ڕاسپۆتین، شەیتانە ڕاستەقینەکەی مۆسکۆ

هاوڵاتی سەرەڕای هەڕەشە بەردەوامەكانی بەرپرسانی ئێران لەخەڵك و سەركوتكردنی بەردەوامی هێزە ئەمنییەكان، كەچی ڕۆژ لەدوای ڕۆژی بازنەی ناڕەزایەتییەكانی ئێران فراوانتر دەبێت و توێژ و چینە جیاوازەكانی كۆمەڵگا زیاتر بەشداری لەو سەرهەڵدانانەدا دەكەن كە لەدوای كوژرانی ژینا ئەمینی كچە كوردی خەڵكی سەقزەوە بەبیانوی نەبەستنی لەچكەوە سەریهەڵداوەو ٤٠ ڕۆژەی تێپەڕاندووە، هاوكات جگە لەڕووە ناوخۆییەكەی، لەئاستی دەرەوەو وڵاتانی ڕۆژئاوایشدا تا دێت پشتگیری خۆپیشاندەران زیاتر دەبێت، تەنانەت (جەستن ترودۆ)ی سەرۆك وەزیرانی كەنەدا خودی خۆی بەشداری خۆپیشاندانێكی ئێرانییە ناڕازییەكانی دانیشتووی ئەو وڵاتەی كردو ڕایگەیاند لەدوای ڕووخانی ڕژێمی ئێران كەنەدا شوێنێك نییە بۆ پاراستنی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران، هاوكات ئیدانەی سەركوتكردنی خۆپیشاندانەكانی كردو  ڕایگەیاند ئەو بۆ پشتگیری لە ئێرانییەكان بەشداری خۆپیشاندانەكەی كردووە. بڕیاروایە ڕۆژی چوارشەممە ٢ی تشرینی دووەم حكومەتی ئەمەریكا پرسی خۆپێشاندانەكانی ئەمدواییەی ئێران بباتە ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و هەریەكە لە جاوید رەحمان نێردەی ئەنجوومەنی مافی مرۆڤی نێودەوڵەتی تایبەت بە ئێران، شیرین عەبادی براوەی خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی و نازەنین زا‌غەری، ئەكتەری سینەما و چالاكڤان، لە كۆبوونەوەكەدا قسە بكەن. ئاژانسی رۆیتەرز سەبارەت بە ناوەڕۆكی كۆبوونەوەكەی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بڵاویكردووەتەوە، «لە كۆبوونەوەكەدا بە وردی باس لە سەركوتی ئەمدواییەی كچان و ژنان و پێكهاتە ئایینی و نەتەوەییەكانی ئێران دەكرێت.» لەڕاگەیەندراوێكیشدا وەزیرانی دەرەوەی 12 وڵات، كە هەموویان ژنن و بریتین لە وەزیرانی دەرەوەی ( فەرەنسا، ئەڵمانیا، كەنەدا، نیوزلەندا، نەرویج، ئایسلەند، كۆسۆڤۆ، لیبیا، لیختنشتاین، نەمسا، ئەندۆرا و ئەلبانیا) سەركۆنەی مامەڵەی ئێران لەگەڵ خۆپێشاندەران دەكەن و بە «سەركوتكردنی مافی ژنان» تۆمەتباری دەكەن و دەڵێن: «وەكو خانمە وەزیرانی دەرەوە، هەست بە بەرپرسیارێتیی هاودەنگبوون لەگەڵ ژنانی ئێران دەكەین.» هاوكات لەهەریەكە لە وڵاتانی بەریتانیا و فەرەنسا و ئەڵمانیا و ئیسرائیل و ئیتاڵیا و چەندین ناوچەی دیكە بەهەزاران كەس بۆ پشتیوانی لەخۆپیشاندەرانی ئێرانی هاتنە سەر شەقامەكان و داوای ڕووخانی كۆماری ئیسلامی ئێران و بەسزا گەیاندنی بەرپرسانی ئەو كۆمارەیان كرد كە دەستیان بە خوێنی خۆپیشاندەران سوورە. ئەمە لەكاتێكدایە لە چلەی ماتەمینیی ژینا ئەمینیدا، ئەمریكا سزای نوێی بەسەر ئێراندا سەپاند كە 14 كەسایەتی و سێ دامەزراوە دەگرێتەوە و بەرپرسن لە سەركوتكردنی خۆپێشاندەرانی ئێران و رۆژهەڵاتی كوردستان. لەوبارەیەوە ڤیدانت پاتێل، جێگری وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا دەڵێت، «بەرپرسانی ئێران رووبەڕووی كێشەكانی دەستی خۆیان بووەنەتەوە، و بەردەوامیشە لە تۆمەتباركردنی ئەمریكا بە هاندانی خۆپێشاندەران. با روونبین، ئەم خۆپێشاندانانە لەبارەی خەڵكی ئێران و داواكارییەكانیانە، هاوكات ئێمە لە هەوڵی ئەوەشداین زۆر هۆشیاربین نەكەوینە داوی زانیارییە هەڵەكانی ئێران كە گوایە ئەمریكا لە پشت خۆپێشاندانەكانە.» ئەمریكا مەترسی ئەوەشی خستۆتە ڕوو كە ڕەنگە ئێرانییەكان سود لەئەزمونی ڕووسەكان ببینن بۆ سەركوتكردنی خۆپیشاندەران و كارین جین پیەر، وتەبێژی كۆشكی سپی دەڵێت، «ئێمە نیگەرانین لەوەی كە لەوانەیە مۆسكۆ راوێژ بداتە ئێران لەسەر باشترین شێوازی ئیدارەدانی خۆپێشاندانەكان. ئەزموونی فراوانی رووسیا لە سەركوتكردنی خۆپێشاندانەكان بەكاربێت.» لەبەرامبەریشدا وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران، ناسر كەنعانی رایگەیاندووە، بە سەپاندنی سزا بەسەر كەسایەتی و دامەزراوە ئەمریكی و كەنەدییەكان وەڵامی ئەو سزایانە دەدەنەوە كە لە لایەن ئەمریكا و كەنەدا سەبارەت بە گیانلەدەستدانی مەهسا ئەمینی و ئەو ناڕەزایەتیانەی كە دواتر لەو وڵاتە دەستییان پێكرد، بەسەر وڵاتەكەیدا سەپێندراون. سەرەڕای بەردەوامی خۆپیشاندانەكانیش رۆژی شەممەی ڕابووردوو (٢٩ـی تشرینی یەكەم) حكومەتی ئێران چەند كەسێكی لە چالاكانی نارەزاییەكان دادگاییكردووەو تۆمەتی  «فەساد لەسەر زەوی، دژایەتی و بەرەنگاربوونەوەی حكومەتی ئیسلامی»، داوەتە پاڵیان ، هاوكات پەرلەمانی ئێران ڕۆژی یەكشەممە( ٣٠ی تشرینی یەكەم ) دەنگی لەسەر پرۆژە یاساییەكدا بۆ زیادكردنی موچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و سەرباز و پۆلیسەكان بەڕێژەی لەسەدا ٢٠ ئەمەش وەك ئاماژەیەك بۆ كپكردنەوەی خۆپیشاندانەكان. لەلایەكی ترەوە حكومەتی ئێران هەڵمەتێكی دەستگیركردنی ڕۆژنامەنوسانیشی دەستپێكردووە و تۆمەتی ئەوەی داوەتە پاڵ ڕۆژنامەنوسان كە لەدەرەوەی ئێران خولی ڕاهێنانیان بۆ چۆنیەتی ڕووخانی ڕژێم بینیووە، لەبەرامبەریشدا لەڕاگەیەندراوێكدا ٣٠٠ ڕۆژنامەنوس هەڵمەتێكیان بۆ ئازادكردنی هاوپیشەكانیان دەستپێكردووەو داوایانكردووە دەسەڵاتداران دەستگیركراوەكان ئازادبكات و ڕێگە لەكاری ڕۆژنامەنووسی نەگرێت. بەپێی زانیارییە ڕۆژنامەوانییەكانیش لەچەند ڕۆژی ڕابووردوودا زیاتر لە ٣٦٥٠ ملیار تمەنی ئێرانی لە بۆرسەكانی ئێران ڕاكێشراونەتەوەو تاوەكو ئێستا فرۆشتنی پشكەكەكان زیاتر لە پرۆسەی كڕێنی پشك و بازرگانان پشكەكانیان دەفرۆشن. رۆژی ١٣ی ئەیلوول، پۆلیسی ئیرشادی تاران بە پاساوی «پابەند نەبوون بە یاساكانی جلوبەرگی ئیسلامی» ژینا ئەمینیی تەمەن ٢٢ ساڵی دەستگیر كرد، دوای دەستگیركردنیشی رەوشی تەندروستی ئەمینی تێكچوو و گوازرایەوە بۆ نەخۆشخانە و لە رۆژی ١٦ی ئەیلوول لە نەخۆشخانە گیانی لەدەست دا و  رۆژی ١٧ی ئەیلوول لە شاری سەقز بە خاك سپێردرا و دوای رێوڕەسمی بەخاكسپاردنەكەش خۆپیشاندان دروست بوو كە لە ماوەیەكی كەمدا، شەپۆلی خۆپیشاندان و ناڕەزاییەكان زۆربەی شارەكانی ئێرانی گرتەوە. بەپێی دوایین ئامارەكانی ڕێكخراوەكانی مافی مرۆڤ لە سەرەتای خۆپێشاندانەكانەوە تاوەكو ئێستا نزیكەی ٣٠٠ كەس  كە زیاتر لە ٣٠ كەسیان منداڵبوون بە تەقەی هێزە ئەمنییەكانی ئێران گیانیان لەدەستداوە و خۆپیشاندانەكانیش بەردەوامییان هەیە.

هاوڵاتی رۆژی پێنجشەممە 3/11/2022 كۆنگرەی 14ی پارتی دیموكراتی كوردستان لەشاری دهۆك بەڕێوەدەچێت،  نزیكەی هەزار ئەندام بەشداری دەكەن، لەسدا 60ی ئەندامانی كۆنگرە بەهەڵبژاردن لەناو رێكخستنەكانی حزبەكەوە هەڵبژێردراون، لیژنەی ئامادەكاری كۆنگرە حەوت مانگە ئامادەكاری دەكات و 12 كۆبوونەوەی كردووەو  رەشنووسی پەیڕەوی ناوخۆی پارتی ئامادەكراوە، مەسعود بارزانی خۆی سەرپەرشتی كارەكانی لیژنەی ئامادەكاری كۆنگرەی كردووە، بەپێی قسەی بەرپرسانی پارتی گۆڕانكاری بنەڕەتی لەحزبەكەدا ناكرێت، بارزانی وەكو سەرۆكی حزب دەمێنێتەوەو  بابەتی دانانی جێگری سەرۆكیش بۆ بارزانی بەجێهێڵراوە. بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی حزب دەبوو كۆنگرەی 14 لەڕۆژی 11ی كانونی یەكەمی 2014 بكرێت، واتە زیاتر لە هەشت ساڵ كۆنگرە لەوادەی خۆی دواكەوتووە، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی دوایین پەیڕەوی ناوخۆی كۆنگرەی سیانزەیەمی پارتی، نابێت بەستنی كۆنگرە ساڵێك زیاتر لەوادەی خۆی دوابخرێت، بەگشتی ماوەی 12 ساڵە پارتی كۆنگرەی نەكردووە، بەرپرسانی پارتی شەڕی داعش‌و قەیرانی سیاسی‌و ئابوریی ساڵانی رابردوو و دواتریش بڵاوبوونەوەی پەتای كۆرۆنا وەك هۆكارەكانی دواكەوتنی كۆنگرە باس دەكەن. پێشتر باس لەسیناریۆی جیاجیا دەكرا بۆ سەرۆكایەتی پارتی، بەڵام ئەو زانیارییانەی سەركردەكانی حزبەكە لەچەند رۆژی پێش كۆنگرەدا ئاشكرایانكرد، پارتی لەڕووی فكری سیاسی و فەلسەفەی سیاسی و لەڕووی مەرجەعیەت و سەركردایەتی پارتی و سەرۆكایەتی پارتییەوە گۆڕانكارییان بەسەردا نایەت، بەدیاریكراوی رایانگەیاند: كە مەسعود بارزانی وەكو سەرۆكی پارتی دەمێنێتەوە، دانانی جێگریش بۆ سەرۆكی پارتی بۆ خۆی بەجێهێڵراوە، پێشبینی دەكرێت ئەنجومەنی سەركردایەتیش لەڕووی ژمارەوە وەكو خۆی بمێنێتەوە.   سیسمی بنەماڵەیی لەناو پارتیدا لەكۆنگرەی هەشتەمی پارتی كە  لە تەمموزی 1970 لەناوپردان بەڕێوەچوو، پارتی بەڕوونی و بەشێوەیەكی فەرمی بەرەو ئاڕاستەی بنەماڵەیبوون رۆیشت،  جارێكی تر مستەفا بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژاردەوەو هەریەكە لە ئیدریس بارزانی ‌و مەسعود بارزانی كوڕانی مستەفا بارزانی وەكو ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی هەڵبژارد. دوای كۆچی دوایی مستەفا بارزانی لەكۆنگرەی نۆیەمی پارتی لە تشرینی یەكەمی 1979، پارتی لەناوچەی زێوەی لەسنوری مەرگەوەڕی پارێزگای ورمێی رۆژهەڵات مەسعود بارزانی بەسەرۆكی پارتی هەڵبژێردراو لەوكاتەوە تائێستا لەهەموو كۆنگرەكاندا مەسعود بارزانی بەسەرۆك هەڵبژێردراوەتەوە. وەك لەكۆنگرەی هەشتی پارتی و لە 52 ساڵی رابردوودا دەركەوتووە سیستمی دەسەڵات لەناو پارتیدا بنەماڵەییە، بەڵام تائێستا سیستمی گواستنەوەی میراتی دەسەڵات لای پارتی ساغنەبووەتەوە كە ئایا لە باوكەوە بۆ كوڕە یان لەباوكەوە بۆ براكان، لەگەورەوە بۆ بچووك؟.   كۆنگرەی 14ی پارتی رۆژی 24ی ئۆكتۆبەر ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی دوایین كۆبوونەوەی پێش كۆنگرەی ئەنجامداو هەر لەو كۆبوونەوەیەدا رۆژی كۆنگرەی 14 دیاریكرا، بەپێی ئەو زانیاریانەی بڵاوكراوەتەوە نزیكەی 960 ئەندام بەشداری لەكۆنگرەكە دەكەن، لەسەدا 60ی ئەندامانی كۆنگرە بەهەڵبژاردن و لەناو رێخستنەكانی حزبەكەوە هەڵبژێردراون. ئیدریس هادی، سەرۆكی لیژنەی ئامادەكاری كۆنگرەی 14ی پارتی دیموكراتی كوردستان پێشتر رایگەیاند:  ئەندامانی سەركردایەتی و لیژنەی هەڵبژاردن كە 21 كەسن، بەبێ هەڵبژاردن دەچنە كۆنگرە، هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن، پێویستە چوار هەزار كەسی هەبێت و ئەگەر نەگەیشتە ئەو رێژەیە، چەند ناوچەیەك تێكەڵ دەكرێن بۆ ئەوەی ژمارەكە تەواو بێت، لەهەر بازنەیەك، چوار كەس دەچنە كۆنگرە و 25%ـی ئەندامانی كۆنگرەش بۆ ژنان دیاریكراوە. هاوكات لەچەند شوێنێكی جیاجیا ناڕەزایی لەناو خودی حزبەكەوە دژی هەڵبژاردن و دیاریكردنی ئەندامانی كۆنگرە هەبووەو ئاماژەیان بۆ ئەوەكردووە كەدەستوەردان هەبووە، ناڕەزاییەكانیان لەمیدیا  بۆ رایگشتی بڵاوكردەوە. ئەوە لە كاتێكدایە چەند كەسێكی دیار كە لەساڵانی رابردوودا لەحزبەكانی ترەوە سەنگەریان گواستوەتەوە بۆ ناو پارتی راستەوخۆ كراون بەئەندامی كۆنگرەو زیاتر لەوەش بۆ ئەنجومەنی سەركردایەتی كاندیدكراون، لەوانە هەریەك لە رێباز حەملان وەزیری پێشووی دارایی كە لەپشكی بزوتنەوەی گۆڕان پۆستەكەی وەرگرتبوو، محەمەد حاجی ئەندامی پێشووی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان ، مەسعود حەیدەر پەرلەمانتاری پێشووتری عێراق لەفراكسیۆنی گۆڕان، عارف روشدی ئەندامی پێشووی سەركردایەتی یەكێتی، نەزاكەت حسێن كادری دیاری پێشووی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان. سەوسەن محەمەد ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەفراكسیۆنی پارتی رایگەیاندوە: 400 كەس كاندیدە بۆ ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی و پرسیاری ئەوەش دەكات بۆچی ژمارەی پاڵێوراوانی ئەنجومەنی سەركردایەتیی پارتی بەو شێوازە زۆرە لەنێو نوێنەرانی كۆنگرەی 14 دا كە لەهیچ كۆنگرەیەكی پارتیدا بەو رێژە بەرزە كاندید نەبووە بۆ ئەنجوومەنی سەركردایەتی.   كۆنگرەكانی پارتی یەكەمین كۆنگرەی پارتی لە رۆژی 16ی ئابی 1946 بەنهێنی لەماڵی (سەعید فەهیم) لەناوچەی ئەعزەمیەی بەغداد ئەنجامدراوە، لەم كۆنگرەیەدا 70 ئەندام بەشداربوون، بەفەرمی ناوی حزبەكە بوو بە پارتی دیموكراتی كورد، ئەم كۆنگرەیە مەلا مستەفا بارزانی بەبێ ئامادەبوونی خۆی بەسەرۆكی حزب هەڵبژێردراو هەریەكە لە شێخ لەتیف و كاكە زیاد وەك جێگرانی سەرۆكی حزب دیاریكران. دووەمین  كۆنگرەی پارتی لەئازاری 1951 لەبەغداد بەڕێوەچوو، 30 ئەندام بەشدارییان تێداكرد، ئەوكات مستەفا بارزانی لەسۆڤیەت بوو، ئەم كۆنگرەیە سەرۆكی هەڵنەبژارد‌و لەبری ئەوە سەركردایەتییەكی كاتیی بۆ حزب دانا. سێیەمین كۆنگرە پارتی لە 26ی كانونی دووەمی 1953 لەكەركوك بەڕێوەچوو، نزیكەی 40 ئەندام بەشدارییان تێدا كرد، ناوی حزب لە (پارتی دیموكراتی كورد)ەوە گۆڕدرا بۆ (پارتی دیموكراتی كوردستان). چوارەمین كۆنگرە لەئۆكتۆبەری 1959 لەبەغداد ئەنجامدرا، ئەمە یەكەمین كۆنگرە بوو كە مستەفا بارزانی خۆی بەشداری تێدا بكات‌و جارێكی تر وەكو سەرۆك هەڵبژێردرایەوە، ساڵێك دواتر حكومەتی عەبدولكەریم قاسم بڕیارێكی دەركرد بەوەی دەبێت هەموو حزبێك كۆنگرە سازبدات بۆ ئەوەی مۆڵەتی كاركردنی پێبدرێت. كۆنگرەی پێنجەمی پارتی لە ئایاری 1960 لەبەر رۆشنایی بڕیاری حكومەتی عێراق بەڕێوەچوو، كۆنگرەكە لەبەغداد ئەنجامدرا، 148 ئەندام بەشدارییان كرد جارێكی تر  مستەفا بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە. كۆنگرەی شەشەمی پارتی لە تەمموزی 1964 لە قەڵادزێ بەڕێوەچوو، كۆنگرەكە مستەفا بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژاردەوە، سەرەتای قۆناغی جەلالی‌و مەلایی لێرەوە سەریهەڵدا. كۆنگرەی حەوتەمی پارتی  لەمانگی 11ی  1966 لە گەڵاڵە بەڕێوەچوو، 370 كەس بەشدارییان تێداكرد، مستەفا بارزانی جارێكی تر بەسەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە. كۆنگرەی هەشتەمی پارتی لە تەمموزی 1970 لەناوپردان بەبەشداری 488 كەس بەڕێوەچوو، مستەفا بارزانی دیسان وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە، ئەوەی جێگەی سەرنجە لەم كۆنگرەیەدا پارتی بەڕوونی و بەشێوەیەكی فەرمی بەرەو ئاڕاستەی بنەماڵەیبوون رۆشت و كۆنگرە هەریەكە لە ئیدریس بارزانی ‌و مەسعود بارزانی كوڕانی مستەفا بارزانی وەكو ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی هەڵبژارد، رۆژی 28ی شوباتی 1979 مستەفا بارزانی لەئەمریكا بەهۆی نەخۆشییەوە كۆچی دوایی كرد، پۆستی سەرۆكی پارتی بەبەتاڵی مایەوە. كۆنگرەی نۆیەمی پارتی لە تشرینی یەكەمی 1979، پارتی لەناوچەی زێوەی لەسنوری مەرگەوەڕی پارێزگای ورمێی رۆژهەڵاتی كوردستان، كۆنگرەی نۆیەمی خۆی بەست بۆ پڕكردنەوەی شوێنی مستەفا بارزانی، كۆنگرە مەسعود بارزانی وەكو سەرۆك هەڵبژارد، ئیدریس بارزانی باوكی نێچیرڤان بارزانی ئەوكات كوڕە گەورەی مستەفا بارزانی بوو، مەسعود بارزانی سەرباری ئەوەی وەكو سەرۆك هەڵبژێردرا بۆ خۆبەدورگرتن لەدروستبوونی ناكۆكی لەگەڵ براكەی مومارەسەی سەرۆكایەتی نەكرد‌و لەگەڵ براكەیدا دەسەڵاتیان لەنێوان خۆیاندا دابەشكرد‌و هەریەكەیان كاروبارێكی بەڕێوەدەبرد، تائەوكاتەی ئیدریس بارزانی رۆژی 31ی كانونی دووەمی 1987 كۆچی دوایی کرد، لەم كۆنگرەیەدا عەلی عەبدوڵا وەكو سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی هەڵبژێردرا. كۆنگرەی دەیەمی پارتی دوو ساڵ دوای كۆچی دوایی ئیدریس بارزانی‌و لەكانونی یەكەمی 1989 لەمەرگەوەڕ بەبەشداری 332 كەس بەڕێوەچوو، لەم كۆنگرەیەدا بۆ جاری دووەم مەسعود بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژێردرایەوە. كۆنگرەی یانزەیەمی پارتی ، لە 16ی ئابی 1993 لەهەولێر بەسترا، مەسعود بارزانی سەرلەنوێ وەكو سەرۆك هەڵبژێردرا، بەڵام یەك جێگری بۆ دانرا كە عەلی عەبدوڵا بوو. كۆنگرەی دوانزەیەمی پارتی لە تشرینی یەكەمی 1999 لەهەولێر بەڕێوەچوو، هەزارو 473 كەس بەشدارییان تێدا كرد، مەسعود بارزانی وەكو سەرۆك هەڵبژێردرایەوە. كۆنگرەی سیانزەیەمی پارتی لە 11ی كانونی دووەمی 2010 لەهەولێر بەڕێوەچوو، كۆنگرە بۆ جاری (پێنجەم) مەسعود بارزانی وەكو سەرۆكی حزب هەڵبژاردەوە، دوای كۆچی دوایی عەلی عەبدوڵا، نێچیرڤان بارزانی كرا بەجێگری سەرۆكی حزب.

هاوڵاتی لەكاتێكدا هێشتا كێشمەكێشی سیاسی و ململانێی حزبە سیاسییەكان لەعێراقدا كۆتایی نەهاتووە، كەچی عێراق لەبوارێكی دیكەی ئابووریدا پلەیەكی پێشكەوتوو بەدەستدەهێنێت و دەبێتە پلەی یەكەم لەناو وڵاتانی عەرەبی و دووهەمین لەئاستی جیهانیدا لەپێشبینییەكانی گەشەی ئابووری بۆ ئەمساڵ، ئەمەش بەپێی دوایین راپۆرتی سندوقی نەختینەیی نێودەوڵەتی كە لەم مانگەدا دەرچووە.  سندوقی نەختینەیی نێودەوڵەتی بڕوای وایە گەشەی ئابووری لەعێراق گەیشتووەتە لەسەدا 9.3، ئەویش بەهۆی زۆربوونی خواستی جیهانی لەسەر نەوت و غازی سرووشتی، كەعێراق لەدوای سعودیەوە لەڕێكخراوی ئۆپیك بەپلەی دووەم دێت وەك سەرچاوەیەكی سەرەكی نەوتی خاوو بەرهەمی رۆژانەی نەوتەكەی زیاتر لە ٤.٦ ملیۆن بەرمیلە. مەزهەر محەممەد راوێژكاری دارایی مستەفا كازمی سەرۆكوەزیرانی کاربەڕێکەر بڕوای وایە ئابووری عێراق دوو خولی سەرەكی بڕیوە كەكاری كردووەتەسەر گەشەی ئابووری، یەكەمیان خولێكی سلبی بووە، ئەویش لەساڵی ٢٠٢٠ كەگەشەی ئابووری لەسەدا -١١ بووە، دواتر چووەتە ناو خولێكی ئیجابییەوە كەئێستایەو رێژەكەی لەسەدا ٩.٤. مەزهەر محەممەد بڕواشی وایە گەشەی ئابووری هەر بەتەنیا بەهۆی نەوتەوە نییە، بەڵكو لەبواری گواستنەوەو ئابووری ژمارەیی و نیشتەجێكردن و گەشەكردن و پەرەپێدان و ئاوەدانكردنەوە بەتایبەت لەناوچە ئازادكراوەكان و پشتگیری بانكی ناوەندی بۆ بابەتی قەرزپێدانی بۆ درووستكردنی شوێنی نیشتەجێبوون و بونیادنان و قەرزدان بەگەنجان و پرۆژەكانی بواری كشتوكاڵ و پیشەسازی كەڕێژەكەی گەیشتووەتە ١٥ ملیار دۆلار، هۆكاری بەدەستهێنانی ئەو گەشە ئابوورییەن كەسندوقی نەختینەی نێودەوڵەتی ئاماژەی پێكردووە. بەبڕوای چاودێرانی ئابووریش زیادبوونی نرخی نەوت و ئاستی هەناردەكردن و سفركردنەوەی قەرزەكانی كوەیت و داشكاندنی نرخی دینار لەبەرامبەر دۆلار، وەهایكردووە دەیان ملیار دۆلار بۆ خەزێنەی حكومەت دەستەبەرببێت. ئاماژەدان بەم ژمارەو ئامارانە لەكاتێكدایە بەشێك لەئابووریناسان پێیانوایە ئەم گەشەی ئابوورییە راستەقینە نیەو بۆ وڵاتێكی وەك عێراق كە پەیوەستە بەبەرزی نرخی نەوتەوە، لەهەرچی كاتێكدا نرخی نەوت داببەزێت گەشەی ئابووری رادەوەستێت، بەپێچەوانەوەشە راستە، چونكە لەڕاستیدا سێ جۆر گەشەی ئابووری هەیە یەكەمیان گەشەیەكی خۆكردە ئەمەش وەك ئەوەی لەوڵاتە پیشەسازییەكاندا هەیە، گەشەی پلان بۆداڕێژراو كەدەوڵەت پلانی بۆ دادەرێژێت ئەمەش وەك وڵاتە ئیشتراكییەكان، گەشەی نەوتیش، وەك ئەمەی عێراق، هەر بۆیە ئەوەی هەیە گوایە گەشەی ئابووری رێژەی لەسەدا نۆ-ی را-ستەقینە نیە. گۆفاری گۆلوبال فاینێنس (Global Finance) ئەمریكیش بڕوای وایە ئەو ژمارانەی باس لەگەشەی ئابووری بۆ ساڵێك دەكەن لەوانەیە فریودەربێت، بەتایبەت لەو وڵاتانەی كەپشت بەنەوت دەبەستن، زۆرێك لەئابووری ئەو وڵاتانە زۆرجار بەخێراییەكی زۆر گەشە دەكەن، كەچی لەكاتی دابەزینی نرخی نەوت لەپڕ زۆر بەخێرایی و دراماتیكی دێنە خوارەوە. بڵاوبوونەوەی ئەم ئامارانەی سندوقی نەختینەیی نێودەوڵەتی لەكاتێدایە لەماوەكانی رابووردودا گەوەرترین هەواڵی دزی پارەكانی دەستەی باجی عێراق بڵاووبووەوە كە بڕەكەی زیاتر لەدوو ملیارو نیو دۆلارە، هاوكات ئەم گەشە ئابوورییە كە باسی لێوەدەكرێت لەژیانی واقیعی خەڵكدا رەنگی نەداوەتەوەو رێژەی هەژاری لەعێراقدا زیاتر لەسەدا ٢٠و رێژەی بێكاری زیاتر لەسەدا ٣٠یە.

عەمار عەزیز زیاتر لەهەشت ساڵە بودجەی قەزای شەنگال و دەوروبەری بەتەواوی خەرج نەكراوەو هێشتا سیمای شەری داعش بەقەزاكەوە دیارە، هاوكات كێشەی دوو ئیدارەیی و بوونی چەندین هێزی چەكدار لەسنورەكە بەهەڵواسراوی ماونەتەوە، شەنگال دوو قایمقامی هەیە، قایمقامێك لەناوەندی قەزاكە دەوام دەكات و قایمقامێكیش لەدەرەوەی قەزاكەو لەپارێزگای دهۆك دەوام دەكات.  فەهد حامد قایمقامی قەزای شەنگال بەوەكالەت كە لەناوەندی قەزاكە دەوام دەكات بەهاوڵاتی راگەیاند: «لەدوای 2017 تاوەكو ئێستا بودجەی قەزای شەنگال بەڕێژەیەكی زۆركەم خەرجكراوە لەوانەیە لەنێوان 15 بۆ 20%ی بودجەی قەزاكە بێت، نۆژەنكردنەوەی مەزارگا ئایینیەكان و خوێندنگاكان و دامودەزگاكانی حكومەت سەرووی 85% لەلایەن رێكخراوەكان پارەیان بۆ خەرجكراوە، حكومەت تەنها چەند شەقامێكی قیرتاوكردووە لەگەڵ نۆژەنكردنەوەی چەند فەرمانگایەك و دابینكردنی بڕێك پارە بۆ شارەوانی شەنگال و ناحیەی سنونێ ئیتر هیچی نەكردووە». وتیشی:»خەرجنەكردنی بودجەی تەواوەتی قەزاكە پەیوەستە بەچارەسەرنەكردنی كێشە سیاسییەكان لەنێوان بەغداو و هەرێم، هەموو ئەو ناوچانەی كەداعش وێران و خاپوری كردبوو نۆژەنكرانەوە تەنها شەنگال ماوە، هێشتا یەك خانووی سەنتەری شار نۆژەن نەكراوەتەوەو دیمەنەكانی هەروەكو ساڵانی سەردەمی داعشە، هەر ئەمەش وایكردووە كەئاوارەكان نەگەڕێنەوە زێدی خۆیان كەبەداخەوە تائێستا سەرووی 70%ی خەڵكی شەنگال لەهەرێمی كوردستان دەژین». هاوكات رەفعەت سمۆ، جێگری پارێزگاری نەینەوا بۆ كاروباری كارگێڕی بەهاوڵاتی وت:»بودجەی شەنگال لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتوان خەرجدەكرێت كەئەمەش گەورەترین ستەمە بەرامبەر خەڵكی شەنگال دەكرێت، چونكە پەرلەمانی عیراق بەكۆی دەنگ شەنگالی وەكو ناوچەیەكی وێران و خاپوركراو ناساندووەو پێویستە لەسەر ئەو بنەمایە پارەی بۆ خەرجبكرێت تاوەكو تەواوی ناوچەكە نوژەن بكرێتەوە، نزیكەی دوو ساڵە بودجەی عیراق پەسەندنەكراوەو پارساڵیش بودجەی گەشەپێدان بۆ شەنگال خەرج نەكرا، پێش ساڵێك حكومەتی عێراق بڕیاریدا بە دابینكردنی بڕی 28 ملیار دینار بۆ ئاوەدانكردنەوی شەنگال، بەڵام هێشتا پارەكە خەرجنەكراوە، ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ بڕیاری لیژنەی ئاوەدانكردنەوەی نەینەوا، بەردەوام داوامان لەبەغدا كردووە كەبڕە پارەیەكی گونجاو بۆ ئاوەدانكردنەوەی شەنگال خەرجبكرێت بەڵام تائێستا شتێكی وا نەكراوە». نایف سەیدۆ، كەوەكو قایمقامی قەزای شەنگال لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە دانراوەو لەئێستادا لەپارێزگای دهۆك دەوامدەكات، بەقسەی خۆی ئیدارەی پارێزگای نەینەوا بەفەرمی مامەڵە لەگەڵ ئەو دەكات و هیچ پەیوەندییان بەو ئیدارەیە نیە كە لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە دروستبووە، سەبارەت بەگرفتەكانی قەزاكە بەهاوڵاتی راگەیاند:»ناتوانین بڵێین بودجەی شەنگال ساڵانە خەرج ناكرێت، خەرجدەكرێت بەڵام بەپێی ویست و داواكاری ئێمە نیە، ساڵانە بەڕێوەبەرایەتییەكانی سەر بەقەزای شەنگال پلانی خۆیان پێشكەش بەئیدارەی نەینەوا دەكەن، دواتر بەپێی ئەو پلانە پارەیان بۆ خەرجدەكرێت، بەڵام پێویستە لەدەرەوەی ئەم بڕە پارەیە پارەیەكی زیاد بۆ قەزاكە خەرج بكرێت تاوەك، نۆژەنبكرێتەوە»

شەنای فاتیح بۆ جاری دووەم و بەڕووبەری 40 دۆنم لەسەر ئەركی چەند رێكخراوێك چیای گۆیژە لەسلێمانی سەوزپۆش دەكرێت، لەسەر دۆسیەی سوتانی دارەكانی چیاكەش كە ساڵی رابردوو ڕوویدا رێكخراوێكی ژینگە پارێزی سكاڵای تۆماركردووە. زیاتر لەدوو ساڵە چەند جارێك ئاگر لەچیای گۆیژە لەشاری سلێمانی كەوتووەتەوە و زیانیكی زۆری بە دارو درەختەكانی گەیاندووە، بەپێی زانیارییەكان بە روبەری زیاتر لە 200 بۆ 300 دۆنم دار سووتاون كەبەشێكی زۆر لەو دارانە تەمەنیان زیاتر بووە لە 50 ساڵ، لەسەر دۆسیەی سوتانەكەشی سكاڵا تۆماركراوە و چەند كەسێكیش دەستگیركراون، بۆ قەرەبووكردنەوەی سوتانەكەشی لەسەر ئەركی رێكخراوی (ئەی ئای سی ئێس)ی ئیتاڵی هەردوو رێكخراوی ( سی دی ئۆ) و (سی ئی سی ڤی ئای) بە هەماهەنگی لەگەڵ قایمقامیەتی سلێمانی، كار لەسەر سەوزكردنی بەشێكی شاخی گۆیژە دەكەن بەرووبەری 40 دۆنم كە نزیكەی هەشت هەزار نەمامی تێدا دەڕوێندرێت و ئەمە دووەمین هەڵمەتی سەوزكردنی شاخی گۆیژەیە و ساڵی 2020یش 22هەزار نەمام لە 200 دۆنمی چیای گۆیژەدا روێندرا. ملكۆ بازیانی سەرۆكی پارتی سەوزی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" ساڵانە لەپاش مانگی 11وە تا مانگی سێ هەڵمەتی نەمام چاندن لەپاریزگای سلێمانی هەیە، بەتایبەیت شاخی گۆیژە و ئێمەش ساڵانە لەپاش مانگی 12وە بەهەزاران نەمام لەگۆیژە دەچێنین بەمەبەستنی دووبارە سەوزكردنەوەی شاخی گۆیژە". سەبارەت بەسوتانی دارەكانی چیای گۆیژە ملكۆ بازیانی دەڵێت: "ئێمە لەگەڵ سوتانی چیای گۆیژە لای داواكاری گشتی سكاڵامان تۆماركرد و داوامان كرد هەركەسێك لەپشت ئەم كارەوەبێت سزای یاسایی خۆی وەربگرێت، لەئێستادا سكاڵاكە جوڵاوە و چووەتە دادگای لێكۆڵینەوەی چوارو دوو هاوڵاتی لەسەری گیراون و تائێستا لەقۆناغی لێكۆڵینەوەدان". وتیشی:" ئێمە پێمان وایە كردنەوەی هەر ئاگرێك لەناو دارستانەكان دەستێكی ئەنقەستە و كەگۆیژە سوتا بەلایەنی پەیوەندیدارمان وت ئەمە دەستە چونكە پێمان وابوو لەدامێنی گۆیژەوە سوتابوو نەك لەسەرەوە ئاگر كەوتبێتەوە". "بێگومان لایەنی پەیوەندیدار كەمتەرخەم بووە بەرامبەر دارستانەكان و چیای گۆیژە چونكە چیای گۆیژە چوار كرێكاری ژینگە پارێزی هەیە و رەنگە چوار پۆلیسی دارستان و ژینگەشی هەبێت، ئەو دارستانە بەچوار پۆلیس و ژینگەپارێز ناپارێزرێت و دەبێت ژمارەی پۆلیسی دارستان و كرێكاری ژینگە بۆ ئەو دارستانە زیادبكرێت". ملكۆ بازیانی وای وت. پێشتر قایمقامییەتی سلێمانی لەراگەیەندراوێكدا ئاماژەی بەوەدابوو لەگەڵ نوێنەری هەردوو رێكخراوی ( سی دی ئۆ) و (سی ئی سی ڤی ئای)كۆبووەتەوە و باسیان لە میكانیزم و دیاریكردنی شوێنی چاندنی نەمامەكان و چۆنیەتی جێبەجێكردنی پرۆژەی (سەوزكرنی شاخی گۆیژە لەسەر رووبەری 40 دۆنم زەوی) كردووە. ئاوات محەمەد قایمقامی سلێمانی لەكۆبوونەوەكەدا باسی لەوەكردبوو رووكاری شاخی گۆیژە بەڕووی سلێمانیدا نزیكەی دوو هەزار دۆنم سەوزكراوەو هێشتا ڕووبەرێكی زۆری ماوە كە پێویستی بە سەوزكردن هەیە. هاوكات، بەختیار ئەحمەد بەڕێوەبەری رێكخراوی گەشەپێدانی مەدەنییەت (سی دی ئۆ) لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" پاش ئەو هەڵمەتەی دووسال لەمەوبەر بۆ سەوزكردنی چیای گۆیژە ئەنجامماندا، لەگەڵ رێكخراوێكی ئیتاڵی قسەمان كرد كە بەشێكی زۆری چیار گۆیژە ماوە سەزپۆشبكرێت و ئەوانیش 40 دۆنمی دیكە سەوز دەكەن". وتیشی:" سەوزكردنەكە ساڵێك دەخایەنێت و لە 10ی ئۆكتۆبەرەوە دەستیپێكردووە و بۆ ماوەی یەك ساڵ بەردەوام دەبێت، ئەو دارانەی لەهەڵمەتی پێشوودا نێژراون بەشێكیان بوونەتە داری ئاسایی چونكە زیاتر لەدوو ساڵە خزمەت دەكرێن". سەبارەت بە ئاودانی نەمامەكان بەختیار ئەحمەد وتی:" تائێستا لەسەر ئەركی خۆمان ئاویان بۆ دەكڕین و تەنكی گەورەمان دابینكردووە و سیستەمی ئاودێریمان هەیە، لەوەرزی هاویندا مانگی چوار جار ئاویان دەدەین و لەپایزدا تا ئەو كاتەی باران بارین دەستپێدەكات مانگی دوو تا سێجار ئاویان دەدەین و لەو شوێنەشدا 10 خالی ئاگركوژێنەرەوەمان داناوە." بەوتەی بەڕێوەبەری رێكخراوی (سی دی ئۆ) لەهەڵمەتی پێشوودا نزیكەی 20 جۆر دار روێندراوە كەحەوت جۆریان سنەوبەر بوون لەگەڵ زەیتوون و بەڕوو و مازوو و چوالە(بادەم) وژاڵە و گۆیژ. " بۆ ئەم هەڵمەتەش پلانمان وایە چەند جۆرێك بن و زیاتر تەركیز دەخەینە سەر ئەوانەی لەهەڵمەتی پێشوودا سەركەوتوو بوون كە چوالە(بادەم) و زەیتوون و ژاڵەن". بەختیار ئەحمەد وای وت. بەوتەی لایەنە پەیوەندیدارەكان و بەڕێوەبەرایەتی باخچەكانی سلێمانی، رێژەی سەوزایی لەپارێزگای سلێمانی 18.6%، و لەچیای گۆیژەش نزیكەی 500 هەزار دارو نەمام هەیە

نیگار عومەر  كەرتی تەندروستی گەرمیان رووبەڕووی چەندین كەموكورتی و گرفت بووەتەوەو گەیشتووەتە ئاستێك خێرخوازان پێداویستی نەخۆشخانەكان دابیندەكەن، كەمی دەرمان و نەبوونی خزمەتگوزاری تەندروستی و كەمی پزیشك گرفتە سەرەكیەكانن، چالاكوانانی سنورەكەش دەڵێن بەهۆی كەمتەرخەمی لایەنی پەیوەندیدارو زیادبوونی نەخۆشخانەی تایبەت وایكردووە نەخۆشخانە گشتییەكان پەكیان بكەوێ. تەندروستی گەرمیان بێجگە لەگرفتی كەمی دەرمان و كەمی كارمەند، رووبەڕووی گرفتی دارایی بووەتەوە و زیاتر لەدوو ملیار دینار قەرزداری كۆمپانیاكانی دەرمانەو لەئێستاشدا بڕە پارەی خواردنی كامەندەكانیشی راگیراوە. گۆران محەمەد، جێگری بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی شێرەی نەقیب باس لەگرفت و كەموكورتیەكانی نەخۆشخانەكەیان بۆ هاوڵاتی كردو وتی:» لەئێستادا كێشەی كەمی بڕی پارەی خەرجكراومان هەیە بۆ پێداویستیەكانی نەخۆشخانەكە وەك دەرمان و پێداویستی پزیشكی، جگەلەوەش گرفتی ترمان هەیە وەك خەرجنەكردنی پارەی نانخواردنی كارمەندەكانمان ئەمەش بووەتەهۆی دروستبوونی چەندین گرفت، كارمەند دەبێت بڕواتە دەرەوە بۆ نانخواردن، لەنەخۆشخانەكەی ئێمەدا كەنەخۆشخانەی منداڵبوونە گەر حاڵەتێكی لەناكاو هەبێت گرفتمان بۆ دروستدەكات. وتیشی:»چەندین چەكی دەرمانمان هەیە بۆمان خەرجناكرێت لەبانكەكان، نەخۆشخانەكەمان كێشەی كەمی پزیشكی بێهۆشكارو پزیشكی موقیمان هەیە، ئەوە جگە لەكەمی كارمەندی ئافرەت، هەروەها پێداوستی پزیشكی لەنەخۆشخانەكەمان زۆر كەمبووەتەوەو رۆژانە هەندێ پشكنین ئەنجام نادەین بۆ نەخۆش بەهۆی كەمی دەرمانەوە، بێگومان هەموو ئەمانە گرفتی بۆ هاووڵاتیان دروستكردووەو وایكردووە خەڵك ناچاربێت رووبكاتە  نەخۆشخانە تایبەتەكان». ئاراز محەمەد، چالاكی مەدەنی بۆ هاوڵاتی دوواو وتی:» كەرتی تەندروستی گەرمیان بەهەموو شێوەیەك پشتگوێخراوە، لەكاتێكدا باس لەكەمی دەرمان دەكرێت لەنەخۆشخانە گشتییەكاندا، بەڵام لەدەرەوەو لەنەخۆشخانە تایبەتیەكاندا دەستدەكەوێت و ئەمە بەبازرگانیكردنی كەرتی تەندروستییە، زۆربوونی نەخۆشخانە تایبەتیەكان بەبەرنامەكراوەو خەڵكی دەستڕۆیشتوو لەپشتیەوە هەیەو كار بۆ پەككەوتنی نەخۆشخانە گشتییەكان دەكرێت بەهەموو شێوەیەك». وتیشی:» بەهۆی كەمتەرخەمی و لاوازی بەرپرسانی تەندروستی گەرمیانەوەیە كەڕووبەڕووی ئەم گرفتانە دەبێتەوە، گەر پێیان چارەسەرناكرێت دەستلەكاربكێشنەوە چونكە تائێستا ئێمە كێشەی كەمی دكتۆری باشمان هەیە كەنەتوانراوە ئەو دكتۆرانە رازیبكرێن لەگەرمیان ببمێننەوەو خزمەت بكەن». عەباس عەزیز، جگێری بەڕێوەبەری تەندروستی گەرمیان سەبارەت بەگرفتی تەندروستی لەسنورەكە بەهاوڵاتی راگەیاند:» هۆكاری كەمی دەرمان دەگەڕێتەوە بۆ بودجەی تەندروستی كە لەلایەن وەزارەتی تەندروستیەوە زۆر كەمكراوەتەوە، ئەو بڕە بوجەیە بەشی پێداویستیەكانی تەندروستی گەرمیان ناكات و لەئێستاشدا بەس بڕی پارەی قەرزی دەرمان زیاتر لەدوو ملیار دەبێت بێجگە لەپارەی خواردن و چاكکردنی پێداویستیەكانی دیكە». سەبارەت بە كێشەی كەمی كارمەند دەڵێت:» لەساڵی 2010وە كارمەندمان بۆ دانەمەزراوەو  پێویستیەكی زۆرمان بەكارمەند هەیە، ئێمە كارئاسانی بۆ پزیشكی پسپۆر دەكەین بێن كاربكەن، سەبارەت بەكێشەی دەرمانیش دەرمانی نەخۆشخانەكان و دەرمانخانەكان لەژێر كۆنترۆڵی ئێمەدایەو گرفتی نیە،  كەرتی گشتی لەتوانایدانیە هەموو شتێك دابین بكات بۆ هاووڵاتیان». هاوكات ئەیاد محەمەد چالاكی مەدەنی دەڵێت:» لەگەرمیاندا هەوڵ بۆ ئەوە دەدرێت كەكەرتی گشتی پەكی بكەوێ و بێڕۆڵ بكرێت ئەمەش خەڵكی لەپشتەوەیە، بۆیە پزیشك نایەن لێرە دەوام بكەن ». ئەیاد محەمەد بە هاوڵاتی وت: « كەرتی تەندروستی گەرمیان مەترسی ئەوەی لێدەكرێت كە بەتەوای پەكیبكەوێ و خێرخواز پێداویستیەكانی بۆ دەكڕێت و رووبەڕووی چەندین گرفتی دارایی و كەمی كارمەندو كەمی دەرمان بووەتەوە، هەموو ئەمانە وایكردووە خەڵكی هەژار باجەكەی بدات ».

هاوڵاتی  لەدوایین ئامارەكاندا دەركەوتووە 65 ملیۆن كەس لەكۆی 85 ملیۆن دانیشتوی ئێران لەژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین و دەسەڵاتی ئەو وڵاتەش پێداگریی لەوەدەكات بەبێ هەڵوەشانەوەی سزا نێودەوڵەتییەكان دەتوانێت خەڵك لەقەیران و هەڵاوسانی ئابوریی رزگار بكات، وەكو وەڵامێكیش بۆ لێدوانێكی وەزیری دەرەوەی ئێران كە باسی لەوەكردبوو ئەمریكا زۆر پەلەیەتی بۆ كاراكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی و هەوڵی رازیكردنی تاران دەدات، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا رایگەیاند: كاری سەرەكیی ئێستای وڵاتەكەی پشتیوانییە لەخەڵك و خۆپیشاندەرانی ئێران كەدژی دەسەڵاتەكەیان و لەپێناو مافەكانیان تێدەكۆشن و ئامانجی واشنتۆن چالاك كردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی نیە. زیاتر لە 42 ساڵە سزای نێودەوڵەتیی لەسەر ئێران هەیەو ئەو سزایانەش لەدوای ساڵی 2018 بەكشانەوەی ئەمریكا لەڕێككەوتنی ئەتۆمیی زۆر زیاتری كردووەو كەڵەكەبوونی قەیرانە ئابوریی و سیاسییەكان دانیشتوانی وڵاتەكەی خستووەتە بەردەم دوو بژاردەی ناڕەزایەتی و برسێتی. مانگێك زیاترە شەقام و كۆڵانەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران ئارامیی بەخۆیەوە نەبینیوەو حكومەتیش دەیەوێت بەبەڵێنی زیادكردنی موچەو گەڕانەوە بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی كەف و كوڵی ئەو خۆپیشاندانانە دامركێنێتەوە، بەڵام كورد وتەنی لەهەموو كاتێك زیاتر هەست بەوە دەكرێت كەدەسەڵاتی ئێران دەستی لەبنی هەمانە دەرچووەو چیتر خەڵكی ناڕازیی بەبەڵێنی موچەو رێككەوتنی ئەتۆمیی رازیی نابێت، چونكە تینوی ئازادییە.   دەسەڵات دۆخی خراپی ئابوریی بۆ ناشاردرێتەوە ئیحسان خاندوزی، وەزیری دارایی و ئابوریی ئێران  دوو هەفتە دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان دانی بەوەدانا كەدانیشتوانی وڵاتەكەی لە 10 ساڵی رابردوو كەمترین پشكیان لەداهاتی گشتیی هەبووە و لەو ماوەیەشدا بەردەوام بەش و پشكیان زۆر زیاتر دابەزیوە. لەدوایین ئامارەكانی ناوەندی ئاماری كۆماری ئیسلامی ئێران كە لەسەر پاشەكەوتی دارایی لەسەرتاسەری ئەو وڵاتە بڵاویكردووەتەوە، دانیشتوانی یەزد بەپاشەكەوتی 44 ملیۆن تمەن لەساڵێكدا كەدەكاتە نزیكەی هەزارو 300 دۆلار بەبەراورد بەئاستی شوێنەكانی دیكە زیاترین پاشكەوتیان بووە. بەپێی ئەو ئامارانە، خەڵكی پارێزگاكانی سنەو كرماشان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و سیستان و بەلوچستان لەباشوری رۆژهەڵاتی ئێران كەمترین پاشەكەوتیان بەراورد بەسەرجەم شوێنەكانی دیكەی هەبووە كە دەكاتە ساڵانە پێنج ملیۆن تمەن كە بەدۆلار دەبێتە (147) دۆلار، بەزمانێكی دیكە توانای پاشەكەوتی دانیشتوانی ئەو سێ پارێزگایە لەساڵێكدا تەنها ئەو بڕە دۆلارە دەستنیشانكراوەیە كە رەنگە 25 كیلۆ گۆشتی لەساڵێكدا پێ بكڕدرێت. ئەوەی مایەی سەرنجە زیاترین خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی لەو ناوچانەش روودەدات كە بەپێی ئامارەكانی حكومەتیش ئاستی پاشەكەوتی ماددی و دارایی تێیاندا زۆر كەمەو دەكرێت بوترێت ئاستی هەوڵدان بۆ ئازادیی و ناڕەزایەتیی لەو ناوچانە زیاترە كە لەهەموان زیاتر گیرۆدەی هەژاریی و پەیداكردنی نانن.   ئێران و سوریا خەونی هاوبەش لەئامارە نێودەوڵەتییەكاندا دەركەوتووە هەر هاووڵاتییەكی سوریا پێویستە موچە یان داهاتی 88 ساڵی خۆی كۆبكاتەوە بۆ ئەوەی بتوانێت لەو وڵاتەدا كە نزیكەی 12 ساڵە جەنگە، خانوویەك بكڕێت كە رەنگە خۆی نەتوانێت تێیدا بحەوێتەوەو دەبێت بەمیرات جێیبهێڵێت. ئێرانیش لەكۆی 113 وڵاتی جیهان لە رووی كڕینی خانووەوە دەكەوێتە ریزبەندی 96، واتە یەكێك لەو وڵاتانەی لە رووی ئاسانكاریی بۆ كڕینی خانوو دەكەوێتە ریزبەندیی دوایین وڵاتانی سەر گۆی زەوی و هاوكات دەكەوێتە ریزبەندی 10 وڵاتی یەكەمەوە كە بەراورد بەداهاتی تاك زیاترین نرخی زەوی و خانووی تێدا تۆماركراوە، بەگشتی لەبەراوردەكاندا دەركەوتووە داهاتی زۆربەی دانیشتوانی ئەو وڵاتە پێویستی بەپاشكەوتی زیاتر لە 60 ساڵ هەیە بۆ ئەوەی بتوانێت خانوویەك یان شوقەیەكی 90 مەتریی بكڕێت. بەپێی ستانداردە جیهانییەكان هەر خێزانێكی چوار كەسی دەبێت بەپاشكەوتی پێنج بۆ 15 ساڵ بتوانن ببنە خاوەنی خانوی خۆیان، بەڵام لەئێران و سوریا خەونێكی قورسە بۆ بەدەستهێنانی خانوو دەست بەپاشەكەوتی ماددی بكەیت لەكاتێكدا سوریا 12 ساڵە لەجەنگدایەو ئێرانیش لەدوای ساڵی 1988و جەنگی هەشت ساڵە لەگەڵ رژێمی بەعسی عێراق هیچ جەنگێكی دیكەی بەخۆیەوە نەبینیوە.   خەونی كڕینی خراپترین ئۆتۆمبێل لەئێران كڕینی خراپترین ئۆتۆمبێلیش خەونێكی گەورەیە بۆ نموونە ئۆتۆمبێلی پراید (سایپا) كە لە رووی كوالێتی و تۆكمەییەوە بەخراپترین ئۆتۆمبێلی وڵاتەكەو تەنانەت رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش لەقەڵەم دەدرێت و لەئێران بەتوانجەوە پێی دەوترێت «بكوژ» نرخەكەی دەگاتە شەش هەزارو 200 دۆلار. بەپێی ئەو تووێژینەوە ئابوریانەی كەكراوە هەر هاووڵاتییەكی ئەو وڵاتە یان موچەخۆر یان كاسبێك ئەگەر داهاتی مانگانەی بگاتە 200 دۆلار دەبێت 31 مانگ سەرجەم داهاتەكەی پاشەكەوت بكات تا بتوانێ ئۆتۆمبێلێكی پراید بكڕێت و چارەنووس و ژیانیشی بخاتە مەترسییەوە. ئەوە لەكاتێكدایە لەئەڵمانیا بەپاشەكەوتی سەرجەم موچەی پێنج مانگ دەتوانرێت ئۆتۆمبێلێكی گونجاو لەسەرووی 10 هەزار دۆلار بكڕدرێت كە تائاستێكی باش ژیانت تێیدا پارێزراوە، لەبەلجیكا بەپاشەكەوتی 11 مانگ دەتوانریت ئۆتۆمبێلێكی 22 هەزار دۆلاری بكڕدرێت و لەئەمریكا بە 13 مانگ ئۆتۆمبێلێكی 17 هەزار دۆلاریی. ئەوەی جێگەی سەرنجە موچەی مامۆستایەك لەئێران دەگاتە پێنج ملیۆن و 200 هەزار تمەن كەناكاتە 200 دۆلار، بۆیە پرایدی بكوژ بۆ زۆربەی موچەخۆرانیش بووەتە خەونێكی ئاستەم لەو وڵاتە.   ئەمریكا ئاوی پاك دەكات بەدەستی ئێراندا زیاتر لەیەك ساڵ و نیوە دوو كابینەی حكومەت لەئێران هەوڵی ئەوەیاندا كە چالاككردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی وەك خاڵێكی بەهێزی خۆیان بەخەڵكی وڵاتەكە پیشانبدەن و هیوایان لەسەر ئەوە هەڵچنیبوو بەو رێككەوتنە دۆخی ئابوریی بەرەو باشی بەرن، بەڵام رۆژی دووشەممە (17/10/2022) واشنتۆن بەلێدوانێكی فەرمی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا هەموو ریسەكانی لەدەسەڵاتی تاران كردەوە بەخوری و رایگەیاند؛ لەماوەی دەستپێكردنی خۆپیشاندانەكانی ئەو وڵاتەوە هیچ داواكارییەكمان بۆ دانوستان لەسەر گەڕانەوە بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی ئاڕاستەی ئێران نەكردووە . وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا بەفەرمی رایگەیاندووە؛ كاری سەرەكیی ئێستای ئەو وڵاتە پشتیوانییە لەخەڵك و خۆپیشاندەرانی ئێران كەدژی دەسەڵاتەكەیان و لەپێناو مافەكانیان تێدەكۆشن، بۆیە ئامانجی واشنتۆن چیتر چالاككردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و وڵاتانی (5+1) نییە. لێدوانەكەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا دوای ئەوەهات كە حسێن ئەمیر عەبدوڵاهیان، وەزیری دەرەوەی ئێران رۆژی یەكشەممە (16/10/2022) رایگەیاندبوو ئەمریكا زۆر پەلەیەتی بۆ كاراكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی و هەوڵی رازیكردنی تاران دەدات بەداواكارییەكانی. ئەوەی جێگای سەرنجە پێش سەرهەڵدانی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكان بۆ مەرگی ژینا ئەمینی، ئێران بەنێوەندگیری قەتەر داوای كردبو لەچوارچێوەی گەڕانەوەی بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی لانیكەم 100 ملیۆن بەرمیل نەوتی كۆگاكراوی خۆی لەماوەی سێ مانگدا لەبازاڕەكاندا بفرۆشێت، بەڵام ئەمریكا تەنها بە فرۆشی 50 ملیۆن بەرمیل رازیی ببوو، بەڵام تاران بەوە ناڕازیی بوو بەهیوای ئەوەی بتوانێت واشنتۆن رازیی بكات و بەهیچ شێوەیەك چاوەڕێی سەرهەڵدانی شۆڕشی ژینای لەوڵاتەكە نەدەكرد.   پاشەكشێی ئێران لەپێوەرە نێودەوڵەتییەكان سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لە (9/10/2022) پێشبینی خۆی لەسەر ئابوریی ئێران بڵاوكردەوە، كە بەپێی پێشبینییەكە گەشەی ئابوریی وڵاتەكە لەساڵی داهاتوودا دابەزین بەخۆیەوە دەبینێت و بێكاریش بەرزدەبێتەوە، بەڵام هەڵاوسان وەك خۆی دەمێنێتەوە. بەپێی پێشبینییەكە، گەشەی ئابوریی ئێران كە لەساڵی 2022 نزیكەی 3%بووە بۆ 2% لەساڵی داهاتوودا دابەزین بەخۆیەوە دەبینێت و رێژەی بێكاری لە 9.4% بۆ 9.6% بەرز دەبێتەوەو هەڵاوسانی ئابوریش لە 40%دا دەمێنێتەوە.   موچەی مامۆستا وەك بارمتە ئەگەرچی زیاتر لەسێ مانگە مامۆستایانی سەرتاسەری رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران لەدۆخی خۆیان ناڕازین، بەڵام لەگەڵ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان بەڵێن بەمامۆستایان درا كە لانیكەم موچەی هەر مامۆستایەك بڕی دوو ملیۆن و (300) هەزار تمەنی بۆ زیادبكرێت، كە ئەوەش تائێستا سێ جار لەلایەن پەرلەمانی ئێرانەوە دواخراوە. لەئامارەكانی حكومەتدا هاتووە 26 هەزار مامۆستا چاوەڕێی ئەوە دەكەن پلەكانیان بەرز بكرێتەوەو ئەو بڕە پارەیەی ئاماژەی پێكراوە بەموچەكانیان زیاد بكرێت بۆ ئەوەی موچەكانیان بگاتە حەوت ملیۆن و (728) هەزار تمەن كەدەكاتە (227) دۆلار. تەنها دوای 15 رۆژ لەخۆپیشاندانەكان لەكاردانەوەی مەرگی ژینا، میدیاكان و بەرپرسانی حكومەت بەڵێنیانداوە كە موچەی سەرجەم كارمەندانی حكومەت بەڕێژەی 20% بەرزبكەنەوە كەئەوەش هاوشێوەی بەرزبوونەوەی موچەی مامۆستایان، لەپەرلەمانی ئێران دەستی بەدەستی پێدەكرێت. لەئێستادا كرێكارێكی ئاسایی ئەگەر 30 رۆژ لەمانگێكدا كاربكات نزیكەی شەش ملیۆن تمەنی دەستدەكەوێت كەدەكاتە (176) دۆلار لەكاتێكدا هێڵی هەژاریی لەئێران بە 18 ملیۆن تمەن واتە (529) دۆلار دەستنیشان كراوە، بۆیە هەر خێزانێكی چوار كەسی ئەگەر داهاتیان لەو بڕە كەمتر بێت بەهەژار لەقەڵەمدەدرێن.   لەهەژارییەوە بۆ نەداریی حكومەتی ئێران ئامارێكی جیاوازتری بڵاوكردووەتەوەو رایگەیاندووە هێڵی هەژاریی بۆ خێزانێكی سێ كەسی لە تاران 12 ملیۆن تمەن، واتە ئەگەر داهاتی ئەو خێزانە لە (352) دۆلار كەمتر بێت لەژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین و لەشوێنەكانی دیكەی ئێرانیش هەر خێزانێكی سێ كەسی ئەگەر لەهەشت ملیۆن و 979 هەزار واتە (264) دۆلار كەمتری هەبێت، دەكەوێتە ژێڕ هێڵی هەژارییەوە. ئەوەی روونە موچەو داهاتی مانگانەی هیچ مامۆستاو كرێكارو كارمەندێك لەو وڵاتە هەشت ملیۆن تێناپەڕێنێت، بۆیە لەتارانەوە تاهەموو شارەكانی دیكەی ئەو وڵاتە زۆرینەی چینی كرێكارو موچەخۆر بەخوار هێڵی هەژاریی ئەژمار دەكرێن. ئامارەكەی حكومەت پێوەری خێزانی بەسێ كەس داناوە، بەڵام ئامارێكی دیكە كەحكومەتیش حاشای لێناكات ژمارەی ئەندامانی خێزانی بەچوار كەس پێوانە كردووە، بۆیە ئەگەر هەر خێزانێكی چوار كەسی لەئێران داهاتی نەگاتە (529) ملیۆن دۆلار دەكەوێتە ژێر هێڵی هەژارییەوە لەكاتێكدا داهاتی زۆرینەی خێزانەكان لەژێر (264) دۆلارەوەیە، واتە نزیكەی نیوەی پێوەری هەژاریی كە رەنگە ناوی بنرێت نەداریی. ژمارەی كۆی دانیشتوانی ئێران دەگاتە نزیكەی 85 ملیۆن كەس و بەپێی ئامارەكان 65 ملیۆن كەس لەچوارچێوەی خێزاندا داهاتیان لەخوار هێڵی هەژاریەوەیەو دەسەڵاتیش حاشای لەوەنەكردووە كە 70 ملیۆن كەس لەدانیشتوانی وڵاتەكە پێویستیان بەهاوكاریی داراییە.   برسێتی یان مەرگ بۆ ئازدی لە 16ی مانگی رابردوەوە 30 پارێزگا لەكۆی 31 پارێزگای سەرتاسەری جوگرافیای ئێران خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی بەخۆیەوە بینیوەو لەماوەی 38 رۆژ ناڕەزایەتیشدا زیاتر لە 260 كەس كوژراون وەك ژمارەیەك لەشارەزای سیاسی و كۆمەڵایەتیی ئاماژەی پێدەكەن دەسەڵاتی ئێران بۆ ئەوەی حاشا لەكوشتنی یەك كەس بكات دەیان كەسی دیكە دەكوژێت، واتە پاشەكشێ لەلایەن ئەو دەسەڵاتەوە بەدیناكرێت، بۆیە بەلێكدانەوەیەك و شیكردنەوەیەكی ئاسایی بۆ ئەو دۆخە خەڵك و دانیشتوانی ئەو جوگرافیایە بەهەموو رەنگ و نەتەوەو ئاینە جیاوازەكانەوە یان دەبێت لەسایەی هەژاریی و نەدارییەوە بژین و بێدەنگ بن یان دەبێت لەپێناو سەربەستیدا ئامادەی گیانبەختكردن بن. دانیشتوانی ئەو وڵاتە لەهەموو كاتێك زیاتر كەوتوونەتە نێوان دوو بژاردەی سەربەستی یان برسێتیی لەكاتێكدا ئێران لەڕووی سەرچاوەی مرۆیی و سروشتییەوە بە یەكێك لەوڵاتە دەوڵەمەندەكانی جیهان ئەژماردەكرێت.    

عەمار عەزیز   نزیكەی مانگێكە كارەبای دوكانەكانی ناو بازاڕی دهۆك و شوقەكانی ئەڤرۆستی كراوە بەسیستەمی كارت و 24 كاتژمێر كارەبایان هەیە، خاوەن موەلیدەكان دەڵێن بەهۆی ئەو سیستەمە تازەیە كارەبای گەڕەكەكانی تر كەمبووەتەوە، وتەبێژی وەزارەتی كارەباش دەڵێت: هێشتا بڕیارنەدراوە سیستەمی كارەبای سەرجەم هاوبەشان بكەین بەكارت و لەقۆناغی لێكۆڵینەوەداین. بێوار محەمەد، دانیشتووی گەڕەكی حەوشكێ-ی سەر بەقەزای سێمێل بەهاوڵاتی وت:» پێش ئەوەی كارەبای نیشتیمانی لەشوقەكانی ئەڤرۆسیتی و دوكانەكانی ناوبازاڕ بكرێتە سیستەمی كارت رۆژانە 17 تاوەكو 18 كاتژمێر كارەبامان هەبوو بەڵام ئێستا 15 بۆ 16 كاتژمێر كارەبامان هەیە، بەلایەنی كەمی دوو كاتژمێر كارەبامان كەمبووەتەوە». نزیكەی مانگێكە كارەبای شوقەكانی ئەڤرۆسیتی لەسنوری قەزای سێمێل و هەروەها دوكانەكانی ناوبازاڕ كراوەتە سیستەمی كارت، 24 كاتژمێر كارەبایان هەیە. خەلیل مەحمود، قایمقامی قەزای سێمێل رەتیكردەوە كە كارەبای قەزای سێمێل كەمكرابێتەوەو دەڵێت: «راستە ماوەیەكە كارەبای شوقەكانی ئەڤرۆسیتی كراوەتە كارت، بەڵام حكومەت لەپێدانی كارەبای نیشتیمانی جیاوازی لەنێوان قەزایەك یان پارێزگایەكدا ناكات، ئەوان بەپێی ئەو خشتەیەی كەهەیانە كارەبا دەدەن بەهاونیشتیمانیان». هەكار هروروی نوێنەری خاوەن موەلیدەكانی پارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی راگەیاند:» 500 مێگاوات كارەبای نیشتیمانی بەدهۆك دەدرێت، لەم بڕە 40 مێگاوات دەدرێتە شوقەكانی ئەڤرۆستی، هەروەها 20 مێگاوات دەدرێتە دوكانەكانی ناو بازاڕ، كارەبای ئەم دوو شوێنە كراوە بەكارت و 24 كاتژمێر كارەبایان هەیە، ئەمەش وایكردووە كاتژمێرەكانی كارەبا بۆ قەزاو شوێنەكانی تر كەمبێتەوە، بەلایەنی كەمی كاتژمێرێك لەكارەبای نیشتیمانی بۆ هاووشتیان كەمبووەتەوە». « دوو هەزارو 300 موەلیدە لەسنوری پارێزگای دهۆك هەن، لەجیاتی ئەوەی حكومەت هاوكاریمان بكات باجی 100%ی لەسەر  زیادكردووین، پێشتر  گازوایلمان لەپاڵاوگەكانی كواشێ لەسنوری قەزای سێمێل دەهێناو دوای داخستنی پاڵاوگەكان گازوایلمان دەستناكەوێت، دەبێت لەهەولێرو شوێنەكانی تر بیكڕین و نرخەكەشی بووەتە هەزارو 200 دینار بۆ هەر لیترێك»، هەكار هروری وای وت. كۆی گشتی هاوبەشانی كارەبا لەدوكانەكانی ناو بازاڕو شوقەكانی ئەڤرۆسیتی هەشت هەزار هاوبەشن، ناوەندی دهۆك و قەزاكانی 327 هەزار هاوبەشی كارەبای هەیە. ئومێد ئەحمەد، وتەبێژی وەزارەتی كارەبا بەهاوڵاتی راگەیاند: « دوایین داتا كە لەپارێزگای دهۆكمان وەرگرتووە لەهەفتەی رابوردوو 18 بۆ 19 كاتژمێر كارەبایان هەبووە، لەشوقەكانی ئەڤرۆسیتی و ناوبازاڕ كارەبامان كردووە بەكارت، بەهیچ شێوەیەك ئەو سیستەمە تازەیە كاریگەری لەسەر كارەبای ناوچەكانی تر نەكردووە، ئێمە هیچ پەیوەندیمان بەموەلیدەی ئەهلی نیە چی دەڵێن یان داتا بڵاودەكەنەوەـ ئەوە بۆ خۆیان قسە دەكەن». وتیشی:»هێشتا هیچ بڕیارێك دەرنەچووە كەسیستەمی كارەبا بكەین بەكارت، بەڵكو لێكۆڵینەوە لەسەر ئەم بابەتە دەكەین و دواجار بڕیاری كۆتایی رادەگەیەنین».

هەژار ئەنوەر   لە دەوروبەری شاری هەولێر 98 پاڵاوگەی نایاسایی هەیە، زۆربەشیان كەمتر لە 20 كیلۆمەتر لە شارەوە دوورن، چەنیدینجاریش سكاڵاكراوە بەڵام حكومەت بە دەم داواكاری خەڵكەوە نەچووە، هاوكان ئەنجومەنی وەزیران 3 جار بڕیاری داخستنی پاڵاوگە نایاساییەكانی داوە، بەڵام هەر دانەخراون. هاوڵاتی بەدواداچوونی كردووە كە لە دەوروبەری شاری هەولێر لە چوار لایەوە پاڵاوگە هەیە، لە ڕێگای هەولێر ــ خەبات، هەولێر ــ گوێر، هەولێرــ شەمامك، قوشتەپە ــ پردێ، كە ژمارەیان زیاترە لە 98 پاڵاوگەیە و مۆڵەتیان نییە و بەجۆرێك بوونەتە مەترسییەكی گەورە بۆسەر شارەكەو چەندینجار لایەنە پەیوەندیدارەكانیش ئاگاداركراونەتەوە. لەیلا محەمەد بەرپرسی هۆشیاری و ڕاگەیاندن لە فەرمانگەی ژینگەی هەولێر بە هاوڵاتی راگەیاند:»ئەم پاڵاوگانە كاریگەری و مەترسییەكی زۆر خراپیان لەسەر ژینگەی شاری هەولێر دروستكردووە و هۆكاری سەرەكی نەخۆشی شێرپەنجەن، بۆیە پێویستە پارێزگا و قائیمقامیەتی هەولێر هاوكاربن لەگەڵ دەستەی ژینگەی هەولێر بۆ داخستنیان». وتیشی: « پاڵاوگەكان كەمتر لە 20كم لە سەنتەری شارەوە دوورن، هاوكات بونەتەجێگای مەترسی، كاتێك گاز و بەنزین بەرهەمدێنن، ڕاستەوخۆ ئەم مەترسییانە دەگوزانەوە بۆ سەنتەری شارەكان لە ڕێگەی دابەشكردنی گازوایل بەسەر مۆلیدەی گەڕەكەكان». لەیلا محەمەد دەڵێت:» تەنها پاڵاوگەكانی لاناز و كار مۆڵەتیان هەیە ئەوانیش ڕۆژانە لەلایەن تیمەكانیاەوە چاودێری دەكرێن بۆ ئەوەی بزانن تاچەند پابەندی ڕێنماییەكانی ژینگەپارێزی دەبن، لەبەرامبەردا نزیكەی 98 پاڵاوگەی بێ مۆڵەت و نایاسایی هەیە». بەگوێرەی زانیارییەكان زیاتر لە 500 پاڵاوگە و گۆڕەپانی تێكەڵكردنی پێهكاتەكانی نەوت لە هەرێمی كوردستان هەیە، كە نە مۆڵەتیان هەیە و نە لەژێر چاودێریدان، كە كۆمەڵێك ماددەی كیمیاوی و نەفتا و ڕۆنی ڕەش تێكەڵ دەكەن. عەلی حەمە ساڵح سەرۆكی لێژنەی وزە و سامانە سروشتییەكان و بازرگانی و پیشەسازی لە پەرلەمانی كوردستان بە هاوڵاتی ڕاگەیاند:» وەك لێژنەكەیان چەندین یاداشتمان داوە بە حكومەت، بەڵام هیچی جێبەجێ ناكرێت»،  سەبارەت بەوەی بۆچی تاوەكو ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان رێوشوێن بەرامبەر ئەم هەمووە پاڵاوگە نایاساییانە ناگرێتەبەر، لەوەڵامدا، عەلی حمە ساڵح دەڵێت: «ئێمەش چەندین ساڵە دەمانەوێت، وەڵامی ئەم پرسیارە وەربگرینەوە لەلایەن حكومەت، بەڵام وەڵاممان نادەنەوە». لە یاسای نەوتی و گازی هەرێمی كوردستان ژمارە 22ی ساڵی 2007ی پەرلەمانی كوردستان، ئاماژە بە دامەزراندنی كۆمپانیای نیشتمانی پاڵاوتن دەكات، بەڵام ئێستا پانزە ساڵ تێدەپەڕێت ئەم كۆمپانیاییە دانەمەزراوە. ڕێبین فەتاح شارەزا لە بوارەكانی سامانە سروشتییەكان بە هاوڵاتی ڕاگەیاند: لە هەرێمی كوردستان زیاتر لە 200 پاڵاوگەی نایاسایی هەیە، كە بەشێكیان پێش دامەزراندنی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان هەبوونەو بەشەكەی تریش دوای دامەزراندنی ئەم وەزارەتە بووە، ئەوانەی مۆڵەتیان هەیە نزیكەی پێنج پاڵاوگە دەبێت». وتیشی:» هۆكاری بوونی ئەم هەموو پاڵاوگە نایاسایانە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە حكومەتی هەرێم شكستی هێناوە لە پەرەپێدانی كەرتی پاڵاوتن بەشێوەیەكی ستاندارد، ئەم پاڵاوگە نایاساییانە، سەرچاوەیەكن بۆ ساغكردنەوەی نەوتی قاچاخ و دزراو، بۆیە ئەگەر سەیر بكەین ئەو ژمارانەی لەماوەی پێنج ساڵی ڕابردوو تاوەكو ئێستا ڕاگەیاندراوە لەبارەی داخستنی پاڵاوگەكان، ئێستا دوو هێندە زیادیكردووە». لەسەرەتای مانگی ئەیلولی ساڵی 2015، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بڕیاریدا بەداخستنی سەرجەم پاڵاوگەكان، و تەنها مۆڵەت بداتە 26 پاڵاوگە ئەوانیش دوای هەڵسەنگاندنیان، بەڵام تاوەكو ئێستا هیچ یەكێك لە پاڵاوگە نایاسایی و بێ مۆڵەتەكان بەردەوامم لە كاركردن، ئەگەر بۆ ماوەیەكیش داخرابن دواتر دەستیان بە كاركردن كردوەتەوە، هاوكات ئەنجومەنی وەزیران  لەساڵانی 2018، 2019 ، 2020 بڕیاریداوە كەدەبێت بەیەكجاری پاڵاوگەكان دابخرێن، بەڵام بڕیارەكانی ئەنجومەنی وەزیرانیش جێبەجێنەكراون و پاڵاوكەكان بەردەوامن لە كاركردن.

هاوڵاتی  بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراو بەتایبەتی چەكی كیمیایی لەلایەن توركیاوە، پرسێكە زۆر لایەن و رێكخراوی نێودەوڵەتی جەختی لەسەر دەكەنەوە، هەفتەی رابردوو ناوەندی پاراستنی گەل، ناسنامەی 17 گەریلای بڵاوكردەوەو دەڵێت بەچەكی كیمیایی توركیا گیانیان لەدەستداوە، رێكخراوی نێودەوڵەتی قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی لەم پرسە ئاگاداردەكرێتەوە، هەروەها رێكخراوی هاوڵاتیIPPNW) بۆ بەدواداچوون دێتە هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتداران رێگری دەكەن بچێە ئەو ناوچانەی ئاماژەی بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراویان لێدەكرێت، بەڵام ئەوان بەپێی ئەو بەڵگانەی كۆیانكردووەتەوە دەڵێن: توركیا چەكی كیمیایی لەسنوری هەرێمی كوردستان بەكارهێناوە، بەڵام وەزیری بەرگری توركیا رەتیدەكاتەوە چەكی كیمیاییان بەكارهێنابێت. یەكێتی پزیشكانی نێودەوڵەتی دژی شەڕی ئەتۆمی هاوڵاتیIPPNW) سەبارەت بەبەڵگەی بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراو لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە دژی پەكەكە، لەمانگی ئەیلولی ئەمساڵا دێنە هەرێمی كوردستان، لەڕۆژانی 20-27ی ئەو مانگە كۆمەڵێك دیدارو چاوپێكەوتن ئەنجامدەدەن و بەڵگەو زانیاریی كۆدەكەنەوەو دواتر لەڕاپۆرتێكدا بڵاویدەكەنەوە. ئەندامی هاوڵاتیIPPNW) دكتۆر ژان ڤان ئاكین رایگەیاند: «ئێمە ویستمان بچینە گوندێكی ناوچەی كانی ماسی سەر بەقەزای ئامێدی لەدهۆك، بۆ ئەوەی چاومان بەزیانلێكەوتووانی هێرشەكە بكەوێت و  نموونەكان وەربگرن، بەڵام پارتی دیموكراتی كوردستان رێگەینەدا ئێمە بچینە ناوچەكە، بۆیە لەسەر بنەمای ئەو دیمەن و بەڵگانەی كۆمانكردەوە لەڕێگەی پەرلەمانتارانی كوردستان و بەغدادو رێكخراوە مەدەنییەكان لێكۆڵینەوەمان كرد». ئەو ئەندامەی یەكێتی پزیشكانی نێودەوڵەتی دژی شەڕی ئەتۆمی، كەقسەی بۆ چرا تیڤی كردووە، سەبارەت بەڕێگریكردنیان لەلایەن دەسەڵاتدارانی هەولێرەوە دەڵێت:  «كە ئەگەر بسەلمێنرێت كە چەكی كیمیایی بەكارهێنراون، ئەمە دەبێتە ئابڕوچوونێك لەسەر ئاستی نێونەتەوەیی، بەبڕوای من ئیدارەو بەڕێوەبەری هەولێر ئەمەی نەئەویست، ئەمە تێڕوانین و خوێندنەوەی منە». دكتۆر ژان ڤان ئاكین ئاشكرایكرد:»بەگوێرەی دیمەنەكان و ئەو كەسانەی قسەیان لەگەڵداكردوون، دەتوانرێت بڵێیت كەئاماژەی بەهێز هەیە چەكی كیمیایی بەكارهێنراون و هەر لەبەرئەوەش پێویستە لیژنەیەكی سەربەخۆی نێونەتەوەیی لەناوچەكە لێكۆڵینەوە بكات». عێراق و چەكی كیمیایی توركیا لەمانگی ئایاری 2021دا رۆژنامەی هاوڵاتیمۆرنینگ ستار)ی بەریتانی، راپۆرتێكی سەبارەت بەبەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن توركیاوە بڵاوكردووەتەوە و لەگەڵیدا وێنەی چەند گەریلایەكی پەكەكەی داناوە، كە بەدەست رۆژنامەكە گەیشتووەو دەردەكەوێت گەریلاكان بەكاریگەریی چەكی كیمیایی گیانیان لەدەستداوە. رۆژنامە بەریتانییەكە ئاماژەی بۆ ئەوەكردووە: ئەو دیمەنانەی لەوێنەكاندا دیارن، ناوچەی ئاڤاشینە لەسنوری پارێزگای دهۆك، گەریلاكان لە 3ی ئایاردا بەهێرشی كیمیایی توركیا گیانیان لەدەستداوە. هەروەها پەرلەمانتارێكی عێراق رۆژی 23ی تەمموزی ئەمساڵا لەناو پەرلەمانی عێراق چەند وێنەو بەڵگەنامەیەكی بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراوی توركیای خستەڕوو كە لەهەرێمی كوردستان ئەنجامدراون. سۆران عومەر پەرلەمانتاری عێراق رایگەیاند: لەكۆبوونەوەی پەرلەمان راپۆرتێكی 50 لاپەڕەیی دراوە بەوەزارەتی دەرەوە كەباس لەبەكارهێنانی چەكی كیمیایی قەدەغەكراو دەكات لەهەرێمی كوردستان و هاوكات راپۆرتێكی وردەكاریی پێشكەشی وەزیری بەرگری كردووە لەسەر پەلامارو دەستدرێژییەكانی توركیا بۆ ناو خاكی هەرێمی كوردستان. رۆژی 18ی ئەم مانگە ناوەندی پاراستنی گەل، ناسنامەی 17 گەریلای بڵاوكردەوەو ئاشكرایكرد، لەئەنجامی هێرشی كیمیایی سوپای توركیادا گیانیان لەدەستداوە. هەر لەسەر بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن توركیاوە دژی گەریلا، كەجەدەكەی ئەوروپا نامەیەكی فەرمی ئاراستەی فێرناندۆ ئاریاس، بەڕێوەبەری گشتی رێكخراوی قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی كردو لەدەستپێكی نامەكەدا دەڵێت: “بێدەنگی خۆت بشكێنە - لێكۆڵینەوە بكەو بەكارهێنانی چەكی كیمیایی توركیا بوەستێنە”، هاوكات ئاماژەی بە راگەیەنراوێكی هێزەكانی پاراستنی گەل - هەپەگە كردووە لەبارەی كوژرانی ١٧ شەڕڤانی خۆی لەعێراق لەهێرشێكی چەكی كیمیایی سوپای توركیادا. رێكخراوی قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی رێكخراوێكی نێودەوڵەتییەو بارەگاكەی لەشاری لاهای هۆڵەندایە، رێكخراوەكە ساڵی 1997 بەمەبەستی چاودێری جێبەجێكردنی  رێككەوتنی قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی دروستكراوەو ئەنجومەنی جێبەجێكردنی هاوڵاتیOPCW) لە 41 دەوڵەت پێكهاتووە، ئەندامیەتی هەر دەوڵەتێكیش بۆ ماوەی دوو ساڵە، عێراقیش بۆ ماوەی دوو ساڵا بووەتە ئەندامی ئەو رێكخراوە. هەروەها د.ژان ڤان ئاكین یەكێتی پزیشكانی نێودەوڵەتی دژی شەڕی ئەتۆمی دەڵێت: رێكخراوی قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی بۆ ئەوەی لێكۆڵینەوە بكات، دەبێت دەوڵەتێكی ئەندام داواكاری پێشكەش بكات، هەربۆیە ئەگەر حكومەتی عێراق  گوشار بكات، ئەوا هاوڵاتیOPCW) ناچار دەبێت لێكۆڵینەوە لەو بابەتە بكات. ساڵێك لەمەوبەر خلوسی ئاكار وەزیری بەرگری توركیا لەپەرلەمانی وڵاتەكەی دانی بەوەدانا كە لەئۆپراسیۆنی سەربازیدا لەچیای گارە گازی فرمێسكڕێژو سووتاندنەوەی چاویان بەكارهێناوە. بەڵام خلوسی ئاكار لە ۆژی 22ی ئەم مانگە رەتیكردەوە سوپای توركیا چەكی كیمیایی بەكارهێنابێت، زیاتر لەوەش وتی: «ئەوانەی ئەو دەنگۆیانە بڵاودەكەنەوە دەدرێنە دادگا». سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی پارتی دیموكراتی گەلان - هەدەپە لەبارەی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن سوپای توركیاوە لەدژی پەكەكە رایگەیاند:  بەكارهێنانی چەكی كیمیایی دژی مرۆڤ، تاوانەو پێویستە لێكۆڵینەوەی لەسەر بكرێت. لەبارەی هەواڵی كوژرانی 17 گەریلا لەهێرشی سوپای توركیا كە پەكەكە دەڵێت بەچەكی كیمیایی كوژراون، دەمیرتاش داوایكرد لیژنەیەكی نێودەوڵەتی سەردانی شوێنی رووداوەكە بكات و لێكۆڵینەوە بۆ ئاشكرابوونی راستییەكان بكرێت. وتیشی: پێویستە پەرلەمان و ئۆپۆزسیۆنی توركیا كاردانەوەیان بەرامبەر بەو تاوانە هەبێت و ئەگەر بێدەنگ بن، بەواتای بەشداربوونی ئەوانیشە لەو تاوانەدا. هەر سەبارەت بەبەكارهێنانی چەی قەدەغەكراو لەلایەن توركیاوە، رۆژی 18ی شوباتی 2018، ئەنجومەنی تەندروستی كانتۆنی عەفرین لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەبەردەم نەخۆشخانەی عەفرین، ئەنجامی پشكینە پزیشكییەكانی لەبارەی بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراو لەلایەن سوپای توركیاوە دژی هاووڵاتیانی مەدەنی شارەكە ئاشكراكرد، دكتۆر خەلیل سەبری وتەبێژی ئەنجومەنی تەندروستیی كانتۆنی عەفرین رایگەیاند: لێكۆڵینەوەمان لەسەر ئەو هاووڵاتیانە كردووە كە بەهۆی بەكارهێنانی گازی ژەهراوی لەلایەن توركیاوە لەگوندی ئەرەندی سەر بەشارۆچكەی شییە لەعەفرین برینداربوون، بەپێی ئەو پشكنینانەی پزیشكە پسپۆڕەكانمان لەتاقیگەی نەخۆشخانەی عەفرین ئەنجامیانداوە ئەوەیان بۆ ئاشكرابووە كە كاریگەری مادەی كیمیایی لەسەر جەستەی ئەو بریندارانە هەبووەو ئەو گازەشی بەكارهێنراوە كلۆر بووە. هاوكات ساڵی رابردوو پارتی چەپی ئەڵمانی دۆسیەی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن سوپای توركیاوە دژی پەكەكە، بردە ئەنجومەنی فیدراڵی ئەڵمانیاو رایگەیاند: ئەو دیمەنانەی بڵاوكراونەتەوە نیشانیدەدەن كەسوپای توركیا چەكی كیمیایی بەكاردەهێنێت و داواشیكرد كەسانی پسپۆڕ لێكۆڵینەوە لەو بارەیەوە بكەن.

سەركۆ جەمال   بەگوێرەی ئامارێكی پۆلیسی دارستان و ژینگەی هەرێمی كوردستان، لەسەرەتای مانگی رابردووەوە، تاوەكو ئەمڕۆ لەهەرێمی كوردستان بەهۆی داربڕینەوە 121 كەس دراونەتە دادگا، چاوەڕوانیش دەكرێت بەهۆی گرانی نرخی نەوتی سپی داربڕین زیاتر ببێت. فوئاد ئەحمەد زراری، وتەبێژی پۆلیسی دارستان و ژینگەی هەرێمی كوردستان  بەهاوڵاتی راگەیاند:»ئەوانەی داری بڕیوەو دەستگیركراون دوو جۆرن، بەشێكیان بۆ خۆیان بەكاریدەهێنن و بەشێكیان بۆ بازرگانیكردن داردەبڕنەوە». وتیشی:» لە 1-9-2022 تاوەكو  23-10-2022، لەهەرێمی كوردستان 163 تاوانی ژینگەیی ئەنجامدراون و بەهۆیانەوە پەڕاوی لێكۆڵینەوە بۆ 121 كەس كراوەتەوە، ئەوانەی بازرگانی بەدارەكانەوە دەكەن زۆر مەترسیدارن و دارەكان لەبنەوە دەبڕنەوە، بەڵام ئەوانەی بۆ خۆگەرمكردنەوە داردەبڕنەوە زۆرینەیان لق و پۆپی دارەكان دەبڕنەوە و وەكو بازرگانەكان دارەكە لەناو نابەن. بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت ئەمساڵ داربڕین زۆرتربووە، بەڵام هێشتا بەبڕوای من لەوەرزی زستان واتە چەند مانگێكی دیكە داربڕینەوە زیاتر دەبێت، ئەگەرنا وەكو ئامارو بەراورد بەساڵی رابردوو تائێستا نزیكە لەیەكتر، بەڵام پێشبینی دەكرێت زیاتر ببێت». سەبارەت بەناوچەكانیش كەزۆرترین داریان تێدا بڕاوەتەوە، وتەبێژی پۆلیسی دارستان و ژینگەی هەرێمی كوردستان دەڵێت: «ناتوانم بڵێم كام ناوچەی شاخاوی لەپارێزگایەكی دیاریكراو زۆرترین تاوانی ژینگەیی تێداكراوە، بەڵام دەتوانم بڵێم لەهەموو ناوچە شاخاوییەكان بەبێ جیاوازی تۆمەتبارانی بڕینەوەی دار دراونەتە دادگا». وتیشی:» سزادانی ئەو كەسانەی دار دەبڕنەوەو بۆ خۆگەرمكردنەوە بەكاریدەهێنن كەمترە لەوانەی بازرگانی پێوە دەكەن». هاوكات هێمن كەمەرخان وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دارستان و پاوانی سلێمانی بەهاوڵاتی وت:»ناتوانین جارێ بەراورد بەساڵی رابردوو بكەین، بەڵام ساڵی رابردوو 138 هاووڵاتی لەسەر بڕینەوەی دار دەستگیركران، بەڵام ئەمساڵ تامانگی نۆ 93 هاووڵاتی دەستگیركراون، زۆرترین داربڕینەكانیش لەمانگی نۆوە دەستپێدەكات، واتە دەتوانین بڵێین كاتێك وەرزی سەرما دەستپێدەكات داربڕینەوەش دەستپێدەكات». وتیشی:»ئەم ئامارە تەنها لەسنوری 10 قەزاو 24 ناحیەی سنووری پارێزگای سلێمانییە، تیایدایە بۆ بازرگانی یاخود بۆ خەڵوزكردن بڕیویەتیەوە، هاووڵاتیش هەیە تەنیا بۆ خۆگەرمكردنەوە داری بڕیوەتەوە». وتەبێژی پۆلیسی دارستان و پاوانی سلێمانی دەشڵێت:»ئەو ئامارە مانگی 10 ناگرێتەوەو لەمەودوا رەنگە داربڕینەوە زیاتریش بێت». بەگوێرەی ماددەی 21 لەیاسای ژمارە 10ی ساڵی 2012ی تایبەت بەدارستان و پاوان لەهەرێمی كوردستان، سزای بڕینەوەی دار لەپێبژاردن بەسێ ملیۆن دینار بۆ پێنج ملیۆن دینارەو هەندێكجاریش زیندانیكردنە كەماوەكەی لەساڵێك زیاتر تێپەڕنەبێت. بڕینەوەی دار بۆ خۆگەرمكردنەوە لەكاتێكدایە، بەرمیلێك نەوتی سپی لەبازاڕەكانی هەرێمی كوردستان زیاتر لە 250 هەزار دینارە. هاوكات ئەو نەوتەی حكومەتی عێراق بەنیازبوو بینێرێت بەوتەی كاروان یاروەیس ئەندامی پەرلەمانی عێراق بۆ :»هەر لیترێك 750 دینارەو 200 لیترەكە دەكاتە 150 هەزارو بەكرێی گواستنەوەشەوە دەگاتە 160 هەزار دینار». داربڕین زیاتر لەناوچە شاخاویەكانی هەرێمی كوردستانە بەهۆی كەشە ساردەكەیانەوە، هەفتەی رابردوو پۆلیسی دارستانی شارباژێڕ دەستگیركردنی دوو كەسی راگەیاند كەیەكێكیان بەتەنها زیاتر لەهەزار داری بڕیوەتەوە، پۆلیسی دارستانی باتیڤاش لەپارێزگای دهۆك دەستگیركردنی شەش كەسی لەسەر داربڕینەوە راگەیاند.

هاوڵاتی ناڕه‌زایه‌تییه‌كانی چله‌ی ماته‌مینیی ژینا ئه‌مینی زیاتر له‌ 120 شار و شارۆچكه‌ و ناوچه‌ی له‌ رۆژهه‌ڵاتی كوردستان و ئێرانی گرته‌وه‌ و خۆپیشانده‌رانیش له‌ سه‌رتاسه‌ری ئه‌و وڵاته‌ دروشمیان دژی ده‌سه‌ڵات وته‌وه‌ و زۆربه‌ی شه‌قامه‌ سه‌ره‌كییه‌كانیش له‌ لایه‌ن گه‌نجانه‌وه‌ كۆنتڕۆڵ كران و هێزه‌ ئه‌منییه‌كانیش سه‌ره‌ڕای به‌كارهێنانی هێز سه‌ركه‌وتو نه‌بون له‌ سه‌ركوت و رێگریی له‌ خۆپیشاندانه‌كان. وه‌ك بڕیاربوو به‌ به‌شداریی هه‌زارن كه‌س چله‌ی ماته‌مینیی بۆ ژینا ئه‌مینیی له‌ شاری سه‌قز له‌ رۆژهه‌ڵاتی كوردستان به‌ڕێوه‌چوو سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی له‌ به‌ره‌به‌یانی چوارشه‌ممه‌دا زۆربه‌ی رێگا سه‌ره‌كییه‌كانی چونه‌ ناوشاری سه‌قز و گۆڕستانی ئایچی شوێنی به‌خاكسپاردنی ژینا داخرابون، به‌ڵام خه‌ڵك له‌ رێگه‌ی تر و ته‌نانه‌ت له‌ په‌ڕینه‌وه‌ له‌ رێڕه‌وی ئاو و له‌ رێگای لاوه‌كییه‌وه‌ خۆیان گه‌یانده‌ گۆرستانه‌كه‌. له‌ وێنه‌ و تۆماره‌ ڤیدیۆییه‌كاندا ده‌رده‌كه‌وێت سه‌رجه‌م ئه‌و رێگایانه‌ی ده‌چنه‌ شاری سه‌قز قه‌ره‌باڵغ بو و خه‌ڵك له‌ شاره‌كانی دیكه‌ی رۆژهه‌ڵاتی كوردستان و ئێران به‌شدارییان له‌ چله‌ی ماته‌مینی ژینا ئه‌مینی كرد و میدیاكانی سه‌ر به‌ ده‌سه‌ڵاتیش ئه‌و رێوڕه‌سمه‌یان گواسته‌وه‌ و ئاماژه‌یان به‌وه‌ كرد هیچ روداوێكی نه‌خوازراو یان كوژران و برینداربون له‌و رێوڕه‌سمه‌دا روی نه‌داوه‌. هاوكات له‌گه‌ڵ به‌ڕێوچونی چله‌ی مه‌رگی ژینا له‌ گۆڕستانی ئایچی ، له‌ شاره‌كانی قه‌سری شیرین، سنه‌ و مه‌هاباد و جوانڕۆ و سه‌رده‌شت و بانه‌ و ده‌یان شاری دیكه‌ دوكان و بازاڕه‌كان وه‌ك ده‌ربڕینی ناڕه‌زایه‌تیی نه‌كرانه‌وه‌ ئه‌وه‌ش بوه‌ هه‌شته‌م مانگرتنی ئه‌و به‌شه‌ له‌ كوردستان له‌ ماوه‌ی مه‌رگی ژینا ئه‌مینیدا. دوای رێوڕه‌سمی چله‌كه‌ شه‌قام و شوێنه‌ گشتییه‌كانی شاری سه‌قز له‌ لایه‌ن هێزه‌ ئه‌منییه‌كانه‌وه‌ ته‌نرا و گه‌نجانیش به‌ره‌نگاری ئه‌و هێزانه‌ بونه‌وه‌ و بنكه‌یه‌كی پۆلیس له‌و شاره‌ سوتێنرا. جگه‌ له‌ مانگرتنی رۆژهه‌ڵاتی كوردستان له‌ شاری شیراز و ئه‌سفه‌هان دوكان و بازاڕه‌كان نه‌كرانه‌وه‌ و له‌ شاری تاران و له‌ چه‌قی بازاڕی پایته‌ختی ئێراندا رێوڕه‌سمی شینگێران بۆ مه‌رگی ژینا و خۆپیشانده‌رانی ناڕه‌زایه‌تییه‌كان به‌ڕێوه‌چوو. له‌ زۆربه‌ی زانكۆكانی تاران ناڕه‌زایه‌تیی به‌ڕێوه‌چو و هێزه‌ ئه‌منییه‌كان له‌ زانكۆی وه‌رزش و موده‌ڕیس له‌و شاره‌ ته‌قه‌یان به‌سه‌ر خوێندكاراندا كرد و گازی فرمێسكڕێژیان به‌كارهێنا. هه‌ر له‌ تاران هێزه‌ ئه‌منییه‌كان به‌ گازی فرمێسكرێژ هێرشیان كرده‌ سه‌ر گردبونه‌وه‌ی پزیشكان و دوای ئه‌و روداوه‌ش محه‌مه‌د رازی، سه‌رۆكی ناوه‌ندی دامه‌زراوه‌ی پزیشكیی ئێران رایگه‌یان هێرشكردنه‌ سه‌ر ئه‌و گردبونه‌وه‌ی بێڕێزییه‌ به‌ پزیشكان و هه‌ر به‌و هۆكاره‌ ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ی خۆی وه‌ك باڵاترین پۆستی پزیشكیی و ته‌ندروستی له‌ وڵاته‌كه‌ راگه‌یان. هاوكات كرێكار و كارمه‌ندانی پالاوگه‌ی تاران مانگرتنیان راگه‌یاند و شه‌وی چوارشه‌ممه‌ش له‌ 22 ناوچه‌ واته‌ سه‌رتاسه‌ری پایته‌خت كه‌ دانیشتوانه‌كه‌ی نزیكه‌ی 18 ملیۆن كه‌سه‌ خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تیی به‌رێوچو و گه‌نجان شه‌قامه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی تارانیان كۆنتڕۆل كرد. به‌ رۆژ مانگرتن و ناڕه‌زایه‌تی به‌ شه‌و خۆپیشاندان و دروشم دژی ده‌سڵات له‌گه‌ڵ ناڕه‌زایه‌تیی و مانگرتنه‌كانی رۆژی چوارشه‌ممه‌ ، به‌ شه‌ویش زیاتر له‌ 120 شار و شارۆچكه‌ له‌ سه‌رتاسه‌ری رۆژهه‌ڵاتی كوردستان و ئێران خۆپیشاندان و دروشم وتنه‌وه‌ دژی ده‌سه‌ڵاتی وڵاته‌كه‌ به‌ڕێوه‌چوو. ئه‌گه‌رچی 40 شه‌و به‌سه‌ر مه‌رگی ژینا ئه‌مینیدا تێده‌په‌ڕێت به‌ڵام له‌ زۆربه‌ی شه‌قام و كۆڵانه‌كان وه‌ك ناڕه‌زایه‌تییه‌ك به‌ مه‌رگی ئه‌و كچه‌ كورده‌ و مه‌رگی لانیكه‌م 255 خۆپیشانده‌ر، ناڕه‌زایه‌تیی گه‌وره‌ و به‌ به‌شداریی هه‌زاران كه‌س له‌ زۆبه‌ی شاره‌كان به‌ڕێوه‌چو. رۆژهه‌ڵاتی كوردستان زۆربه‌ی شه‌قامه‌كانی مه‌ریوان به‌ده‌ست گه‌نجانی شاره‌كه‌وه‌ بون و گه‌نجانی كامیارن رێگای نێوان شاره‌كه‌ بۆ سنه‌-یان گرت. هێزه‌ ئه‌منییه‌كان له‌ مه‌ریوان و سه‌قز و سنه‌ و كامیاران ته‌قه‌یان له‌ گه‌نجان كرد به‌ڵام ژماره‌ی قوربانییانی ئه‌و ته‌قه‌كردنانه‌ بڵاو نه‌كراوه‌ته‌وه‌. له‌ مه‌هاباد و بانه‌ و كرماشان و قه‌سری شیرین و ئیلام  و زۆربه‌ی شاره‌كان گه‌نجان به‌شداریی ناڕه‌زایه‌تییه‌كانیان كرد و به‌ره‌نگای هێزه‌ ئه‌منییه‌كان بونه‌وه‌. له‌ زۆربه‌ی گه‌ڕه‌كه‌كانی شاری سنه‌ خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تیی به‌رفراوان به‌رێوه‌چو و گه‌نجان به‌ كردنه‌وه‌ی ئاگر شه‌قامه‌ سه‌ره‌كییه‌كانیان كۆنتڕۆڵ كرد و هه‌ر له‌و شاره‌ گه‌نجان بنكه‌یه‌ی (به‌سیج)ی سه‌ر به‌ سوپای پاسدارانی ئێرانیان سوتاند. له‌ ورمێ دروشمی ژن ژیان ئازادی وترایه‌ و ێنه‌ی خامنه‌یی له‌ شه‌قامێكی ئه‌و شاره‌ سوتێنرا و له‌ بۆكان به‌ دروشمی مه‌رگ بۆ دیكتاتۆر ناڕه‌زایه‌تیی له‌ شه‌قامه‌كانی ئه‌و دو شاره‌ی رۆژهه‌ڵاتی كوردستان به‌ڕێوچوو. دوای چل رۆژ خۆپیشاندان بۆ یه‌كه‌مجار له‌ شاری (خورم ئاباد) و بروجه‌رد له‌ پارێزگای لوڕستان به‌ڕێوچو و دروشمی "مه‌رگ بۆ خامنه‌یی" وترایه‌، پێشتر له‌ 30 پارێزگا له‌ كۆی 31 پارێزگای جوگرافیای ئێران خۆپیشاندان به‌ڕێوچوبو به‌ڵام ئه‌و پارێزگایه‌ به‌ ته‌نها پارێزگای رۆژهه‌ڵاتی كوردستان و ئه‌و وڵاته‌ ئه‌ژمار ده‌كرا كه‌ خۆپیشاندان تێیدا به‌ڕێوه‌نه‌چووبوو. چله‌ی سه‌رتاسه‌ریی شه‌وی چوارشمه‌مه‌ له‌ مه‌شهه‌ له‌ باكوری رۆژهه‌ڵاتی ئێران و له‌ و بروجه‌رد و شیراز، خۆپیشانداران كرا و له‌ شه‌قامی ته‌جریشی تاران دروشمی " مه‌رگ بۆ دیكتاتۆر و مه‌رگ بۆ خامنه‌یی" وترایه‌وه‌. له‌ ناوچه‌ی چوارباغ له‌ ئه‌سفهان به‌ به‌شداریی ژنان و گه‌نجان و زۆربه‌ی چین و توێژه‌كان خۆپیشاندان و رێپێوانی جه‌ماوه‌ریی به‌ڕێوچو به‌ جۆرێك ژماره‌ی خۆپیشانده‌ران له‌ زۆربه‌ ناوچه‌كانی دیكه‌ی ئێران زیاتر بو. له‌ شاری (ئه‌ندیمێشك)ی ناوه‌ندی پارێزگای خوزستان له‌ باكوری رۆژئاوای ئێران  ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ گه‌نجان و ژنانی شاره‌كه‌ شه‌قامی سه‌ره‌كییان گرت و دروشمیان دژی ده‌سه‌ڵات وته‌وه‌. شاری زه‌نجان له‌ باكوری رۆژئاوای ئێران ناڕه‌زایه‌تی و خۆپیشاندان ئه‌نجام درا و به‌هۆی ته‌قه‌ی هێزه‌ ئه‌منییه‌كانیش گه‌نجێكی شاره‌كه‌ گیانی له‌ده‌ست دا. له‌ شاری ته‌برێز كه‌ دانیشتوانه‌كانی (توركی ئازه‌ری)ین هاوشێوه‌ی زۆربه‌ی شاره‌كانی دیكه‌ خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تیی له‌ شه‌قامه‌كانی ئه‌و شاره‌ به‌ڕێوچو ژماره‌ی زۆری خۆپیشانده‌ران و به‌شداریی زۆربه‌ی چین و توێژه‌كان له‌ ناڕه‌زایه‌تییه‌كانی شاره‌كه‌دا مایه‌ی سه‌رنج بو و دروشمی مه‌رگ بۆ خامنه‌یی وترایه‌وه‌ له‌ كاتێكدا ئه‌و شاره‌ له‌ لایه‌ن به‌رپرسانه‌وه‌ به‌ كۆڵه‌كه‌ی كۆماری ئیسلامیی ئێران ناو ده‌هێنرێت. له‌ شاری بابۆل و ئامۆڵ له‌ باكوری ئێران و له‌ ئابادان كه‌ له‌ نه‌ته‌وه‌ی (عه‌ره‌ب)ن له‌ باشوری وڵاته‌كه‌ خۆپیشاندانی به‌رفراوان به‌ڕێوه‌چو. له‌ تۆمارێكی ڤیدیۆیی ئه‌مڕۆدا ده‌ركه‌وتوه‌ هێزه‌ ئه‌منییه‌كان ئاگر له‌ خانویه‌ك به‌رده‌ده‌ن و شوێنه‌كه‌ جێده‌هێڵن. به‌ گشتی شه‌وی چوارشه‌ممه‌ و له‌ چله‌ی مه‌رگی ژینا سه‌رتاسه‌ری جوگرافیای ئێران و رۆژهه‌ڵاتی كوردستان خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تیی دژی ده‌سه‌ڵاتی وڵاته‌كه‌ به‌ڕێوچو و سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش ئاژانسه‌كانی هه‌واڵی ئێران بڵاویان كرده‌وه‌ ئێواره‌ی ئه‌و رۆژه‌ سێ چه‌كدار هێرشیان كردوه‌ته‌ سه‌ر مه‌زارگه‌ی (شاچراغ) له‌ ناوه‌ڕاستی شاری شیراز و به‌هۆیه‌وه‌ 13 كه‌س كوژراون و 40 كه‌سیش برینداربون و ده‌سه‌ڵاتیش خۆپیشاندان و ناڕه‌زایه‌تییه‌كان تۆمه‌تبار ده‌كه‌ن به‌وه‌ی ئه‌و بارودۆخه‌ بوه‌ته‌ هۆی دروستبونی بۆشایی ئه‌منی له‌ به‌رامبه‌ردا چالاكوانان رایانگه‌یاندوه‌ ئه‌و روداوانه‌ سیناریۆی ده‌سه‌ڵاته‌ بۆ سه‌ركوت و كۆتایی خۆپیشاندانه‌كان.  

سەركۆ جەمال رۆژانە لەنەخۆشخانەی هیوا لەسلێمانی 15 كەس، لەنانەكەلی هەولێر شەش كەس و لەسەنتەری چارەسەری شێرپەنجە لەدهۆك سێ تووشبووی شێرپەنجە تۆماردەكرێن، بەڵام لەهەولێر و دهۆك جگە لەو دوو نەخۆشخانەیە لەنەخۆشخانەی تریش شێرپەنجە تۆماردەكرێن،  بۆ نموونە لەساڵی 2021دا لەهەرێمی كوردستان حەوت هەزارو 908 تووشبوو تۆماركراوە، بەم شێوەیە؛ لەهەولێر سێ هەزارو 808 كەس و لەسلێمانی سێ هەزارو 80 كەس و لەدهۆك هەزارو 16 كەس توشبوون. نەخۆشخانەی هیوا لەسلێمانی یەكێك لەگەورەترین سەنتەرەكانی چارەسەری شێرپەنجەیە لەعێراق ئامارەكانیان دەریدەخات، رۆژانە هەزارو 250 بۆ هەزارو 500 كەس بۆ پشكنین و چارەسەر سەردانی دەكەن. د.محەمەد حەسەن، بەڕێوەبەری سەنتەری ئاماری نەخۆشخانەی هیوا بەهاوڵاتی راگەیاند:»رۆژانە تێكڕا 15 نەخۆش لەهیوا تۆماردەكرێن كە 75٪ یان خەڵكی پارێزگای سلێمانین، 90%ـی ئەوانەی تووشدەبن بەتەمەنن و 10% منداڵن، زۆرترین جۆری شێرپەنجەش لەگەورە ساڵان شێرپەنجەی مەمك، كۆڵۆن و شێرپەنجەی خوێنە». وتیشی: «تائێستا لەنەخۆشخانەكە زیاتر لە 33 هەزار تووشبووی شێرپەنجە تۆماركراون، ساڵی رابردوو سێ هەزارو 80 توشبوو تۆماركرا، ئەمساڵیش تاوەكو ئێستا نزیكەی دوو هەزار و 500 تووشبووی نوێ تۆماركراون، منداڵان زیاتر تووشی شێرپەنجەی خوێن دەبن، بەڵام زۆرترین ئەوانەی تووشی شێرپەنجە دەبن 90٪ گەورە ساڵانن، هەندێك كێشەی دەرمان لەنەخۆشخانەی هیوا چارەسەركراون و هەندێكی دیكەش هێشتا ماون». هاوكات د.ئەفراسیاب موسا، بەڕێوەبەری گشتیی تەندروستیی دهۆك بەهاوڵاتی وت:» بەشێكی زۆری ئەو نەخۆشانەی سەردانی ناوەندە پزیشكییەكان دەكەن و تووشی نەخۆشی شێرپەنجە بوون، تووشی شێرپەنجەی مەمك و شێرپەنجەی خوێن بوون، 40 بۆ 45٪ی نەخۆشانی شێرپەنجە لەپارێزگای دهۆك لەجۆری شێرپەنجەی مەمكن». راشیگەیاند: «لەدهۆك دوو ناوەند بۆ پشكنین و چارەسەری نەخۆشانی شێرپەنجە هەیە، كەئەوانیش ناوەندێك لەنەخۆشخانەی ئازادی كە 75 قەرەوێڵەیە، هەروەك سەنتەری شێرپەنجەی منداڵان و نەخۆشانی تالاسیما لەپارێزگای دهۆك». هەر سەبارەت بەئاماری نەخۆشی شێرپەنجە لەهەرێمی كوردستان، كرمانج محەممەد، بەڕێوەبەری كارگێڕیی نەخۆشخانەی نانەكەلی لەهەولێر لەلێدوانێكیدا بۆ هاوڵاتی دەڵێت:» تاوەكو ئێستا تووشبوون بەشێرپەنجە لەهەولێر ستانداردی جیهانی تێپەڕنەكردووەو رۆژانە تێكڕا لەنەخۆشخانەكە  پێنج بۆ شەش تووشبووی نوێ تۆماردەكرێت، بەڵام لەسەنتەرو نەخۆشخانەی دیكەش لەهەولێر شێرپەنجە تۆمار دەكرێت». ئاماری شێرپەنجە لەهەرێمی كوردستان ساڵی 2020، شەش هەزارو 293 تووشبوو تۆماركراوە هەولێر؛ سێ هەزارو 50 تووشبوو تۆماركراوە. سلێمانی؛ دوو هەزارو 543 تووشبوو تۆماركراوە.  دهۆك؛ 700 تووشبوو تۆماركراوە. ساڵی 2021، حەوت هەزارو 908 تووشبوو تۆماركراوە. هەولێر؛ سێ هەزارو 808 تووشبوو تۆماركراوە. سلێمانی؛ سێ هەزارو 80 تووشبوو تۆماركراوە. دهۆك؛ هەزارو 16 تووشبوو تۆماركراوە.

هێمن مه‌حموود ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت دوو جار بۆ تێپەڕاندنی كابینەی نوێی حكومەت شكستی هێناوە، بەڵام مالكی دەڵێت بەمزووانە حكومەتی نوێی عێراق، متمانەی پێدەدرێت، یەكێتی و پارتی لەلایەنی كوردیەوە لەسەر دابەشكردنی وەزارەتەكان ناكۆكن، محه‌ممه‌د شیاع سوودانیش به‌فه‌رمی داوای له‌په‌رله‌مان کردووه‌ ڕۆژی پێنج شه‌ممه‌ ده‌نگ به‌کابینه‌که‌ی بدات، سوننەكان لەسەر وەزارەتی بەرگری و شیعەكانیش لەسەر پۆستی وەزارەتی نەوت ناكۆكن، شیعەكان بۆ چارەسەری ناكۆكییەكانیان پرسەكەیان داوەتە دەستی  محەممەد شیاع سودانی، هاوكات میلیشیاكانی نزیك لەئێران لەهەوڵدان پۆستی بەرپرسی هەواڵگری بۆ خۆیان ببەن و پێیانوایە لەدوای هاتنی ئەمریكاوە بۆ عێراق ئەو پۆستە لای كەسێكی نزیك لەخۆرئاواییەكان بووە، هاوكات محمەد تۆفیق عەلاوی دەڵێت: یەكێك لەسەرۆك وەزیرانەكانی پێشوو پێی گوتووە، خۆپێشاندەران دێنە نێو ماڵەكانمانەوە لەناوچەی سەوزو بەشەقامەكاندا راماندەكێشن. هەرچەندە هەفتەی پێشووتر هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت داوایكرد لەسەرۆكی پەرلەمان رۆژی شەممەی رابووردوو دیاری بكرێت بۆ دەنگدانی پەرلەمان لەسەر متمانەپێدان بەكابینەكەی (محەممەد شیاع سوودانی)، بەڵام هەوڵ و داواكەیان بەهۆی ناكۆكی لایەنەكان لەسەر پۆستە وەزارییەكان شكستی هێناو دانیشتنەكەی پەرلەمانی عێراق ئەنجامنەدرا، ئەمەش لەكاتێكدایە جگە لەململانێی حزبە سیاسییەكان لەسەر پۆستەكان، میلیشیا چەكدارییە شیعەكانیش هەوڵی وەرگرتنی پۆستە ئەمنی و هەواڵگرییەكانی ناو حكومەت دەدەن كە ساڵانێكە بەدەستیانەوە نییەو بەدەست ئەو كەسانەوەیە كە لەسەر ئەمریكییەكان حیساب دەكرێن. شاخەوان عەبدوڵا جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند: وادەی دانیشتنی پەرلەمانی عێراق دیاری نەكراوەو دیارنییە كەی بۆ دەنگدان بەكابینەی نوێی حكومەت كۆدەبێتەوە، چونكە فراكسیۆنەكان لەنێوان خۆیاندا لەسەر پۆستەكان رێكنەكەوتوون و هێشتا رێككەوتن لەسەر وەزارەتەكان نەكراوە، بەتایبەت وەزارەتی نەوت، هەروەها لەنێو پێكهاتەكانیشدا رای جیاواز هەیەو رێكنەكەوتوون.  كەناڵی (روسیا تودەی) لەزاری سەرچاوەیەكی سیاسییەوە بڵاویكردووەتەوە ناكۆكی بەهێز لەنێوان محەمەد شیاع سودانی و چوارچێوەی هەماهەنگی لەسەر پۆستە وەزارییەكان هەیەو سەرۆك وەزیرانی راسپێردراو زۆربەی كاندیدانی چوارچێوەی هەماهەنگی بۆ پۆستە وەزارییەكان رەتكردووەتەوە، ئەو سەرچاوەیە ئەوەشی وتووە سوودانی داوای لەچوارچێوەی هەماهەنگی كردووە، كاندیدەكانی بۆ پۆستە وەزارییەكان بەكەسانی دیكە بگۆڕێت، هەربۆیە پێشكەشكردنی دیباجەی حكومەتەكەی بەپەرلەمان دواكەوتووە. نوسینگەی سودانی، ئاشكرایكردووە ئەو كاندیدانەی كە هەڵبژێردراون بۆ وەرگرتنی بەرپرسیارێتی، ناوەكانیان رادەگەیەندرێت، بەڵام پاش تەواوبوونی چاوپێكەوتنەكان و دڵنیابوون لەپێگەی بەربژێرەكان لەڕووی یاساییەوە، ئەوەش خراوەتەڕوو كەچاوپێكەوتن لەگەڵ كاندیدەكاندا لەڕێگەی لیژنەیەكی تایبەتمەندەوە ئەنجامدەدرێت، كە لەكۆمەڵێك راوێژكار پێكدێت و لەلایەن سەرۆك وەزیرانی راسپێردراوەوە سەرۆكایەتی دەكرێت. هاوكات نوری مالیكی سەرۆكی هاوپەیمانێـتی دەوڵەتی یاساو یەكێك لەسەركردە سەرەكییەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەنوێترین لێدوانی خۆیدا رایگەیاندووە، بەمزووانە حكوومەتی نوێی عێراق، متمانەی ئەنجوومەنی نوێنەران بەدەست دەهێنێت كە نوێنەرانی سەرجەم پێكهاتەی گەلی عێراق تیایدا بەشدارن و داوایشی كردووە كە لەم قۆناغەی ئێستاداو لەپێناو پتەوتركردنی ئاسایش و سەقامگیری سەرجەم وڵاتانی ناوچەكە، پاڵپشتی لەعێراق بكرێت. وەك ئاشكرایە دروستكردنی كابینەی نوێی حكومەت لەعێراقێكی پڕ لەگرووپی سیاسی جیاوازو نەتەوەو مەزهەبی ئاینی جیاوازو بیروبۆچوونی سیاسی جیاواز جیاوازو ناكۆك، هێندە كارێكی ئاسان نەبووەو هەمیشە كابینەكانی پێشووتر بەتەواوەتی پێكەوە هەمووی رانەگەیەنراوە، بەڵكو چەند وەزارەتێك ماوەتەوە یاخود لەڕێگای بریكارەوە بەڕێوەبراوە تاوەكو كاندیدی دڵخوازی هەمووانی بۆ دەستنیشانكراوە. جگە لەپۆستە وەزارییەكانیش، پۆستە ئەمنییەكانیش ناكۆكی لەناو هێزو گرووپە شیعیەكاندا درووستكردووەو دەیانەوێت دەست بەسەر دامەزراوە ئەمنییەكاندا بگرن. بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی كە لەناو چوارچێوەی هەماهەنگییەوە بۆ میدیاكان دزەیان پێكراوە، (بزووتنەوەی حقوق)ی نزیك عەسائیبی ئەهلی حەق بەسەرۆكایەتی قەیس خەزعەلی كە یەكێكە لەگەورەترین میلیشیا چەكدارییەكانی نزیك لەئێران، داوادەكات لەبەرامبەر دەستبەرداربوونی لەپشكە وەزارییەكان، هەردوو پۆستی دەزگای ئاسایشی نیشتیمانی و هەواڵگری بدرێتێ، بەڵام كەتائیبی حزبوڵا كە ئەویش میلیشیایەكی چەكداری نزیك لەئێرانە واز لەوەرگرتنی ئەو دوو پۆستە ناهێنێت و داوایان دەكات. هاوكات كەتائیبی حزبوڵا داوا دەكات هاوڵاتی فاڵح فەیاز)ی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی لەپۆستەكەی دووربخرێتەوە و هاوڵاتی عەبدولعەزیز مەحمەداوی) سەرۆك ئەركانی حەشد، كە نزیكە لەمیلیشیا چەكدارییەكانی سەر بەئێران بخرێتە شوێنەكەی، بەڵام تائێستا یەكلایی نەبووەتەوەو پێویستی بەڕەزامەندی زۆرینە هەیە لەناو چوارچێوەی هەماهەنگی، لەسەر پۆستی وەزارەتی ناوخۆش ململانێ لەنێوان هاوڵاتی فەیاز) و دوو كاندیدی تردا هەیە. لەماوەی ساڵانی رابووردووشدا پۆستی بەرپرسی هەواڵگری عێراق هەمیشە نزیك لەڕۆژئاواو دوور لەئێرانییەكان بووە، هەربۆیە ئێستا ئەو میلیشیایانە چاویان لەوەرگرتنی ئەو پۆستەیە. هەموو ئەمانە لەكاتێكدایە بەپێی لێدوانی مەحمود حەیانی نزیك لەهاوپەیمانێتی فەتح‌، نرخی هەر وەزارەتێكی سیادی گەیشتووەتە ٧٥ ملیۆن دۆلار، بەڵام نرخی وەزارەتێكی خزمەتگوزار كەمترە، ئاماژەشی بەوەكردووە بۆ نموونە نرخی وەزارەتی بەرگری گەیشتووەتە ٧٥ ملیۆن دۆلار، بەڵام تائێستا نرخی وەزارەتی ناوخۆ دیارینەكراوە. لەئێستاشدا بەپێی ئەو زانیارییانەی كە بڵاوكراونەتەوە هەرچی لایەنە شیعەكان و سوننەكان و كوردییەكان هەیە، ناكۆكییان لەسەر پۆستەكان بۆ درووستبووەو هەریەكەو داوای پشكی زیاترو كاندیدی دیاریكراوی خۆی دەكات كەدابنرێت. لایەنە شیعەكان كە پشكیان لەحكومەتەكەی سوودانیدا ١٢ وەزارەتەو سێ لەوانیش وەزارەتی سیادین كە ئەوانیش وەزارەتەكانی نەوت و دارایی و ناوخۆیین، دەوڵەتی یاسا بەسەرۆكایەتیی نوری مالیكی، هاوپەیمانیی فەتح بەسەرۆكایەتیی هادی عامری، داوای وەزارەتی نەوت دەكەن و دەیانەوێت لەگەڵ وەزارەتی ناوخۆ ئاڵوگۆڕی پێبكرێت، كە لەماوەكانی رابووردوودا ئەو وەزارەتە لەپشكی بەدر بووە، بۆ چارەسەری ئەم ناكۆكییەكەش پرسەكە دراوەتە دەست محەممەد شیاع سوودانی بۆ دووبارە دابەشكردنەوەی وەزارەتەكان بەگوێرەی كورسیی لایەنەكان كە بۆ هەر وەزارتێكی سیادی لەنێوان 12 بۆ 16 كورسییە.  دەربارەی ناكۆكی سوننەكانیش هاوپەیمانیی عەزم بەسەرۆكایەتیی موسەننا سامەرائی، داوای پۆستی وەزارەتی بەرگری دەكات و كاندیدەكەیان خالید عوبەیدییە. لەبەرامبەردا هاوپەیمانیی سەروەری بەسەرۆكایەتیی خەمیس خەنجەر و محەممەد حەلبووسی، سوورن لەسەر وەرگرتنی ئەو پۆستەو ناسر غەنام بەربژێریانە. ئەوەش وایكردووە هاوپەیمانیی عەزم بڵێت، ئەگەر ئەو پۆستەو چەند پۆستێكی دیكەیان پێنەدرێت، ئەوا دەبێت پۆستی سەرۆكی پەرلەمانیان پێبدرێت.  دەربارەی پشكی كوردیش، لەو چوار وەزارەتەی (دەرەوە، ئاوەدانكردنەوە، دادو ژینگە)ن كەبریارە بدرێت بەیەكێتی و پارتی، یەكێتی و پارتی تەنیا لەسەر یەك وەزارەت ناكۆكن، پارتی دەڵێت سێ وەزارەت پشكی منە، چونكە یەكێتی سەرۆك كۆماری بردووە، یەكێتیش دەڵێت پشكی من دوو وەزارەتە. لەلایەكی ترەوە ئەرشەد ساڵحی، سەرۆكی بەرەی توركمانی و ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق، داوای لەسەرۆك وەزیرانی راسپێردراو كردووە، وەزارەتێكی خزمەتگوزاری یان پۆستی جێگری سەرۆك كۆمار بەپێكهاتەی توركمان بدرێت، وتیشی: داوا دەكەین وەزارەتێك بەپێكهاتەی توركمان بدرێت، بەو پێیەی كابینەی نوێ، كابینەیەكی خزمەتگوزارییە، داوامان لەسەرۆك وەزیرانی راسپێردراو ئەوەیە، وەزارەتێكی خزمەتگوزاری یان دوو وەزارەت یان جێگری سەرۆك كۆماری عێراق بۆ پێكهاتەی توركمان دەستنیشان بكات. محمەد تۆفیق عەلاوی وەزیری پێشووی گواستنەوەو راسپێردراوی پێشووتر بۆ پێكهێنانی حكومەتی عێراق لەنووسنێكدا ئاشكرای كردووە یەكێك لەسەرۆك وەزیرانەكانی پێشووی عێراق پێی گوتووە، «خۆپێشاندەران دێنە نێو ماڵەكانمانەوە لەناوچەی سەوزو بەشەقامەكاندا راماندەكێشن.» دەشڵێت، «ترسم لەوە هەیە پشێوی سەرهەڵبدات و سەرەتایەك بێت بۆ جەنگی نێوخۆیی». جێگای ئاماژەیە رۆژی ١٣ی ئەم مانگە لەتیف رەشید وەك سەرۆك كۆماری عێراق هەڵبژێردراو دواتریش محەمەد شیاع سوودانی راسپارد بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێ‌ كەپێویستە لەماوەی ٣٠ رۆژدا كابینە وزارییەكەی پێكبهێنێت.

ئیمان زەندی هاوڵاتی بەدواداچوون بۆ كوالێتی ئاوو دەبەو جامی ئاوی كارگەكانی بەهەمهێنانی ئاو لەهەرێمی كوردستان دەكات، كارگە هەیە تاقیگەی تایبەتی خۆی نیە یان ماددە ئەوەلیەكەی لەكوالێتی دەرنەچووە، هاوكات دەبەیان ریسایكڵین كردووەتەوە، سۆكار مەحمود نوێنەری پێوانەسازی كوالێتی كۆنتڕۆڵ و ئەندام لەلیژنەی باڵای قایمقامیەتی سلێمانی  دەڵێت: گرفتێكمان هەیە كەتاقیگەمان نیە پشكنین بۆ ماددە ئەوەلییەكان بەدروستی بكات، لەم بەدواداچوونەدا دوو پزیشكی پسپۆڕ لەسەر كوالێتی ئاوی دەبە قسە دەكەن و هەردووكیان جەختدەكەنەوە،»كە باشترین شت ئەوەیە هاووڵاتیان ئاوی بەلوعە بخۆنەوە». هاوكات لەگەڵا سەرچاوەیەكی زۆری ئاوی سازگار لەكوردستان، لەبەریتانیاو ئەمریكاو توركیاوە ئاو هاوردەدەكرێت و لەگەڵا ئەوەشدا بەقاچاغیش دەهێنرێت. سۆكار مەحمود، نوێنەری پێوانەسازی كوالێتی كۆنتڕۆڵ و ئەندام لەلیژنەی باڵای قایمقامیەتی سلێمانی بەهاوڵاتی راگەیاند: «لەساڵی ٢٠١٩ لیژنەی كارگەكانمان دامەزراندووە كە لەپێنج نوێنەر پێكدێت، ئەوانیش كوالێتی كۆنتڕۆڵ كەسەرۆكی لیژنەكەیەو تەندروستی و گەشەپێدانی پیشەسازی و ئاسایشی ئابوری لەگەڵ قایمقامیەت، رۆژانە سەردانی كارگەو ماركێتەكان و كۆگاكانی ئاو دەكات، لێپرسینەوە لەمۆڵەتی بەسەرچوون و ناسنامەی كارمەندەكان لەڕووی تەندروستییەوە لەگەڵ چۆنیەتی بەرهەمهێنانی ئاوەكان دەكرێت و هەڵگرتنیان لەناو كۆگاكان، دواتر ماددە پلاستیكەكە لەكوێوە دێنن»، وتیشی: «لیژنەكانمان هەموو سەرپێچیەكانی كۆنترۆڵكردووە، بەڵام حاڵەت هەر دەبێت و كارگەكان بەراورد بەڕابردوو پابەندترن، گرفتێك هەیە كە تاقیگەمان نیە پشكنین بۆ ماددە ئەوەلیەكە سەد لەسەد بكات، بۆیە دەبێت بڕوانامەی تایبەتی لەگەڵ بێت». سۆكار مەحمود، دەڵێت:»گرفتی پەرداخەكانمان هەیە كەدەبێت هەموو رۆژ بەروارەكەی بگۆڕدرێ، بەڵام لەبەر گرانی كارەكە مەرجە ١٠ رۆژ جارێك بەروارەكە بگۆڕن، دواتر سەیری فلتەریشن دەكەین بەتایبەت رێژەی ئۆزۆن، چونكە دەبێت ئاوەكە لەكۆگا ٢٤ بۆ ٤٨ كاتژمێر دابنرێت تا شیدەبێتەوە چونكە دواتر تام و بۆنی ئاوەكە ناخۆشە، خاڵێكی تر وەرگرتنی نموونەی پشكنینەكانیانە بەدەر لەپشكنینەكانی خۆیان دەینێرین بۆ خۆپارێزی تەندروستی سلێمانی تاجیاوازی پشكنینەكان ببینین تاچەند وەكو یەكە، لەئێستادا بەگشتی لەپشكنینەكان دەردەچن». «كارگە هەبووە تاقیگەی تایبەتی خۆی نەبووە یان ماددە ئەوەلیەكەی لەتاقیگە دەرنەچووە یاخود دەبەیان ریسایكڵین كردووەتەوە، یان پسپۆڕی تایبەتی نەبووە یاخود بارهەڵگرەكانیان سەربەتاڵ بووە هەرچەندە ئەم گرفتەیان بەردەوامە چونكە ئەگەر بكرێت بەبەڕاد نرخی ئاو گران دەبێت لەسەر هاوڵاتی، غەرامەی سەرپێچیەكانی كارگەكانیش لەنێوان ٢٥٠ هەزار بۆ پێنج ملیۆن دینارە، هەرچی ماركێت و فرۆشگاكانیشە لەنێوان ٧٠ بۆ ١٥٠ هەزارە»، لەشاری سلێمانی زیاتر لە ٢٠ كۆگای ئاو هەیە، دەبێت پلەی گەرمییان لە ٢٥ زیاتر نەبێت و تیشكی خۆر لێیان نەدات، بۆ سەردانی ماركێتەكانیش زیاد لە ٤٤ لیژنەمان هەیە، هۆشیارمان كردوونەتەوە كە نابێ ئاو بیبەستێت و پلەی گەرمییان لە ٣٠ پلە زیاتر نەبێت، زۆرترین پلە دیاریمان كردبێت ٥٠ بووە، ئاوەكان تەنانەت لەوەرزی زستانیش نابێت خۆر بەری بكەوێت و بیبەستێت، بەڵام بەگشتی ماركێتەكان زۆر پابەندن» سۆكار مەحمود وای وت. لەكوردستان هەموو كارگەكانی ئاوی دەبەو جام خۆماڵین، سەرمایەی وەبەرهێنانیشیان ١٦٧ ملیۆن و ٨٨٦ هەزار دۆلارە. زەینەدین مەحمود، بەڕێوبەری بەرهەمهێنانی كارگەیەكی ئاوە لەسلێمانی بەهاوڵاتی وت: « كارگەكەمان لەبازیانە و ئەو ناوچەیەش دەوڵەمەندە بەئاوی ژێر زەوی و رێژەی خوێی بەرزەو دوورە لەپاشەرۆی مرۆیی و كیمیایی، لەبەر پاشەڕۆی كارگە و نەوت ساڵانە دووجار پشكنینەكانمان دەنێرین بۆ وڵاتی ئیمارات بۆ پشكنینی ماددە قورسەكان»، وتیشی: «لەتاقیگەكەمان پشكنینی ٦٠ جۆر كانزایی قورس دەیكەین وەكو (كاردینیۆم، ئایرۆن، تیمۆنی) كە لەئاودا زیاد دەكەن، هەموو رۆژێك پشكنینی بەكترۆلۆجی دەكەین و هەموو سەری كاتژمێرێك پشكنینی كیمیایی (پی ئێچ)ی ئاوەكە دەكەین لەبەر گۆڕان و رێژەی خوێ لەگەڵ ئۆزۆن، هەرچی پشكنینی فیزیاییشە بۆن و تام و رەنگە لەگەڵ شلی و تووندی دەبەكە، بە نۆ هەنگاو ئاو لەفلتەر دەدرێت لەكارگەكان. ناوبراو دەڵێت: «پێش فلتەركردن دوو بورجی هەوا كێشكردنمان هەیە، هەر بورجێكیان حەوت مەتر ئاو دەگرێت، كەهەر مەترێكی هەزار لیترە، ئەم بورجانە ئاوەكە لەگازی (CO2, H2O)و میسان پاكدەكاتەوەو ئۆكسجین بۆ ئاوەكە زیاددەكات كە بەهۆی دابەزینی ئاوی ژێرزەوی روودەدات، پاشان كلۆری بۆ زیاد دەكرێت و میكرۆبەكان لەناودەبات، دواتر خاڵی رێكخستن بە لم دێت كە بۆن و تام و كلۆر دەگرێ، هەرچی قۆناغەكانی سێ تا هەشتە فلتەری پێنج مایكرۆنی و یەكی و ئۆ پۆینت ٣٠ییە كە هیچ تەن و بەكتریاو خوێیەك تێناپەڕێت، كۆتا قۆناغیش ئۆزۆنە كاری هەمویان تەواو دەكات، لەكاتژمێرێكدا ١٠٠ مەتر ئاو پاكژدەكەینەوە»، وتیشی: « ماددەی سەرەتایی دەبەكان ئیمپوڵە كە ناوە بازرگانیەكەیەتی و ناوە زانستییەكەی (پۆڵی ئەپیلین تێترا فاسەلەیت نەمبەر وەن)ە لەتوركیاوە دەیهێنین نابێت بەهیچ جۆرێك ریسایكڵین بكرێتەوە، چونكە یەكجار بەكاردێت، لەكاتژمێكدا ٤٥ هەزار دەبە بەرهەمدێنێت هەرچی نەگونجێ ئەیتەقێنێ، و تۆنێك ئیمپوڵ بەهەزار و ٨٠٠ دۆلار دەكڕین پلاستیكەكە بۆ ساڵێك بەرواری لێدەدەین، ناتوانین ئاوی شووشە بەرهەم بهێنین، چونكە ساغنابێتەوەو هیچ داواكاریەكیشمان بۆ نەهاتووە». لەكوالێتی كۆنتڕۆڵی دەروازەكانی كوردستان پشكنین بۆ جۆری پلاستیك دەكرێت بۆ ئاوەكانی ناوخۆ ناكرێن لەو بارەیەوە محەمەد فاروق، لێپرسراوی كۆنتڕۆڵی جۆری كۆمپانیای رەزگە بە هاوڵاتی وت: «حەوت جۆر كۆدمان هەیە لەسەر پلاستیكەكان ئەم كۆدانەش بۆ ئەوەیە بەكارهێنەر بیناسێتەوەو خۆی لەژەهرو ئاوێتە خراپەكانی ناو پلاستیكەكە بپارێزێت و لە تاقیگەكەشمان پشكنین بۆ هەموو جۆرەكانی دەكرێت، بەشێوەیەكی سەرەكی پێنج جۆریان بەشێوەی دەنكۆڵە یان پاودەر هاوردە دەكرێت و دوو جۆریان تایبەتن بە ئاو وەكو (پۆلی ئەسیلین تێر فسالات)و (پۆلی پڕۆپلین)»، وتیشی: «ناتوانین ئەو جۆرە دەستنیشان بكەین كە لەپشكنین دەرنەچووە، چونكە لەسەر بنەمای بەكارهێنانی جۆری پلاستیكەكە دەگۆڕێت كاتێك هاوردەش دەكرێت دەبێت نووسراوی رێگەپێدانی لایەنی پەیوەندیداری پێبێت لەگەڵ مەبەستی بەكارهێنانی و خاڵی بن لەماددە قورسەكان»، دەڵێت: «لەڕێگەی ئامێری تایبەتەوە پشكنین بۆ ناسینەوەی جۆری پلاستیكەكە دەكەین هەتا بزانرێت دەگونجێت بۆ ئەو، پیشەسازییە، پاشان بەشێوەیەكی گشتی پشكنینی كانزا قورسەكانی بۆ دەكرێت بۆ سەلامەتی مرۆیی، و هیچ ئاوێكی ناوخۆ لای ئێمە پشكنینی بۆ ناكرێت، و دڵنیای دەدەین بە هاوڵاتیان كە سەرجەم بەرهەمەكان پشكنینی سەلامەتی بۆ دەكەین چ ماددەی خام یان ئامادەكراو بێت لەسەر بنەمای ستانداردی عێراقی و نێودەوڵەتی. بەرگەشت ئاكرەیی بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندی دەستەی وەبەرهێنان بۆ هاوڵاتی دەڵێت: «لەهەرێمی كوردستان ١٨ پرۆژەی ئاوی تەندروست و كانزایی مۆڵەتی كاركردنیان پێدراوە كە یەك هەزار و ٢٥٠ كارمەندیان هەیە، كۆی گشتی سەرمایەی پڕۆژەكانیش ١٦٧ ملیۆن و ٨٨٦ هەزار و ٨٣ دۆلارە، هەمویان خۆماڵین جگە یەكێكیان هاوبەشە، و بەرهەمەكانیان هەناردەی ناوەڕاست و خواروی عێراق و ئەوروپا دەكرێت، لەگەڵا ئەوەشدا ئاو لەتوركیا هاوردە دەكرێت بەڵام بەڕێژەیەكی كەم». بازرگانێكیش كە چوار ساڵە ئاو هاوردە دەكات،  پێی باش بوو ناوی نەهێنرێت بۆ هاوڵاتی دواو وتی: «نزیكەی ٢٥ جۆر ئاو دەهێنرێت كە توركی و ئەمریكی و بەریتانیە، هەندێكی بەقاچاخ دێت لەتوركیا و هەندێكی تریان بەوەكالەتە، نرخەكانیان لەنێوان  هەزار بۆ پێنج هەزارەو قەبارەی ئاوەكانیش لەنێوان ٣٠٠ بۆ ٥٠٠ ملیمە، بەقاچاخی بۆ ساڵەكە بارهەڵگرێك دێت، وە كۆمپانیاكان نزیكەی ١٠ بۆ ١٢ بارهەڵگر دێنن، ئاوەكان زیاتر لەشوشەن زۆر كەس بۆ نەخۆشی داوای دەكات، ئاوی دەبی پلاستیك هاوردە ناكەن». هاوكات د.سیروان ئەحمەد، پزیشكی یاریدەدەر لەزانكۆی سەڵاحەدین لەكۆلێژی زانستە ئەندازیارە كشتوكاڵییەكان بەشی پیشەسازی خۆراك بۆ هاوڵاتی وتی:»كۆی جیهان بەسێ جۆر پیسبوون پیسبووە، پیسبوونی فیزیایی وەكو (بێتا، گاما، یۆرانیۆم) و پیسبوونی مایكرۆبایەلۆجی وەكو (بەكتریا، ڤایرۆسەكان، كەڕووەكان، قەوزەكان)، جۆری سێیەم كیمیاییەو مەترسیدارە كە لەخاك و هەواو ئاودا هەیە، یەكێك لەو ماددانەی لەدەبەی پلاستیكیدا هەیە بیسفینۆڵە لەماوەی هەفتەیەكدا كارلێك لەگەڵ ئاو دەكات بەهۆی پلەی گەرمی و ماددەی پی ئێچ-یش بەهۆی تیشكی خۆرەوەیە، پێكهاتەی پلاستیكی پەرداخیش هۆكاری نەرمیەكەی بوونی ماددەی (لالۆن هایدینس و پۆڵی ئەپیلین)ە، ئەم جۆرە باشترە چونكە لەخاكدا زووتر شیدەبێتەوە»، وتیشی: «هەندێكجار دەبە ساغەكان دووبارە بەكاردێتەوە غەسل دەكرێتەوە بەئۆزۆن و هەواو ئاوی گەرم چونكە كولفەی كەمی تێدەچێت، پلاستیك دوای چەندینجار ڕیسایكڵكردنی لەكۆتاییدا دەبێت هەر فڕێبدرێت، باشترین شت ئەوەیە كەهۆشیاری هاووڵاتی بەرزبكرێتەوە ئاوی بەلوعە بخواتەوە»، راشیگەیاند: «هەندێك تووێژینەوە لەسەر ئاوی بەستو ئاماژەیان بەوەداوە كە ماددەی دایۆكسی پلاستیكەكە كارلێك دەكات، بەڵام هەندێك تووێژینەوەی تر لەبەرامبەریدا دەڵێن ماددەی دایۆكسی ماددەیەكی سامە لەپلاستیكدا نیە، بەڵام پێویستە هاووڵاتی لێی دووربكەونەوە، چونكە رێنمایی نەدراوە بڵێت پلاستیك بۆ بەفرگر دەشێت، ئەو تاقیكردنەوانەشی بۆ بەرهەمی كارگەكان كراوە یاخود مامۆستایان تووێژینەوەیان لەسەر كردوون، دەڵێن چاودێری زیاتر هەبێت باشترەو دەبێت یاساكان توندتر بكرێت و بەپێی یاسای خۆراكی عێراق یان كوردستان كاربكەن». بەپێی ئامارێكی فەرمی كە هاوڵاتی لەبەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی میدیایی و پەیوەندی دەستەی وەبەرهێنان دەستیكەوتووە ساڵانە لەیەك كارگەی هەرێمی كوردستان ١١٥ ملیۆن و ٢٠٠ هەزار لیتر ئاوی دەبەو ٢٤ ملیۆن لیتر ئاوی جام بەرهەمدەهێنرێت. هەروەها د.شۆخان عوسمان، پسپۆڕ لەبەرگری لەش بەهاوڵاتی راگەیاند: «ئاوی كوالێتی خراپ مرۆڤ تووشی شێرپەنجە دەكات و دژی ئیسترۆجین و پڕۆجیسترۆنە لەگەڵ تێستێستیرۆن و هۆڕمۆنی لەش و چالاكی جگەر تێكدەدات، تەنانەت كاردەكاتە سەر كەمبوونەوەی سپێرمی پیاوان و زوو پێگەیاندنی ئافرەت»، وتیشی: «لەتووێژینەوەیەكدا دەركەوتووە كە ئەو بڕە كانزایانەی كە لەئاوەكەدا هەیە هەمان ئەو بڕە نیە كە لەسەر دەبەكە نووسراوە، دەبێت نەخۆشانی گورچیلە زۆر وریابن لەوبارەیەوە، زۆری كانزاكان خوێن تووشی ژەهراویبوون دەكات،  پێویستە ئەوە راستبكرێتەوە كەئەوەی ئاوی پلاستیك بخواتەوە ژیانی لەمەترسیدایە، نەخێر وانیە! بەڵام باشترە ئاوی بەلوعە بخورێتەوە، داوا لەكارگەكان دەكەین رەچاوی ستانداردی جیهانی بكەن و ئەو رێژە كانزایەی دەینووسن رەنگدانەوەی ئاوەكە بێت.