێشاوەی دارایی عێراق دەڵێت: گەندەڵكاران ساڵانە لەدەروازە سنورییەكان شەش بۆ حەوت ملیار دۆلاریان دەستدەكەوێت ئەویش بەهۆی تۆمارنەكردنی زۆرینەی كەلوپەل و شمەكی هاوردەكراو و باڵادەستی گرووپە چەكدارییەكان و قاچاغچێتییەوە.   بەپێی ئامارە فەرمییەكانیش گەندەڵی و دزیكردن لەدەروازە سنوورییەكان وەهایكردووە كە بەتەنیا لەسەدا ١٠ بۆ ٢٠ی داهاتی ئەو دەروازانە بگەڕێنەوە بۆ خەزێنەی حكومەت و ئیدی ئەوەی دیكەی دەڕواتە گیرفانی میلیشیاكان و حزبەكان و كەسایەتیە سیاسییە دەستڕۆیشتووەكان. ئەمە لەكاتێكدایە ئەم گەندەڵی و دزییە بەجۆرێك دەكرێت كە حكومەت ناتوانێت بەسەریدا زاڵبێت و تووێژێكی سەرمایەداری گەورەی لەوڵاتدا درووستكردووە كە باڵادەستن و هەژمووندارن، شێوازەكەشی لەڕێگای بەرپرس و ئەفسەران و فەرمانبەرانی دەروازە سنوورییەكانەوە ئەنجامدەدرێت كەڕێگە بەهاتنە ناوەوەی خۆراكی بەسەرچوو، شمەك و  كاڵای قەدەغەكراو دەدەن یاخود لەڕێگەی وەرگرتنی بەرتیلەوە چاوپۆشی لەكۆمپانیاكان دەكەن بەئارەزووی خۆیان و بەبێ كوالێتی شمەک و کەلوپەلەكانیان هاوردە بكەن و دەستكاری ئامێرەكانی سۆنەرو یاری بەسیستەمی ژمێریاری دەروازەكان بكەن. ئەمە جگە لەهەبوونی رێگەی تایبەتی گرووپ و میلیشیاكانی سەر بەحزبە دەسەڵاتدارەكان كە لەدەروازە سنوورییەكاندا نیشتەجێن و سەرچاوەیەكی سەرەكی داهاتەكانیان لەو دەروازانەدایە.   بەپێی راپۆرتە حكومییەكان ئەم گرووپانە هێندە باڵادەستن لەماوەكانی رابووردوودا هەرچی ئەفسەرو بەرپرسێكی وەزارەتی ناوخۆ یاخود دەروازە سنوورییەكان گەر رووبەڕوویان بووبێتەوە یاخود رێگەی لەكارەكانیان گرتبێت ئەوا لەكارەكەی دووریانخستووەتەوە یاخود گواستراونەتەوە بۆ شوێنێكی دیكە. هاوكات هەر حزبەو گرووپێكی چەكداری كە لەدەروازە سنوورییەكاندان و هەریەكەو رۆڵ و ئەركێكی جیاوازی هەیە، بەجۆرێك هەندێك لەحزبەكان دەستیان لەقاچاغچێتی نەوتدا  هەیەو هەندێكی تریان لەئێرانەوە ماددەی هۆشبەر دەگوازنەوە، هەندێكی تریان سەرانە لەبازرگانان دەسێنن و هێنانی خۆراك و رێگاكانی دابەشكردنی بۆ خۆیان قۆرخ دەكەن، هەندێكی دیكەشیان رێگای تایبەت بەخۆیان هەیە بۆ هێنان و بردنی شمەك و كاڵاو حكومەت دەسەڵاتی بەسەریاندا نییە. بەپێی ئەو ئامارانەشی كەبڵاوكراونەتەوە لەماوەی ١٢ ساڵدا بەهۆی گەندەڵییەوە عێراق نزیكەی ٤٥٠ ملیار دۆلار زیانیكردووە. دۆخەكە لەو دەروازانە بەجۆرێكە تەنانەت لەهەندێك شوێندا بەئاشكرا بەو بازرگانانە دەڵێن كە كەلوپەل و شمەك دەهێن ئەگەر دەتانەوێت رێگایەكی كورت ببڕن ئەوا بڕۆن بۆ لای میلیشیاكان، یان حزبەكان.   بارودۆخەكە هەر بەتەنیا لەباشوورو ناوەڕاستی عێراق كارەساتبار نییە، بەڵكو لەدەروازە سنوورییەكانی هەرێمی كوردستانیش هاوشێوەی ئەو شوێنانە حزب و كەسانی دەستڕۆیشتوو لەدەروازە سنوورییەكاندا باڵادەستن و بەشێكی زۆری داهاتەكانی ئەو دەروازانە نایەنەوە بۆ خەزێنەی گشتی حكومەتی هەرێم.   هەرێمی كوردستان خاوەنی شەش دەروازەی سەرەكی زەمینییە لەگەڵ ئێران و توركیا و بەرپرسی دابینكردنی لەسەدا ٥٠ی پێداویستییەكانی خەڵكی هەرێمە لەخۆراك و كەلوپەلی بیناسازی و هتد.. كە لەگەڵ ئێران دەروازەكانی (حاجی عومران، پەروێزخان، باشماخ، گەرمك) ئەمەجگە لەچەند دەروازەیەكی بچووكی دیكە (كێلێ، شوشمێ، تەوێڵە، پشتە)، لەگەڵ توركیاش دەروازەی (ئیبراهیم خەلیل) و (سەرزێڕی) كە بەپێی زانیاری بڵاوكراوە قەبارەی بازرگانی ئیبراهیم خەلیل نزیكەی پێنج ملیار دۆلارە لەساڵێكدا.   هەردوو حكومەتی عێراق و هەرێم بەهۆی رادەستنەكردنی داهاتی ئەو دەروازانەو هێنانی كەلوپەلی رێگەپێنەدراو چەندین ساڵە كێشەیان لەنێواندایەو چارەسەرنەكراوە. بەهەدەردانی پارە لەو دەروازانە بڵاوكراونەتەوە  لەسەدا ٧٠ی داهاتی ئەو دەروازانە ناگەڕێنەوە بۆ حكومەتی هەرێم  و دەڕوات بۆ گیرفانی حزبە باڵادەستەكانی هەرێم، هاوكات  نزیكەی ١٣ كۆمپانیاش لەو شوێنانە پارە وەردەگرن كە فەرمی نین و پارەكەیان نایەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حكومەت.   هەرسەبارەت بە گەندەڵی لەدەروازەكانی عێراقدا، مستەفا كازمی بۆ ڕێگەگرتن لەگەندەڵی و بەهەدەردانی داهات دەروازە سنورییەكان بڕیاریداوە لەڕێگەی دەستەی نەزاهەوە سیستەمی ئەلیكترۆنی بۆ كۆنترۆڵكردنی داهاتی دەروازەكان بخاتە بواری جێبەجێكردنەوە.   لەئێستادا ئەوەی ماوەتەوە ئەوەیە تاچەندێك حكومەتی ناوەندی توانای كۆنترۆڵكردنی دەروازە سنوورییەكانی هەیە و باڵادەستی خۆی دەسەلمێنێت چونكە دەستنەگرتن بەسەر دەروازە سنوورییەكاندا بەمانای لاوازی و شكاندنی ئیرادەی دەوڵەت دێت و بەهێزبوونی ڕۆژ لەدوای ڕۆژی میلیشیاو گرووپەچەكدارییەكانی دیكە دێت كە بەداهاتی ئەو دەروازانە چەك و ئەندامی نوێ وەردەگرن و ڕۆڵیان لەبڕیاری سیاسی و یەكلاكردنەوەی كێشەو گرفتەكانی وڵاتدا زیاتر دەبێت.

عه‌مار عه‌زیز، سه‌رکۆ جه‌مال پارێزه‌رێکى زیندانیکراوانى بادینان له‌هه‌ولێر ده‌ستگیرده‌کرێت و  زیندانیکراوانیش بانگه‌وازێک بڵاوده‌که‌نه‌وه‌و ده‌ڵێن: وه‌کو دیلی جه‌نگ مامه‌ڵه‌مان له‌گه‌ڵ ده‌کرێت و هه‌رچی یاساو پره‌نسیپی مافی مرۆڤ هه‌یه‌ پێشێل ده‌کرێت، هاوکات سه‌رۆکی تیمی پارێزه‌رانی ده‌ستگیرکراوانی بادینان رایگه‌یاند: دۆخی زیندانیانی چاکسازی گه‌ورانی هه‌ولێر به‌گشتی خراپه‌و به‌تایبه‌تیش زیندانیانی بادینان، بۆیه‌ گوهدار زێباری په‌یامێکی ئاڕاسته‌ی رای گشتی کردووه‌. له‌کاتێکدا هێشتا بڕیاری ئازادکردنی ژماره‌یه‌ک له‌زیندانیانی بادینان جێبه‌جێ نه‌کراوه‌ که‌ئازادکردنی به‌مه‌رج ده‌یانگرێته‌وه‌، به‌شدار حه‌سه‌ن سه‌رۆکی تیمی پارێزه‌رانی گیراوانی بادینان له‌لێدوانێکدا به‌هاوڵاتی راگه‌یاند: «له‌ئێواره‌ی  دووشه‌ممه‌وه‌ (هه‌رێم ره‌فعه‌ت ئه‌ندامى تیمى پارێزه‌رانى ده‌ستگیرکراوانى بادینان) له‌لایه‌ن هێزه‌کانی ئاسایش له‌کاتی گه‌ڕانه‌وه‌ی له‌ڕانیه‌وه‌ بۆ هه‌ولێر ده‌ستگیرکراوه‌و ئه‌مڕۆ چوارشه‌ممه‌ له‌گه‌ڵ چه‌ند پارێزه‌رێکی دیکه‌ سه‌ردانی ئاسایشی گشتی هه‌ولێر ده‌که‌ین بۆ سۆراغکردنی». وتیشی:»له‌گه‌ڵ باوکی هه‌رێم قسه‌م کردووه‌و پێی وتم له‌ رانیه‌ بووه‌و له‌کاتی گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ هه‌ولێر له‌یه‌کێک له‌بازگه‌کانی سه‌ر به‌پارتی ده‌ستگیرکراوه‌و له‌وکاته‌شه‌وه‌ که‌ کاتژمێر سێی پاشنیوه‌ڕۆی 10-10-2022 مۆبایله‌که‌ی داخراوه‌«. هاوکات سه‌باره‌ت به‌دۆخی زیندانیانی بادینان به‌شدار حه‌سه‌ن ده‌ڵێت:»دۆخی زیندانیانی چاکسازی گه‌ورانی هه‌ولێر به‌گشتی خراپه‌و به‌تایبه‌تیش زیندانیانی بادینان، بۆیه‌ گوهدار زێباری په‌یامێکی ئاڕاسته‌ی رای گشتی کردووه‌«. وتیشى:»تائێستا چاوه‌ڕێی دادگای تێهه‌ڵچوونه‌وه‌ین بۆ بڕیاری ئازادکردنی پێنج گیراوی شیلادزێ که‌ ئازادکردنی به‌مه‌رج ده‌یانگرێته‌وه‌، به‌ڵام تائێستا ئازاد نه‌کراون». دادگای که‌تنی ده‌شتی هه‌ولێر له‌ 31ی ئاب 2022 له‌باره‌ی دۆسیه‌ی پێنج سزادراوه‌که‌ی شیلادزێوه‌ بڕیاریدا که‌ ئازادکردنی مه‌رجدار (ئیفراج شه‌رتی) نه‌یانگرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ له‌کاتێکدایه‌ ئه‌گه‌ر بڕیاری ئازادکردنی مه‌رجداریان بۆ ده‌ربکرایه‌و ده‌بوو له‌ 16ی حوزه‌یرانی 2022 ئازاد بکرێن . سزادراوانی شیلادزێ هه‌ریه‌ک له‌ کۆڤان تاریق ، نێچیرڤان به‌دیع ، ئه‌مجه‌د یوسف ، مه‌حمود ناجی و یوسف شه‌ریف ماوه‌ى دوو ساڵه‌ ده‌ستگیرکراون، که‌به‌شێکن له‌ده‌ستگیرکراوانى بادینان. ناجی سه‌عید، باوکى مه‌حمود که‌ یه‌کێکه‌ له‌زیندانیانی شیلادزێ به‌هاوڵاتی وت: «کوڕه‌که‌م  له‌  29/1/2020 له‌گه‌ڵ چوار که‌سی تر له‌سنوری ناحیه‌ی شیلادزێ ده‌ستگیرکراوه‌، تائێستا نازانین له‌سه‌ر چ تۆمه‌تێک کوڕه‌که‌م ده‌ستگیرکراوه‌، بڕیاربوو له‌کۆتایی مانگی ئابی ئه‌مساڵ به‌شێوه‌ی مه‌رجدار (ئیفراج شه‌رتی) ئازاد بکرێن، به‌ڵام به‌پێى زانیارییه‌کانى ئێمه‌ پێش ده‌رچوونی بڕیاره‌که‌ ته‌له‌فون بۆ داواکاری گشتی کراوه‌و پێی وتراوه‌ نابێت ئه‌و که‌سانه‌ ئازاد بکرێن، دوای ئه‌و ته‌له‌فونه‌ هه‌موو شتێک راگیرا «. وتیشی:»کوڕه‌که‌م سزادراوه‌ به‌دوو ساڵ زیندانی له‌ 14/1/2023  حوکمه‌که‌ی ته‌واوده‌بێت، هیچ ده‌سه‌ڵاتێکمان نیه‌ و هیچ شتێکمان پێناکرێت، سه‌ردانی هه‌موو شوێنێکمان کردوه‌ به‌ڵام هیچ سوودێکی نه‌بووه‌، بۆیه‌ بێده‌نگیمان هه‌ڵبژاردووه‌ ته‌نها ده‌ڵێین خوایه‌کی راست و دروست هه‌یه‌و له‌خوا ده‌پاڕێینه‌وه‌ له‌وه‌ زیاتر هیچ شتێکی ترمان پێناکرێت، به‌ته‌واوی له‌هه‌موو که‌سێک و لایه‌نێک بێهیوا بووین و ته‌نها ده‌بێت ئه‌وان بڕیاری ئازادکردنیان ده‌ربکه‌ن، هیچ که‌سێکی تر ناتوانێت کوڕەکه‌م و زیندانیانى تریش ئازاد بکات «.   « هه‌موو دووشه‌مه‌یه‌ک ده‌چینه‌ هه‌ولێر بۆ سه‌ردانی کردنیان، به‌ته‌له‌فونیش قسه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌که‌ین، به‌ڵام ئیتر زیندانه‌ ده‌مانه‌وێت به‌یه‌کجاری ئازاد بکرێن، تا نه‌گه‌ڕێنه‌وه‌ ناومان، ئاسووده‌ و دڵخۆش نابین « ناجی سه‌عید وای وت.  نیعمه‌ت زه‌ینه‌دین، مامی قاره‌مان شوکری که‌ یه‌کێکى تره‌ له‌زیندانیانی شیلادزێ و به‌ حەوت ساڵ زیندانی سزادراوه‌، به‌هاوڵاتی وت: « قاره‌مان شوکری له‌ 27 ی مانگی 1ی 2020 ده‌ستگیرکراوه‌ دوای دوو ساڵ له‌زیندانکردن، له‌دادگاو به‌بێ ئاماده‌بوونی ئێمه‌ سزای حەوت ساڵ زیندانی به‌سه‌ردا سه‌پێنراوه‌، دوای سزادانی به‌حه‌وت ساڵ گواسترایه‌وە بۆ دهۆک، ئه‌وه‌ی جێگای داخ و نیگه‌رانی ئێمه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ نازانن له‌سه‌ر چ بابه‌تێک قاره‌مان سزادراوه‌، ئه‌گه‌ر قاره‌مان شتێکی خراپى کردووه‌ ئه‌ی بۆچی له‌کاتی سزادانی له‌دادگا بانگی ئێمه‌یان نه‌کرد تائێمه‌ش دڵمان ئارام بێت و بڵێین ماده‌م کارێکی خراپی کردووه‌، مافی حکومه‌ت و دادگایه‌ سزای بدات، به‌ڵام نه‌یانهێشت له‌ دادگاییه‌که‌ی ئاماده‌بین «. وتیشی « پێش دوو هه‌فته‌ قسه‌م له‌گه‌ڵ که‌سوکاری زیندانیانی تری شیلادزێ کردووه‌ به‌ڵام ئه‌وان رەتیانکردەوه‌ که‌ به‌منزیکانه‌ هیچ هه‌وڵێک بۆ ئازادکردنیان بده‌ن، به‌پێی بڕیاری دادگا قاره‌مان شوکری 27ی مانگی 1ی 2028 حوکمه‌که‌ی ته‌واو ده‌بێت و ئازاد ده‌بێت». رێڤینک یاسین، ئه‌ندامی گروپی پارێزه‌رانی خۆبه‌خش له‌ که‌یسی زیندانیانی بادینان به‌هاوڵاتی  وت: « ئێمه‌ بڕیاره‌که‌ی دادگای که‌تنی ده‌شتی هه‌ولێرمان ته‌ممیز کرده‌وە تاوه‌ڵامی ته‌ممیز نه‌درێته‌وه‌ بڕیاره‌که‌ ناکه‌وێته‌ بواری جێبه‌جێکردن و چاوه‌ڕێی وەڵامی ته‌ممیزین، هه‌رکاتێک ئه‌وان بڕیاریاندا ئێمه‌ش ده‌ست به‌هه‌نگاوه‌کانی تر ده‌که‌ین». وتیشی «به‌رده‌وام به‌دواداچوون بۆ که‌یسی زیندانیانی شیلادزێ و بادینان ده‌که‌ین، ئه‌وه‌ی له‌ده‌ستمان بێت هه‌وڵده‌ده‌ین به‌زووترین کات که‌یسه‌کانیان یه‌کلایی بکرێته‌وه‌و بگه‌ڕێنه‌وه‌ ناو که‌سوکاری خۆیان». ده‌قی بانگه‌وازه‌که‌ى زیندانیکراوانى بادینان: ״وه‌کو دیلی جه‌نگ مامه‌ڵه‌مان له‌گه‌ڵ ده‌کرێت، هه‌رچی یاساو پره‌نسیپی مافی مرۆڤ هه‌یه‌ پێشێل ده‌کرێت״بانگه‌وازێک له‌زیندانیانی بادینانه‌وه‌ بۆ به‌ڕێزان/ بۆ رای گشتی و نوێنه‌رانی وڵاتان له‌هه‌رێم یوئێن، ده‌سته‌ی سه‌ربه‌خوی مافی مرۆڤ لیژنه‌ی مافی مرۆڤ له‌په‌رله‌مانی کوردستان رێکخراوه‌کانی پاراستنی مافی مرۆڤ و رۆژنامه‌نووسان   به‌رده‌وامی سزادانمان هێشتا ئیراده‌و مۆڕاڵمان به‌رزه‌، بووینه‌ هاواری نادادی و له‌ژێر سته‌می سته‌مکاردا هه‌ر رۆژه‌و ئازارو خه‌مێک کوده‌که‌ینه‌وه‌و وه‌کو سزادراوانی بادینان که‌ له‌چاکسازی گه‌ورانی هه‌ولێر زیندانی کراوین لێره‌ وه‌کو دیلی جه‌نگ مامه‌ڵه‌مان له‌گه‌ڵ ده‌کرێت، به‌رامبه‌ر به‌داواکردنی هه‌ر مافێک پێمان ده‌ڵێن تۆ له‌زیندان دایت خۆ له‌فندق نیت!!.  ئه‌و پێشێلکاریه‌ی به‌رامبه‌رمان ده‌کرێت روونده‌که‌ینه‌وه‌:- ١-پێش چه‌ند رۆژێک یه‌کێک له‌هاوڕێکانمان به‌ناوی “یوسف شه‌ریف” له‌پێش چاومان له‌لایه‌ن که‌سێکی عه‌سکه‌ری پۆستاڵ له‌پێ سوکایه‌تی پێکراو بۆ ماوه‌ی سه‌عاتێک که‌له‌پچه‌کراو چه‌ندین قسه‌ی ناشرین و جنێوی پێدا. ٢- گوهدار زێباری که‌ رێککه‌وتی ٢٩-٨ له‌لایه‌ن لیژنه‌یه‌کی نه‌ناسراوه‌وه‌ بانگکرا داوای پێناسه‌ی لێکردن، به‌ڵام خۆیان پێ نه‌ناساندن له‌ژوورێکی ته‌نگ و نیمچه‌ تاریک زۆر سوکایه‌تییان پێکرد، له‌سه‌ر قسه‌و هه‌ڵوێسته‌کانی و په‌یوه‌ندیکردنی به‌ڕۆژنامه‌نووسانه‌وه‌ و نووسینی گوتارو په‌یام که‌ تاکه‌ڕێگان به‌هۆیانه‌وه‌ گوزارشت له‌حاڵی خۆیان بکه‌ن بۆ ماوه‌ی “٣٠” رۆژ  له‌ژووری تاکه‌که‌سیان کرد. ٣- دوای ته‌واوبوونی ماوه‌ی سزاکه‌ی گوهدارو هاوڕێکانی له‌ژووری تاکه‌که‌سی دووباره‌ سزادران و فڕێیان داوه‌ته‌ هۆڵێکی دوورو ته‌نگ و دابڕاو له‌هاوڕێکانی و تائێستا نازانن له‌سه‌رچی دووباره‌ سزادراوه‌و ناشزانین ماوه‌ی سزاکه‌ی چه‌نده‌. ٤-گوێ نه‌گرتن له‌داواو فشاره‌کانی “یوئێن” که‌ له‌ (٢٢-٨) نوێنه‌ری نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان له‌ژووری تاکه‌که‌سی چوونه‌ لای سزادراوان و به‌ڵێنی پێدان داوا له‌به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی چاکسازی بکات گوهدار ده‌ربهێنن و بیگه‌رێنێته‌وه‌ بۆ لای هاوڕێکانی، به‌ڵام نه‌ک ته‌نیا گوێیان پێنه‌دا به‌ڵکو سزای زیاتریشیان دا. ٥- به‌کارهێنانی یاسا له‌دژمان و گه‌ڕان به‌دوای بیانوی نالۆژیکی بۆ تومه‌تبارکردنمان به‌مادده‌ی یاسایی دیکه‌ به‌نموونه‌ کردنه‌وه‌ی که‌یسێکی دیکه‌ له‌سه‌ر ئێمه‌و هاوڕێکانمان. ٦- دانانی که‌سانی ئه‌منی له‌به‌شه‌ هه‌ستیاره‌کان، چاودێریکردن، ریکۆردکردنی په‌یوه‌ندییه‌ تەله‌فۆنیه‌کانمان، سیخوڕیکردن به‌سه‌ر ئێمه‌وه‌و سوڕانه‌وه‌ به‌ده‌وری هاوڕێکانمان جێگای گومان و مه‌ترسی ئێمه‌یه‌. ٧- ناڕاستگۆیێ به‌ڵێن و قسه‌کانی ئه‌م چاکسازییه‌ به‌رامبه‌ر به‌زیندانیان به‌گشتی و ئێمه‌ به‌تایبه‌تی گه‌وره‌ترین کێشه‌ی زیندانیانه‌و به‌ده‌گمه‌ن قسه‌ی راست و قسه‌ی کردار ده‌بینی. ٨- رێگریکردن له‌پارێزه‌ره‌کانمان و لیژنه‌کانی مافی مروڤ و به‌ربه‌ست دروستکردن به‌رامبه‌ر ئازادبوونی به‌مه‌رج و هاتنه‌ ژووره‌وه‌ی کتێب و به‌شداریکردنمان له‌خول و سیمینار که‌ له‌مافه‌ هه‌ره‌ سه‌ره‌تاییه‌کانی ئێمه‌ن. ٩- تێکه‌ڵکردن و پێوه‌ نووساندنی سێ وه‌زاره‌ت به‌جه‌سته‌ی ئه‌م چاکسازییه‌وه‌ بووه‌ته‌ هۆی هه‌ڵنه‌گرتنی به‌رپرسیاره‌تی و سه‌ری له‌زیندانییه‌کان شێواندووه‌. زیندانی گوهدار زێباری به‌نوێنه‌رایه‌تی زیندانیانی بادینان له‌چاکسازی گه‌ورانی هه‌ولێر. ١١ی ئوکتۆبه‌ری ٢٠٢٢  

هاوڵاتی سەرباری گرفتی پێكنەهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی عێراق لەدوای ساڵێك لەهەڵبژاردن، گرفتێكی سەرەكی كە لەئێستادا بۆ عێراقییەكان لەئارادایە نەبوونی بودجەیە لەئەمساڵداو پەسەندنەكردنیەتی لەلایەن پەرلەمانەوە كە ئەمەش بەبڕوای شارەزایانی بواری ئابووری دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی قەرزی ناوخۆیی و قەرزی دەرەكی، ئەویش بەهۆكاری ئەو فشارانەی ساڵی داهاتوو لەسەر بوودجەی ٢٠٢٣ درووستدەبێت. دابەزینی چاوەڕوانكراوی نرخی نەوت و بەرزكردنەوەی نرخی سوود لەلایەن وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكییەوە وادەكات عێراق سوود لەو داهاتە نەوتییە نەبینێت كە بەهۆی بەرزی نرخی نەوتەوە لەهاوینی ٢٠٢٢ بەدەستیهێناوە. بەگوێرەی راپۆرتە ئابوورییەكانی وەزارەتی دارایی و ئابووریش چاوەڕواندەكرێت بەكۆتایی هاتنی ئەمساڵ خەرجی فیعلی دەوڵەتی عێراق نزیكەی ١٢٩ ترلیۆن دۆلار بێت، لەساڵی ٢٠٢٣ش بەهۆی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان (لەماوەی دوو ساڵدا دوو ملیۆن كەس)و ناردنی پارە بۆ هەرێم و ئەو خەرجییانەی لەیاسای پاراستنی خۆراكدا دەكرێت، چاوەڕواندەكرێت خەرجی نزیك بێتەوە لە ١٥٠ ترلیۆن دینار. وەنەبێت نەبوونی پرۆژەیاسای بودجە هەر تەنیا زیانی بۆ هاووڵاتیانی عێراقی هەبێت، بەڵكو بەهۆی ئەوەی كە لەسەدا ٩٠ زیاتری داهاتی عێراق پشت بەداهاتی نەوت دەبەستێت و دەبوو ئێستا لەگەڵ بەرزی نرخی نەوتدا عێراقییەكان سوودیان لەزیادەی ئەو نرخە وەربگرتایە، كەچی بەپێچەوانەوە سەرەڕای داهاتێكی زۆری نەوت لەم چەند مانگەی رابردوودا كەچی نەتوانراوە سوود لەزیادەی نەوت ببینرێت. عێراق لەمانگەكانی (ئازار، نیسان، ئایار) بری ٣٣ ملیار دۆلاری لەنەوت دەستكەوتووە، كەئەمەش بەبەراورد بەو ماوەیە لەساڵی رابردوو بڕی ١٧ ملیارو ٢٥٠ ملیۆن دۆلاری زیادە، ئەمەش بەپێی داتاكانی خودی وەزارەتی نەوت، كەچی ئەم داهاتە بێشومارە واینەكردووە ئابوورییە لاوازەكەی عێراق ببوژێنێتەوە، چونكە هیچ حكومەتێكی نییە دەسەڵاتی تێپەڕاندنی بوودجەی هەبێت و ئەوەی هەیە حكومەتی كاربەڕێكەرەو دەسەڵاتی تەواوی خەرجكردنی نیە. داهاتی گشتی عێراق بەدابەزینی نرخی نەوت تائاستی ٤٥ دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك كە بودجەكەی بۆ ساڵێك بەداهاتە نانەوتییەكانی ترەوە دەگاتە ٩٠ ترلیۆن دینار هیچ مەترسییەك دروست ناكات، چونكە خەرجی دەوڵەت تائەو ئاستەیە، بەڵام لەخوار ئەوەوە زیان لەبودجە دەدات و دەبێت بەقەرز پڕبكرێتەوە. هەموو ئەمانەش لەكاتێكدایە داهاتی نەوت لەمانگی رابردوودا زیاتر لە هەشت ملیار دۆلار بووەو بەپێی تازەترین لێدوانی بانكی ناوەندی عێراقیش یەدەگی نەختینەیی عێراق بۆ ٨٧ ملیار دۆلار بەرزبووەتەوە بەئاماژەدان بەوەی هەموو خەرجیەكی كۆنترۆڵنەكراوی حكومەت بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ كاریگەری لەسەر یەدەگەكە دەبێت و كەمیدەكاتەوە، بەپێی وتەی مستەفا كازمی سەرۆكوەزیرانیش چاوەڕوان دەكرێت تاكۆتایی ئەمساڵ بگاتە ١٠٠ ملیار دۆلار. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا سەرەڕای گەورەیی و زەبەلاحی بوودجەكەی، كەچی بەشێكی ئەو پارانە بەهەدەردەرێت و بەشێكی زۆریشی بۆ موچەی فەرمانبەران تەرخاندەكرێت كە لەدوای ساڵی ٢٠٠٤ەوە تاساڵی ٢٠١٩ بەڕێژەی لەسەدا ٤٠٠ زیادیكردووە، بەجۆرێك سێ ملیۆن و ٣٠٠ هەزار كەس فەرمانبەرن، هاوكات بەشێكی بودجەكە بۆ بواری سەربازی و دابینكردنی خۆراكی مانگانەی هاووڵاتیان دابیندەكرێت كە بەپێی تازەترین ئاماریش ٤٠ ملیۆن و ٣٦٠ هەزار هاووڵاتی لەخۆراكی مانگانە سوود وەردەگرن، بەپێی وتەی وەزارەتی بازرگانی زیاتر لەپێنج ملیۆن كەس لەو ژمارەیە بەنایاسایی وەریدەگرن ئەویش بەهۆی بەرزی موچەكانیانەوە.

هەژار ئەنوەر  لە پارێزگای هەولێر 70 پرۆژەی وەبەرهێنان مۆڵەتیان هەڵوەشاوەتەوە، پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون لەلایەن وەزارەتی شارەوانی و دەستەی وەبەرهێنان ڕەزامەندییان پێدەدرێت، پێویستە پڕۆژەكان لە10% كارەكانی جێبەجێ بكات ئینجا كڕین و فرۆشتن بكات، پڕۆژە هەیە مۆڵەتی وەرگرتووە لەماوەی (2) ساڵ و نیو تەواوی بكات، كەچی ساڵێك تێپەڕیوە هێشتا بناغەی دانەنراوە، پڕۆژە هەیە هێشتا دەستی بەكارەكانی نەكردووە لە نهۆمی سێ‌ و چوار شوقەی فرۆشتووە، بەو هۆیەوە دەیان ملیۆن دۆلار زیان بە كڕیارانی یەكە نیشتەجێبوەكان كەوتووە، كابینەی نۆیەم لەسەرەتاوە بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە كەس بۆی نییە دەستوەردان بكات لە كەرتی وەبەرهێنان، بەڵام بەشێكی پرۆژەكان بەهۆی دەستوەردانی شەخسی و حزبەوە گرفتیان بۆ دروست دەكرێت و راگیراون. لە ماوەی 16 ساڵدا كۆی قەبارەی وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە زیاتر لە 66 ملیار دۆلار، و لە ماوەی سێ ساڵدا مۆڵەتی وەبەرهێنان بە 201 پڕۆژە بە سەرمایەی 11 ملیار و 562 ملیۆن دۆلار دراوە، بەشێكی زۆری وەبەرهێنان لە بورای دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبووندایە. پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون زۆرێكیان بەهۆی قەیرانی داراییەوە بۆ ماوەیەك لەكارەكانیان وەستان و بەشێكیشیان سەرمایەدارەكانیان مایەپوچ بوون، جگە لەمەش ژمارەیەك بەرپرسی باڵا دەستیان خستوتەرنێو وەبەرهێنانی خانووبەرە و چەندین كێشەو گرفتیان بۆ وەبەرهێنەری دیكە دروستكرد. پڕۆژەی نیشتەجێبوونی هەنگ ستی لە شاری هەولێر ماوەی (12) ساڵە كارەكانی تەواو نەكراوەو چەندین جاریش بەشداربووانی پڕۆژەكە سەردانی دەستەی وەبەرهێنانیان كردووەو لەبەردەم دەستەكەش گردبوونەوەی ناڕەزاییان ئەنجامداوە، بەڵام بێسوود بووە. بایز مەولود ئەنجومەنی بەشداربووانی پڕۆژەی نیشتەجێبوونی هەنگ ستی بە هاوڵاتی ڕاگەیاند:» زۆرینەی بەشداربووانی پڕۆژەكە قستەكانیان داوە بەكۆمپانیاكە، بەڵام بەبیانووی شەڕی تیرۆریستانی داعش و قەیرانی دارایی ماوەی (11) ساڵە دانمان بەخۆمان گرتووە، كە چەندین كێشەی خێزانی و كۆمەڵایەتی بۆ دروستكردووین، لەكاتێكدا لە 90% كێشەو گرفتەكانمان خستۆتەبەردەم دەستەی وەبەرهێنان، بەڵام بێسوود بووە». سەردار ئاكرەیی خاوەنی پڕۆژەی نیشتەجێبوونی هەنگ ستی بەهاوڵاتی ڕایگەیاند:» بەشداربووان مافی خۆیانەو منیش لە ساڵی 2011 لە 50% ی پڕۆژەكەم تەواو كردووەو لەو كاتەوە ڕایانگرتووە و ئێستاش سەرجەم رێكارە یاساییەكان تەواوكراوە و داوا لە سەرۆكی حكومەت دەكەم ڕێگەمان پێبدات دەستبەكارەكانمان بكەینەوەو پڕۆژەكە تەواوبكەم». وتیشی: «لە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران نوسراوێك هاتووە گوایە دەبێ ئەم پڕۆژەیە بدرێتە وەبەرهێنەرێكی تر، من تێناگەم لەسەر چ بنەمایەك پڕۆژەكەی من دەدرێتە یەكێكی تر، نیوەی كارەكانم كردووە ، رۆژانە سەردانی دەستەی وەبەرهێنان دەكەم و چارەسەری گرفتەكانم ناكەن«. لەساڵی 2019 ئەنجومەنی باڵای وەبەرهێنان بڕیاریدا كە خیتاب زەمانی ئامادە بكات و دەست بەكارەكانی بكاتەوە، ئێستا سەرجەمی رێكارەكان تەواو كراوە، سەردار ئاكرایی دەڵێت: «بەداخەوە خەڵكانێك لە نوسیگەی سەرۆكی حكومەت بەهەڵە پەیامەكان و نووسراوەكانی من دەگەیەنێتە سەرۆكی حكومەت». هاوكات رابەر وەرتی خاوەنی یەكێك لە كۆمپانیاكانی خانووبەرە، بە هاوڵاتی وت:» ساڵێك تێپەڕدەبێت بەسەر گرێبەستی كڕینی شوقەكانی ڤارپارك، بەڵام تاوەكو ئێستا هیچ شوقەیەك لەم پڕۆژەیە دروست نەكراوە، زیاتر لە هەزار و (400) كەس شوقەیان كڕیوە، هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان ئاگاداری كێشەو گرفتەكانی ئەم پڕۆژەیەن و خاوەن كۆمپانیاكەش لە هەولێرە و زۆر بەئازادی دەسوڕێتەوە. پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون لەلایەن وەزارەتی شارەوانی و دەستەی وەبەرهێنان ڕەزامەندییان پێدەدرێت، پێویستە پڕۆژەكان لە10% كارەكانی جێبەجێ بكات ئینجا كڕین و فرۆشتن بكات تاوەكو تواناداراییەكانی وەبەرهێنەر بسەلمێندرێت، بەڵام بەپێی ئەو زانیارییانەی دەست هاوڵاتی كەوتووە، پڕۆژە هەیە هێشتا دەستی بەكارەكانی نەكردووە لە نهۆمی سێ‌ و چوار شوقەی فرۆشتووە، ئێستا جۆرێك بەنەمانی متمانە لەنێوان هاوڵاتیان و خاوەن پڕۆژەكان و كۆمپانیاكانی خانووبەرە دروست بووە. لە ماوەی سێ ساڵدا مۆڵەتی وەبەرهێنان بە 201 پڕۆژە بە سەرمایەی 11 ملیار و 562 ملیۆن دۆلار دراوە، بەگوێرەی زانیارییەكانیش، لە ماوەی نزیكەی 16 ساڵدا كۆی قەبارەی وەبەرهێنان لە هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە زیاتر لە 66 ملیار دۆلار. سەردار ئازاد یەكێكی ترە لە خاوەن كۆمپانیاكانی خانووبەرە لەوبارەیەوە بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت : «قوربانی سەرەكی پڕۆژەكان هاوڵاتیانن بۆیە پێویستە قەرەبوو بكرێنەوە و حكومەتی هەرێمیش ئەم كێشەو گرفتانە چارەسەر بكات، چونكە بەهۆی نەمانی متمانەوە پرۆسەی وەبەرهێنان بەرەو شكستێكی گەورە دەڕوات. وتیشی : «بەدەیان ملیۆن دۆلار زیان بەر خاوەن كۆمپانیاكانی خانووبەرە و هاوڵاتیان كەوتووە، ئەمەش لەكاتێكدایە ئەم كابینەیەی حكومەت لەسەرەتاوە بانگەشەی ئەوەی دەكرد كە كەس بۆی نییە دەستوەردان بكات لە كەرتی وەبەرهێنان، بەڵام ئێستا ئەم دەستوەردانە هەیەوە پێویستە حكومەت بەزووترین كات تەداخول بكات.» ئەو خاوەن كۆمپانیاییەی خانووبەرە باسلەوەدەكات:»زۆرێنەی پڕۆژەكانی نیشتەجێبوون چاودێریان بەسەرەوە نییە، پڕۆژە هەیە مۆڵەتی وەرگرتووە كە لەماوەی (2) ساڵ و نیو تەواوی بكات، كەچی ئێستا ساڵێك تێپەڕیوە هێشتا بناغەی دانەنراوە. لە شەش مانگی یەكەمی ساڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان مۆڵەتی بە 35 پڕۆژەی جۆراوجۆر داوە بە سەرمایەی 330 ملیۆن 696 هەزار و265  دۆلار.  سامان عارەب بەڕێوەبەری گشتی دەستەی وەبەرهێنانی هەولێر بە هاوڵاتی ڕاگەیاند:» بەهۆی كەمتەرخەمی و جێبەجێنەكردنی پڕۆژەكان تاوەكو ئێستا 70 پڕۆژە مۆڵەتی هەڵوەشاوەتەوەو پڕۆژەكانی دەشتی بەهەشت و ئەڵمانی و كۆیە ستی ڕاگیراون، بەپێی یاسای مۆڵەتت لە وەبەرهێنەرێك وەرگرتەوە بلاك لیست دەكرێت، ئەو وەبەرهێنەرە مافی پێدانەوەی ئەو پڕۆژەی نییە لە رووی یاساییەوە و هەموو ئەو زەرەر و زیانانەی لە پڕۆژەكە و لە هاووڵاتی كەتووە وەبەهێنەر بەرپرسیارێتی هەڵدەگرێت. بۆیە پێشنیاری وەبەرهێنەری ترمان كردووە تاوەكو پڕۆژەكان دەست پێبكەنەوە و بەوردی دیراسەی كارەكانیان كراوە. دلێر حسێن ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر بەهاوڵاتی راگەیاند: « كە لەهەرێمی كوردستان لەڕووی وەبەرهێنان لە نیشتەجێبوون لەسەرەتای گەشەی وەبەرهێنان بەتایبەت هەولێر بە قۆناغێكی مەترسیدار و خراپ تێپەڕیوە لە ساڵانی ڕابردوودا، بەداخەوە هۆكاری سەرەكی خراپ ئیدارەدانی ئەو كەرتە بووە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان،  هەم لەڕووی یاسایی، وەهەم لەڕووی چاودێری كەئەمەش وایكردووە خەڵكانێكی زۆر زەرە مەندبن .  «ئەوەی قازانجی كردووە تەنها وەبەرهێن بووە، كە زەوی لەلایەن حكومەتەوە بۆی دابینكراوەو بەپارەی خەڵكیش پرۆژەكانی دروستكردوە، سەڕەڕای ئەمانەش لە كۆمەڵێ پڕۆژە پارە لەخەڵك وەرگیراوە، بەڵام پرۆژەكان تەواو نەكراون و بەنیوەناچڵی بەجێهێڵراوە، لە نمونەی دەشتی بەهەشت و فلۆریاستی و چەندان پرۆژەی تر، لەهەندێ پڕۆژەش پارە لەخەڵك وەرگیراوە كە پرۆژەكە ئەصڵەن هەر بوونی نیە، بۆیە بەدڵنیاییەوە خەڵكێكی زۆر زەرەمەندبووە ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی حكومەت چاودێر نەبووە بەسەر پڕۆژەكان و فەوزاییەكی زۆر لەو بوارەدا هەیە، هۆكاری بنەڕەتیش تەداخولی شەخسی و حیزبیە بەسەر پرۆژەكان لەبەرامبەردا حكومەت لەو بوارە زۆر لاواز و بێ دەسەڵات بووە». سەبارەت بە وەررتنەوەی مافی خەڵك و چ جۆرە دڵنیاییەك بدرێتە هاوڵاتیان تاوەكو بتوانن یەكەی نیشتەجێبوون بكڕن، دلێر حسێن دەڵێت: «بەداخەوە لەڕابردوو بەشی زۆری گرێبەستەكان لەنێوان كۆمپانیا و هاوڵاتی كراون و هەندێ كۆمپانیا لە ئێستادا خاوەنداریەتیان دیارنیە یاخود هەر وجودیان نەماوە و  وەبەرهێنەكەی ڕایكردووە لە ووڵات نەماوە، بۆیە ئاستەمە بتوانرێ مافی ئەوخەڵكانە وەربگیرێتەوەو پێموانیە حكومەتیش ئەو بەرپرسیارێتییە هەڵبگرێت، چونكە خانوو یان شوقە هەیە بە زیاتر لەكەسێك فرۆشراوە یاخود شوقە هەیە فرۆشراوە ئەصلەن هەر وجودی نیە بۆیە ئیجرائاتكردن لەو كەیسە ئاڵۆز و قورسە هۆكاری سەرەكی وەبەرهێنانە كە كەمتەرخەمە،  چونكە ناكرێ مۆڵەت بەو جۆرە پڕۆژانە بدرێت  لە كاتێكدا توانای  چاودێری و ئیجرائات كردنیان نەبێت لە ڕووی كوالێتی و پاراستنی مافی هاوڵاتیان و ئاگاداری لە شێوازی گرێبەستەكان و خاوەنداریەتی». لە هەرێمی كوردستاندا ‏‏12 هەزار‌ و670 یەكەی ‏‏نیشتەجێبوون كە ساڵانێكی زۆرە تەواو نەكراون، ‏‏بووەتە كێشە ‏بۆ ئەو كەسانەی گرێبەستی كڕینی ئەو ‏یەكانەیان ‏‏كردووە و پارەیەكی زۆریشیان داوە.

هاوڵاتی ئەگەرچی كۆماری ئیسلامی ئێران لەناوخۆیدا بەسەر دوو باڵی محافزكاران (كۆنەپارێز) و (ریفۆرمخوازان)دا دابەشبووە و زۆرجار ئەم دوو باڵە بەتوندی رووبەڕووی یەكتر دەبنەوە بەڵام هیچ كامێكیان ناكۆك نین لەسەر سیستمی سیاسی كۆماری ئیسلامی و دەسەڵاتی ویلایەتی فەقێ لەئێران، بەڵام ئۆپۆزسیۆنی حەقیقی سیستمی كۆماری ئیسلامی شەش لایەنی سەرەكین كە بەسەر 16 پارت و حزبی جیادا دابەشبوون، كەدیارترینیان حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانن. زۆربەی پارتە كوردییەكانی رۆژهەڵات پەیوەندییەكی توندییان لەگەڵ پارتە نەیارەكانی ئێران نییە، بەڵام لەناوخۆیاندا ناوەندێكی هاوكارییان بەناوی (ناوەندی هاوكاریی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان دامەزراندووە). ریفۆرمخوازان خۆیان بە رەخنەگرو ئۆپۆزسیۆنی دەسەڵاتی محافزكاران دەزانن و وەك رەوتێكی چاكسازیی ناو كۆماری ئیسلامی ناویان دەهێنرێت بەڵام لەپۆلێنبەندییەكاندا وەك ئۆپۆزسیۆن پێناسە ناكرێن. بەگشتی لەئێستادا 17 حزبی سەر بەڕیفۆرمخوازان و محافزكاران لەئێران هەیە كەزۆربەیان لەچوارچێوەی بنەمای فكری كۆماری ئیسلامیدا دامەزراون و چالاكییان هەیە. لەساڵی 1979و دوای رووخانی سیستمی پاشایەتی لەئێران دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی 43 ساڵە كۆی دەسەڵاتەكانی ئەو وڵاتەی بەدەستەوە گرتووەو لەو ساتەشەوە دەیان هێزو گروپ و لایەنی سیاسیی كە رەنگە ژمارەیان لە 100 تێپەڕ بكات لەدەرەوەو ناوخۆی ئەو وڵاتە خۆیان بەئۆپۆزسیۆنی حەقیقی كۆماری ئیسلامی ئێران لەقەڵەم دەدەن. لەو ژمارەیە كە خۆیان بە ئۆپۆزسیۆنی ئێران دەزانن، تەنها هێزە كوردییەكان و (موجاهیدینی خەڵقی ئێران) و چەند پارتێكی كۆمۆنیست توانیویانە لە گۆڕەپانی ململانێكان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران بونی خۆیان بسەلمێنن كە دەسەڵاتی ئەو وڵاتەش بە توندترین شێوە لە ساڵانی 1979 تا ساڵی 1988 روبەڕووییان بوەتەوە و لە ماوەی تەنها نۆ ساڵدا نزیكەی چوار هەزار كەسی لە ئەندامان و لایەنگرانی ئەو پارتانەی ئۆپۆزسیۆنی لە زیندانەكان گولـلەباران كرد و ژمارەیەكی بەرچاویشی لە سێدار دا. ئۆپۆزسیۆنی پرژوبڵاوی ئێران شەش لایەنی ئۆپۆزسیۆنی سەرەكیی لەدژی ئێران هەیە كە بەسەر 16 پارت و حزبی جیادا دابەشبوون. یەكێك لەوانە بریتیە لە (ئەنجومەنی پاشایەتی ئێران) كە كار بۆ گەڕانەوەی سیستمی پاشایەتیی دەكات و زیاتر لەچوار حزب لەو چوارچێوەیەدا خۆیان ناساندوەو كارو چالاكییەكانیان رێكدەخەن. یەكێكی تر لەو ئۆپۆزسیۆنانە،  (حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران)ە كەدوای 16 ساڵ دابەشبوونی بەسەر دوو باڵدا یەكیانگرتەوەو ئێستا لەژێر ناوی یەك حزبدا خۆیان رێكخستووەتەوە،  كۆمەڵە كە لەئێستا بەسێ پارتی جیاواز كاردەكەن پێكدێن لە (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان، كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستان، رێكخراوی كوردستانی حزبی كۆمۆنیستی ئێران)، (موجاهیدنی خەلقی ئێران) كە پێشتر بەشێك لەسەركردەكانی لەناو دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێراندا كاربەدەستبوون و ئێرانیش وەك (مونافیق) ناویان دەهنێت، (رێكخراوی هەنگاو بۆ ئازادیی چینی كرێكار) و پارتی ژیانی ئازادی كوردستان (پەژاك). لەسەرجەم ئەو شەش لایەنەدا، كۆمەڵەو دیموكرات و پەژاك و  موجاهیدینی خەلق لەئێستادا زۆرترین چالاكییان لەدژی كۆماری ئیسلامی ئێران هەیە. هەموو ئەم پارتانە لەئێستادا چالاكیە سیاسییەكانیان لەدەرەوەی خاكی ئێران و هەندێكیشیان ناوبەناو چالاكیی سەربازیی لەناو خاكی وڵاتەكەدا دژی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران ئەنجامدەدەن. زۆربەی پارتە كوردییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان پەیوەندییەكی توندوتۆڵیان لەگەڵ پارتە نەیارەكانی ئێران نییە، بەڵام لەناوخۆیاندا ناوەندێكی هاوكارییان بە ناوی (ناوەندی هاوكاریی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان دامەزراندوە). حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان ساڵی (1985) دوای فشارەكانی سوپای پاسداران و دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران هێزەكانی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان بەتەواوەتی لەرۆژهەڵاتی كوردستان دابڕان و روویان لەناوچەكانی (سەفرە، زەرون، گەڵاڵە، مەعلومەو چەند ناوچەیەكی دیكە)ی باشوری كوردستان كردو دوای ساڵانێك مانەوە لەو شوێنانە و دوای راپەڕینی ساڵی (1991)ی باشور، هێزەكانی سەر بەحزبی دیموكراتی كوردستان و كۆمەڵەو خەباتی ئیسلامی بە تەواوەتی لەچەند بارەگا و ئۆردوگایەك لەكۆیە و زڕگوێز جێگیركران. پارتی ئازادی كوردستان (پاك) كە مێژوو كارەكانیان بە حزب و پارتەكانی دیكەی رۆژهەڵات بەراورد ناكرێت و لە سنوری شێراو لەهەولێر جێگیربوون. هەردوو لایەنی (حزبی دیموكراتی كوردستان و حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران) و  كۆمەڵە بەدوو لایەنی (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستان و كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) و (سازمانی خەباتی كوردستانی ئێران) لەبەیاننامەیەكدا ساڵی (2018) پێكهێنانی ناوەندێكی هاوبەشیان بەناوی (ناوەندی هاوكاریی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان) راگەیاندووە و لەو چوارچێوەیەدا چالاكی و هەوڵەكانیان بۆ بەرەنگابوونەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران رێكدەخەن. كۆماری ئیسلامی ئێران زیاتر لە 35 ساڵە دژی بنكەو بارەگاكانی حزبەكانی رۆژهەڵات لەباشوری كوردستان هەڕەشەو هێرشی سەربازیی ئەنجام دەدات، محەمەد باقری، سەرۆكی ناوەندی گشتیی هێزە چەكدارەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران پێشتر ئاماژەی بەوە كردووە حزبی دیموكراتی كوردستان بەئاگاداریی بەرپرسانی هەرێم بەڵێنی نووسراویان هەیە كە لەساڵی (1996)ەوە هیچ هێرشێكی سەربازیی لەخاكی ئێراندا ئەنجامنەدەن بەڵام ئەو حزبە لەژێر كاریگەریی پلانی ئەمەریكا دژی ئێران جموجۆڵەكانی لەساڵی (2017) دەستپێكردەوە بۆیە سوپای پاسداران بەهەموو شێویەك بەرەنگاریان دەبێتەوە. دوای ئەو لێدوانە دەیان جار بنكەو بارەگاكانی كۆمەڵەو دیموكرات لەهەڵگوردو ناوچە سنورییەكانی نێوان رۆژهەڵاتی كوردستان و هەرێمی كوردستان تۆپباران كراوەو لەساڵی 2018 بەهێرشی موشەكی سوپای پاسداران لەكۆیە 16 كەس لە ئەندامانی سەركردایەتی و پێشمەرگەكانی حزبی دیموكرات شەهید بوون و لەدوایین هێرشی موشەكی و فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی سوپای پاسداران بۆسەر بنكەی حدكا لەكۆیە و پاك لەشێراوای هەولێرو سێ لایەنی كۆمەڵە لەزڕگوێزو زڕگوێزەڵە و بانەگەورە زیاتر لە 18 شەهید و 62 برینداری لێكەوتەوە كە ژمارەیەكیان ژن و منداڵ بوون. هێرشەكانی سوپای پاسداران ئاماژەیەكی روونە كە كۆماری ئیسلامی ئێران لەهەر رووداوێكی ناوخۆیدا ترسی لەپێگەی ئەو پارتانەی رۆژهەڵاتی كوردستان هەیە.

هاوڵاتی رەنگە خۆپیشاندانەكانی گەلانی ئێران باشترین دەروازە بێت بۆ ئەوەی جارێكی تر دروشمی (ژن، ژیان، ئازادی) رۆحی بەبەرداكرابێتەوەو لەفەرهەنگی خەباتی گەلان و ژنانی نەتەوەكانی تردا زیندوو بێتەوەو سەدای هەموو سنورەكانی جیهان ببڕێت و ئاسمانی نەتەوەو جوگرافیای جیاوازی نەناسێت، بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە بەشێكی زۆری خەڵك ئاگاداری سەرهەڵدانی ئەم  دروشمە نین و پرسیاری زۆرینەی هاووڵاتیان لەئێستادا ئەوەیە كە مێژووی ئەم درووشمە چییەو لەكوێوە سەریهەڵداوەو بنەچەی ئەم چەمكە لەچییەوە هاتووە. بەپێی ئینسایكڵۆپیدیای ئازادی مێژووی دروشمی (ژن، ژیان، ئازادی) كە بەكرمانجی ( Jin, jiyan, azadî) پێ دەڵێن بۆ یەكەمجار لەساڵی ١٩٨٧ لەلایەن یەكێتی ژنانی وڵاتپارێزی كوردستان كەوەكو لقی ژنانی پارتی كرێكارانی كوردستان - پەكەكە لە باكووری كوردستان و توركیا چالاكی دەكرد، سەریهەڵدا. ئەم ڕێكخراوەی ژنان كە لەچوارچێوەی فەلسەفەی عەبدوڵا ئوجەڵان لەبەرجەستەكردنی رۆڵی ژن و بۆ داخوازی مافی ژنانی كورد خەباتی دەكرد، پشتی بەو تێزەی ئۆجەلانی رابەری زیندانیكراوی پەكەكە دەبەست  كەپێیوایە ئازادی كۆمەڵگا بەئازادی ژن بەستراوەتەوە، هاوكات ژن وەك «یەكەم كۆمەڵی بەكۆیلەكراو لەمێژوودا» ناودەبات  و لە ساڵی ١٩٩٨دا «ئایدۆلۆژیای رزگاری ژنان»ی خستۆتەڕوو و رایگەیاندووە كە (تا ژن ئازاد نەكرێت، كۆمەڵگا ئازاد نابێت).  دواتر ئەم دروشمە لەساڵی ١٩٩٥ لەلایەن «دایكانی شەممە» بەكارهێنرا، ئەمانە كۆمەڵە ژنێك بوون كە هەموو شەممەیەك دژ بە بێسەروشوێنكردنی زۆرەملێی رۆڵەكانیان لەلایەن حكوومەتی توركیا، لەناوەندی شاری ئەستەنبوڵ دەستیان بەچالاكی و ناڕەزایەتی كردو رایانگەیاند، تا بكوژانی كوڕەكانیان نەدۆزرێتەوە دەست لەچالاكییەكانیان هەڵناگرن. ئەم دروشمە جارێكی تر لەساڵی 2014 لەڕۆژئاوای كوردستان، ژنان و كچانی ئازادیخواز لەدژی چەكدارانی داعش بەرزیانكردەوەو شەڕی ئەو رێكخراوە تیرۆرستەیان پێكردو دروشمەكەیان كردە سیمبولی شۆڕشی فێمینیستی ژنان و ناوی رۆژئاوا لەگەڵ ئەم دروشمە پێكەوە گرێدایەوە. لەو ساڵە بەدواوە بەردەوام لەلایەن جووڵانەوە و بزاڤە فێمینیستییەكانەوە لەناوچە جیاجیاكانی جیهان ئەم دروشمە زیندوو دەكرێتەوە و بەكاردێت، بەشێوەیەك كە لە ٢٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥دا ئەم دروشمە لەو گردبوونەوانەدا بەكارهات كە بەبۆنەی رۆژی جیهانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ژنان لەچەند وڵاتێكی ئەورووپا بەڕێوەچوو. لەساڵی ٢٠١٨ لە كاتی نمایشكردنی فیلمی كچانی خۆر لەفێستیڤاڵی فیلمی كان، ئەم دروشمە لەلایەن خانمە هونەرمەندە ئامادەبووەكانی هۆڵی فێستیڤاڵەكە وترایەوە، لە ئەفغانستانیش ئەم دروشمە لە ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٢ لەلایەن ژنانی ئەفغانستانەوە لەگردبوونەوەیەكی ناڕەزایەتیدا بۆ پشتیوانی لەناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران وترایەوە، هاوكات دوابەدوای ناڕەزایەتییەكان لەسەرانسەری جیهان دا، لەزۆربەی میدیا جیهانییەكاندا ئەم دروشمە بڵاوكراوەتەوەو كراوەتە مانشێتی سەرەكی، بۆ نموونە «گۆڤاری لیبراسیۆن»ی فەرەنسی ئەم دروشمەی لەسەر بەرگی یەكەمی ژمارە ٢٥ی ئەیلوولی ٢٠٢٢ی خۆیدا لەگەڵ وەرگێڕانی فەرەنسی و وێنەیەكی ناڕەزایەتی خەڵك لەئێران بڵاوكردەوە. ئەوەنەبێت ئەم دروشمە هەر بەتەنیا ئیلهام بەخشی شەقام بێت، بەڵكو زۆرێك لەبیرمەندان و نوسەران و رۆژنامەنوسان و كۆمەڵناسانی دنیاش سەرسامی خۆیان بەرامبەر ئەم دروشمە دەربڕیوە، ئەوەتا سلاڤۆ ژیژەك، فەیلەسوف و رەخنەگری بەناوبانگی سلۆڤینیا دەڵێت ئەو راپەڕینەی بەدروشمی “ژن، ژیان، ئازادی” لەدوای كوژرانی ژینا ئەمینی لەوڵاتی ئێران سەریهەڵداوە، جیاوازە لەگەڵ بزوتنەوە و فێمینیزمی وڵاتانی پێشكەوتوو و دژە پیاو نییە. ژیژەك سەبارەت بە بۆچوونی لەسەر دروشمی “ژن، ژیان، ئازادی” جەخت لە جیاوازی نێوان ئێران و وڵاتانی رۆژئاوایی دەكات و دەڵێت: رەهەندی ئەو راپەڕینە لەگەڵ فێمینیزمی وڵاتانی پێشكەوتوو جیاوازە، ئەوەی ئێستا لەئێران روودەدات دەبێت لەوڵاتانی رۆژئاواش چاوەڕێی بكرێت، لەو رووەشەوە  پێویستە رۆژئاوا لەئێرانی ئەمڕۆ فێر بێت.

نیگار عومەر كەمی خزمەتگوزاری و مەترسییەكانی داعش لەسنورەكە وایكردووە لەكۆی 67 ماڵی ناحیەی زینانە 40 ماڵی كۆچ بكەن و 10 گوندی سنوری ناحیەكەش بەتەواوی كۆچیان كردووەو بەشێكی زۆری گوندەكانی تریش رەویان كردووە، بەڕێوەبەری ناحیەكەش دەڵێت: ناحیەی زینانە هیچ سیمایەكی ناحیەبوونی پێوە دیارنیە و لەشێوەی گوندێكدایەو لەهەموو روویەكی خزمەتكردنەوە پشتگوێخراوەو دانیشتوانەكەشی بەدەست نەبوونی كارەبا و خراپی رێگاوبانەكانیەوە دەناڵێنن و چەندین جاریش داواكارییەكانمان گەیاندووەتە ئیدارەی گەرمیان تائێستا هیچ شتێكمان بۆ نەكراوە. زینانە لەساڵی 1997ەوە كراوە بەناحیەو لەڕووی ئیدارییەوە سەر بەقەزای كفریەو لە رووی جوگرافیەوە هاوسنورە لەگەڵ قەزای كفری و قەزای دوزخورماتوو، ناوچەكە مەترسی چەكدارانی داعش و گروپە توندڕەوەكانی لەسەرە و هەشت لیوای پێشمەرگەی لێیە بۆ پاراستنی ناوچەكە لەچەكدارانی داعش، بەهاووڵاتیانی ناوچەكەو هێزەكانی پێشمەگەوە نزیكە سێ هەزار كەسی تێدا دەبێت، بەڵام چەندین گرفتی خزمەتگوزاری وایكردووە ناحیەكە روو لەچۆڵبوون بكات . وەهاب ئەحمەد، بەڕێوەبەری ناحیەی زینانە بەهاوڵاتی راگەیاند:» ناحیەی زینانە 46 گوندی لەسەرەو 10 گوندی چۆڵەو  34 گوندی ئاوەدانە، ئەم ناحیەیە لەڕووی خزمەتگوزاریەوە بۆماوەی چەندین ساڵە هیچ پرۆژەیەكی گرنگی تێدا جێبەجێنەكراوە و تا ئێستاش سیمای گوندێكی بچووكی هەیەو لەڕووی خزمەتگوزاری رێگەوبانیشەوە رێگاكانی زۆر خراپە تەنها بەشێك لەڕێگای ناحیەكە نەبێت قیرتاوكراوەو زۆربەی رێگاكانی دیكەی خراپن و هیچ جۆرە سەوزایی و جوانكاریەكی  بۆ نەكراوە، نزیكەی سێ هەزار خەڵكی تێدا دەژیت، بەداخەوە كەمی خزمەتگوزاری بۆ ناحیەكە وایكردوە روو لەچوڵبوون بكات و لەكۆێ 67 ماڵ 40 ماڵی  كۆچیانكردووە و چوڵبوونی ناحیەكە جێگەی مەترسییە بۆ ناوچەكە بەگشتی». وتیشی،» كێشەی سەرەكی ناحیەكە بێ كارەبایە، و كارەبای نیشتمانی زۆر خراپە و هیچ ئامێرێك ئیش پێناكات و ئەو ئامێرەشی ئیش پێبكەی خراپی دەكات و كارەبای مۆلیدەشی هەر نیە، هەروەها وشكەساڵی و نەبوونی ئاوی پێویست وایكردووە ناحیەكە چوڵببێت كەئەمەش لەزۆر رووەوە مەترسی گەورە دروستدەكات بۆ قەزای كفری و ئیدارەی گەرمیان كەپێویستە ئاوڕی زیاتری لێبدرێتەوە، 11 ساڵە داوادەكەین لەحكومەتی هەرێم بنكە تەندروستیەكەی ناحیەی زینانە بكرێت بەمەڵبەندێكی تەندروستی و دكتۆری بۆ دابنرێت، هەر بۆی نەكراوە، بنكە تەندروستیەكە  تاكاتژمێر یەك دەوامی تێدا دەكرێت و دوای ئەوە دادەخرێت و خەڵكی سنوورەكە  تووشی حاڵەتێك ببن نازانن بۆ كوێ بچن، یان دەبێت رێگایەكی دوور ببڕن تا دەگەن بەكفری یان خورماتوو». هاوكات جەماڵ وارانی لێپرسراوی لیوای 144ی هێزەكانی پێشمەرگە لەسنوری زینانە بەهاوڵاتی راگەیاند:» لەم سنورەدا زیاتر لەهەشت لیوای پێشمەرگەی تێدایەو توانراوە بەشێوەیەكی زۆر باش لەزۆربەی ناوچەكان كە مەترسی لەسەرە سەنگەری هێزەكانی پێشمەرگە دابنێرت، بەڵام بەهۆی فراوانی ناوچەكە  كەهاوسنورە لەگەڵ قەزای خورماتوودا بۆشایی ئەمنی هەیە لەنێوان ئێمەو سوپای عێراق، ئەمەش وایكردووە داعش سوود لەو بۆشاییە ئەمنیە ببینێت و ناوبەناو جموجۆڵی هەبێت لەناوچەكەدا». وتیشی،» سەڕای بەرفراوانی و سەختی ناوچەكەش هۆكارێكی دیكەیە بۆ مانەوەی داعش لەو سنوورە، بەڵام هێزەكانی پێشمەرگە بەردەوامن لەپارێزگاریكردن لەخەڵكی سنورەكە». هەروەها هێمن جەلال كەخەڵكی ناحیەكەیە بەهاوڵاتی وت:»ناحیەی زینانە هیچ سیمایەكی ناحیەبوونی پێوە دیارنیەو لەشێوەی  گوندێكدایە نە پاركێكی تێدایە بۆ ئەوەی گەنجەكانی سنورەكە رووی تێبكەن، نە شوێنێكی رۆشنبیری یان سەنتەرێك بۆ گەنجەكان، ئەوە جگە لەسەدان گرفتی دیكە وەك خراپی كارەبای ناحیەكە كەخەڵكەكەی بێزار كردووەو كارەبای مۆلیدەشمان نیە، كۆڵانی وای تێدایە 20 ماڵ بووە ئێستا دوو ماڵی تێدا ماوەتەوەو هەموو بارییان كرد». وتیشی:»زینانە پشتگوێخراوەو كەس ئاوڕی لێناداتەوەو جیاوازیەكی زۆری لەگەڵدا كراوە بەبەراورد بەناحیەكانی دیكەی سنوری ئیدارەی گەرمیان و ئێمە بووینەتە قوربانی نێوان حكومەتی هەرێم و عێراق، تەنها یەك بنكەی تەندروستی هەیە كەنەخۆشێكمان هەبێ‌ دەبێ بیبەین بۆ كفری یان خورماتوو بە رێگایەكی پڕمەترسیدا، لەڕووی ئەمنیشەوە دەبێت شەوان خۆمان پارێزگاری لەخۆمان بكەین سەڕای بوونی هێزی پێشمەرگە لەناوچەكە، بەڵام بۆشایی ئەمنی تێدایەو زۆرجار داعش دێنە نێو ناحیەكەو خۆیان وەك هاووڵاتی پێشاندەدەن و ئێمە نازانین كە داعشن و دواتر زیانمان پێدەگەیەنن». «كەمی قوتابخانە و نەبوونی پشتیوانی بۆ هاتوچۆی قوتابییان و خوێندكارانی  گوندەكان گرفتی تری خەڵكی سنوری ناحیەكەن، ئەوە سەرەڕای مەترسیەكانی داعش لەسنورەكە، كە هەموو ئەمانە وایكردووە خەڵكی ناحیەكە رەوبكەن و چەندین جاریش داواكاری ناحیەكەمان گەیاندۆتە ئیدارەی گەرمیان تائێستا هیچ شتێكمان بۆ نەكراوە «، بەڕێوەبەری ناحیەی زینانە وای وت. سەبارەت بەگرفتی تەندروستی ناحیەكە، عەباس عەزیز، جێگری بەڕێوەبەری گشتی  تەندروستی گەرمیان بەهاوڵاتی راگەیاند:» ناتوانین بنكە تەندروستیەكەی زینانە بیكەین بەمەڵبەندی تەندروستی هەرچەندە دەزانین كە پێویستی زۆری خەڵكەكەیە، تەنانەت لەبنكە تەندروستیەكەی زینانەش كێشەی كەمی كارمەندمان هەیەو هیچ كارمەندێكی ژنیان نیەو زۆرجار ناتوانرێت دەرمانی پێویست بنێرێت بۆیان بەهۆی كێشەی كەمی دەرمانەوە لەتەندروستی گەرمیان». وتیشی: داوامان لەوەزارەتی تەندروستی كردووە مەڵبەندێكی تەندروستی بە بوونی دكتۆرەوە بۆ ناحیەكە بكەنەوە، بەڵام تائێستا  هیچ وەڵامێكیان نەبووە «. هاوكات چۆمان ئەحمەد بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكان لەئیدارەی گەرمیان بەهاوڵاتی وت، «هۆكاری كەمی خزمەتگوزاریەكان قەیرانی داراییەو  بۆ گرفتی كارەبای ناحیەكە داواكاریمان گەیاندووەتە وەزارەتی كارەباو تائێستا نەتوانراوە محاویلەیەكی گەورەتریان بۆ دابین بكرێت». وتیشی:» لەبودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكاندا ئێمە بەگوێرەی دانیشتوان بوجە سەرف دەكەین و رێژەی دانیشتوانی ناحیەكە كەمە، بۆیە ناتوانرێت بودجەی زیاتریان بۆ دابین بكرێت، هەوڵمانداوە گرفتی ئەمنی ناوچەكە چارەسەربكەین و لەداهاتووشدا هەوڵدەدەین گرفتەكانی دیكەیان ئیشی لەسەربكەین». محمد خورشید هاوڵاتی گوندی قوپەڵكی سەر بەناحیەی زینانە بەهاوڵاتی وت،» بەهۆی بێ كارەبایی و بێ ئاوییەوە زۆربەی دانیشتوانی گوندەكەمان مەڕو ماڵاتەكانیان فرۆشت و  كۆچیان كرد بۆ شارەكان و ئێمەش لەناچاریدا ماوینەتەوە، سنورەكەمان وشكەساڵی و مەترسی داعش تەنگی پێهەڵچنیوەو گوزەرانمان زەحمەت بووە و هیچ كەسێكیش ئاوڕمان لێ ناداتەوە». وتیشی،» زۆرێك لەگوندەكانی ئەم سنورە جگە لەبێكارەبایی، قوتابخانەو بنكەی تەندروستییان تێدانیەو لەگوندەكەی ئێمەش بنكەیەكی تەندروستی هەبوو ئەویش بۆماوەی 11 ساڵە داخراوە باوەڕیش ناكەم بۆمان بكەنەوە، چونكە كەسئامادەنیە لەشوێنی مەترسییدا دەوام بكات».  

هاوڵاتی دوای پرۆسەی ئازادی عێراق لەساڵی 2003وە، خەڵكی ناوەڕاست و باشووری عێراق روویان لەپارێزگاكانی هەرێمی كوردستان كرد سەرەتا وەك كرێچی نیشتەجێی ئەو شارە بوون، بەڵام ئێستا بەسەدان هەزار عەرەب خاون موڵكی خۆیانن، بەپێی ئامارێكی ناڕەسمی هاووڵاتیانی عەرەب خاوەنی نزیكەی 680 هەزار یەكەی نیشتەجێبوون و موڵكن لەهەرێمی كورستان. پەیانێری هاوڵاتی لەهەولێر (هەژار ئەنوەر) لەسەر ئەم بابەتە بەدواداچوونی كردووەو بەپێی ئەو زانیارییانەی دەستی كەوتووە هاتنی عەرەب كارییگەرییان لەسەر بەرزكردنەوەی یەكەی نیشتەجێبوون دروستكردووە. كارزان رەسوڵ سەرۆكی لقی هەولێری كۆمەڵەی داكۆكیكردن لەمافی كرێنشینان بەهاوڵاتی راگەیاند:» لەساڵی 2008وە بە فەرمی هاووڵاتیانی عەرەب خانویان بەناو دەكرێت، پێش 2008یش بەمەرج خانوو یان شوقە بەناویان دەكرا. وتیشی: هاتنی عەرەب كاریگەری زۆر لەسەر خەڵكی كرێنشینانی هەولێر دروستكردووە، بەجۆرێك نرخی كرێی شوقەو  خانوویان بەزكردۆتەوە و بەبەڵگە لایانە خەڵكی زۆری كورد كرێنشینی عەرەبن». لەساڵی 2008وە تاوەكو ئێستا 680 هەزار عەرەب شوقەو خانوو یان موڵكیان بەناو كراوە.   كڕیاری عەرەب لەسلێمانی پەیامنێری هاوڵاتی لەسلێمانی (سەركۆ جەمال) بەدواداچوونی بۆ هەمان پرس كردووە، و بەوتەی خاوەن نوسینگەكان رۆژ نییە هاووڵاتی بیانی یاخود عەرەبی عێراق زەوی یاخود خانوو نەكڕن، دەیانیش رۆژانە لەهەر نوسینگەیەك داوای خانووی كرێ دەكەن، هەرچەندە هیچ ئامارێكی فەرمی لەبەردەستدا نییە، بەڵام بەڕێوەبەری تۆماركردنی خانووبەرەی سلێمانی دەڵێت هەزاران هاووڵاتی عەرەب و بیانی خانوو و زەوییان لەپارێزگای سلێمانی كڕیوە. محەمەد ئەیاد كە خاوەنی كۆمپانیایەكی كڕین و فرۆشتنی خانووبەرەیە لەسلێمانی بەهاوڵاتی وت: «عەرەب و بیانی دەتوانن لەسلێمانی خانوو بكڕن بەڵام بەو مەرجەی رەزامەندی ئاسایشی هەبێت،  ئەو بیانیانەی یاخود عەرەبانەی دێن لێرە موڵك دەكڕن دەڵێن ئێرە سەلامەتە بۆیە». وتیشی: «ئێستا بۆ نمونە لەمانگێكدا سێ موڵكمان فرۆشتووە بە عەرەب، جگە لەوانەی بەكرێی دەیگرن» حاجی عەتا خاوەن نوسینگەی كڕین و فرۆشتن و بەكرێدانی زەوی و خانووبەرە لەسلێمانی بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت : زیاتر عەرەبی عێراق خانوو لەسلێمانی دەكڕن عەرەبی سوریا كەمترە، هەموو مانگێك عەرەب روومان تێدەكات بۆ كڕینی خانووبەرە، بەڵام بۆ كرێ رۆژانە عەرەب دێتە لامان، ناتوانین دیاری بكەین رۆژانە چەند كەس دێتە لامان». سالار عەلی یەكێكی دیكەیە لەخاوەن نوسینگەكانی كڕین و فرۆشتنی خانوو زەوی و بەكرێدانی لەسلێمانی بەهاوڵاتی وت: زیاتر لەلای ئێمە لەبەكرەجۆی تازە زیاتر خەڵك خانوو و زەوی دەكڕن رۆژی وا هەیە 100 عەرەب دێتەلامان بۆ خانووی كرێ بەڵام بۆ كڕین لەمانگێكدا پێنج بۆ شەش عەرەب دێنە نوسینگەمان بۆ كڕینی خانوو یان زەوی». هاوڵاتی بۆ وەرگرتنی ئامارێكی تایبەت پەیوەندیكرد بە مەحمود عوسمان بەڕێوەبەری ئاماری سلێمانی، بەڵام رەتیكردەوە لەوبارەیەوە هیچ ئامارێكیان لابێت و وتی :» تەنها ئاسایش و تاپۆی سلێمانی ئەو ئامارەیان لەلایە». هاوكات هاوڵاتی پەیوەندیكرد بە وتەبێژی ئاسایشی سلێمانی و بەڕێوەبەری فەرمانگەی تۆماركردنی  خانووبەرەی سلێمانی هیچیان ئامادەنەبوون ئامارێك لەوبارەیەوە بدەن، هەروەها سیروان محەمەد بەڕێوەبەری گشتی ئاماری هەرێم رەتیكردەوە هیچ ئامارێكیان لەوبارەیەوە لەبەردەستدا بێت. لوقمان عومەر بەڕێوەبەری فەرمانگەی تۆماری خانووبەرەی سلێمانی بەهاوڵاتی راگەیاند:» هەموو هاووڵاتییەكی عێراقی ئازادە لەكوێ خانوو دەكرێت یاخود بەكرێی دەگرێت، تەنها ناسنامەی باری كەسێتی یاخود كارتی نیشتیمانییان هەبێت دەكرێت بەناویانەوە. وتییشی: «هەزاران هاووڵاتی عەرەب و بیانی خانوو و زەوییان لەپارێزگای سلێمانی كریوەو هیچ رێگرییەك نییە لەوەی هەر هاووڵاتییەكی عێراقی ببێتە خاوەنی زەوی و خانوو و تەنانەت زەوی كشتوكاڵیش لەسەرجەم پارێزگاكانی هەرێم تەنها هەندێك وردبینی دەكرێت لەو كەسانەی زەوی یاخود موڵك دەكڕن». بەپێی بڕگەی ئەلف، لە ماددەی 23ی دەستووری عێراق هەر هاووڵاتییەكی عێراق بۆی هەیە لەهەر شارێك بێت ببێتە خاوەنی موڵك، بەپێی ئەو ئامارەی هاوڵاتی لەبەڕێوەبەرایەتی تۆماری خانووبەرەی سلێمانی دەستیكەوتووە، لەسەرەتای ئەمساڵەوە تاوەكو رۆژی 31-7-2022 پێنج هەزارو 548 مامەڵەی كڕین و فرۆشتنی خانوو و زەوی لەسلێمانی تۆمار كراوەو 423 كەسیان خەڵكی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بوون كەداوایان كردووە بەناویانەوە بكرێت.  هەر بەپێی ئەو ئامارەی دەستی هاوڵاتی كەوتووە، لەسلێمانی نزیكەی 60 پڕۆژەی نیشتەجێبوون هەن كە 43ـیان فەرمانیان بۆ دەركراوە بكرێن بەناوی ئەو كەسانەی دەیكڕن، هەر لەسنووری سلێمانیدا زیاتر لە 27 هەزارو 878 یەكەی نیشتەجێبوون هەن كە شەش هەزارو 632 یەكەیان لەلایەن فەرمانگەكانی تاپۆوە تۆمار كراون.   عەرەب لەپارێزگای دهۆك هاوكات پەیامنێری هاوڵاتی لەدهۆك (عەمار عەزیز) بە دواداچوونی بۆ پرسی هاتنی هاووڵاتیانی عەرەب بۆ دهۆك كردووەو بەپێی ئەو زانیارییانەی دەستی كەوتووە لە30% شووقەكانی پارێزگای دهۆك عەرەب دەكڕن. ماوەیەكە كڕینی شوقەو خانوو لەلایەن عەرەبەوە لەسنوری پارێزگای دهۆك بەرێژەیەكی بەرچاو زیادیكردووە، بەپێی چەند داتایەكی نافەرمی لەهەر پرۆژەیەكی نیشتەجێ بوون سەرووی 30% عەرەب دەیكڕن، بەوتەی خاوەن نوسینگەكان ئەگەر دۆخی عێراق وابڕوات رێژەكە دوو ئەوەندە زیاد دەبێت. رەند محەمەد ،  پەرپرسی بەشی فرۆشتن لەپرۆژەیەكی نیشتەجێبوون لە ناوەندی دهۆك بە هاوڵاتی وت: «  پڕۆژەكەمان پێكهاتووە لەژمارەیەك شوقە و نووسینگە ، نزیكەی 300 شوقەیە لە 2023 هەموویان تەواو دەبن ، ئەو شوقانەی كە تا ئێستا فرۆشتوومانە 10% عەرەب  كڕیویانە ئەوانەی تر  خەڵكی پارێزگای  دهۆك و شوێنەكانی ترن». وتیشی:» پڕۆژەكەمان تایبەت نیە بەپێكهاتەیەك هەر كەسێك بەپێی یاسا دەتوانێت لای ئێمە ببێتە خاوەن شووقە ، كاتێك عەرەبێك سەردانمان دەكات بەپێی یاسا مامەڵەی لەگەڵ دەكەین، ئەگەر شتەكانی لەڕووی یاسایی-یەوە تەواوو بێ كێشەبن ئەوا بەدڵنیایی شووقە بەو كەسە دەفرۆشین. كارمەندێكی پڕوژەیەكی نیشتەجێبوون لەدهۆك كە پرۆژەكەیان لە 768 شوقەی نیشتەجێبوون پێكهاتووە، پێی باشبوو ناوی نەهێنرێت بەهاوڵاتی وت:» 50 لەسەدی كڕیارەكانمان عەرەبن، ئەم رێژەیە رەنگە لەپرۆژەیەكی تر زیاتر بێت یان كەمتربێت بەڵام ڕێژەكە رۆژ بەڕۆژ زیاد دەبێت، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی شاری دهۆك لەڕووی ئەمنییەوە كەشارێكی زۆر سەقامگیرەو هیچ كێشەیەكی ئەمنی تیادا نیە هەروەها كوالێتی شوقەكانیش كاریگەری لەسەر راكێشانی هاووڵاتی بیانی هەیە». پەیامنێری هاوڵاتی بەمەیدانی دەچێتە زیاتر لە 10 نوسینگەی كڕین و فرۆشتنی شووقەو خانوو لەدهۆك و دەپرسێت رێژەی كرینی خانوو و شوقە لەچ ئاستێكە، دەركەوت لەهەموو پرۆژەكان رێژەی كڕینی شوقەو خانوو بەڕێژەی سەرووی 30%، لەهەندێك پرۆژە رێژەكە 60%  بەگشتی لەنێوان 30 بۆ 60% كڕیارەكان هاووڵاتی عەرەبن، نرخی هەر شوقەیەكیش بەپێی كوالێتی و شوێنەكەی دەگوڕێت، بەگشتی لە 60 هەزار دۆلارەوە  دەستپێدەكات تا دەگاتە 150 هەزار دۆلار. شڤان هەمزانی، خاوەنی نوسینگەیەكی كڕین و فرۆشتنی خانوو و زەوییە بەهاوڵاتی وت « كڕینی شووقە و خانوو لەلایەن عەرەبەوە لەشاری دهۆك بەڕێژەیەكی بەرچاو زیادیكردووە ، هەندێك رۆژ دوو بۆ سێ كەس سەردانم دەكەن، زۆر داوای خانوو و شوقەی بەكرێش دەكەن، لەهەموو پرۆژەكانی نیشتەجێبوون عەرەبەكانی موسڵ و پارێزگاكانی تر شوقە یان خانوویان لەدهۆك كڕیوە، زانیاری تەواوم نیە بەڵام رێژەكە سەرووی 30% «. وتیشی: « ژینگەو كەشوهەوای شارەكەو  دۆخی ئەمنی و جموجۆڵی بازرگانی  و كۆمەڵێك هۆكاری تر وایكردووە كەڕێژەیەكی زۆر لەعەرەبەكانی پارێزگاكانی عیراق روو لەپارێزگای دهۆك بكەن».

هێمن مەحموود ساڵێكی تەواو بەسەر ئەو هەڵبژاردنەدا لەعێراق تێدەپەڕێت كە ناوی هەڵبژاردنی پێشوەختەبوو و كۆتایی بەدەسەڵاتی حكومەتەكەی (عادل عەبدولمەهدی) هێنا، كەچی هێشتا دەرئەنجامەكانی ئەو هەڵبژاردنە لەئەرزی واقیعدا جێبەجێنەكراوەو حكومەتی نوێش دروستنەكراوە. هەڵبژاردنەكانی ١٠ی ١٠ی ساڵی ٢٠٢١ نەك هەر نەیتوانی كێشەو گرفتە پێشوەختەكانی عێراق چارەسەربكات كە بەهۆی خۆپیشاندانەكانی تشرینەوە سەریانهەڵدابوو و هەڵبژاردنی لەپێناودا ئەنجامدرابوو، بەڵكو ئەمجارەیان بەتەواوەتی كۆمەڵگەی شیعەی بەسەر دوو بەرەی ناكۆكی سیاسییدا دابەشكرد كەئەوانیش بەرەی (رەوتی سەدر) و (چوارچێوەی هەماهەنگی) بوو، كەئەوە ساڵێكە لەمانۆڕ و سیناریۆو ململانێی سیاسی و خۆپیشاندان و تەنانەت تا(ڕادەی بەكارهێنانی چەكیش لەدژی یەكتری)دان و نەیانتوانیوە ئەو حكومەتە درووستبكەن كە لەژوورە تاریكەكانی خۆیاندا نەخشەیان بۆ كێشاوە. دوای هەڵوەشاندنەوەی هاوپەیمانێتی سیادەی نێوان (سەدر، بارزانی، حەلبوسی)یش هەرچەندە چەندڕۆژ بەر لەئێستا باس لەوەكرا كەهاوپەیمانێتییەكی نوێ بەناوی (هاوپەیمانێتی ئیدارەی دەوڵەت) لەنێوان (بارزانی و حەلبوسی و چوارچێوەی هەماهەنگی) ئیمزادەكرێت، بەڵام تاوەكو ئێستا بەفەرمی ئەو هاوپەیمانێتیە نوێیە رانەگەیەنراوەو ئیمزا لەسەر كارنامەكەی نەكراوە، ئەمەش هەموو پێشبینی و لێدوان و ئەگەرەكانی ئەوەی كەوا بەمنزیكانە حكومەتی نوێ‌ درووستبكرێت بەدرۆخستووەتەوە. (مورتەزا ساعیدی) پەرلەمانتاری هاوپەیمانێتی فەتح-ی سەر بە (هادی عامری) ئاشكرایكرد (بەڵگەنامەی بەغدا) كە لەلایەن (محەمەد حەلبوسی)یەوە ئامادەكراوە تیایدا ئاماژە بەوەكراوە كەدەبێت گفتوگۆ لەنێوان (هاوپەیمانی ئیرادەی دەوڵەت) و ئەو هێزانە بكرێت كە لەدەرەوەی پەرلەمانن بەبێ هیچ دەستوەردانێكی دەرەكی.  ئەو پەرلەمانتارە دەڵێت: موقتەدا سەدر هیچ لارییەكی لەسەر دەستپێكردنەوەی كارەكانی پەرلەمان نییەو لەئێستاشدا هیچ گفتۆگۆیەك لەنێوان چوارچێوەی هەماهەنگی و سەدردا نییە. چوارچێوەی هەماهەنگی (مالیكی، خەزعەلی، عامری) جەخت لەوەدەكاتەوە، پێكهێنانی حكومەتی نوێ بەگشت دەسەڵاتەكانیەوە رۆڵی گەورەی دەبێت، لەسەقامگیری ئاسایش و دابینكردنی خزمەتگوزاری و رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵیدا. هاوكات هەرچەندە تاڕادەیەك ئەو بنبەستە سیاسییەی بەهۆی پەكخستنی پەرلەمان و خۆپیشاندان و مانگرتنەكانی ناوچەی سەوزەوە درووستبووبوو كۆتایی هاتووە، بەڵام بەپێی بڕوای بەشێك لەو كەسانەی چاودێری دۆخی سیاسی عێراق دەكەن لەداهاتوودا ئەگەری سەرهەڵدانی چەند گرفتێك لەئارادایە، كەئەویش بابەتی موشەكبارانكردنی ناوە ناوەی ناوچەی سەوزە لەلایەن گرووپە چەكدارەكانەوە بەتایبەتتر دوایین ئەو موشەكانەی ئاراستەی ناوچەی سەوز كران پەیامێك بوون بۆ ئەو لایەنانەی دەیانەوێت بەبێ سەدر حكومەت درووستبكەن، ئەمە جگە لەوەی موقتەدا سەدر پەراوێزخستنی یەكجارەكی قبوڵناكات و دۆخەكەیان لێ تێكدەدات  ئەمە بەلەبەرچاوگرتنی ئەو راستییەی كەهەرچەندە سەدر بڕیاری وازهێنانی لەكاری سیاسی داوە، بەڵام هێشتا رەوتەكەی یاریزانێكی سیاسی سەرەكییە لەعێراقدا.  (جاسم محەمەد عەبود) سەرۆكی دادگای باڵای ئیتیحادی عێراق رایگەیاندووە ئەو گرفتەی كەئێستا عێراقی پیادا تێپەڕدەبێت بەهۆی دەستورەوە نییە، هەروەها بەهۆی ئەوەشەوە نییە كە تایبەتمەندێتی دادگای فیدراڵی نییە، بەڵكو گرفتەكە لەجێبەجێنەكردنی دەستوورو خراپ بەكارهێنانیەتی. عەبود ئاماژە بۆ ئەوەش دەكات ئامانج لەدادگای فیدراڵی پاراستنی دەستوورو رێگەگرتنە لەپێشێلكردنی مادەكانی ئەو دەستوورە، هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانیش لەدەسەڵاتی دادگا نییە. دەربارەی هەڵبژاردنی پێشوەختەش بەپێی ئەم یاساییەی ئێستا بەركارە، سەرۆكی دادگای ئیتیحادی دەڵێت تاوەكو ئەو یاسایە هەموارنەكرێتەوە ناتوانرێت هیچ هەڵبژاردنێكی پێ ئەنجامبدرێت، چونكە چەندین مادەی لەلایەن دادگاوە هەڵوەشاوەتەوە. ئێستاش دوای ساڵێك لەدەنگدانی پێشوەختەی هاووڵاتیانی عێراقی، زۆرینەی حزب و لایەنە سیاسییەكان داوای هەڵبژاردنی پێشوەختە دەكەن، بەڵام هەریەكەو بەپێی ئاراستەو بەرژەوەندییەكانی خۆی داوای هەڵبژاردنی پێشوەخت دەكات، نەوەك بەپێی خواست و بەرژەوەندییەكانی هاووڵاتیان.

عەمار عەزیز سەرەڕای دەركردنی چەندین بڕیارو زنجیرەیەك رێوشوێن بۆ قەدەغەكردنی كاری پاڵاوتگە نەیاساییەكانی سنوری قەزای سێمێل لەدهۆك، بەڵام تائێستا بەشێكیان كاردەكەن و بڕیارەكانی حكومەت راینەگرتوون. رۆژی 29ی ئەیلولی 2022  عەلی تەتەر ، پارێزگاری دهۆك رایگەیاند: چەندین رێنمایمان دەركردووەو كاری هەموو پاڵاوتگەكانمان راگرتووە، بەڵام بەپێی زانیارییەكانی بەردەست هاوڵاتی پاڵاوتگەكان كاركردنیان رانەگرتووەو بەردەوامن. مەهدی حەسەن عەلی ، دانیشتووی قەزای سێمێل بەهاوڵاتی وت:» تا ئەم خولەكەی لەگەڵ تۆدا قسە دەكەم بۆنی ناخۆش و دووكەڵی پاڵاوتگەكان بەناوچەكەدا بڵاوە، ناوچەكە دیارە واتە هێشتا بەشێكیان كاردەكەن ، ئەوەش مانای وایە كەخاوەنی ئەو پاڵاوتگانە لەحكومەت بەهێزترن، ئەگەر وانەبێت چۆن بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران پێشێل دەكەن و بەڕۆژی رووناك نەوتی خاویان بۆ دەڕوات و حیساب بۆ هیچ كەس و لایەنێك ناكەن، نازانم ئەمە چ جۆرە ویژادانێكە خەڵكەكە خەریكە لەناو بۆنی ناخۆش و دووكەڵی رەش دەخنكێت». وتیشی:» چارەسەری ئەم گرفتە ئاسانە بەڵام پێویستی بەئیرادەیەكی بەهێز هەیە، لەهەمووشی گرنگتر پێویستە نوێنەرانی خەڵكی ئەم ناوچەیە سەردانی ئیدارەی پارێزگای دهۆك بكەن و بەناوی خەڵكەوە داوایان لێبكەن بەیەكجاری كاری ئەو پاڵاوتگانە دابخەن، ئێمە نامانەوێت بەشێوەی ئاژاوەگێڕی كێشەكە چارەسەر بكرێت بەڵام ئێمەش بێزاربووین تاكەی سەبر بگرین «. ئیدریس حەسەن، كەهاووڵاتیەكی تری سنوری قەزای سێمێلە بەهاوڵاتی وت: ئیمزامان كۆكردووەتەوە بۆ داخستنی پاڵاوتگە نایاساییەكان و دواتر رادەستی ئیدارەی پارێزگای دهۆكمان كردووەو دەیانجاری تریش هەوڵمانداوە تا لەم كێشەیە رزگاربین بەڵام هەر سوودی نەبووە، ئێستاش بەشێك لەپاڵاوتگەكان بەقاچاغ كاردەكەن، چەندین ساڵە ئەم دوكەڵا و ژەهرە بەسەر ناوچەكدا بڵاوبووەتەوەو سەدان كەسی تووشی نەخۆشی خراپ كردووە». سەبارەت بەپاڵاوتگە نایاساییەكان عەبدولسەمەد تێلی، سەرۆكی لیژنەی وەزەو پیشەساری لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی راگەیاند: « تائێستا حەوت جار بڕیاری داخستنی پاڵاوتگە نەیاساییەكانی سنوری پارێزگای دهۆك لەلایەن ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتی ناوخۆو پارێزگار دەرچووە، بەڵام هیچیان وەك خۆی جێبەجێ نەكراوە، دواینجار كەبەدواداچوونم بۆكردووە تا 27ی ئەیلولی 2022 بەشێكیان هەر كاردەكەن، نەوتی خاویان بۆ دەڕوات، ئیرادەیەكی بەهێز نیە لەبەرئەوە باوەڕناكەم بەیەكجاری هەموویان دابخرێن «. وتیشی:»  من یەك نموونە باس دەكەم، لە 6ی ئابی 2015 ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بەتێكڕای دەنگ بڕیاریدا كەنابێت چیتر ئەو پاڵاوتگانە كاربكەن، رۆژی دواتر واتە لە 7ی ئابی هەمان ساڵ فەرهاد ئەتروشی، پارێزگاری پێشووی دهۆك بڕیارەكەی ئەنجومەنی وەك خۆی جێبەجێكرد، بەڵام بەداخەوە تەنها بۆ ماوەی سێ مانگ داخران و دواتر دەستیان بەكاركردەوە ئەوەش بەهۆی دەستتێوەردانی چەند كەسێك، ئەمە لەكاتێكدایە، ئەنجومەنی پارێزگا بڕیاری داخستنی یەكجاریی پاڵاوتگەكانی دەركردووە كە لەبەرامبەردا حكومەت پاڵاوتگەیەكی مۆدێرن و پێشكەوتوو لەو ناوچەیە بنیات بنێت». سەرۆكی لیژنەی وزەو پیشەساری لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك دەڵێت:» خاوەنی پاڵاوتگەكان بەناوی كارگەی پلاستیك و پیشەسازی دیكەوە كاری پاڵاوتنی  نەوتی خاو دەكەن، جگە لەوەی زیادەڕەوییان كردووەتەسەر موڵكی شارەوانی، ماوەی 15 ساڵیشە یەك دیناریان نەداوەتە حكومەت، داخستنی پاڵاوتگەكان شتێكی قورس نیە تەنیا بەڕێگریكردن لەو تانكەرانەی نەوتی خاویان بۆ دابیندەكەن چارەسەر دەبێت، ئەگەر نەوتی خاویان پێنەگات ناچاردەبن واز لەكاركردن دەهێنن، جگە لەبڕیاری وەزیری ناوخۆو پارێزگاری پێشوو، ئەنجومەنی وەزیران  لەساڵانی 2018، 2019 ، 2020 بڕیاریداوە كەدەبێت بەیەكجاری دابخرێن، بەڵام بێسوود بووەو هەر دانەخراون». هاوكات شەمعون شلیمون ئیشو جێگری پارێزگاری دهۆك لەوبارەیەوە بۆ هاوڵاتی دواو وتی: «بڕیاری داخستنی پاڵاوتگە نەیاساییەكانی سنوری قەزای سێمێل دەمێكە لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە دەرچووە، عەلی تەتەر، پارێزگاری دهۆك لەڕۆژی پێنجشەممە 29ی ئەیلول لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەكان لەسەر ئەم پرسە كۆبوونەوەیان كردووەو كۆمەڵێك رێنمایی دەركراوەو كاری هەموو پاڵاوتگەكانی راگرتووە، هەركەسێكیش پابەند نەبێت ئەوا بەدڵنیاییەوە بەپێی یاسا مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت و سزا دەدرێت». بەڵام ئیدریس حەسەن كە هاووڵاتییەكی سنوری قەزای سێمێلە  دەڵێت: « رۆژێك دوای بڕیارەكەی پارێزگاری دهۆك، من خۆم ڤیدیۆم كردووە و نەوتی  رەش گواستراوەتەوە بۆ كواشێ بەمەبەستی پاڵاوتن، هەروەها لەساڵی 2010 چەندین جار بڕیار دەركراوەو رێوشوێن گیراوەتەبەر، هەندێك لەپاڵاوتگەكان بەتەواوی داخراون و كارناكەن، بەڵام بەشێكی دیكەیان حساب بۆ هیچ بەرپرسێكی حكومی ناكەن و بەردەوامن لەكاركردن». وتیشی:» بەهۆی پیسكردنی هەوای ناوچەكەوە بەردەوام ماسك دەبەستین، بەشەوان  بۆنێكی ئەوەندە ناخۆش بەسەر ناوچەكە بڵاودەبێتەوە باوەڕناكەم لەهیچ شوێنێكی تر ئەو بۆنە بوونی هەبێت، ماڵی من زۆر دوورنیە لەپاڵاوتگەكان، بەڵام خەڵكی  گوندی كواشێ كەتەنها كێلومەترێك لێی دوورن كاریگەری خراپی لەسەر ئەوان یەكجار زیاترە لەئێمە «. دڵشاد عەبدولڕەحمان، بەڕێوەبەری فەرمانگەی ژینگە لەپارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی راگەیاند: « زۆرجار بڕیاری داخستنی پاڵاوتگە نەیاساییەكانی سنوری قەزای سێمێل دەرچووە، دوایین بڕیار لە 2021 بوو بەڵام بۆ هەر جارێك ماوەیەكی كەم كاریان نەكردووە دوای ماوەیەك جارێكی تر دەستیان بەكاركردن كردووەتەوە، وەكو بەڕێوەبەرایەتی گشتی فەرمانگەی ژینگە لیژنەیەكی جێگیرمان لەكواشێ  داناوە تاڕێگری لەكاری پاڵاوتگەكان بكات، ئەوەی پەیوەستە بەئێمە بەزیادیشەوە كردوومانە بەڵام دەبێت هەموو لایەنێك لەگەڵ ئێمە هاوكاربن تابتوانین رێگری لەكاری ئەوان بكەین«. وتیشی: « پێش چەند مانگێك نزیكەی حەوت پاڵاوتگەی كواشێ بەبڕی هەشت ملیۆن دیناری عێراقی  سزادراوە ، دوایین كۆبوونەوەی ئێمە لەگەڵ پارێزگاری دهۆك لە 29ی ئەم مانگە بوو، لەكوبوونەوەكەدا كە ژمارەیەك بەرپرسی پەیوەندیدار ئامادەیبوون، پارێزگاری دهۆك جەختی لەوە كردووەتەوە كەنابێت هیچ پاڵاوتگایەك لەو سنوورە ئیش بكات، هەستم كرد كەئیرادەیەكی زۆر بەهێز هەیەو  بەپێی زانیارییەكانم ژمارەیەك پۆلیسی تر بۆ چاودێریكردن زیاد دەكرێن، هەروەها بۆ ماوەی 24 كاتژمێر چاودێری پاڵاوتگەكان دەكرێن، ئەگەر ئەمە بەبەردەوامی بكرێت ئەوا بەدڵنیاییەوە كۆتایی بە بابەتەكە دەهێنێت».

ئیمان زەندی   رێگای زەڕایەن - دەربەندیخان لەمساڵدا پارەی بۆ تەرخان نەكراوە، كۆی بودجەی تەرخانكراوی پرۆژەكە ٤٤ ملیار دینارەو رێگاكە ١٧ كیلۆمەترەو تەنها حەوت كیلۆمەتری تەواونەكراوەو بڕی حەوت ملیار دیناری پێویستە بۆ تەواوكردنی. رێگای زەڕایەن - دەربەندیخان ١٧ كیلۆمەترە و ١٠ كیلۆمەتری قیری بۆ كراوە، بەڵام چینێك قیری ماوە كە چوار سانتیمە، حەوت كیلۆمەتری ماوەو بڕی حەوت ملیاری پێویستە، هەروەها پڕۆژەكە بەدوو قۆناغە، قۆناغی یەكەمی لەساڵی ٢٠١٢ دراوە بەكۆمپانیاكانی قەڵا و پورنامی ئێرانی بەشێوەی تەندەر، بەڵام كۆمپانیای قەڵا لەپڕۆژەكە كشاوەتەوەو پورنام لە ٢٥/٧/٢٠١٢وە مۆڵەتی كاركردنی پێدراوە. سەباح شەهید فەتاح، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بەهاوڵاتی رایگەیاند:»گرفتی حوکمڕانی هەیە لەكوردستان بەمەش جیاوازییەكی زۆر لەنێوان پارێزگاكان هەیە، بەڵام دەبوو ئەم رێگا ستراتیژیە دەمێك بێت تەواو بكرایە، بەداخەوە بەردەوام گرفتی بۆ دروستدەكرێت، رێگای سلێمانی - دەربەندیخان لەسەر داهاتی ناوخۆی سنوری ئیدارەی پارێزگای سلێمانی و گەرمیان دروستدەكرێت كە نابێت ئەم پڕۆژانە لەسەر داهاتی ناوخۆ بن». وتیشی: «لە بەدواداچوونێكماندا سەردانی بانكی ناوەندی هەرێممان كردو بەڵێنیان پێداین هەفتانە ٥٠ ملیۆن دینار بۆ رێگای زەڕایەن هەتا چنارە تەرخان بكەن، پاشان سەردانی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوەمان كردو بەئامادەبوونی لایەنە پەیوەندیدارەكان نووسراومان پێشكەشكردن هەتاوەكو ئەو بڕەی بۆ خەرجبكرێت». سەباح شەهید فەتاح دەڵێت: «ئەو پردانەی زەرایەن كە گرفتی دروستكردوە لەڕێگا كۆنەكەیەو تەواو بووە، بەڵام ئیشكردنی لەبەشێكیدا ماوە لەگەڵ ئەندەرپاسێك لەلای قلیجە كە رێگا تازەكە بەكۆنەكەوە دەبەستێتەوەو ئەو پردانەش بڕیاروابوو كۆمپانیای پورنام جێبەجێكاری پرۆەژكە بیكات». هاوكات رەمەزان نامیق، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لە لێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی بەوردی باسی لەگرفتەكانی ئەم ڕێگایە كردو دەڵێت: «لەماوەی پێنج ساڵی رابردودا بەدواداچوونمان بۆ ئەم بابەتە كردووە، بڕی ئەو گوژمەی بۆ تەواوكردنی تەرخانكراوە ٤٤ ملیۆن دینارە، بەڵام نەتوانراوە ئەم بڕە پارەیە خەرجبكرێت، حكومەت گەنجینەكانی بەتاڵن و ٧٥٠ پڕۆژە لەسنوری پارێزگای سلێمانیدا هێشتا تەواو نەكراون و پێویستیان بەسەدان ملیار دینارە، كۆمپانیاكان مایەپوچبوون و زۆربەی پارەكانیان كراوە بەچەك و كەدەچنە بانك بۆیان ساغنابێتەوەو ناچارن لەبازاڕ بە لەسەدا ٤٠ بۆ ٥٠ بیفرۆشنەوە»، و وتیشی: «خاوەن كۆمپانیاكان دێنە لامان بۆ دەستپێكردنەوەی پڕۆژەكان بەڵام كە دەبینن پارە لەبانكدا نیە متمانەیان نیە، چونكە كۆمپانیای پورنام پارەی سێ چەكی وەرنەگرتوە كە بریتین لە ٦٠٠ بۆ ٧٠٠ ملیۆن دینار لەگەڵ ملیارێك دیناری پێشتر». حكومەت كۆمپانیای پورنام بەكەمتەرخەم دەزانێت لەتەواونەكردنی ئەم رێگایە، رەمەزان نامیق دەڵێت: «لایەنە پەیوەندیدارەكان و سەرپەرشتیكاران ئەم كۆمپانیایە بەوە تاوانباردەكەن پارەی زۆری وەرگرتوەو كاری كەمیكردوە بەڵام كۆمپانیاكە بە پێچەوانەوە قسە دەكات و بۆ سەلماندنی قسەكانیشی لیژنەیەكی هونەریان لەئێرانەوە ناردووە كەدەڵێین پورنام كاری زۆریكردوەو پارەی كەمی وەرگرتووە، كاتێك لەكوردستانیش بەدواداچوون دەكرێت پێچەوانەكەی دەردەچێت، بەمەش وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە لەسلێمانی لیژنەیەكیان پێكهێناوە كە كۆنوسی كۆتایی دەنوسن لەسەر ڕاستی ئەم بابەتە دەبێت كۆمپانیاكە و حكومەت پاپەندبن بەو لیژنەیەوە بۆ بڕیاری كۆتایی». هاوڵاتی چەندینجار پەیوەندی بەكۆمپانیای پورنامی ئێرانەوە كرد بەڵام ژمارەكە بەردەست نەبوو. لەسلێمانی كورتهێنان هەیە ئەو دوو ئەندامەی ئەنجومەنی پارێزگا سەباح شەهید فەتاح و رەمەزان نامیق یەكێك لەهۆكارەكانی كورتهێنانی داهاتی ناوخۆی سلێمانی بۆ مەرزەكان دەگەڕێننەوە و دەڵێن: «مەرزی پەروێزخان و باشماخ و حاجی ئۆمەران و تیلەكۆ لەگەڵ پشتەو سەیرانبەن داهاتیان نەزانراوە، مەرزی باشماخ بەرێژەی نزیكەی ٤٠‏٪ كەمیكردووە چونكە لەباشماخ و حاجی ئۆمەران باج هەڵگیراوە لەسەر زیاتر لە ٨٠ شتومەك «. قۆناغی دووەمی رێگاكە دروستكردنی دوو تونێلە كە وەكو قەدبڕێكە و سلێمانی و گەرمیان بەیەكەوە دەبەستێتەوە و لەسەر رێگا كۆنەكە نابێت بەڵكو لەگوندی چنارەوەو بەئاراستەی ناوتاق تا ئەودیوی دەربەندیخان دریژ دەبێتەوە، بەپێی زانیارییەكانی بەردەست هاوڵاتی باسكردنی ئەو دوو تونێلە تەنها بانگەشەیی میدیایی دەسەڵاتەو لەواقیعدا بوونی نیە. پڕۆژەی رێگای زەڕایەن - دەربەندیخان كاركردن تێیدا وەستاوەو شێوازی كاركردنی كۆمپانیاكەش لەپڕۆژەكەدا سەرەتا بڕینی بۆكردووە پاشان تێكەڵەڕێژكردن ئەویش بەردی هاڕاوە دواتر قیركردن بەسێ چین كە بۆ بارهەڵگری قورسیە، دواتر چینی قیری زبر ستاپ لایزەرو تایم لایدەر لەگەڵ پۆڵیمەر، سێ بۆ حەوت مەتر چوارگۆشەش یەك تۆن قیری پێویستە. محمد جەلیل، بەڕێوەبەری گشتی رێگاوبانی سلێمانی لەگفتوگۆیەكی هاووڵاتیدا ئاماژە بە دوو هۆكاری پەكخستنی پڕۆژەی سلێمانی-دەربەندیخان كردو رایگەیاند: «ئەم رێگایە ئەمساڵ گوژمەی بۆ تەرخاننەكراوە گەر ساڵانەش پارە بۆ پڕۆژەكان تەرخان نەكرێت ناتوانین كاری تێدا بكەین، دووەم بەڵێندەرەكەش كەمتەرخەمە كێشەی تەكنیكی و هونەریمان لەگەڵیاندا هەیە لەگەڵ بابەتی پێوانەكردن، چەندین لیژنەمان پێكهێنا بۆ كەمتەرخەمیەكان بەڵام نەگەشتین بەئەنجام چونكە بەوجۆرەش لەوانەیە كێشەی تەكنیكیمان لەگەڵ بەڵێندەرەكە چارەسەر نەبێت، من كەمێك رەشبینم لەو پڕۆژەیە چونكە خۆمان پارەی تەرخانمان نیە و گەر تەرخانیش هەبێت ئەوكاتە كێشەی هونەریمان لەگەڵ ئەو كۆمپانیایە دەبێت». وتیشی: «پڕۆژەی دوسایكردنی زەڕایەن-دەربەندیخان لەسەدا ٧٥ی تەواو بووە، بۆ هەموو پڕۆژەكە بەنزیكراوەیی گوژمەكەی ٤٤ ملیار دینارە كەدەبێت بەو بڕە پارەیە هەموو پڕۆژەكە تەواو بكرێت، لەو باوەڕەدا نیم بۆ ئەمساڵ گوژمەی پێویست دابین بكرێت، كەمی نەختیەنە لەبانكی سلێمانی هەموو پڕۆژەكانی سلێمانی پەكخستووە. شیرین كاوە گەرمیانی، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكیدا بە هاوڵاتی وت:»ساڵی رابردوو بۆ پرۆژەكە كۆمەڵێك پرسیارم كردووە لەوەزیری ئاوەدانكردنەوە، بە نووسراوو یاداشت رێكارمان گرتوەتەبەر بەپێی مادەی ٦٦ی لەپەیڕەوی ناوخۆ وەزیر بێتە پەرلەمان گفتووگۆ لەسەر ئەو رێگایە بكەین»، دەڵێت: «سێ مانگ پێش ئێستا یاداشتم پێشكەشكردوە سێ بۆ شەش مانگ دەخایەنێت تا وەڵام دێتەوە تا ئێستاش وەڵامی كۆتایی نەهاتووەتەوە». سەركەوت محەمەد كە پیشەی مامۆستایەو ئەندامی دەستەی ناڕەزایانی دەربەندیخانە بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت: «دەربەندیخان شارێكی بچوكە گرفتی ئاوو رێگاوبانی هەیە كۆمەڵێك كەسی خەمخۆر هەستاون بەچالاكی و هەوڵیانداوە دەنگێك بن بۆ ئەوەی دەسەڵات بیبیستێ گرفتەكان چارەسەر نەكراون»، وتیشی: «كەمپینەكەمان گشتییە كەسی تریش دەتوانێت بەشداربێت و كۆتا كەمپەینیشمان هی مانگێك پێش ئێستابوو لەبەردەم تونێلی دەربەندیخان و شانۆی تابوتی سپیمان پێشكەشكرد، داواكاریەكانیشمان روونن و گشتین و بۆ لایەنێكی تایبەت بەرزمان نەكردووەتەوە، گوێمان لەخاوەنی كۆمپانیاكان گرتووە ئەوانیش سكاڵایان زۆرەو پێشینەكانیان بۆ خەرج ناكرێت. ئەدیبە ئەحمد یەكێكە لە هاووڵاتیە ناڕازییەكانی قەزای دەربەندیخان و وەكو هاووڵاتی و چالاكوانی ناڕازی بەشداری چەندین خۆپیشاندانی و بەرزكردنەوەی یاداشت كردووە بۆ دروستكردنی فشار بۆ تەواوكردنی رێگای زەڕایەن-دەربەندیخان بەهاوڵاتی وت: «بەهۆی یەك سایدی و خراپی رێگاكە و زۆری هاتوچۆ بەڕێگای مەرگ ناسراوە، لەڕابردودا لەبەر كەمتەرخەمی و بێ پیلانی و گەندەڵی و دەست تێكەڵی لەگەڵ كۆمپانیاو بەرپرسەكان وایكردووە هەموو سێكتەرەكان لەهەرێمی كوردستان پەكی كەوتبێت بەتایبەت ڕێگاوبانەكان»، دەڵێت: «بە بۆنەی پیشەكەمەوە ناچارم بەو رێگایەدا هاتوچۆ بكەم، ماوەی ١٠ ساڵە بە بەردەوامی ‎شوێن و جێگای ئەم هەرێمە نەماوە دەنگمان نەگەیەنین و داواكاری نەخەینە بەردەست كاربەدەستان و پەرلەمان ‎بەڵام بەداخەوە تائێستا هەر لەنێوان قەیران و نەبوونی پارەو ناشەفافێت نازانرێت كەی ئەو رێگایە تەواو دەبێت».  

هاوڵاتی رۆژی 30ی مانگی رابوردوو، ڤلادیمێر پوتن سەرۆكی روسیا لكاندنی چوار هەرێمی ئۆكرانیای بەوڵاتەكەیەوە راگەیاند، ئەم هەنگاوە كە هەندێك لەچاودێران بەپێشهاتێكی مەترسیدار ناوی دەبەن دوای سەركەوتنی دژەهێرشی سوپای ئۆكرانیا دێت لەكۆنترۆڵكردنەوەی بەشێكی ئەو خاكەی لەماوەی حەوت مانگی شەڕدا لەدەستیداوە. لەمەراسیمێكدا كە بەوبۆنەیەوە لەكۆشكی سەرۆكایەتی كرملین لەمۆسكۆی پایتەختی روسیا بەڕێوەچوو، پوتن رایگەیاند: بە ئۆكرانیاو وڵاتانی خۆرئاوا دەڵێت لەمڕۆوە هاوڵاتیانی هەر چوار هەرێمی دۆنێسك‌و لۆهانسك‌و زاپۆریسیا‌و خێرسۆن بۆ هەتا هەتایە دەبنە هاونیشنتمانی روسیا. راگەیاندنی لكاندنی ئەو چوار هەرێمە بە روسیاوە، دوای ریفراندۆمێك هات لەو ناوچانە. كە بەگوێرەی ئەنجامەكانی  زۆرینەی هەر زۆرەی بەشداربووان لەگەڵا ئەوەدان بخرێنە سەر روسیا. ریفراندۆمەكە لەلایەن ئۆكرانیاو سەرجەم وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاو ئەمریكاوە رەتكرایەوە. سازدانی ریفراندۆم‌و راگەیاندنی لكاندنی ئەو چوار هەرێمەی ئۆكرانیا  كە  بەتەواوی لەلایەن سوپای روسیاوە كۆنترۆڵنەكراون بە روسیاوە، دوای كۆنترۆڵكردنەوەی دەیان گوندو شارۆچكەو هەردوو شاری ستراتیژی ئیزیوم‌و كوپیانسك  بوو لە زنجیرە هێرشێكی پێچەوانەی سوپای ئۆكرانیادا بوو لەسەرەتای مانگی رابوردو لەخۆرهەڵات‌و باشور. بە رای چاودێران ئەم هەنگاوەی مۆسكۆش لەترسی كۆنترۆڵكردنەوەی هەردوو هەرێمی دۆنێسك‌و لۆهانسك بوو كە پوتن مشتی لێخۆشكردوە بیكاتە لانیكەمی دەستكەوتی هێرشەكەی بۆ سەر ئۆكرانیا. بڕیاری لكاندنی چوار هەرێمی تری ئۆكرانیا كۆپیەكی كاربۆنی لكاندنی كرێمییە بە روسیاوە لەساڵی 2014. جیاوازی هەردوو لكاندنەكە ئەوەیە، ئەوەی 2014 بە خوێنێكی كەم‌و پێكدادانێكی زۆر كورتخایەنی سەربازیی بەدەستهات، لەكاتێكدا بڕیاری لكاندنی چوار هەرێمەكە لەگەرمەی شەڕی روسیا‌و ئۆكرانیادایە. بایەخی ئەو چوار هەرێمە كۆی روبەری ئەو چوار هەرێمەی لەلایەن مۆسكۆوە بڕیاری لكاندنیان كراوە، زیاترە لە 90 هەزار كیلۆمەتر چوار گۆشە كە دەكاتە 15 لەسەدی كۆی روبەری وڵاتی ئۆكرانیا.  هەرێمی دۆنێسك بەناوەندی پیشەسازی ئۆكرانیا ناسراوە. 20 لەسەدی بەرهەمی پیشەسازی لەو هەرێمە بەرهەمهێنراوە تا ساڵی 2014 ئەوە لەكاتێكدا ناوچەیەكی دەوڵەمەندە بەسامانی سروشتی‌و چوارەم گەورەترین كانی خەڵوزی بەردین لەئەوروپا دەكەوێتە ئەو هەرێمە. لۆهانسك ناوەندێكی بازرگانی گرنگەو زەویی زۆری بەپیتی كشتوكاڵی هەیە. هەروەها هەرێمی زاپۆریزیسا ناوەندی بەرهەمێنانی وزەی ئۆكرانیاو  25% بەرهەمی كارەبا لەو هەرێمە بەرهەم دەهێنرێت. خاوەنی سێ‌ سەنتەری بەرهەمهێنانی وزەیە كەئەوانیش سەنتەری ئەتۆمی زاپۆریزیسیا،  كە گەورەترین كورەی ئەتۆمیە لەئەوروپا. وێستگەی هایدرۆكارەبای دنێپێرۆ وێستگەی بای بەرهەمهینانی كارەبای یۆتیڤۆیە، بەندەری خێرسۆنیش ناوچەیەكی گرنگی بازرگانی‌و كشتوكاڵییە،  جگە لەبایەخی ئابوریی ئەم هەرێمانە. لكاندنی هەرێمەكان روسیا دەكاتە خاوەنی دەریای ئازۆڤ. كاردانەوەكان دوای  بڕیاری لكاندنەوەی چوار هەرێمەكە لەیەكەم كاردانەوەی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەرامبەر هەنگاوەكەی مۆسكۆ، روسیا ڤیتۆی لەدژی پرۆژەبڕیارێكی ئەنجومەنی ئاسایش بەكارهێنا. پرۆژەبڕیارەكە ئیمزاكردنی مەرسومەكەی پوتن بۆ لكاندنی ئەو هەرێمانەی رەتدەكردەوەو داوای كۆتاییهاتنی شەڕی روسیاو ئۆكرانیای دەكرد.   جۆ بایدنی سەرۆكی ئەمریكاش هۆشداریدا لەوەی وڵاتەكەی سزای ئابوری زیاتر بەسەر بەرپرسان‌و كۆمپانیاكانی روسیادا دەسەپێنێت. بایدن رایگەیاند: ئەمریكا بەرگری لەهەموو بستەخاكێكی وڵاتانی ئەندام لەناتۆ دەكات‌و داوای لەسەرۆكی روسیا كرد لێكدانەوەی هەڵە بۆ ئەو هۆشدارییەی نەكات. ئەمریكا بڕیاریشیدا بەبەهای 1.1ملیار دۆلار كەلوپەلی سەربازیی تر رەوانەی ئۆكرانیا بكات. بەمەش كۆی هاوكارییە سەربازییەكانی واشنتۆن بۆ كییەڤ لەماوەی حەوت مانگی هێرشی روسیاوە گەیشتۆتە 16.2 ملیار دۆلار. وڵاتانی ئەندام لەیەكێتی ئەوروپا بەكۆی دەنگ بڕیاری لكاندنی چوار هەرێمەكەی ئۆكرانیا بە روسیاوە رەتدەكەنەوە سەرەڕای ناكۆكیان لەسەر گرتنەبەری رێوشوێنێكی هاوبەش لەدژی هێرشەكەی روسیا بۆ سەر ئۆكرانیا.   شكستی سەربازیی زیاتری روسیا لەدوای بڕیارەكەی  ڤلادیمێر پوتن بە لكاندنی نزیكەی 15% خاكی ئۆكرانیا بەوڵاتەكەیەوە، شكستی سوپای روسیا لەبەرەكانی جەنگ درێژەی هەیە. سەركەوتنی دژەهێرشی سوپای ئۆكرانیا كە لەمانگی رابوردوەوە بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچە داگیركراوەكانی رۆژهەڵات‌و باشور بەردەوامە. رۆژی یەكشەممە  سوپای ئۆكرانیا كۆنترۆڵكردنەوەی شاری ستراتیژی لیمانی لەهەرێمی خێرسۆن كۆنترۆڵكردەوە. بەوتەی بەرپرسانی وەزارەتی بەرگری روسیا لەترسی گەمارۆدانی سەربازەكانیان، فەرمانیانداوە بە پاشەكشە لەو شارە ستراتیژییە. پاشەكشە بێت یان ناچاركردن بێت بەپاشەكشە، پێشڕەوی دژەهێرشی ئۆكرانیا لەناوچەكانی رۆژهەڵات‌و باشور بەردەوامە. بەرپرسانی كییەڤ تەنیا یەك وەڵامیان بۆ هەنگاوەكەی پوتن هەیە ئەویش كۆنترۆڵكردنەوەی تەواوی خاكی وڵاتەكەیانە.      

هاوڵاتی زیاتر لەدوو هەفتە بەسەر مەرگی ژینا ئەمینی تێدەپەڕێت و ناڕەزایەتیی و كاردانەوەكانی هاوشێوەی ئاگری شۆڕشێشك بڵێسە دەسەنێت بەجۆرێك لە 200 شاری گەورەی جیهان خۆپیشاندان و رێپێوان كراو 54 وڵاتی ئەندامی نەتەوەیەكگرتووەكانیش داوای راگرتنی توندوتیژییەكان لەحكومەتی ئێران دەكەن. عەلی خامنەیی رابەری كۆماری ئیسلامی ئێران لەنوێترین لێدوانیدا لەزانكۆی ئەفسەری و سەربازیی تاران رۆژی دوشەممە (3/9/2022) وتی: مەرگی كچێك بەبێ تاوان دڵی هەموانی سوتان بەڵام نابێت بەبێ ئەنجامی تەواوەتی لێكۆڵینەوەكان بڕیار لەسەر ئەو دۆسیەیە بدرێت. خامنەیی كاردانەوەكان بۆ مەرگی ژینا ئەمینی وەك هاندانی ئەمریكاو ئیسرائیل و دوژمنانی ئێران دژی وڵاتەكەی لەقەڵەمداو رایگەیاند؛ هێزە ئەمنییەكان هاوشێوەی رابردوو بەتوندی بەرەنگاری ئەوانە دەبنەوە كە لەژێر كاریگەریی دوژمناندا زیان بەكۆماری ئیسلامی ئێران دەگەیەنن. موشەكباران بۆ بێدەنگردنی خۆپیشاندانەكان رۆژی (28/9/2022) سوپای پاسدارانی ئێران بەمووشەك و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان هێرشی كردەسەر پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و بەو هۆیەشەوە 18 كەس شەهیدبوون كەژمارەیەكیان پێشمەرگە بوون و ژمارەیەكیشیان كەسانی مەدەنی و ژن و منداڵ بوون. لەیەكەم كاردانەوەی ئەو هێرشانەدا سەركردەی ئەو پارتانە رایانگەیاند كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ بەلاڕێدابردنی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی مەرگی ژینا ئەمینی ئەو هێرشانەی ئەنجامداوە. ئەمریكاو ئەڵمانیاو دەیان وڵاتی دیكەش دوای ئیدانەكردنەكانی هێرشەكانی سوپای پاسداران لەهەرێمی كوردستان، رایانگەیاند؛ كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ چەواشەكردنی رای گشتی و خۆپیشاندانەكانی وڵاتەكەی ئەو هێرشانەی ئەنجامداوە. دوای مەرگی ژینا ئەمینی تائێستا 54 وڵاتی ئەندامی نەتەوەیەكگرتووەكان داوایان لەئێران كردووە كەتوندوتیژی و سەركوتی خۆپیشاندەران رابگرێت. ژینا مژدەی بەخشینی ئازادی مەرگی ژینا ئەمینی زۆرترین كاردانەوەی لەناو چینی هونەرمەندان و گۆرانیبێژانی ناوداری ئێرانی لێكەوتەوەو ژمارەیەكیان جگە لەنووسین و لێدوان بەهۆنراوەو گۆرانیی گوزارشتیان لە بەئازار بوونی مەرگی ژینا كردووە، بەڵام پێشیانوایە مەرگی ئەوو ئەوانەی ناڕەزایەتییان دەربڕیوە مژدەبەخشی ئازادییە. سروش سێحەت، دەرهێنەرو ئەكتەری ناوداری ئێران دەڵێت: ساڵانێكە نەیتوانیوە دەنگ هەڵبڕێ  و بێدەنگ بوو، گومانی كردووە بوێریی دەنگ هەڵبڕینی نییە، بەڵام كەگەنجان و كچانی لەسەر شەقامەكان بینییەوە، ئەویش هاتووەتە دەنگ و دژی نادادپەروەریی و كوشتنی خۆپیشاندەران و مەرگی ژینا ئەمینی ناڕەزایەتیی دەربڕیوە. ئەو رایگەیاند: نەوەكانی ساڵانی دوو هەزار زیاترین كاریگەریی و بوێرییان لەسەر ئەو دروست كردووەو هاوشێوەی مامۆستایەك وانەیان بەو وتووەتەوە، بۆیە پێویستە دەستی مامۆستا ماچ بكرێت و ئەویش دەستی ئەو گەنجە راپەڕیوانە ماچ دەكات. هاوكات شەكیلا خانمە هونەرمەندو گۆرانیبێژی فارس لەنوێترین كاری هونەریدا بۆ مەرگی ژینا كلیپێكی نوێی بڵاودەكاتەوە و لەكلیپەكەدا ژینا بەباڵندەیەك دەشوبهێنێت كەمژدەی ئازادیی پێیەو پێویستە هاوشێوەی ئەو باڵندەیە هەوڵی ئازادیی بدرێت. ئەكبەر گوڵپا، گوانیبێژی دێرینی ئێران كەتەمەنی 88 ساڵە، دەڵێت 43 ساڵە قسەی خۆمم لەسەر ئازادیی كردووەو بەنرخی گیانم ئامادەنەبووم پاشەكشێ لەبیروباوەڕەكانم بكەم، ژینا ئەمینیش هاوشێوەی رۆڵەی منە.. گوڵپا گۆرانییەكیشی پیشكەشی رۆحی ژینا كردووەو بڵاویكردووەتەوە. بەگشتی زۆربەی هونەرمەندانی ئێران وەك موعین ئەسفەهانی و داریوش و دەیان هونەرمەندی دیكە چەند كۆپلەیەك لەگۆرانییەكانیان پێشكەشی رۆحی ژیناو ئەوانە كردووە كە بەهۆی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران گیانیان بۆ ئازادیی بەخت كردووە. پشتگیری ناڕەزاییەكان لەدەرەوە بۆ پشتگیریی لەخۆپیشاندانەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران رۆژی شەممە (1/10/2022)  زیاتر لە 50 هەزار كەس لەشاری تۆرنتۆ-ی  پایتەختی كەنەدا رێپێوان و خۆپیشاندانیان كرد. پۆلیسی شاری تۆرنتۆ پشتڕاستی كردووەتەوە كە لەخۆپیشاندانەكانی دژی حكومەتی ئێران و مەرگی ژینا ئەمینی 50 هەزار كەس لەو شارە رێپێوان و خۆپیشاندانیان كردووە. هاوكات لەگەڵ رێپێوان و خۆپیشاندانەكانی وڵاتی كەنەدا لە 200 شاری گەورەی ئەمریكا، ئەوروپا، ئوسترالیا، ژاپۆن و كۆریای باشور خۆپیشاندان لەدژی دەسەڵاتی ئێران و مەرگی ژینا ئەمینی بەڕێوەچوو. زۆربەی چالاكوانانی وڵاتانی دیكە رایانگەیاندووە رەنگە هیچ مەرگێك هاوشێوەی مەرگی ژینا ئەمینی كاردانەوەی نێودەوڵەتیی لێنەكەوتووەتەوە و سنورەكانی لەو ئاستە بەرفراوانەدا نەبڕیوە. هاوكات نووسەرو رووناكبیر مەریوان وریا قانع لەنووسینێكدا سەبارەت بە رووداوەكانی ناو ئێران دەڵێت:» بینینی ئەم ئاڵۆزییە مەرجێكی گرنگیی تێگەیشتنە لەوەی لەئێستاداو بەبەرچاومانەوە رروودەدات، بەڵام بەبێ كەوتنە ناو تەڵەی بیركردنەوەی جەبری و حەتمیگەراییەوە. نە شتێك بەناوی حەتمیەتی سەركەوتنەوە لەئارادا نییە، نە بەناوی حەتمیەتی كەوتنەوە. ئەوەی هەیە مێژوویەكی ئاڵۆزی خەباتی رۆژانەی خەڵك و بەگەڕخستنی ئیرادەی دەسكاریكردنی جیهانە. بەڵام خەبات و ئیرادەیەكی گۆڕانكاریی كە لەناو ئێراندا روویان بەچەندەها كۆسپی گەورەو رێگری هەمەجۆردا تەقیوەتەوەو دەتەقێتەوە».

سەركۆ جەمال دوای رێكەوتنی پارتی و یەكێتی و گۆڕان بۆ درێژكردنەوەی ماوەی پەرلەمانی كوردستان، دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان لە راگەیەنراوێكدا كەواژۆی هەرسێ ئەندامەكەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی لەسەرە رۆژی چوارشەممە (5/10/2022)ی دیاریكرد بۆ دانیشتنی پەرلەمان لەبارەی پێشنیازە یاسای (بەردەوام بوونی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان)، پسپۆڕێكی یاسای دەستوریش دەڵێت: دادگای فیدراڵی دەتوانێت بڕیاری درێژكردنەوە هەڵبوەشێنێتەوە ئەگەر بەگوێرەی دەستورو دوور لەسیاسەت بڕیار بدات. رۆژی 6-11-2022  تەمەنی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی دێت و  لایەنە سیاسیەكان نەگەیشتنە رێككەوتن بۆ دیاریكردنی وادەی هەڵبژاردن، بڕیاریاندا تەمەنی پەرلەمان درێژبكەنەوە، فراكسیۆنەكانی یەكگرتوو و كۆمەڵ و نەوەی نوێ‌ دژی درێژكردنەوەن. بەپێی زانیارییەكان رۆژی 29-9-2022 لەپەرلەمانی كوردستان فراكسیۆنەكانی (پارتی دیموكراتی كوردستان، یەكێتی نیشتیمانی كوردستان، بزووتنەوەی گۆڕان و  پێكهاتەكان كە 11 كورسییان هەیە)، (85) واژۆیان كۆكردووەتەوە بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی (پەرلەمان و حكومەت و سەرۆكایەتی هەرێم) فراكسیۆنەكانی (یەكگرتوو، كۆمەڵ، نەوەی نوێ، سەربەخۆكان و پێنج ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان) واژۆیان نەكردووە. بەپێی زانیارییەكانی هاوڵاتی واژۆكان كە كۆكراوەتەوە بۆ پێشنیازە یاسایەك بووە بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، ئەوەی تائێستا زانراوە ، فراكسیۆنی پارتی (45) ئەندام و  فراكسیۆنی یەكێتی (22) ئەندام و ، پێكهاتەكان (11) ئەندام واژۆیان كردووە. بەپێی ئەو زانیاریانەی چەند پەرلەمانتارێك بەهاوڵاتی-یان داوە، فراكسیۆنی گۆڕان (حەوت) ئەندام واژۆیان كردووەو (پێنج) ئەندام واژۆیان نەكردووە ئەوانیش بریتین (عەلی حەمە ساڵح، ئاشنا عەبدوڵا، دابان محەمەد، شیرین ئەمین، شایان عەسكەری). سەبارەت بەو پرسە شێركۆ جەودەت سەرۆكی فراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی لەپەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت:» ئەوان لەگەڵی نین چونكە پێشێلی ئەو گرێبەستەیە كە لەنێوان دەنگدەرو پەرلەمانتاران كراوە كەتەنها بۆ چوار ساڵ دەنگی پێدراوە، بۆیە پێشێلكارییەكی گەورەیە». وتیشی:»درێژكردنەوەی ماوەی پەرلەمانی كوردستان پێشێلكارییەكی گەورەیە لەیەكێك لەبنەماكانی دیموكراسی كەپێی دەوترێت دەنگدان، بەڵام یەكێتی و پارتی و گۆڕان بڕوای تەواویان بۆ دروستبووە كە دەنگەكانیان لەناو خەڵكدا داڕماوە و دۆخیان زۆر خراپە، بۆیە داوای ئەوە دەكەن كاتی تریان بدرێتێ‌ تاچاكسازی بكەن لەكاتێكدا لەماوەی 31 ساڵ نەیانتوانیوە بیكەن ئێستا بەساڵ و دوو ساڵیش ناتوانن بیكەن». هەر لەوبارەیەوە عومەر گوڵپی ئەندامی فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەری لەپەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی راگەیاند:» كەس داوای لەئێمە نەكردووە تەمەنی پەرلەمان درێژ بكەینەوە، چونكە ئەوان و خەڵكیش دەزانن ئێمە مەبدەئیەن دژی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان و دامەزراوەكانین، پێمان وایە دەبوو هەڵبژاردن لەكاتی خۆیدا بكرێت». وتیشی:»دەرفەت هەبوو هەم یاساكە هەموار بكرێت هەم بەڕێوەچوونی تەكنیكی هەڵبژاردنەكان چارەسەر بكرێت، بەهەمانشێوە هەڵبژاردنێك بەڕێوەبچێت كەمتمانە بۆ خەڵك بگێرێتەوە و خولی نوێ لەكاتی خۆیدا دەستبەكارببێت». عومەر گوڵی دەڵێت:»ئەوەی ئاگادارم فراكسیۆنەكانی پارتی و یەكێتی و پێكهاتەكان و بەشێك لەگۆڕان پشتگیری دەكەن و بەنیازن ساڵێك تەمەنی پەرلەمانی كوردستان درێژ بكەنەوە». هاوكات كاوە عەبدولقادر سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لەپەرلەمانی كوردستان بەهاوڵاتی وت:» ئێمە دژی ئەوەین تەمەنی پەرلەمانی كوردستان و دامەزراوەكانیش درێژ بكرێتەوە چونكە نایاساییەو پێشتریش رامانگەیاندووە كە لەدوای شەشی 11 ی ئەمساڵەوە  دامەزراوەكانی هەرێم هیچ شەرعیەتیكیان نامێنێت». پەرلەمانتارێكی یەكێتی كە ئامادەنەبوو ناوی بهێنرێت بۆ هاوڵاتی ئەوەی پشتڕاستكردەوە كە 85 واژۆ بۆ درێژكردنەوەی وادەی پەرلەمانی كوردستان بۆ ساڵێك كۆكراوەتەوە و هەریەك لەفراكسیۆنەكانی پارتی و یەكێتی و پێكهاتەكان و زۆربەی پەرلەمانتارانی گۆڕانیش واژۆیان كردووە. ئەو پەرلەمانتارە وتیشی:» درێژكردنەوەی وادەی پەرلەمانی كوردستان  تێدەپەڕێنرێت و پێشمان وتراوە تا ئەوكاتە هیچ قسەیەكی لەسەر نەكەین». هاوڵاتی پەیوەندیكرد بە زانا مەلا خالید سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی و چەند پەرلەمانتارێكی ئەو فراكسیۆنە بەڵام هیچ كامیان ئامادەنەبوون لەوبارەیەوە قسە بكەن. هاوكات ئەو پەرلەمانتارانەی گۆڕانیش كە واژۆی درێژكردنەوەی ماوەی پەرلەمانیان نەكردووە ئامادەنەبوون لەوبارەیەوە قسە بكەن. لەتیف شێخ مستەفا پسپۆڕی یاسای دەستوری لەبارەی یاساییبوونی درێژكردنەوەی ماوەی پەرلەمان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لەڕووی پرەنسیپەكانی شەرعیەت و دیموكراسی نەخێر هیچ پەرلەمانێك بۆی نییە ماوەی خۆی درێژ بكاتەوە». سەبارەت بەوەی كە هیچ نمونەیەك هەیە كە تەمەنی پەرلەمان درێژ كرابێتەوە، لەتیف شێخ مستەفا وتی:»بەڵێ نموونە هەن بەڵام هیچیان لەوڵاتە دیموكراسییە چەسپیوەكان نین، بەڵكو لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستن وەك ئەوەی لە لوبنان لەهەشتاكان روویدا». وتیشی: «بڕیاری درێژكردنەوەی ماوەی پەرلەمان ئەگەر بدرێت نادەستوریە، یەكێك لە پایەكانی دیموكراتی نوێنەرایەتی هەڵبژاردنی نوێنەرەكانە بۆ ماوەیەكی دیاری كراو، دوای كۆتایی هاتنی ماوەكە، سیفەتی نوێنەرایەتی لەدەست دەدەن، چونكە دەنگدەران بۆ ئەو ماوەیە دەنگیان پێداون و كردویانن بەنوێنەری خۆیان». حاكم شێخ لەتیف دەڵێت:»كاتێك لەساڵی 2009 پەرلەمانی كوردستان ماوەی خۆی درێژكردەوە بزوتنەوەی گۆڕان و نەوشیروان مستەفا سكاڵایان تۆمار كرد، سكاڵاكە لەلایەن  دادگای فیدراڵی و دەستەی كۆنی دادگا رەتكراوەیەوە، بەڵام هەر دادگای فیدراڵی لەساڵی 2021 و لەبڕیاری ژمارە 117 دەستەی نوێی دادگا بڕیارێكی تەواو پێچەوانەیدا سەبارەت بە بەردەوامی نوێنەرایەتی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەدوای كۆتایی هاتنی ماوەكانیان و رایگەیاند كەپێچەوانەی دەستورو نوێنەرایەتی دیموكراتی و مافی دەنگدەرەو رێگاپێدراو نیە، جا بەگوێرەی ئەو بڕیارەیان بێت ئەگەر پەرلەمانی كوردستان بڕیاری درێژكردنەوەی خۆی داو تانەی لێدرا، دەبێ بریارەكە هەلبوەشێنێتەوە ئەگەر بەگوێرەی دەستور و دوور لەسیاسەت بریار بدات». پەرلەمانی كوردستان ئێستا تەمەنی دەبێت بە (30 ساڵ)، لەم تەمەنەدا پەرلەمان (حەوت) جار تەمەنی خۆی درێژكردووەتەوە‌و ئێستا ئامادەكاری بۆ درێژكردنەوەی هەشتەم دەكات. یەكەم درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەسەردەمی شەڕی ناوخۆدا بوو، بەبڕیاری ژمارە (1)و بەواژۆی (جەوهەر نامیق سالم) سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان، لە رۆژی 27/5/1995، تەمەنی پەرلەمانی كوردستان درێژكرایەوە (ئەوكات پەرلەمانی كوردستان ناوی ئەنجومەنی نیشتمانی بوو). دووەم درێژكردنەوە لەكۆبوونەوەی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان لەڕۆژی 3/6/1996 بەواژۆی (نەژاد ئەحمەد عەزیز ئاغا) لەجیاتی سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان بۆ ماوەی (سێ) مانگ تەمەنی ئەنجومەنی نیشتمانی درێژكراوەتەوە. سێیەم درێژكردنەوە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سێ رۆژ دوای رووداوەكانی 31ی ئابی 1996، پەرلەمانی كوردستان بەواژۆی (جەوهەر نامیق سالم) بەبڕیاری ژمارە (2) لەڕۆژی 3/9/1996 تەمەنی پەرلەمانی بۆ ماوەی (2) ساڵ درێژكردەوە. چوارەم درێژكردنەوە،  ئەمجارە تەمەنی پەرلەمانی كوردستان بۆ ماوەیەكی نادیار تا ئەنجامدانی هەڵبژاردن درێژكرایەوە، پەرلەمان بەبڕیاری ژمارە (9) لە رۆژی 15/4/1998 كەواژۆی (جەوهەر نامیق سالم)ی لەسەرە تەمەنی  خۆی درێژكردەوە تا ئەوكاتەی هەڵبژاردن ئەنجام دەدرێت‌. لەدوای پرۆسەی ئاشتی، یەكێتی‌و پارتی رێككەوتن لەسەر ئەوەی سەرۆكی پەرلەمان‌و جێگرەكەی بە دەوری دەبێت‌و ناوی خولی پەرلەمانی كوردستانیشیان نا خولی گواستنەوە، هەر لەوكاتەشەوە ناوی (ئەنجومەنی نیشتمانی) گۆڕدرا بە (پەرلەمانی كوردستان)، پێنجەم درێژكردنەوە لە رۆژی 13/5/2009 پەرلەمانی كوردستان لەخولی دووەمدا تەمەنی خۆی درێژكردەوە، شەشەم درێژكردنەوە،  پەرلەمانی كوردستان لەخولی سێیەمداو لەدانیشتنی رۆژی 30/6/2013 خولی هەڵبژاردنی بۆ ماوەی نزیكەی (سێ) مانگ درێژكردەوە، حەوتەم درێژكردنەوەی پەرلەمانی كوردستان لەدانیشتنی خۆیدا لە 24/10/2017 تەمەنی خۆی بۆ ماوەی یەك ساڵ درێژكردەوە.

هاوڵاتی پاشنیوه‌ڕۆی رۆژی 3-10-2017 له‌ وڵاتی ئه‌ڵمانیا سه‌رۆك مام جه‌لال كۆچی دوایی كردو ئه‌مڕۆش پێنجه‌مین ساڵیادی كۆچی دوایی ده‌كرێته‌وه‌. له‌ ساڵیادی ماڵئاوایی شكۆی نیشتمان نه‌ته‌وه‌ سه‌رۆك مام جه‌لال، مه‌كته‌بی سیاسیی یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستان رایده‌گه‌یه‌نێت:" ئه‌مڕۆ له‌ هه‌موو رۆژێك زیاتر یه‌كێتیه‌كه‌مان، گه‌له‌كه‌مان و رێبازی دیموكراسی ناوچه‌كه‌ و عیراق به‌تایبه‌تی، پێویستی به‌ حیكمه‌ت و ئه‌زموون و دونیابینی سه‌رۆك مام جه‌لاله‌ كه‌ له‌ رێگه‌وه‌ سود له‌ حیكمه‌ت و رێبازی چه‌پكه‌گوڵه‌كه‌ و پێكه‌وه‌ژیان ببینین بۆ ده‌رچوون له‌ به‌ربه‌ست و قه‌یرانه‌كان"، چونكه‌" رێبازو دونیابینی مام كه‌لتورێكی سیاسی و میراتێكی شۆرشگێڕانه‌ی ده‌وڵه‌مه‌نده‌ و هه‌موو لایه‌ك ده‌توانن ده‌رس و وانه‌ی لێ وه‌ر بگرن".  مه‌كته‌بی ساسیی یه‌كێتی راشیگه‌یاندوه‌:" سه‌رۆك مام جه‌لال له‌ ماوه‌ی زیاتر له‌ شه‌ست ساڵی بێوچان خه‌باتی ھه‌مه‌لایه‌نه‌ی كرد بۆ سه‌لماندن و به‌دیهێنانی مافه‌ ره‌وا نه‌ته‌وه‌یی و دیموكراسیه‌كانی گه‌لی كورد و پیاده‌كردنی بژارده‌ی دیموكراسی و دادپه‌روه‌ری و پێكه‌وه‌ ژیان له‌ عیراقدا". و " هه‌ر ئه‌مڕۆش یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان به‌ سه‌رۆكایه‌تی هه‌ڤاڵ بافڵ جه‌لال تاڵه‌بانی ده‌ستپێشخه‌ر و داكۆكیكاری سه‌رسه‌ختی ئه‌و پره‌نسیبی سازان و پێكه‌وه‌ییه‌." مام جه‌لال كه‌ یه‌كه‌م سه‌رۆك كۆماری عیراق و سكرتێری گشتی یه‌كێتیی نیشتمایی كوردستان بوو، رۆژی 17-12-2012 به‌هۆی تێكچوونی باری ته‌ندروستییه‌وه‌ له‌ به‌غداوه‌ ره‌وانه‌ی ئه‌ڵمانیا كرا به‌مه‌به‌ستی وه‌رگرتنی چاره‌سه‌ری پزیشیكی، به‌داخه‌وه‌ رۆژی 3-10-2017 دڵه‌ گه‌وره‌كه‌ی له‌لێدان كه‌وت و كۆچی دوایی كرد. ئه‌مڕۆ پێنج ساڵ تێپه‌ڕده‌بێت به‌سه‌ر دوا كۆچی سه‌رۆك مام جه‌لالدا ژیاننامه‌ی سه‌رۆك مام جه‌لال مام جه‌لال كوڕ‌ی شێخ حیسامه‌دین كوڕ‌ی شێخ نوری كوڕ‌ی شێخ غه‌ فوور. هاوینی ساڵی 1933 له‌ گوندی (كه‌لكان)ی قه‌تپاڵی چیای كۆسره‌ت له‌دایكبووه‌، كه‌ ده‌ڕ‌وانێته‌ ده‌ریاچه‌ی دوكان، چه‌ند ساڵێك ته‌مه‌نی منداڵی له‌و گونده‌ به‌سه‌ر بردووه‌و دواتر باوكی بووه‌ به‌رێبه‌ری ته‌كیه‌ی تاڵه‌بانی له‌ كۆیه‌. له‌وێ چۆته‌ قوتابخانه‌ی سه‌ره‌تایی و به‌ سه‌ركه‌وتوویی خوێندنی ته‌واو كردووه‌، خوێندكارێكی زیره‌ك لێهاتوو بووه‌، هه‌ر له‌ ته‌مه‌نی منداڵییه‌وه‌ نیشانه‌كانی سه‌ركردایه‌تی به‌ جۆرێ‌ لێده‌ركه‌وتووه‌ كه‌ پێش هاوڕ‌ێكانی ده‌كه‌وت بۆ كۆڕ‌ی پرسه‌و ئه‌و بۆنانه‌ی له‌و سه‌رده‌مه‌دا به‌ڕ‌ێوه‌ ده‌چوون، به‌یانیان له‌ كاتی ریزبوونی قوتابیاندا، مامۆستاكان پێش هه‌مووان ئه‌ویان هه‌ڵده‌بژارد بۆ خوێندنه‌وه‌ی شیعری نیشتمانیی و نه‌ته‌وه‌یی. له‌وێوه‌ بیرۆكه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی لای ئه‌و چه‌كه‌ره‌ی كرد تا وای لێهات ورده‌ ورده‌ به‌سه‌ریدا زاڵ بوو، كه‌ گه‌یشته‌ پۆلی چواره‌می سه‌ره‌تایی یه‌كێكبوو له‌ پێشه‌نگه‌كانی خوێندكاران كه‌ به‌ په‌رۆشه‌وه‌ به‌شداری له‌ چالاكیه‌كانی قوتابخانه‌ ده‌كردو به‌شداری له‌ وتار خوێندنه‌وه‌و شانۆدا ده‌كرد. ئه‌گه‌رچی جه‌ژنی نه‌ورۆز له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌ یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كانی عیراقه‌وه‌ یاساخ بوو، به‌ڵام له‌گه‌‌ڵ ئه‌وه‌شدا گه‌لی كوردستان له‌ 21/ی ئاداری هه‌موو ساڵێك به‌ ئاهه‌نگ یادیان ده‌كرده‌ووه‌، ئه‌ویش به‌هۆی پیرۆزیی ئه‌م جه‌ژنه‌ لای كورد كه‌ به‌ رۆژی سه‌ركه‌وتنی گه‌لی كورد داده‌نێن به‌سه‌ر ئه‌و زاڵمانه‌ی ده‌یچه‌وساندنه‌وه‌. * ساڵی 1945: ئاهه‌نگێكی میللـی له‌ كۆیه‌ بۆ نه‌ورۆز سازكرا، سه‌رۆك تاڵه‌بانی كه‌ له‌ ته‌مه‌نی سیانزه‌ ساڵیدا بوو به‌شداری تێدا كردو وته‌ی حه‌ماس ئامێزی خوێنده‌وه‌، بووه‌ مایه‌ی سه‌رسۆڕ‌مانی مامۆستاو به‌شداربووان. * له‌ ساڵی 1946 دا له‌گه‌‌ڵ چه‌ند هاوڕ‌ێیه‌كی خوێندكارو به‌ ئامۆژگاری یه‌كێك له‌ مامۆستاكانی كۆمه‌ڵه‌یه‌كی فێركاری نهێنی دامه‌زراندبه‌ ناوی كۆمه‌ڵه‌ی پێشخستنی خوێندنه‌وه‌  (k.p.x) و مام جه‌لال به‌ سكرتێری هه‌ڵبژاردرا، ئامانجێكی كۆمه‌ڵه‌كه‌ هاندانی خوێندكاران بوو بۆ خوێندنه‌وه‌ی ده‌ره‌كی. * له‌هه‌مان ساڵداو دوای دامه‌زراندنی پارتی دیموكراتی كورد له‌ 16/ی ئابی 1946 كه‌وته‌ ژێر كاریگه‌ری به‌رنامه‌ی پارتی و له‌ چوارچێوه‌ی رێكخستنه‌كانیدا كه‌وته‌ چالاكی خوێندكارانه‌. * دوای چوونه‌ ناو كاری سیاسییه‌وه‌، رۆژنامه‌ی (رزگاری) كه‌ پارتی دیموكراتی كورد به‌نهێنی ده‌ریده‌كرد، كورته‌ وتاری له‌ژێر نازناوی (ئاگر)دا بۆ بڵاو ده‌كرده‌وه‌. * ساڵی 1947 بوو به‌ ئه‌ندام له‌ پارتی دیموكراتی كوردو چالاك و لێهاتوو بوو له‌و ئه‌رك و فه‌رمانه‌ حزبیانه‌ی پێی ده‌سپێردران. * ساڵی 1948 خوێندنی سه‌ره‌تایی ته‌واو كردو له‌ ناوه‌ندی كۆیه‌ بوو به‌ خوێندكار، ئه‌و ساڵه‌ به‌ ساڵی (وه‌سبه‌) (راپه‌ڕ‌ین) ناسرابوو، كه‌ گه‌لی عیراق توانی په‌یماننامه‌ی (پۆرتسماوس) هه‌ڵبووه‌شێنێته‌وه‌و حكومه‌تی ساڵح جه‌بر بڕ‌وخێنێ و حكومه‌تی محه‌مه‌د سه‌در دابمه‌زرێنێت و له‌و كه‌شوهه‌وا ئازادیه‌دا كه‌ له‌ سایه‌ی ئه‌م (راپه‌ڕ‌ینه‌) هاته‌كایه‌وه‌، هه‌ڵبژاردنێكی گشتی خوێندكاران ئه‌نجامدرا بۆ هه‌ڵبژادنی نوێنه‌رانی كۆنگره‌ی گشتی. ئه‌وه‌ بوو سه‌رۆم مام جه‌لال تاڵه‌بانی به‌ نوێنه‌ری خوێندكارانی كۆیه‌ هه‌ڵبژێردراو به‌شداری له‌ یه‌كه‌مین كۆنگره‌ی خوێندكارانی عیراقدا كرد كه‌ له‌ نیسانی 1948 له‌ گۆڕ‌ه‌پانی (السباع) ی شاری به‌غدا به‌سترا. * له‌م كۆنگره‌یه‌دا بۆ یه‌كه‌مینجار گوێی له‌ شاعیری مه‌زن (محه‌مه‌د مه‌هدی جه‌واهیری) بوو، كه‌ شیعره‌ به‌ناوبانگه‌كه‌ی (رۆژی شه‌هید)ی خوێنده‌وه‌، كه‌ بۆ جه‌ع فه‌ری برای و بۆ شه‌هیدانی وه‌سبه‌ وتبووی. ئه‌و ساتانه‌ له‌ ژیانی سه‌رۆك تاڵه‌بانیدا مێژوویی بوون و وایكرد ببێته‌ یه‌كێك له‌ مریده‌كانی شیعری ئه‌و و دواتریش بوو به‌ ئازیزترین دۆستی و ئه‌و دۆستایه‌تیه‌ تا دواساته‌كانی ژیانی شاعیر به‌رده‌وام بوو. * ساڵی 1949 و له‌ سایه‌ی حوكمی عور فی و تۆقاندن كه‌ كوردستان و عیراقی گرته‌وه‌، سه‌رۆك تاڵه‌بانی له‌ حزبدا سه‌ركه‌وت و بووه‌ ئه‌ندامی لیژنه‌ی ناوچه‌ی كۆیه‌. * له‌ شوباتی 1951 دا و له‌ كۆنگره‌ی دووه‌می پارتی دیموكراتی كورد، به‌ ئه‌ندامی لیژنه‌ی ناوه‌ندی هه‌ڵبژێردرا، به‌ڵام له‌به‌ر پاراستنی ریزه‌كانی پارتی پله‌كه‌ی خۆی به‌ هه‌ڤاڵێكی خۆی به‌خشی كه‌ دوای ده‌رچوونی له‌ زیندانی به‌شداری له‌ كۆنگره‌دا كردبوو. * له‌ ساڵی 1951 دا له‌گه‌‌ڵ چه‌ند هه‌ڤاڵێكدا گیراو بۆ شاری موسڵ دوورخرایه‌وه‌، له‌وێش له‌ خه‌باتی سیاسیدا به‌رده‌وامبوو و دواتر چووه‌ كه‌ركوك بۆ ته‌واوكردنی خوێندن و سه‌رله‌نوێ دامه‌زراندنه‌وه‌ی رێكخستنه‌كانی حزب و بووه‌ به‌رپرسی رێكخستنه‌كانی كه‌ركوك. له‌هه‌مان ساڵیشدا ئه‌ركی چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی بڵاوكراوه‌كانی به‌ شێوه‌یه‌كی نهێنی گرته‌ ئه‌ستۆ تا ئه‌و رۆژه‌ی گیرایه‌وه‌. * ساڵی 1952 چووه‌ كۆلیژی ماف (حقوق) له‌ به‌غدا كه‌ ئه‌و ده‌مه‌ رێكخستنه‌كانی پارتی دیموكراتی كورد په‌رته‌وازه‌ بوو، به‌ڵام مام جه‌لال توانیی رێكخستنه‌كانی حزب تۆكمه‌ بكاته‌وه‌. * له‌ كانوونی دووه‌می 1953 دا به‌شداریی كۆنگره‌ی سێیه‌می پارتی دیموكراتی كوردستانی كردو به‌ ئه‌ندامی كۆمیته‌ی ناوه‌ندی هه‌ڵبژێردراو له‌ مانگی شوباتدا سه‌رپه‌رشتی یه‌كه‌مین كۆنگره‌ی یه‌كێتی قوتابیانی كوردستانی كرد و له‌ كۆنگره‌یه‌دا به‌ سكرتێری گشتی قوتابیانی كوردستان هه‌ڵبژێردراو له‌هه‌مان ساڵیشدا یه‌كێكبوو له‌ دامه‌زرێنه‌رانی (یه‌كێتی لاوانی دیموكراتی كوردستان)، هه‌ر له‌و كاتانه‌دا نوێنه‌ری پارتی بوو لای زۆربه‌ی حزبه‌ نهێنێ و ئاشكراكانی عیراقی. * ساڵی 1954 به‌ ئه‌ندامی مه‌كته‌بی سیاسی هه‌ڵبژێردرا. * ساڵی 1955 سه‌ فه‌ری ده‌ره‌وه‌ی عیراقی كردو له‌ فێستیڤاڵی لاوان و قوتابیانی جیهانی له‌ وارشۆ به‌شداری كردو له‌وێوه‌ سه‌ردانی یه‌كێتی شووره‌وی ئه‌وساو چینی كرد. * ساڵی 1956 له‌به‌رچاوان ونبوو، كه‌وته‌ خه‌باتی ژێرزه‌مینی و ناچاربوو له‌ قۆناغی چواره‌می مافدا خوێندن به‌جێبهێڵێت. * ساڵی 1957 سه‌فه‌ری سوریاو مۆسكۆی كردو له‌ فێستیڤاڵی لاوان و قوتابیانی مۆسكۆ به‌شداری كردو هاتنی بۆ سوریا به‌ فرسه‌ت زانی بۆ په‌یوه‌ندی به‌ كورده‌كانی ئه‌وێوه‌و په‌یوه‌ندیه‌كی سیاسی دروستبوو. له‌هه‌مان ساڵیشدا گه‌ڕ‌ایه‌وه‌ عیراق و به‌شداری له‌ كاره‌كانی مه‌كته‌بی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستانی یه‌كگرتوو كردو بوو به‌ به‌رپرسی رۆژنامه‌ی (خه‌باتی كوردستان) كه‌ له‌ سلێمانی به‌نهێنی ده‌ریان ده‌كرد. * له‌ یه‌كه‌مین رۆژی سه‌ركه‌وتنی شۆڕ‌شی 14/ی گه‌لاوێژی ساڵی 1958، سه‌رپه‌رشتی رێكخستنی خۆپێشاندانی جه‌ماوه‌ری سلێمانی كردو به‌ هاوكاری هه‌ڤاڵانی حزب له‌نێو شاردا، پاشان چووه‌ به‌غداو به‌شداری له‌ كاروباری مه‌كته‌بی سیاسی و ده‌ركردنی گۆڤاری (رزگاری) (التحریر)دا كرد، هه‌روه‌ها ئه‌ركی ئه‌و خه‌باته‌ی له‌ئه‌ستۆ گرت كه‌ له‌نێو ریزه‌كانی حزبدا فراوان ده‌بوو، وه‌ك پێویستییه‌كی بوونی حزبێكی پێشڕ‌ه‌وی كوردستانی و رێكخراوه‌ پێشه‌ییه‌كان به‌رهه‌ڵستكاری كردنی ئه‌و هه‌وڵانه‌ی كه‌ ده‌یانویست پارتی دیموكراتی كوردستان بكه‌نه‌ پاشكۆی حزبێكی عیراقی. * ساڵی 1959 جارێكیتر به‌ ئه‌ندامی كۆمیته‌ی ناوه‌ندی پارتی دیموكراتی كوردستان و مه‌كته‌بی سیاسی هه‌ڵبژێردرا و له‌هه‌مانكاتدا ئه‌فسه‌ری یه‌ده‌كی كه‌تیبه‌ی چواره‌می تانك بوو، هه‌روه‌ها به‌شداری له‌ ده‌ركردنی رۆژنامه‌ی (خه‌بات)دا ده‌كرد كه‌ به‌ زمانی عه‌ره‌بی ده‌رده‌چوو و به‌ ناوی (پیرۆت)ه‌وه‌ وتاری تێدا بڵاوده‌كرده‌وه‌. * ساڵی 1960 به‌رپرسی لقی سلێمانی و ئه‌ندامی مه‌كته‌بی سیاسی بوو كه‌ خولێكی هۆشیاری بۆ كادێره‌كان كرده‌وه‌. * ساڵی 1961 بووه‌ سه‌رنووسه‌ری رۆژنامه‌ی (كوردستان) و دوای داخستنی رۆژنامه‌ی خه‌بات دووچاری راونان بوو له‌ به‌غدا، به‌ڵام له‌ شه‌وی نه‌ورۆزی هه‌مان ساڵدا وتارێكی دژی دیكتاتۆریه‌ت خوێنده‌وه‌و به‌رگری له‌ بارزانی خوالێخۆشبوو كرد كه‌ ئه‌و سه‌رده‌مه‌ قاسم كۆمه‌ڵێك تاوانی دابۆوه‌ پاڵ له‌ ئه‌نجامی ئه‌وه‌دا فه‌رمانی گرتنی ده‌رچوو و به‌نهێنی گه‌ڕ‌ایه‌وه‌ سلێمانی و خۆی شارده‌وه‌و به‌شداری له‌ رێكخستنی مانگرتنی گشتیدا كرد كه‌ له‌ شه‌شه‌ی ئه‌یلولدا كرا. * له‌ ئه‌یلولی 1961 دا كه‌ شۆڕ‌ش هه‌ڵگیرسا، به‌رپرسی ناوچه‌ی سلێمانی بوو، یه‌كه‌مین بنكه‌ی شۆڕ‌شی له‌ چه‌می رێزان كرده‌وه‌و سه‌رپه‌رشتی كردو فه‌رمانده‌یی هێزی پێشمه‌رگه‌ی لیوای سلێمانی كرد تا وای لێهات زۆر فراوان بوو و بووه‌ هێزێكی گه‌وره‌، ئه‌وه‌ بوو كرا به‌ لێپرسراوی هێزی پێشمه‌رگه‌ی كوردستان. * له‌ نه‌ورۆزی 1962 دا، سه‌ركردایه‌تی ئه‌و هێڕ‌شه‌ به‌رفراوانه‌ی كرد بۆسه‌ر ناوچه‌ی شارباژێڕ‌و له‌ ماوه‌ی چه‌ند رۆژێكدا ده‌ست به‌سه‌ر هه‌موو بنكه‌ی پۆلیسی ناحیه‌ی بناوه‌سووته‌و چوارتادا گیراو هێزه‌كانی به‌ره‌و‌ قه‌زای پێنجوێن بردو ته‌واو ناوچه‌كه‌یان ئازاد كرد. به‌مشێوه‌یه‌ هه‌ردوو ناوچه‌ی شارباژێڕ‌و پێنجوێن بوونه‌ دوو ناوه‌ندی شۆڕ‌ش و سه‌ركردایه‌تی. له‌ 1962 ـ 1963 زۆربه‌ی ناوچه‌كانی قه‌ره‌داغ و قه‌ڵاسێوكه‌و گه‌رمیان و سه‌نگاو ئازادكران. ئه‌و ده‌مه‌ مام جه‌لال فه‌رمانده‌ی هێزی رزگاری بوو، له‌هه‌مانكاتیشدا سه‌رپه‌رشتی دامه‌زراندنی ناوه‌نده‌كانی به‌مۆ و هه‌ڵه‌بجه‌و ته‌وێڵه‌و بیاره‌ی ده‌كرد. * ساڵی 1963 و دوای كوده‌تا ره‌شه‌كه‌ی شوبات، مام جه‌لال به‌ سه‌رۆكی وه‌ فدی كوردی ده‌ستنیشان كرا بۆ گفتوگۆ له‌گه‌‌ڵ حكومه‌تی تازه‌دا كه‌ له‌ سه‌رتادا ره‌زامه‌ندیان له‌سه‌ر گفتوگۆو چاره‌سه‌ری ئاشتیانه‌ی كێشه‌ی ره‌وای كورد نیشاندا، هه‌روه‌ها سه‌ردانی كۆماری میسری و جه‌زائیری كردو چاوی به‌ عه‌بدولناسرو بن بێلا كه‌وت و له‌هه‌مان ساڵیشدا سه‌ردانی ئه‌وروپای كردو نوێنه‌رایه‌تی شۆڕ‌شی كوردستانی كردو سه‌ركه‌وتوو بوو بۆ ناساندنی كێشه‌ی كوردو ئاشكراكردنی بارودۆخی كوردستان و كۆكردنه‌وه‌ی یارمه‌تی و هاوكاری بۆ شۆڕ‌ش له‌ وڵاتانی فه‌ره‌نسا، ئه‌ڵمانیا، روسیا، چیكسلۆ فاكیا و نه‌مسا. * ساڵی 1964 گه‌ڕ‌ایه‌وه‌ كوردستان و ئه‌ركی خۆی له‌ فه‌رمانده‌یی كردنی هێزی رزگاری گرته‌وه‌ ئه‌ستۆ. * ساڵی 1967 به‌شداری له‌ كۆڕ‌ی (ئیشتراكیه‌كانی عه‌ره‌ب) كرد له‌ جه‌زائیرو لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی زۆر به‌پێزی ده‌رباره‌ی كێشه‌ی كوردو شه‌رعیه‌تی بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی گه‌لی كوردو دۆستایه‌تی نێوان كورد و عه‌ره‌ب پێشكه‌شكرد. * ساڵی 1970 رۆڵی كاریگه‌ری خۆی بینی له‌ یه‌كگرتنه‌وه‌ی هه‌ردوو باڵی پارتی دیموكراتی كوردستان كه‌ پێشتر ببوونه‌ دوو باڵ و ناكۆكیه‌كی تاڵ و خوێناوی له‌ نێوانیاندا هه‌بوو. * ساڵی 1972 سه‌فه‌ری ده‌ره‌وه‌ی عیراقی كردو ماوه‌یه‌ك له‌ لوبنان و میسرو سوریا مایه‌وه‌و دوای رووخاندنی شۆڕ‌شی كورد كه‌ له‌ ئه‌نجامی رێكه‌وتننامه‌ی نێوان سه‌دام و شای ئێران له‌ ئاداری 1975 له‌ جه‌زائیر ئیمزاكرا، سه‌رۆك تاڵه‌بانی هه‌ر له‌و ناوچانه‌دا مایه‌وه‌. * له‌ 1-6-1975 له‌ دیمه‌شق له‌گه‌‌ڵ ده‌سته‌یه‌ك له‌ هه‌ڤاڵانیدا یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستانی دامه‌زراندو نه‌خشه‌ی بۆ هه‌ڵگیرسانه‌وه‌ی شۆڕ‌شی نوێ دانا كه‌ له‌ 01/ی حوزه‌یرانی 1976 راگه‌یه‌نراو بووه‌ سكرتێری گشتی یه‌كێتی. * له‌ ساڵانی دوای دامه‌زراندنی یه‌كێتی له‌سه‌ر چالاكی سیاسی و سه‌ركردایه‌تی حزب و شۆڕ‌ش به‌رده‌وام بوو له‌گه‌‌ڵ هه‌ڤاڵه‌كانی له‌ چیاو ئه‌شكه‌وته‌كانی كوردستاندا ده‌ژیا. * به‌ گه‌واهی زۆر له‌ چاودێره‌ سیاسیه‌كان یه‌كێك بووه‌ له‌ بزوێنه‌ری سه‌ره‌كی بۆ لێك نزیككردنه‌وه‌ی بۆچوونه‌كان له‌نێو ریزی ئۆپۆزسیۆنی عیراقی له‌ كۆنگره‌كانی نیویۆرك و له‌نده‌ن و سه‌ڵاحه‌دین و هه‌موو دانیشتنه‌كانی دوای ئه‌وانه‌ش كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ رێكخستن و نزیكبوونه‌وه‌ی ماڵی عیراقییه‌وه‌ هه‌بوو، میوانداری زۆربه‌ی زۆری هێزه‌ عیراقیه‌كانی كرده‌وه‌ له‌ كوردستان و پشتگیری هه‌مه‌ جۆره‌ی كردوون. * له‌سه‌ر گۆڕ‌ه‌پانی نێوده‌وڵه‌تیش، سه‌رۆك تاڵه‌بانی به‌شداری چه‌ندین كۆنگره‌و كۆبوونه‌وه‌ی ئیشتراكی نێوده‌وڵه‌تی كرده‌وه‌و چاوی به‌ سه‌ركرده‌ سیاسییه‌ نێوده‌وڵه‌‌تیه‌كانی زۆر وڵاتانی جیهانی كه‌وتووه‌. * جگه‌له‌وه‌ی كه‌ كه‌سایه‌تیه‌كی سیاسییه‌ خه‌باتگێرێكی هۆشمه‌ندو نووسه‌رو یاساناسه‌، وه‌ك رۆژنامه‌نووسێكیش له‌ رۆژنامه‌ی نهێنی و ئاشكرادا نووسیویه‌تی و له‌ ساڵی 1959 به‌ ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی سه‌ندیكای رۆژنامه‌نووسانی عیراقی هه‌ڵبژێردرا كه‌ شاعیری مه‌زن محه‌مه‌د مه‌هدی جه‌واهیری نه‌قیبی بوو. * سه‌رۆك تاڵه‌بانی جگه‌له‌وه‌ی یه‌كێكه‌ له‌ سیاسی و دیپلۆماسی و رۆژنامه‌نووسه‌ره‌ دیاره‌كان، نووسه‌رێكی ناوداریشه‌و به‌ شێوه‌یه‌كی كاریگه‌ر به‌شداری له‌ تیشك خسته‌سه‌ر تێكڕ‌ای بزووتنه‌وه‌ی سیاسی عیراق و ناوچه‌كه‌و بزووتنه‌وه‌ی سیاسی كوردی كرده‌وه‌، له‌م بواره‌شدا چه‌ندین كتێبی له‌ سه‌رده‌می جیاجیادا نووسیوه‌ كه‌ كتێبخانه‌ی عه‌ره‌بی و كوردی ده‌وڵه‌مه‌ند كرده‌وه‌و بوونه‌ته‌ سه‌رچاوه‌یه‌كی گرنگ بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ له‌ بواری مێژووی جوڵانه‌وه‌ی سیاسی كوردی و عیراقیدا. * دوای ئازادكردنی عیراق به‌ ئه‌ندامی ئه‌نجوومه‌نی حوكم هه‌ڵبژێردراو له‌ مانگی نۆڤه‌مبه‌ری 2003 دا سه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجوومه‌نی كردو له‌م ماوه‌یه‌دا كارامه‌یی خۆی له‌ هه‌ڵسوڕ‌اندنی كاروباری حوكم نیشاندا. * له‌ 06/ نیسانی 2005 مام جه‌لال 227 ده‌نگی له‌ كۆی 248 ده‌نگی ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵه‌ی نیشتمانی عیراقی به‌ده‌ستهێناو به‌ هه‌ڵبژاردنێكی راسته‌وخۆ به‌ یه‌كه‌مین سه‌رۆكی هه‌ڵبژێراوی عیراق هه‌ڵبژێردرا، به‌مجۆره‌ سه‌رۆك تاڵه‌بانی له‌ فراوانترین ده‌روازه‌كانه‌وه‌ چووه‌ ناو مێژووی كوردو هه‌روه‌ها له‌ جوانترین ده‌روازه‌شه‌وه‌ چووه‌ ناو مێژووی عیراق و له‌ ناودارترین ده‌روازه‌شه‌وه‌ چووه‌ نێو مێژووی سیاسی و دیموكراسی جیهانه‌وه‌. *له‌ساڵی 2005  تا ساڵی 2014 بۆ دوو خول وه‌ك سه‌رۆك كۆماری عیراق هه‌ڵبژێردراوه‌. *له‌ 17-12-2012 له‌ به‌غدا توشی جه‌ڵده‌ی مێشك بوو، پاشان بۆ چاره‌سه‌ر گه‌یه‌نرایه‌ نه‌خۆشخانه‌یه‌ك له‌ وڵاتی ئه‌ڵمانیا و پاش ماوه‌یه‌ك به‌ ته‌ندروستیه‌كی باشه‌وه‌ گه‌ڕایه‌وه‌ شاری سلێمانی. *له‌و كاته‌شه‌وه‌ تا كۆچی دوایی كرد، چه‌ند جارێك بۆ مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ر سه‌ردانی وڵاتی ئه‌ڵمانیای كردو له‌ رۆژی 3-10-2017  دڵه‌ گه‌روه‌كه‌ی له‌ لێدان و كه‌وتوو و كۆچی دوایی كرد. یه‌كێتی هه‌واڵی كۆچی دوایی مامی راگه‌یاند، سه‌عدی ئه‌حمه‌د پیره‌ وته‌بێژی ئه‌وسای ره‌سمی مه‌كته‌بی سیاسی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان له‌پرسێك كۆنفراسێكی رۆژنامه‌وانیدا له‌شاری هه‌ولێر هه‌واڵی كۆچی دوایی سه‌رۆك مام جه‌لال سكرتێری گشتی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستانی راگه‌یاند. هاووڵاتیان پرسه‌ی ماته‌میان گێڕا دواتر له‌ سلێمانی و هه‌ولێرو هه‌ڵه‌بجه‌ بادینان و جه‌له‌ولا و گه‌رمیان و خورماتوو رۆژئاوا و خانه‌قین و كه‌لار و دهۆك و زۆرینه‌ی شارو شارۆچكه‌كانی كوردستان له‌چه‌ندین شوێنی جیاجیا هاووڵاتیان پرسه‌ی ماته‌میان بۆ سه‌رۆك مام جه‌لال گێڕا. حكومه‌تی هه‌رێم هه‌فته‌یه‌ك ماته‌می راگه‌یاند و ئاڵا داگیرا وته‌بێژی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ رۆژی كۆچی دوایی سه‌رۆك مام جه‌لال هه‌فته‌یه‌ك ماته‌می له‌سه‌رجه‌م دام و ده‌زگاكانی حكومه‌تی هه‌رێم راگه‌یاند و فه‌رمانیشكرا له‌هه‌موو وه‌زاره‌ت و دام و ده‌زگاكانی هه‌رێم ئاڵای كورسدتان و عیراق بۆ ماوه‌ی هه‌فته‌یه‌ك هه‌تا نیوه‌ دابگیرێت. عیراق ماته‌مینی سه‌رتاسه‌ری بۆ كۆچی دوایی سه‌رۆك مام جه‌لال راگه‌یاند حكومه‌تی عیراقییش بۆ كۆچی دوایی سه‌رۆك مام جه‌لال سكرتێری گشتی ی.ن.ك و سه‌رۆك كۆماری پێشووی عیراق  به‌ره‌سمی سێ رۆژ پرسه‌ی له‌سه‌رتاسه‌ری عیراقدا راگه‌یاند. هیچ سه‌ركرده‌یه‌كی كورد هێنده‌ی مام جه‌لال له‌ناو میدیاكانی جیهاندا نه‌ناسراوه‌، هه‌ر‌ئه‌مه‌ش وایكردووه‌ كه‌ میدیاكانی جیهان، به‌گرنگییه‌وه‌ باس له‌ ماڵئاواییكردنی سه‌رۆك مام جه‌لال بكه‌ن و پانتاییه‌كی باش بۆ ئه‌م هه‌واڵه‌ ناخۆشه‌ ته‌رخانبكه‌ن. ته‌رمی سه‌رۆك مام جه‌لال هێنرایه‌وه‌ سلێمانی سه‌عات 7ی به‌یانی رۆژی 6-10-2017 له‌ فڕۆكه‌خانه‌ی به‌رلینه‌وه‌ ته‌رمی سه‌رۆك مامجه‌لال به‌ فرۆكه‌یه‌كی تایبه‌ت به‌ڕێكه‌وت بۆ سلێمانی، هاوكات سه‌عات 11 و 30 ده‌قیقه‌ی پێشنیوه‌ڕۆ ئه‌و فڕۆكه‌ تایبه‌ته‌ی ته‌رمی سه‌رۆك مام جه‌لالی هه‌ڵگرتبوو گه‌یشته‌ فڕۆكه‌خانه‌ی سلێمانی و به‌پێی پرۆتۆكۆلێكی جیهانی و له‌ مه‌راسیمێكی سه‌ربازیدا و به‌ وتنه‌وه‌ی مارشی نیشتمانی عیراق و مارشی نه‌ته‌وه‌یی كورد و ته‌قاندنی 21 تۆپ و رێرۆشتنی پاسه‌وانانی شه‌ره‌ف به‌ ئاماده‌بونی فوئاد مه‌عسوم سه‌رۆك كۆماری عیراق و مه‌سعود بارزانی  و كۆسره‌ت ره‌سوڵ عه‌لی  و هێرۆ خان و نێچیرڤان بارزانی و قوباد تاڵه‌بانی و به‌رپرسانی باڵای حكومه‌ت و په‌رله‌مانی عیراق و باڵوێزانی وڵاتان و وه‌فدی باڵای ئێران و وه‌فدی باڵای نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتوه‌كان و حزب و لایه‌نه‌ سیاسیه‌ عیراقی و كوردستانیه‌كان، له‌ فرۆكه‌خانه‌ی نێوده‌وڵه‌تی سلێمانی پێشوازی له‌ ته‌می پیرۆزی مام جه‌لال كرا. دوای رێوره‌سمی پێشوازیكردن له‌ ته‌رمی سه‌رۆك مام جه‌لال به‌پرۆتۆكۆلی سه‌ربازی له‌ فڕۆكه‌خانه‌ی نێوده‌وله‌تی،  رێوڕه‌سمی دانانی تاجه‌گوڵینه‌ له‌سه‌ر ته‌رمی سه‌رۆك مام جه‌لال به‌ڕێوه‌چوو. له‌ رێوره‌سمه‌كه‌دا هه‌ریه‌ك له‌ د.فوئاد مه‌عسوم سه‌رۆك كۆماری عیراق و مه‌سعود بارزانی و محه‌مه‌د جه‌واد زه‌ریف وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئێران مه‌عروف به‌خیت نوێنه‌ری شا عه‌بدوڵڵای دووه‌م پاشای ئوردن‌و قاسم ئه‌عره‌جی وه‌زیری ناوخۆی عیراق به‌نوێنه‌رایه‌تی حه‌یده‌ر عه‌بادی سه‌رۆك وه‌زیرانی عیراق و د.سه‌لیم جبوری سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عیراق و نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان و یان كۆبیچ نوێنه‌ری سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتوه‌كان و دۆگڵاس سیلیمان باڵیۆزی ئه‌مریكا له‌ عیراق و نوێنه‌ر یه‌كێتیی ئه‌وروپا دیگری ئیستیری باڵیۆزی ئیتاڵیا له‌ عێراق و  یوسف محه‌مه‌دو جه‌عفه‌ر ئیمنیكی و بێگه‌رد تاڵه‌بانی به‌نوێنه‌رایه‌تی سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مانی كوردستان و عوسمان بایده‌میر جێگری پارتی دیموكراتی گه‌لان (هه‌ده‌به‌په‌) و ئه‌نوه‌ر موسلم سه‌رۆكی كانتۆنی كۆبانێ و نوێنه‌ری رۆژئاوای كوردستان و نوێنه‌رانی كونسوڵخانه‌كانی وڵاتان له‌ هه‌ولێر و شێخ جه‌عفه‌ر شێخ مسته‌فا فه‌رمانده‌ی هێزه‌كانی 70، به‌ نوێنه‌رایه‌تی هێزه‌كانی پێشمه‌رگه‌ و كۆسره‌ت ره‌سوڵ عه‌لی و مه‌لا به‌ختیار و بنه‌ماڵه‌ی سه‌رۆك مام جه‌لال تاجه‌گوڵینه‌ی رێزلێنانیان له‌سه‌ر ته‌رمی پیرۆزی سه‌رۆك مام جه‌لال دانا. له‌پاش دانانی تاجه‌گوڵینه‌ له‌سه‌ر ته‌رمی پیرۆزی سه‌رۆك مام جه‌لال له‌ فڕۆكه‌خانه‌ی سلێمانی كه‌ژاوه‌ی ته‌رمی سه‌رۆك مام جه‌لال به‌ ئاپۆڕایه‌كی جه‌ماوه‌ری گه‌وره‌ له‌ هاووڵاتیان ئاماده‌بونی مه‌راسیمه‌كه‌ به‌ره‌وه‌ مزگه‌وتی گه‌وره‌ی شاری سلێمانی به‌ڕێكرا . دواتر دوای سێ سه‌عات ته‌رمی سه‌رۆك مام جه‌لال به‌شه‌قامی سالمدا به‌ره‌و مزگه‌وتی گه‌وره‌ به‌ڕێكرا. دوای گه‌یشتنی به‌ئاماده‌بوونی ده‌یان هه‌زار كه‌س، له‌سه‌ر ته‌رمی پیرۆزی له‌ مزگه‌وتی گه‌وره‌ نوێژی مردوو ئه‌نجادراو پاشانیش به‌ره‌و دوامه‌نزڵی خۆی له‌ ده‌باشان به‌ڕێكرا. دواتر له‌نێو شیوه‌ن و ئاپۆرای جه‌ماوه‌ریداو به‌به‌شداری سه‌دان هه‌زار كه‌س له‌هه‌رێمی كوردستان و ناوچه‌كه‌ ته‌رمی پیرۆزی گه‌یه‌نرایه‌ گردی ده‌باشان و به‌ ئاماده‌بوونی سه‌دان به‌رپرس و كه‌سایه‌تی نێوخۆیی و بییانی له‌دوامه‌نزڵی خۆی و له‌ به‌رزترین شوێنی شاردا به‌خاك سپێردرا. قوبادی مام وتاری بنه‌ماڵه‌ی خوێنده‌وه‌ دوای به‌خاكسپاردنی ته‌رمی پیرۆزی سه‌رۆك مام جه‌لال قوباد تاڵه‌بانی وتاری بنه‌ماڵه‌ی تاڵه‌بانی خوێنده‌وه‌ و ڕایگه‌یاند: ڕاسته‌ مام جه‌لال باوكی من وبافل بوو، به‌ڵام مامی هه‌مووتان بوو. قوباد تاڵه‌بانی وێڕای سوپاس و پێزانینی بنه‌ماڵه‌ی تاڵه‌بانی بۆ هاوسۆزی و په‌رۆشی و هاوخه‌می كۆمه‌ڵانی خه‌ڵكی كوردستان بۆ كۆچی جه‌نابی سه‌رۆك مام جه‌لال ڕاشیگه‌یاند: پرسه‌كانتان له‌چوارپارچه‌ی كوردستانه‌وه‌ به‌ ده‌ستمان گه‌یشت، به‌ڵام پێویسته‌ بۆ ئاسووده‌یی ڕۆحی پاكی مام یه‌كڕیزی و یه‌كێتی نێوان كۆمه‌ڵانی خه‌ڵكی كوردستان بپارێزین، تا بتوانین په‌یام پیرۆزه‌كه‌ی مام بگه‌یه‌نین كه‌ هه‌میشه‌ ئه‌و هه‌وڵی بۆ ده‌دا. وتیشی: سه‌رۆك مام جه‌لال خه‌بات و ڕه‌نجی دا بۆ كوردستان، ئه‌و له‌ ژیانیدا كوردستانی هه‌ڵبژارد له‌بری ژیانی ئاسایی، خه‌باتی كرد بۆ هه‌موو گه‌لانی عیراق و له‌و ڕێگایه‌ش ماندوو بوو. ئه‌و هه‌وڵی ته‌واوی ده‌دا بۆ سه‌رخستنی كوردستان و پارٍاستنی گه‌لی كورد. بۆیه‌ ئێمه‌ش وه‌ك وه‌فایه‌ك بۆ ڕۆحی پاكی مام به‌ده‌ر له‌ حزبایه‌تی و ڕای جیاواز و ده‌نگی جیاواز پێویستمان به‌ یه‌كڕیزییه‌ له‌ پێناو خزمه‌تكردنی كۆمه‌ڵانی خه‌ڵكی كوردستان. پرسه‌ی سه‌رۆك مام جه‌لال به‌ڕێوه‌چوو دوایی كۆچی دوایی سه‌رۆك مام جه‌لال و به‌خاكسپاردنی له‌گردی ده‌باشانی شاری سلێمانی، له‌رۆژانی شه‌ممه‌و یه‌كشه‌ممه‌ به‌رواری ( 7 و 8ی تشرینی یه‌كه‌می 2017) مه‌راسیمی پرسه‌ی مام جه‌لال، له‌شارو شارۆچكه‌كانی كوردستان و به‌غداو تاراوگه‌ به‌ڕێوه‌چوو. مه‌راسیمه‌كه‌ له‌ شاره‌كانی ( سلێمانی، هه‌ولێر، كه‌ركوك، به‌غدا ، ئه‌مریكا/ داڵاس، به‌ریتانیا، نه‌مسا، سوید، فینلاند، هۆڵه‌ندا، ئیتاڵا، سویسرا، یۆنان، نه‌رویج، ئه‌ڵمانیا، پاریس ) ماڵـئاوایی سه‌رۆك مام جه‌لال له‌ دیدی میدیای جیهانه‌وه‌ بی بی سی ئاژانسی بی بی سی به‌ریتانیا كه‌ یه‌كێكه‌ له‌ ئاژانسه‌ گه‌وره‌و‌ ناسراوه‌كانی به‌ریتانیا و جیهان، به‌ زۆربه‌ی زمانه‌كانی جیهان هه‌واڵی كۆچی دوایی مام جه‌لال بڵاوكردۆته‌وه‌و راپۆرتی له‌سه‌ر ژیان و خه‌باتی سیاسی بڵاوكردۆته‌وه‌وده‌ڵێت: مام جه‌لال سیاسییه‌كی به‌توانا و رێزدار بوو، خاوه‌نی ئه‌زموونێكی درێژی سیاسی بووه‌ و كاریگه‌ری گه‌وره‌ی له‌ناو مێژووی سیاسی مۆدێرنی عیراق گێڕاوه‌و له‌سه‌رده‌می حوكمی شانشینی و كۆماریدا له‌ عیراق ژیاوه‌و خه‌باتی كردووه‌. گاردیان: رۆژنامه‌ی گاردیانی به‌ریتانیاش، كه‌ ناسراوترین رۆژنامه‌ی به‌ریتانیاو جیهانیشه‌، راپۆرتێكی له‌مباره‌یه‌وه‌ بڵاوكردۆته‌وه‌ و تیشكی خستۆته‌ سه‌ر ژیانی سیاسی و شه‌خسی مام جه‌لال و ده‌ڵێت:  تاڵه‌بانی ده‌رچووی به‌شی یاسا، كلیلی قۆناغی تێپه‌ڕاندنی پێكهێنان و دووباره‌ دارشتنه‌وه‌ی عیراقبوو دوای له‌ناوچوونی سه‌دام له‌ ٢٠٠٣، پاش هه‌ڵبژاردنه‌كان راسپێردرا بۆ سه‌رۆك كۆماری عیراق كه‌ پۆستێكی گه‌وره‌ی ته‌شریفاتی بوو، له‌لایه‌ن په‌رله‌مانی تازه‌ پێكهاتووی عیراق له‌ساڵی ٢٠٠٥ گۆڤاری شپیگڵی ئه‌ڵمانیا گۆڤاری شپیگڵی ئه‌ڵمانیا كه‌ ناسراوترین گۆڤاری ئه‌ڵمانیایه‌، له‌سه‌ر سایته‌كه‌ی خۆی راپۆرتێكی بڵاوكردۆته‌وه‌و ده‌ڵێت: مام جه‌لال یه‌كه‌مین سیاسه‌تمه‌داری كورده‌و ده‌بێته‌ سه‌رۆكی عیراق. دواتریش له‌باره‌ی ره‌وشی ته‌ندروستییه‌وه‌‌ قسه‌ ده‌كات و‌ ده‌ڵێت: مام جه‌لال ته‌مه‌نی 83 ساڵه‌ ماوه‌ی پێنچ ساڵه‌ نه‌خۆشه‌و‌ له‌ نه‌خۆشخانه‌ی « چاریته‌» له‌ به‌رلین چاره‌سه‌ر وه‌رده‌گرێت. خودا حافیزی له‌ مام جه‌لال كه‌ناڵی یه‌كی ئه‌ڵمانیا كه‌ به‌ربڵاوترین كه‌ناڵی تیڤی ئه‌ڵمانیایه‌وه‌ كه‌ناڵێكی فه‌رمییه‌، راپۆرتێكی چوار ده‌قیقه‌یی له‌باره‌ی ژیاننامه‌و خه‌بات و كاری سیاسی مام جه‌لال له‌ژێرناوی « خودا حافیزی له‌ مام جه‌لال « بڵاوكردۆته‌وه‌، له‌و راپۆرته‌دا تیشكی خستۆته‌ سه‌ر زۆر خاڵی گرنگی ژیانی مام جه‌لال. دژی حوكمی سێداره‌دان و سه‌ربه‌خۆیی بووه‌ له‌ درێژه‌ی راپۆرته‌كه‌یدا هاتووه‌: مام جه‌لال ناسراوترین كه‌سایه‌تی سیاسیی كوردبووه‌، پیاوێكی ده‌وڵه‌تمه‌داری رێزدار و سه‌نگین و دووربین بووه‌، ئه‌و یه‌كه‌مین سیاسیی كوردو عیراقی بووه‌ كه‌دژی حوكمی سێداره‌ وه‌ستاوه‌ته‌‌وه‌. جگه‌له‌وه‌ش له‌گه‌ڵ جیابوونه‌وه‌ی كورده‌كانی عیراق نه‌بووه‌. یه‌كه‌م سه‌رۆكی ناعه‌ره‌ب رۆژنامه‌ی سوید دۆیتچه‌ تسایتوونگ، كه‌ رۆژنامه‌یه‌كی ناسراوی ئه‌ڵمانیاییه‌و زیاتر مه‌یلی موحافیزكه‌رانه‌ی هه‌یه‌، راپۆرتێكی له‌باره‌ی كۆچیی دوایی مام جه‌لال بڵاوكردۆته‌وه‌و ده‌ڵێت: مام جه‌لال یه‌كه‌مین سه‌رۆكی عیراقی بووه‌ كه‌ عه‌ره‌ب نه‌بووه‌و سیاسه‌ته‌مدارێكی ناسراوی كورد بووه‌ كه‌ هه‌تاوه‌كو ساڵی 2014 سه‌رۆكی عیراق بووه‌. سه‌مامی ئه‌مان كه‌ناڵی دۆیتچه‌ ڤێله‌ كه‌ كه‌ناڵێكی نێوده‌وڵه‌تیی ئه‌ڵمانیایه‌وه‌ له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه‌ پشتگیری ده‌كرێت و به زیاتر له‌ 30 زمان ، به‌رنامه‌كانی په‌خش و بڵاوده‌كاته‌وه‌. راپۆرتێكی درێژی له‌باره‌ی كۆچی دوایی مام جه‌لال ئاماده‌كردووه‌ و چ له‌ سایته‌كه‌یان یان له‌ ته‌له‌فزیۆن بڵاوكراوه‌ته‌وه‌و تێیدا ده‌ڵێت: كورده‌كان پێیان ده‌گووت مام جه‌لال، عیراقییه‌كانیش زۆر رێزیان لێده‌گرت و پێیان ده‌گووت، « سه‌مامی ئه‌مان». هه‌وڵی كه‌مكردنه‌وه‌ی كێشه‌كانی نێوان كورد وعه‌ره‌بی ده‌دا له‌درێژه‌ی راپۆر‌ته‌كه‌ی كه‌ناڵی دۆیتچه‌ ڤێله‌دا هاتووه‌: هه‌میشه‌ مام جه‌لال رۆڵی هێوركردنه‌وه‌ی كێشه‌كانی نێوان كورد و عه‌ره‌بی ده‌دا، هه‌ر‌ئه‌مه‌ش وایكرد كه‌ عه‌ره‌به‌كانیش رێزی لێبگرن و نازناوی سه‌مامی ئه‌مانی پێبدده‌ن. جگه‌له‌وه‌ش هه‌میشه‌ مام جه‌لال هه‌وڵیداوه‌ له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تانی دراوسێ، په‌یوه‌ندی دۆستانه‌ و باشی هه‌بێت. گۆڕینی نه‌هجی سیاسی له‌باره‌ی تێڕوانین و ئه‌ندێشه‌ی سیاسیی مام جه‌لاله‌وه‌ ئه‌و كه‌ناڵه ‌ئه‌ڵمانییه‌ ده‌ڵێت: هه‌میشه‌ مام جه‌لال  له‌كاتی دروستبوونی ته‌نگه‌ژه‌كاندا ، ده‌یتوانی تێڕوانین و رێبازی سیاسی خۆی بگۆڕێت، كه‌ئه‌مه‌ش زۆرجار ده‌بووه‌ مایه‌ی ئه‌وه‌ی، كه‌ رووبه‌روی ره‌خنه‌ و لۆمه‌ی زۆركه‌س و لایه‌ن  بێته‌وه‌. نیۆرك تایمز رۆژنامه‌ی نیو یۆرك تایمز، كه‌یه‌كێكه‌ له‌ رۆژنامه‌ ناسراوه‌كانی ئه‌مریكاوجیهان، راپۆرتێكی له‌باره‌ی كۆچی دوایی سه‌رۆك مام جه‌لاله‌وه‌ بڵاوكردۆته‌وه‌و‌ تێیدا هاتووه‌:  سه‌رۆكایه‌تی كۆماری عیراق به‌پێی ده‌ستوور ته‌شریفاتییه‌، به‌ڵام به‌ڕێز تاڵه‌بانی به‌هۆی لێهاتوویی خۆیه‌وه‌ توانیبووی پردێكی په‌یوه‌ندی دروست بكات و خۆی خاوه‌نی پێگه‌كه‌یبێت. له‌ ٢٠٠٥ بۆ ٢٠١٢ وه‌ك سه‌ركرده‌یه‌كی پایه‌ به‌رزی بێ سنوورو به‌هێزو كاریگه‌ر سه‌رۆكایه‌تی كرد. لۆس ئه‌نجلیس تایمز رۆژنامه‌ی لۆس ئه‌نجلۆس تایمزیش كه‌ ئه‌ویش رۆژنامه‌یه‌كی لیبڕاڵی ناسراوی ئه‌مریكایه‌، راپۆرتێكی له‌مباره‌یه‌وه‌ بڵاوكردۆته‌وه‌و ده‌ڵێت:  تاڵه‌بانی سه‌رۆكی یه‌كێك له‌ سه‌ره‌كیترین پارتی كوردی عیراقه‌، له‌ دوای ٢٠٠٣و روخانی سه‌دام حسێن بوو به‌ سه‌رۆك كۆماری ئه‌و وڵاته‌، هه‌میشه‌ وه‌ك كۆكه‌ره‌وه‌ی سیاسی و سیاسه‌تمه‌داره‌كان بینراوه‌، توانیویه‌تی به‌ نه‌رمی كوردو شیعه‌و سوننه‌ی كورد رێكبخات و كۆبكاته‌وه‌. سی ئێن ئێن كه‌ناڵی ته‌له‌فزیۆنی سی ئێن ئێن كه‌ ناسراوترین و به‌ربڵاوترین كه‌ناڵی تیڤی ئه‌مریكاو جیهانیشه‌، راپۆرتێكی له‌مباره‌یه‌وه‌ بڵاوكردۆته‌وه‌و تیشكی خستۆته‌ سه‌ر ژیانی سیاسیی و شه‌خسی سه‌رۆك مام جه‌لال، به‌تایبه‌تی لایه‌نی ته‌ندروستی و  ده‌ڵێت: مام جه‌لال  سیاسه‌تمه‌دارێكی كورده‌و‌ له‌ 12 نۆڤێمبه‌ری 1933 له‌ پارێزگای سلێمانی له‌دایكبووه‌و له‌ساڵی 2007 تووشی نه‌خۆشێی بووه‌و سه‌ردانی نه‌خۆشخانه‌ی « الحسین» ی له‌ ئوردون كردووه‌و دواتریش له‌ساڵی 2008 چۆته‌ ئه‌مریكا بۆ چاره‌سه‌ركردنی نه‌خۆشیه‌كه‌ی، دواتریش له‌ساڵی 2012 ه‌وه‌ ره‌وشی ته‌ندروستی ته‌واو خراپبووه و چۆته‌ ئه‌ڵمانیا‌. له‌لایه‌كی تره‌وه‌  ئه‌ویش باس له‌وه‌ ده‌كات، كه‌ سه‌رۆك مام جه‌لال، یه‌كه‌مین سه‌رۆكی عیراقی بووه‌ كه‌ عه‌ره‌ب نه‌بووه‌. جێگه‌ی ره‌زامه‌ندی هه‌مووان بووه‌ كه‌ناڵی « روسیا توده‌ی» كه‌ كه‌ناڵێكی روسییه‌ و به‌چه‌ندین زمانی جیهانی به‌رنامه‌كانی په‌خش ده‌كات، له‌مباره‌یه‌وه‌ راپۆرتێكی بڵاوكردۆته‌وه‌و ده‌ڵێت:  جه‌لال تاڵه‌بانی ناسراوترین سه‌ركرده‌ی كورد بووه‌ له‌جیهاندا،هه‌روه‌ها كه‌سێكی به‌ئه‌زموون و سه‌نگین بووه‌و له‌لای هه‌موو لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانی عیراق ، مایه‌ی رێز و حورمه‌ت بووه‌. حه‌وت وێزگه‌ی ژیانی ئاژانسی سپوتنیكی روسیا كه‌ یه‌كێكه‌ له‌ ئاژانسه‌ ناسراوه‌كانی روسیاو به‌ چه‌ندین زمانی جیهانی هه‌واڵه‌كانی بڵاوده‌كاته‌وه‌، راپۆرتێكی گرنگی له‌مباره‌یه‌وه‌ بڵاوكردۆته‌وه‌و تێیدا باسی له‌ حه‌وت وێزگه‌ی گرنگی ژیانی سیاسی مام جه‌لال باسكردووه‌. تێیدا خه‌باتی مام جه‌لال له‌سه‌رده‌می شانشینی و كۆماری باسكردووه‌. كه‌سایه‌تییه‌كی ته‌وافقی له‌درێژه‌ی راپۆرته‌كه‌دا هاتووه‌: له‌پاش رووخانی رژێمی سه‌دام حسێن له‌ساڵی 2003ه‌وه‌، جه‌لال تاڵه‌بانی، له‌مه‌یدانی سیاسی عیراقدا، باشترین كه‌سایه‌تی ته‌وافقی بووه‌، كه‌ده‌یتوانی هه‌موو لایه‌نه‌ سیاسییه‌ ناكۆكه‌كانی عیراق كۆبكاته‌وه‌. دۆستی ئێران وئه‌مریكاش بووه‌ دواتریش باسی حیكه‌مه‌تی مام جه‌لال ده‌كات و ده‌ڵێت: جه‌لال تاڵه‌بانی له‌یه‌ك كاتدا ده‌یتوانی دۆستی ئه‌مریكا و ئێرانیش بێت، ئه‌مه‌ له‌كاتێكدا ئه‌و دوو ده‌وڵه‌ته‌ زۆر دوژمنی یه‌كترین. رۆیته‌رز ئاژانسی رۆیته‌رز كه‌ناسراوترین ئاژانسی هه‌واڵییه‌ له‌جیهاندا، راپۆرتێكی درێژی له‌باره‌ی ژیانی سیاسی وشه‌خسی سه‌رۆك مام جه‌لاله‌وه‌  بڵاوكردۆته‌وه‌و دواتریش باسی له‌ ئه‌ندێشه‌ی سیاسی ده‌كات و ‌ ده‌ڵێت: مام جه‌لال په‌یوه‌ندیه‌كی زۆر باشی له‌گه‌ڵ ئێران‌و لایه‌نه‌ سیاسییه‌ شیعه‌كانی عیراقدا هه‌بوو، كه‌له‌ راستیشدا هه‌رئه‌وانه‌ش ده‌سه‌ڵاتداری راسته‌قینه‌ی عیراقن. دانوساتكارێكی زیره‌ك بوو كه‌ناڵی فرانس 24 ی فه‌ره‌نساش كه‌به‌چه‌ندین زمانی جیهانی به‌رنامه‌كانی په‌خش ده‌كات، راپۆرتێكی درێژی له‌باره‌ی ژیانی سیاسی و شه‌خسی سه‌رۆك مام جه‌لال بڵاوكردۆته‌وه‌و ده‌ڵێت:  جه‌لال تاڵه‌بانی سیاسیه‌كی  سه‌نگین و ناسراو بوو، جگه‌له‌وه‌ش دانوساتكارێكی زۆر زیره‌ك بوو، له‌لای زۆربه‌ی لایه‌نه‌ سیاسیه‌كانی عیراق، رێزی لێده‌گیرا و جگه‌له‌وه‌ش ده‌یتوانی هه‌موو لایه‌نه‌ ناكۆكه‌كان له‌سه‌ر مێزی گفتوگۆ كۆبكاته‌وه‌. رۆژنامه‌ی گه‌لی چینی رۆژنامه‌ی گه‌لی چینی كه‌ ناسراوترین رۆژنامه‌ی كۆماری چینه‌و له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌ پشتگیری ده‌كرێت و به‌ چه‌ندین زمانی جیهانی   په‌خش ده‌كرێت، راپۆرتێكی له‌باره‌ی كۆچی دوایی مام جه‌‌لاله‌وه‌ ئاماده‌كردووه‌ و تێیدا تیشكی خستۆته‌ سه‌ر ژیانی سیاسی مام جه‌لال و ده‌ڵێت: له‌ساڵی 1975 ه‌وه‌ پارتی یه‌كێتی نیشتمانی كوردستانی دروستكرووه‌و له‌ساڵی 2005 ه‌وه ‌بۆته‌ سه‌رۆكی عیراق و ‌یه‌كه‌مین كورد بووه‌ و بگاته‌ ئه‌و پۆسته‌. فرانس پرێس ئاژانسی فرانس پرێس كه‌یه‌كێكه‌ له‌ ئاژاسنه‌ ناسراوه‌كانی  فه‌ره‌نسا و جیهان، راپۆرتێكی له‌مباره‌یه‌وه‌ بڵاوكردۆته‌وه‌ و تێیدا تیشكی خستۆته‌ سه‌ر ژیانی سیاسی مام جه‌لال و دواتریش له‌ناو راپۆرته‌كه‌یدا لێدوانی كۆمه‌ڵێك سه‌ركرده‌ و به‌رپرسی كوردستانیی و عیراقی له‌باره‌ی مام جه‌لاله‌وه‌  بڵاوكردۆته‌وه‌ و ده‌شڵێت: مام جه‌لال دوژمنی سه‌رسه‌ختی  رژێمی سه‌دام حسێن بووه‌. ئه‌مڕۆش 3-10-2022 دوای پێنج ساڵ به‌سه‌ر كۆچی دوایی سه‌رۆك مام جه‌لال دا، ئه‌و یاده‌ ده‌كرێته‌وه‌و هاووڵاتیه‌كی زۆر سه‌ردانی مه‌زاری سه‌رۆك مام جه‌لال ده‌كه‌ن و ماته‌مینی خۆیان دووپات ده‌كه‌نه‌وه‌.