ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

هێمن مەحموود لەسەرەتای ئەم هەفتەیەدا جارێكی دیكە شاندی هەرێمی كوردستان سەردانی بەغدای كردەوەو ئامانج لەسەردانەكەش وەك خراوەتەروو بۆ گفتوگۆكردنە لە سەر شایستە داراییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پڕۆژە یاسای بودجەی ساڵی 2023 عێراق و پڕۆژە یاسای نەوت و غازو مادەی 140 و چەند دۆسیەیەكی تر تاوەكو رێككەوتنی كۆتایی لەسەر ئەو پرسانە بكرێت، سەرۆكوەزیرانی عێراقیش رایگەیاندووە لەگەڵ هەرێمی كوردستان لەسەر «شێوازی بەڕێوەبردن»ی نەوت و یاسای بودجە گەیشتوونەتە رێككەوتن. وەفدی ئەمجارەی هەرێم كە لەلایەن وەزیری دارایی هەرێمەوە سەرۆكایەتی دەكرا پاش سەردانێكی دوو رۆژە بۆ بەغداد گەڕانەوە بۆ هەولێرو بڕیارە هەفتەی داهاتوو جارێكی تر بگەڕێنەوە بۆ بەغدادو گەڕێكی تری گفتوگۆ ئەنجامبدەن، ئەمەش ئاماژەی ئەوەیە هێشتا هەرێم و بەغداد نەگەیشتوونەتە هیچ رێككەوتنێك سەبارەت بەو پرسانەی گفتووگۆیان لەسەری كردووە. شێركۆ جەودەت  پەرلەمانتاری دەستلەكاركێشاوەی كوردستان لەفراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی دەربارەی رێككەوتنی هەرێم لەگەڵ بەغدا بە (هاوڵاتی) راگەیاند:»هیوادارین بگەنە رێككەوتن بەڵام زۆر زەحمەتە، چونكە جێبەجێكردنی دەستوور ئەوە دەخوازێت كە نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و عێراقیش لەدەستی حزبی و كەسی دەربهێنرێت و لەقۆرخكاری ئازادبكرێت بۆ ئەوەی ببێتە پرسێكی نیشتیمانی و كۆنترۆڵكراو بێت لەلایەن نوێنەرانی خەڵكەوە كەپەرلەمانی كوردستان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە، كە نەوتی هەرێم لەدەستی چەند كەسێكدایە لەناو حزبدا». لەعێراقی نوێدا كە لەدوای ساڵی 2003ەوە چەندین پرس هەن كەهەرێم و بەغدا ناكۆكییان لەسەریان هەیە، كەدیارترینیان بودجە و بابەتی نەوت و غازو كێشەی خاك و جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستوور و پێشمەرگەو چەندین پرسی دیكەیە كە تاوەكو ئێستا رێككەوتنی كۆتاییان لەبارەوە نەكراوە. یەكێك لەو گرفتانەی كە بەزەقی لەدوای ساڵی 2014ەوە سەریهەڵداوە لەنێوان هەرێم و بەغدا، بەبیانووی هەناردەكردنی سەربەخۆیی نەوتەوە، بڕینی بوودجەی هەرێم بووە لەلایەن بەغداوەو لەوساوە تاوەكو ئێستا ئەو گرفتە چارەسەرنەكراوە. لەئێستادا كەكابینەكەی سوودانی خەریكی ئامادەكردنی رەشنووسی بوودجەی ساڵی 2023یە، یەكێك لەو ئاستەنگانەی كە لەبەردەم ئامادەكردنی بودجەدایە وەك هەندێك لەبەرپرسانی سیاسی عێراق ئاماژەی بۆ دەكەن پشكی هەرێمی كوردستانە كە تاوەكو ئێستاو دوای چەندین سەردانی وەفدی هەرێم هێشتا بەغداو هەرێم نەگەیشتوونەتە رێككەوتن. وەك حكومەتی هەرێم بڵاویكردووەتەوە ڕۆژی ١٣ـی شوباتی ٢٠٢٣، شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ  محەمەد تەمیم، وەزیری پلاندانانی عێراق و جێگری سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبووەوەو جەخت لەسەر رێككەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراقی فیدراڵ كرایەوەو گفتوگۆكرا لەبارەی پرۆژەیاسای بودجەی عێراق و ماف و شایستە داراییەكانی هەرێم لەنێو بودجەكەدا، ئاماژە بەوەشكراوە بیروڕا لەبارەی پەرەپێدان و ئامادەكردنی رەشنووسی یاسای نەوت و گازو ناردنی پێشنیارەكانی حكومەتی هەرێم لەسەر ئەو پرۆژەیاسایە بۆ وەزارەتی نەوتی عێراق ئاڵوگۆڕكران و بڕیاردرا لەپێناو گەیشتن بەچارەسەرو رێكەوتن كۆبوونەوەو گفتوگۆكان درێژەیان هەبێت. لەساڵانی پێشووتردا پشكی هەرێمی كوردستان لەسەدا 17بووە، بەڵام لەم چەندساڵەی دوایدا كەمكرایەوە بۆ لەسەدا 12و لەسەدا 14، لەئێستاشدا هەموو هەوڵەكانی وەفدی حكومەتی هەرێم لەبەغدا گەڕانەوەیە بۆ لەسەدا 17 بەڵام پێناچێت بەغدا بەئاسانی بەوە رازی بێت. یەكێك لەو دۆسییە گرنگانەی دیكەش كەهەرێم دەیەوێت ئەمجارە لەگەڵ بەغداو بەتایبەتیش لەگەڵ محەممەد شیاع سوودانی بگاتە رێككەوتن لەسەری دۆسیەی نەوت و غازە كە بۆ ماوەی 18 ساڵە هەرێم و بەغدا لەسەری رێكنەكەوتوون، هەر لەو چوارچێوەیەشدا رۆژی ١٢ی ئەم مانگە، شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبەغدا، لەگەڵ شاندی وەزارەتی نەوتی عێراقی فیدراڵ كۆبووەوەو سەرۆكی شاندەكەی هەرێم ئەوەی خستۆتەڕوو كەوا حكومەتی هەرێمی كوردستان ئامانجیەتی لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ بگاتە رێكەوتن بۆ داڕشتنی یاسایەك كە لەچوارچێوەی دەستوورو لەخزمەت هەموو پێكهاتەو هاووڵاتیانی عێراق و هەرێمی كوردستاندا بێت و وەزیری سامانە سروشتیەكانیش، وردەكاری تێڕوانینەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانی لەبارەی رەشنووسی پرۆژەیاساكەوە خستەڕوو. پرۆژەیاسای نەوت و غاز كە ماوەی 18 ساڵە لەڕەفەكانی پەرلەمانی عێراقدا كەوتووەو نەخراوەتە دەنگدانەوە پشت بەهەرسێ ماددەی دەستوری (111 و 112 و 115) دەبەستێت بۆ چارەسەر كێشەكانی هەرێم و بەغداو بەرپرسیارێتی ئیدارەدانی كێڵگە نەوتییەكان لەوڵاتدا پەیوەستكردووە بەكۆمپانیایەكی نیشتیمانییەوە كەئەنجومەنێكی ئیتیحادی تایبەتمەند لەو بوارەدا سەرپەرشتی دەكات، بەڵام بەهۆی ناكۆكییەوە تائێستا نە یاساكە دەرچووەو نە كۆمپانیاو ئەنجومەنەكە درووستكراوە، لەساڵی 2003شەوە هەرێم و بەغدا لەسەر بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتییەكان ناكۆكن. خاڵەكانی 20 و 23ش لەكارنامەی كابینەكەی سوودانی باس لەتێپەڕاندنی ئەم یاسایە دەكات بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغدا. هەرێمی كوردستان بەپێی یاسای نەوت و غازی تایبەت بەخۆی كە لەساڵی 2007ەوە لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە دەركراوە، نەوت هەناردە دەكات، دوای ساڵانێكیش لەناكۆكی دواجار لە 15ی شوباتی 2022 دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاری نادەستوریبوونی یاسای نەوت و غازی هەرێمی دەركردو رایگەیاند تەواوی گرێبەست و كاركردن و گەڕان بەدوای نەوتی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكان و وڵاتان بۆ هەناردەی نەوت نادەستورییە، حكومەتی هەرێمیش ئەوەی رەتكردەوەو ئەوەی بەپێشێلكردنی سەروەری خۆی وەسفكرد. لەچاوپێكەوتنێكی رۆژنامەنوسیشدا محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاندووە «ئێمە لەسەروبەندی پێشكەشكردنی بودجەین. لەگەڵ هەرێمی كوردستان گەیشتووینەتە رێككەوتن لەسەر شێوەی بەڕێوەبردنی نەوت و دابینكردنی دارایی لەیاسای بودجەدا.» سەبارەت بەیاسای نەوت و گاز، سوودانی ئاماژە بەوەدەكات، «دوای پەسندكردنی بودجە دەچینە سەر دەركردنی یاسای نەوت و گاز، ئەمە یەكێكە لەگرنگترین شایستەكان هەر لەوکاتەوە دەستوور نووسراوەتەوە، چونكە تەنیا هەرێمی كوردستان چاوەڕێی نەوت و گاز ناكات، بەڵكو هەموو پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت چاوەڕێن، تاوەكو بزانن دەسەڵاتەكانیان چین و چی بۆ ئەوان دەگەڕێتەوە. لەنوێترین بڕیاریشدا كەوەك نیازپاكییەك دەردەكەوێت لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بۆ گەیشتن بەڕێككەوتن لەگەڵ هەرێم، حكومەتی عێراق بڕیاریدا بڕی 272 ‏ملیار دینار كە قەرزی گەنمی جووتیارانە بۆ ساڵەكانی 2015 و ‏‏2016 رەوانەی هەرێم بكات.

ئۆجالان زیاتر لەنیو سەدەیە خەبات بۆ ئازادی نیشتمان و گەلی كورد دەكات و لەپێناو ئازادی گەلەكەیدا نزیكەی چارەكە سەدەیەكە لەزیندانی تاكەكەسیدایە، ئەو باوەڕیوایە بۆ رزگاركردنی میللەتەكەی دەبێت هێزێك هەبێت، چەكدار بێت و بەدیسپلین بێت،  بڕیاری سیاسی و سەربازی و كاركرنی لەدەستی خۆیدا بێت و پشت بەخۆی ببەستێت. عەبدوڵا ئۆجالان كاتێك لەزانكۆی ئەنقەرە لەكۆلێجی زانستی سیاسی بوو، خوێندنی تەواونەكردو گەڕایەوە بۆ ئامەدو لەساڵی 1978 پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)ی دامەزراند، پێش دامەزراندنی پەكەكە، ئەندامان و لایەنگرەكانی ئەو حزبە، بەناوی ئاپۆچییەوە كارو چالاكییان هەبوو، یەكەم دەستەی ئەو كەسانەی پێیان دەوترا ئاپۆچی لەساڵی 1973 دا لەئەنقەرەی پایتەختی توركیا وەك گروپێكی فیكری و ئایدۆلۆژی بەسەرۆكایەتی ئۆجالان دەستیان بەكاركردو لەساڵی 1976دا ئەو گروپە سەرەتاییەی پەكەكە بڕیاریدا بۆ درێژەدان بەكارو چالاكییەكانی بگەڕێتەوە بۆ باكووری كوردستان و دوای ساڵێك لەگەڕانەوەشیان بۆ باكوری كوردستان بەبەشداریی 23 كەس یەكەم كۆنگرەیان خۆیان رێكخست و پەكەكەیان دامەزراند. دوای كودەتای ئەیلولی ساڵی 1980 لەتوركیا، ئەندامانی پەكەكە وەك زۆربەی گروپ  و دەستەكانی دیكە رووبەڕووی شاڵاوی گرتن و كوشتن و راوەدوونان بوونەوە، بۆ ساڵی دواتر بەشێك لەئەندامانی پەكەكە روویان لەلوبنان كرد كە لەوكاتەدا ناوەندێك بوو بۆ كۆبوونەوەی گروپە شۆڕشگێڕەكانی ناوچەكە، ئەندامانی پەكەكە بەسەرۆكایەتیی عەبدوڵا ئۆجالان لەلوبنان پەیوەندییان بەگروپە شۆڕشگێڕەكانی ئەو سەردەمەوە كردو لەلایەن كەسانی وەك نایف حەواتمە، جۆرج حەبەش و بەگشتی بزووتنەوەی رزگاریی فەلەستینەوە هاوكاری كران. پەكەكە  لەساڵی 1984دا دەستی بەخەباتی چەكداری كردو لە 15ی ئابی 1984دا بەشێوەی فەرمی شەڕی چەكداری لەدژی سوپاو حكومەتی توركیا لەناوچەكانی ئەڕوح و شەمزینان دەستپێكردو تا بەئێستا دەگات جگە لەوەی چەند جارێك ئاگربەستی راگەیەندووە، خەباتی چەكداری پەكەكە لەدژی سوپای توركیا بەردەوامە، ئەوە لەكاتێكدایە لەچەندرۆژی رابردووشدا جەمیل بایك هاوسەرۆكی كۆنسەی بەڕێوەبەرایەتی كۆماجڤاكێن كوردستان (كەجەكە) داوای لەهەموو هێزەكانیان كرد بەهۆی بومەلەرزەكان لەتوركیاو ناوچەكە سەرجەم چالاكییە سەربازیەكانیان رابگرن. پەكەكە لەساڵی 1990 جگە لەلوبنان چەند بنكەیەكی لەناوچەكانی شام لەسووریا كردەوە، عەبدوڵا ئۆجالانیش لەلوبنانەوە بەرەو شام رۆیشت و بەبەردەوامی سەردانی ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستانی دەكرد. كاتێك لەساڵی‌ ١٩٩٨پەیوەندییەكانی نێوان توركیاو سوریا تێكچوو، ئەنقەرە هەڕەشەی لەدیمەشق كرد بەوەی كەپشتگیریی پەكەكە نەكات و هەڕەشەی بەكارهێنانی هێزی سەربازیی لەدژی ئەو وڵاتە كرد. ئۆجالان بۆ ئەوەی بەر لەشەڕێكی قورس بگرێت كەتوركیا دەیویست لەگەڵ سوریادا لەناوچەكە هەڵی بگیرسێنێت، لە 9ی تشرینی یەكەمی ئەو ساڵادا بڕیاری بەجێهێشتنی سوریای دا، بۆیە روویكردە یۆنان، بەڵام یۆنان داوای مانەوەی ئۆجالانی لەو وڵاتە رەتكردەوە، دواتریش بۆ هەمان مەبەست چووە روسیا، لەوێش رێگەی مانەوەی پێنەدرا، دوای ئەوەش چوو بۆ رۆمای پایتەختی ئیتاڵیا، بەڵام لەوێش دوای مانەوەی بۆ ماوەیەك ئیتاڵیاش مافی مانەوەی پێنەدا، هەربۆیە جارێكی تر رووی لەڕووسیا كردەوە، بەڵام ئەمجارەش رێگەی مانەوەی پێنەدراو نێردرایەوە بۆ یۆنان، جارێكی دیكەش لەوێوە بەهۆی دروستكردنی ئاستەنگ بۆی، ئۆجالان نێردرا بۆ كینیا كەبەرنامە هەبوو لەوێوە بنێردرێ بۆ ئەفریقای باشور. ئۆجالان، لەكینیا لەماڵی باڵیۆزی یۆنان مایەوە، بەڵام لە 15ی شوباتی 1999 دا بەپیلان و  فێڵ رەوانەی فڕۆكەخانەی پایتەختی كینیا كراو لەوكاتەدا لەلایەن ژمارەیەك لەتیمی تایبەتەوە هێرشكرایەسەر ئۆتۆمبێلەكەی ئۆجالان و دەستگیریان كردو بەرەو توركیا رفێندرا. ئۆجالان خۆی لەبارەی دەستگیركردنەكەیەوە دەڵێت: دەستگیركردنم سەرەتای جێبەجێكردنی پلانی نوێی ئەمریكاو وڵاتانی رۆژئاوا بوو لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەوڵیاندا بەدەستگیركردن و لەناوبردنم، گەلێك لەناوببەن، هاوكات جەمیل بایك  ئاشكرایدەكات: «ئەمریكا، بەریتانیا، ئیسرائیل، یۆنان، فەرەنسا، هۆڵەندا، روسیا، ئەڵمانیا، كینیاو میسر، بەشداربوون لەپلانی دەستگیركردنی رێبەرەكەمانداو بەریتانیاش خاوەن بیرۆكەی پیلانگێڕییەكە بوو». 15ی شوبات كەیادی دەستگیركردنی رابەری زیندانیكراوی پەكەكەیە، لەكاتێكدایە كەزیاتر لە 22 مانگە هیچ كەسێك ئاگاداری دۆخی ئۆجەلان نییە، كەمپینی «ئازادی بۆ عەبدوڵا ئۆجالان-یش كەماوەی چوار مانگە راگەیەنراوەو لەلایەن 28 كەسایەتی ئەكادیمی و نووسەرو پزیشك و سیاسەتمەداری ناودارەوە پێشەنگایەتی دەكرێت بەردەوامەو بەملیۆنان ئیمزای كۆكردووەتەوە بۆ ئازادكردنی ئۆجەلان. جوتیار رەشید نوسەرو چاودێری سیاسی لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ میدیای پەكەكە سەبارەت بە رۆڵی ئۆجالان، دەڵێت: داگیركەرانی كوردستان لەوەتەی هەن، هەوڵی توانەوەی نەتەوەكەمان دەدەن و لەناوناچین، ئێمە پایەیەكی بنەڕەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستین و بەبێ ئێمە ئارامی بەخۆیەوە نابینێت، پرسی كورد بەهێزو شەڕ چارەسەرنابێت، دەستگیركردنی بەڕێز عەبدوڵا ئۆجالانیش بەشێكە لەم سیاسەتە، بەڵام ئەو فكری دیل نەكراوە. هاوكات محمەد ئەمین پێنجوێنی نووسەرو سیاسەتمەدار سەبارەت رۆڵی عەبدوڵا ئۆجالان دەڵێت: ٢٤ ساڵە بەڕێز ئۆجالان لەزیندانە، گۆشەگیركردنی ئەو، گۆشەگیركردنی تاكە كەسێك نەبوو، واتا هەوڵی لەناوبردنی تاكێك نەبوو، بەڵكو گۆشەگیركردنی پرۆژەیەك بوو، كە رێبەر ئۆجالان بڵاویكردەوە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆ ئازادی گەلانی ژێردەستە، لەناویدا گەلی كورد، كەنزیكەی ٥٠ ملیۆن كەس دەبن، وڵات و نیشتیمان و سەروەت و سامانی سەرزەوی و ژێرزەوییان داگیركراوەو دوژمنانی بەتاڵان دەیبەن. پیلانی دەستگیركردنی عەبدوڵا ئۆجالان بۆ ئەوەبوو چیتر شتێك نەمێنێت بەناوی پەكەكە، بەڵام ئۆجالان بڕیاریدا رووبەڕووی ئەو ئاڵنگارییانە بێتەوەو لەزیندانەوە درێژە بەخەبات بدات و  سەرباری پرۆژەكانی بۆ پرۆسەی سیاسی لەباكوری كوردستان و توركیا، هەر لەزینداندا زیاتر لە 10 كتێبی نووسیوەو چەندین نامەی لەڕێگەی پارێزەرەكانیەوە بڵاوكردووەتەوە.

هاوڵاتی   بومەلەرزەكەی ٦ی شوبات، كەباكوری كوردستان و توركیاو رۆژئاوای كوردستان و سوریای بەشێوەیەكی زۆر بەهێز هەژاند، جگە لەوەی زیانێكی زۆری گیانی لێكەوتەوەو رۆژ بەڕۆژ، ژمارەی گیانلەدەستدان بەشێوەیەكی زۆر سامناك بەرزدەبێتەوە، هەروەها كاریگەریەكی زۆریشی لەسەر ئابوری، سیاسەت و كۆمەڵگای توركیا دروستكردووە، ئۆپۆزسیۆن رەخنە لەدەسەڵات دەگرێت كە بەدەم ناوچە كارەساتبارەكان و لێقەوماوانەوە نەرۆیشتووەو هەدەپە دەڵێت: ئەگەر شارەوانییەكانمان دەستیان بەسەردا نەگیرایە، دەمانتوانی زووتر لەو ئازارە كەمبكەینەوە، هاوكات ئەحمەد تورك رایگەیاند: خەڵك لەجیاتی دەسەڵات یارمەتی لێقەوماوان دەدەن. بەگوێرەی دوایین ئامارە فەرمیەكان لەباكوری كوردستان و توركیا زیاتر لە 35 هەزار و 418 كەس گیانیان لەدەستداوەو زیاتر لە 105 هەزار كەسیش برینداربوون، تاوەكو ئێستاش هەڵمەتی گەڕان بەدوای ئەو هاووڵاتیانەی كەزیاتر لە ١٠ رۆژە لەژێر داروپەردووی باڵەخانەو خانووە رووخاوەكاندان بەردەوامە، بۆیە پێشبینی دەكرێت، ئاماری گیانلەدەستدان زیاد بكات. زیانە ماددییەكان و كاریگەری لەسەر ئابوری توركیا وەزارەتی ژینگەو شارستانی توركیا رایگەیاندووە، زیاتر لەحەوت هەزار باڵەخانە كەزۆربەی زۆریان یەكەی نیشتەجێبوونن، رووخاون و زیان بە ١٢ هەزار باڵەخانەی دیكە گەیشتووە. هەروەها چەندین كارگەو شوێنكار رووخاون و زیانیان بەركەوتووە. بەتایبەتی لەپارێزگاكانی دیلۆك، هاتای و مەڕەش كە رێرەوێكی گەورەی بازرگانی ئاوی و شاری پیشەسازین. حكومەت بەفەرمی رایگەیاندووە كە بومەلەرزەكە لە ١٠ پارێزگای باكوری كوردستان و توركیا، كاریگەری راستەوخۆی لەسەر نزیكەی ١٤ ملیۆن كەس داناوە كە زیاتر لە ١٥٪ی دانیشتووانی توركیا و باكوری كوردستان پێكدەهێنن و ئەمەش راستەوخۆ رێژەی هەڵاوسان بەرزدەكاتەوە كەپێشتر رێژەی هەڵاوسان لەو وڵاتەدا لە ٨٤٪ەوە بۆ ٥٨٪ دابەزیبوو. بەگوێرەی راپۆرتێكی ئاژانسی میزۆپۆتامیا، قەبارەی زیانەكانی بومەلەرزەكە لە ١٠ پارێزگای توركیا بە ١٠٠ ملیار دۆلار مەزەندە دەكرێت، ئاماژەی بەوەشكردووە، لەساڵی ٢٠٢٢دا قەبارەی بازرگانی لەهەموو بوارێكدا لە ١٠ پارێزگاكە نزیكەی ٢١ ملیارو ٥٠٠ ملیۆن دۆلار بووە. جگە لەوەش حكومەت باجێكی زۆری لەهاووڵاتیان و پیشەوەران و بازرگانەكانی ئەو ناوچەیە وەرگرتووە، بەڵام لەئێستادا یەكێك لەشادەمارەكانی ئابوری توركیا پەكیكەوتووەو ئەمەش دۆخی ئابوری ئەو وڵاتە دەخاتە مەترسیەوە. ئۆپۆزسیۆن: دەسەڵات پلانی بۆ رزگاركردنی هاووڵاتیان نییە ئۆپۆزسیۆنی توركیا، دەسەڵات بەوە تۆمەتبار دەكات كەدوای بومەلەرزەكە دەستبەجێ نەیتوانیوە، بەهانای هاووڵاتیانەوە بچێت كەدوو رۆژی یەكەمی بومەلەرزە وەك «هەلی زێڕین» دادەنرێت و دەڵێن، دەسەڵاتی ئاكەپەو مەهەپە پێویست بوو بەهەموو هێزیەوە بەبەكارهێنانی سوپاو پۆلیس هەوڵی رزگاركردنی ئەو هاووڵاتیانەی بدایە كە كەوتوونەتە ژێر داروپەردووی باڵەخانە رووخاوەكاندا. بۆیە زۆربەی سەرۆك، بەرپرس و پەرلەمانتارانی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان و تیمەكانی رزگاركردنیان لەو شارانەن كەبومەلەرزە تێیاندا روویداوە. لەشاری ئامەدی باكوری كوردستان نزیكەی هەزار هاووڵاتیی شارەكە لەبومەلەرزەكەدا بوونەتە قوربانی، پەروین بوڵدان هاوسەرۆكی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) و كەمال كلچدارئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (جەهە) كۆنفڕانسێكی هاوبەشی رۆژنامەنووسیان ئەنجامدا. بوڵدان لەقسەكانیدا وتی، «دەسەڵات لەژێر داروپەردووی بینا رووخاوەكانی بوومەلەرزە‌كەدا ماوەتەوو هیچی لەدەست نایەت. هیوادارم بەزووترین كات پێكەوە ئەم برینانە ساڕێژ بكەین، ئەگەر شارەوانییەكانمان دەستیان بەسەردا نەگیرایە، دەمانتوانی زووتر لەو ئازارە كەمبكەینەوە.» كلچدار ئۆغلۆ-ش ئاماژەی بەوەكرد، «كەرتی بیناسازی لەتوركیاو خراپی بەڕێوەبەریی وەهای لەم وڵاتە كرد، باڵەخانەكان بەكوالێتیەكی باش دروست ناكرێن و هیچ چاودێریی و بەدواداچوونێكیش لەكاتی دروستكردنیاندا نییە، ئەمە پرسێكی گرنگە، بەڵام لەئێستادا كێشەكە بێپلانی حكومەتە بۆ رزگاركردنی هاووڵاتیان.» هەروەها ئەحمەد تورك هاوسەرۆكی گەورە شارەوانی مێردین كە لەپۆستەكەی دوورخراوەتەوە سەردانی ناوەندی شاری مەرەشی كرد كە ١٧ كەس لەخزمەكانی لەبومەلەرزەكەدا گیانیان لەدەستداوە. ئەحمەد تورك دوای بەدواداچوون بۆ خزم و كەسوكارو هاووڵاتیان بۆ رۆژنامەنووسان قسەی كردو وتی: « ئێمە لەشارەكەدا گەڕاین، هەموو هاووڵاتیان دەڵێن، دەوڵەت لێرە نییە. دەیانەویت وەهای پیشان بدەن كەحكومەت هەوڵی رزگاركردنی هاووڵاتیان دەدات، بەڵام لەشارەكاندا هاووڵاتیان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی هاوكاری یەكدی دەكەن، هاووڵاتیان لەهەموو جێگەیەكی باكوری كوردستان هاوكاری كۆدەكەنەوەو دەیگەیەننە دەستی زیانلێكەوتووان.» مەرال ئاكشەنەر سەرۆكی پارتی باش كەهاوپەیمانی جەهەپەیە سەردانی هاتای كردو زیانلێكەوتووانی بەمەلەرزەكەی بەسەركردەوە. مەڕال ئاكشەنەر وێڕای ئەوەی دەسەڵاتی بەپشتگوێخستنی زیانلێكەوتووان تۆمەتبار كرد، هەروەها ئاماژەی بەوەكرد، كەمەترسی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی مەترسیدار هەیە. هاووڵاتیان پشتگوێخراون و جگە لەخواردن و پێداویستیەكانی دیكە، پێویستیان بەمادەی پاككەرەوە هەیە.  لێبوردن و دەستگیركردنی وەبەرهێنەرەكان پرسێكی دیكە كەدوای بومەلەرزەكە هاتووەتە ئاراوە، یاسای لێبوردنی وەبەرهێنانە. حكومەتی دادو گەشەپێندان لەمانگی شوباتی ٢٠١٧دا، واتە بەر لەهەڵبژاردنەكانی مانگی حوزەیرانی ٢٠١٨، یاسای لێبوردنی وەبەرهێنانی لەژێر ناوی «ئاشتی وەبەرهێنان» پەسەندكرد. لەو چوارچێوەیەدا حكومەت مۆڵەتی بە ١٣ هەزار خانوو و باڵەخانە داوە كەكارەكانیان تەواو بكەن، لەكاتێكدا بەشێوەیەكی زیادەڕۆیی و بێمۆڵەت دروستیانكردبوو. ئەم پرسە لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە جارێكی دیكە بووەتەوە یەكێك لەڕۆژەڤە سەرەكییەكانی توركیا. سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپە، ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆكی گەورەشارەوانی ئەستەنبوڵ و چەندین بەرپرسی دیكەی ئۆپۆزسیۆن لەم چەند رۆژەی دواییدا رایانگەیاند، حكومەت بۆ كۆكردنەوەی دەنگی هاووڵاتیان چاوپۆشی لەوەبەرهێنەرەكان كردووە كەباڵەخانەی ناتەندروست دروستبكەن و هۆكارێك كەئەمڕۆ باڵەخانەكان رووخاون و هاووڵاتیان گیانیان لەدەستداوە، ئەو یاسایەیە كەدەسەڵات پەسەندی كردووە.  لەلایەكی دیكەوە، بەفەرمانی دادوەر دەست بەئۆپراسیۆنێكی فراوان بۆ دەستگیركردنی ئەو وەبەرهێنەرانە كراوە كە پرۆژەكانیان لەبومەلەرزەكەدا رووخاون. بەكر بوزداغ وەزیری دادی توركیا لەكۆنفڕانسێكی رۆژنامەوانیدا ئاشكرایكرد كەفەرمانی دەستگیركردن بۆ زیاتر لە ١٣٠ وەبەرهێنەر دەركراوەو ژمارەیەكیش دەستگیركراون. دەمیرتاش لەم بارەیەوە بەتویتێك باسی ئەوەی كرد، دەستگیركردنی وەبەرهێنەران بۆ پەردەپۆشكردنی تاوانەكانی دەسەڵاتە. لەبەرئەوەی دەسەڵاتی ئاكەپە رێگەی بەوەبەرهێنەران داوە باڵەخانەی ناتەندروست دروست بكەن. بۆیەش پێدەچێت، ئەم پرسە خراپ بەسەر حكومەتەكەی ئەردۆغاندا بشكێتەوە. رێگریكردن لەهاوكارییەكان و دەستگیركردنی خۆبەخشان لەماوەی چەند رۆژی رابردوودا، زیاتر لە ١٠٠ كەس لەناوەندی مەڕەش، سەمسور، دیلۆك و هاتای بەتۆمەتی دزی و تاڵانی دەستگیركراون. رۆژی ١٣ی ئەم مانگەش، ڤیدیۆی سێ گەنج لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بڵاوكریەوە كە كوژرابوون و بەرپرسانی حكومەت بانگەشەی ئەوەیان كرد، گوایە دزییان كردووە. تاوەكو ئێستا نازانرێت كێ ئەو سێ گەنجەی كوشتووە. رووداوێكی دیكە لەمەڕەش روویدا. پێنج گەنجی خۆبەخشی شاری ئامەد كەهەوڵی رزگاكردنی هاووڵاتیانیان دەدا، بەئەشكەنجەو لێدان لەشاری مەڕەش لەلایەن پۆلیسەوە دەستگیركران و دواتر بەڕووتی لەكەشوهەوای ساردی ژێر سفرەوە لەچۆڵەوانیەكی دەرەوەی شارەكە فڕێدران. چەندین دیمەن و وێنەی دیكەی بەو شێوەیە لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بڵاوكرانەوە كەكاردانەوەی توندی بەدوای خۆیدا هێنا. كۆمسیۆنی یاسایی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) بەهۆی ئەو رووداوانەوە، سكاڵای تۆمار كردو رایگەیاند، لەكاتێكدا ئەگەر تاوانێكیش كرابێت، نابێت هیچ كەسێك بكوژرێت و دەستگیربكرێت، لەكاتێكدا كەدادگا تاوانەكەی ئاشكرا نەكردووە. پرسێكی دیكە كەئۆپۆزسیۆنی و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی تووڕە كردووە، راگەیاندنی دۆخی نائاساییە بۆ ماوەی سێ مانگ و رێگریكردنە لەگەیاندنی هاوكارییەكان بەلێقەوماوانی بومەلەرزەكە. لەكاتێكدا كە ئۆپۆزسیۆن رایگەیاندووە، حكومەت توانای هاوكاریكردنی هاووڵاتیانی نییە، هەروەها رێگری لەهاوكاری پارتەكانی دیكە و رێكخراوەكان دەكرێت.  ١٣ی ئەم مانگە ناوەندی قەیرانی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە و ئاشكرایكرد كەهێزەكانی حكومەت لە سەمسوور، دەستیان بەسەر ٥٠٠ چادر، ١٢٠ مۆلیدە، ٣٠ كۆنتێنەر، لەعوسمانیە و ناوچەی پاتنۆسی موش دەستیان بەسەر چەند بارهەڵگرێك هاوكاری وەك بەتانی و خواردەمەنیدا گرتووە.  بومەلەرزەو هەڵبژردن بوومەلەرزەكەی ٦ی شوبات لەكاتێكدا روویدا كەتوركیا لەنێو كەشی بەر هەڵبژاردندایە. بەشێوەیەكی فەرمی ١٤ی ئایار وەك رۆژی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا دیاریكرابوو. هەرچەندە تاوەكو ئێستا حكومەت بەفەرمی باسی دواخستنی وادەی هەڵبژاردنەكانی نەكردووە، بەڵام بە راگەیاندنی باری نائاسایی بۆ ماوەی سێ مانگ، پێدەچێت، هەڵبژاردنەكان ئەنجام نەدرێن. بولەند ئارنچ سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی توركیاو یەكێك لەدامەزرێنەرانی پارتی دادو گەشەپێدان لەبارەی پرسی هەڵبژاردنەكانەوە، نووسراوێكی لەتویتەرەكەیدا بڵاوكردەوە. ئارنچ ئاماژەی بەوەكرد كەدۆخی توركیا بەهۆی بومەلەرزەوە ناجێگیرەو پێویستە هەڵبژاردنەكان دوابخرێن. ئیدریس شاهین وتەبێژی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن (دەڤا) لەمبارەیەوە ناڕەزایەتی توندی دەربڕی و رایگەیاند، نابێت رێگەبدرێت، هەڵبژاردنەكان دوابخرێن. دەكرێت بەهۆی دۆخی نائاساییەوە هەڵبژاردن لەوادەی فەرمی خۆی كە ١٨ی حوزەیرانە ئەنجامبدرێن. لەلایەكی دیكەوە گولتەكین ئویساڵ سەرۆكی پارتی دیموكراتی رایگەیاند: كەئەردۆغان دەیەوێت هەڵبژاردنەكان بۆ ساڵی داهاتوو دوابخات و هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی شارەوانیدا ئەنجامبدرێن. پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لەڕاگەیەندراوێكدا كە لەبارەی دۆخی بومەلەرزەوە بڵاویكردبووەوە، هوشداری ئەوەی دابوو كەدەسەڵاتی ئاكەپە - مەهەپە، دەیەوێت بومەلەرزەكە بۆ بەرژەوەندی خۆی بەكاربهێنن و بەو شێوەیە تەمەنی دەسەڵاتەكەیان درێژ بكاتەوە.

حكومەتی هەرێمی كوردستان لەڕاپۆرتێكدا ئاماری داهات و خەرجی نەوتی بۆ هەردوو چارەكی كۆتایی ساڵی 2022 بڵاوكردەوە كەتیایدا لەماوەی ئەو شەش مانگەدا زیاتر لە 78 ملیۆن بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوەو زیاتر لە 71 ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەكردووە كەداهاتەكەی زیاتر لە پێنج ملیار و 500 ملیۆن دۆلار بووە، خەرجی بەرهەمهێنانی نەوتیش زیاتر لە دوو ملیارو 700 ملیۆن دۆلار بووە، داهاتی ماوەش بۆ حكومەت بۆ موچە تەنیا دوو ملیارو 793 ملیۆن دۆلار بووە، شێركۆ جەودەت پەرلەمانتاری دەستلەكاركێشاوەی كوردستان-یش دەڵێت ئەو ژمارانە جێگەی متمانە نین. حكومەتی هەرێم لەڕاپۆرتەكەدا ئاماژە بەوەدەكات لەچوارچێوەی پرۆسەی وردبینی سەربەخۆیی كەرتی نەوت و گاز، وەك بەشێك لەدەستپێشخەری تایبەت بەشەفافیەت لەبەرنامەی كاری ئەنجومەنی وەزیران، ئاماری شەش مانگی رابووردووی ساڵی 2022 بڵاوكردووەتەوەو لەلایەن كۆمپانیای دیلۆیتی جیهانیش دوای وردبینی پشتڕاستی كردووەتەوە. بەپێی راپۆرتەكەی حكومەتی هەرێم لەچارەكی سێیەمی ساڵی رابردوودا (١ی تەمموز تاوەكو ٣٠ی ئەیلول ٢٠٢٢) ، تێكڕای نرخی هەر بەرمیلێك نەوتی بە 45 دۆلار ئەژماركردووەو (3 ملیارو 116 ملیۆن‌و 890 هەزار و 171) دۆلار داهاتی نەوتی هەبووە جا چ لەڕێگەی هەناردەكردنەوە بۆ دەرەوە بێت یاخود لەبەكارهێنانی ناوخۆدا. بەپێی راپۆرتەكە حكومەتی هەرێم لەو داهاتە تەنیا بڕی (یەک ملیار و 603 ملیۆن‌و 88 هەزار و 296) دۆلاری وەك داهات بۆ موچە تەرخانكردووە،  بڕی (یەک ملیارو 513 ملیۆن‌و 801 هەزار و 296) دۆلاری بۆ خەرجی پرۆسەی بەرهەمهێنانی نەوت تەرخانكردووە. هەر بەپێی راپۆرتەكە لەچارەكی چوارەمی ساڵی رابردوودا (1ی تشرینی یەكەمی تاوەكو 31ی كانوونی یەكەمی 2022)، تێكڕای نرخی هەر بەرمیلێك نەوتی بە 69 دۆلار ئەژماركردووەو (دوو ملیارو 452 ملیۆن‌و 723 هەزار و 553) دۆلار داهاتی نەوتی دەستكەوتووە جا چ لەڕێگەی هەناردەكردنەوە بۆ دەرەوە بێت یاخود لەڕێگەی بەكارهێنانی لەناوخۆدا بێت. لەو داهاتەش كەحكومەت لەنەوت دەستیكەوتووە، تەنیا بڕی (یەک ملیار و 190 ملیۆن‌و 789 هەزار و 284) دۆلاری وەكو داهات بۆ موچە تەرخانكراوە، بڕی (یەک ملیار و 261 ملیۆن‌و 934 هەزار و 269) دۆلاری بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت رۆیشتووە. شێركۆ جەودەت پەرلەمانتاری دەستلەكاركێشاوەی كوردستان لەفراكسیۆنی یەكگرتووی ئیسلامی بە (هاوڵاتی) راگەیاند: بەهیچ شێوەیەك ئەو ژمارانە جێگەی متمانە نین چونكە پڕۆسەی فرۆشتنی نەوت وردبینی پێویستی بۆ ناكرێت، ئەگەر وردبینی بكرێت ئەوا كۆمپانیای دیلۆیت لەسەر كاغەز دەیكات نەك لەكێڵگە نەوتییەكانەوە هەتا فرۆشتن و دابەشكردن، لەبەرئەوە پڕۆسەی وردبینی قبوڵكراو نییە، چونكە كۆمپانیای دیلۆیت گرێبەستی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستاندا كردووە نەك ئەوەی كۆمپانیایەكی بێلایەن بێت، هەربۆیە كۆمپانیاكە وەك بەشێك لەحكومەت تەماشادەكرێت. دەربارەی گرێبەستە نەوتییەكانیش شێركۆ جەودەت دەڵێت: "بەداخەوە گرێبەستە نەوتییەكان كەموكورتی زۆری تێدایەو ئەو رێژە زۆرەش بۆ تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت وردبینی لەسەرناكرێت كەچۆن پرۆسەكە ئەنجامدراوە، كەسێك یان لایەنێك نییە وردبینی و لێكۆڵینەوە بۆ كۆمپانیا ناوخۆییەكان كەهاوپێچن بەكۆمپانیا بیانییەكان لەبواری نەوتدا بكات، ئەمەش وایكردووە كە تێچوو زۆر بەرزبێت و گەندەڵییەكی زۆری تێدابكرێت و ئەو گرێبەستانەشی كە لەگەڵ كۆمپانیا نەوتییەكاندا كراوە كەموكورتی زۆری تێدایە بە شێوەیەك كەحكومەتی هەرێم تەنها ٤٣٪ی قازانجی دەستدەكەوێت و ٥٧٪ەكەی دەچێت بۆ كۆمپانیا نەوتییەكان". جەختیش لەوەدەكاتەوە پرۆسەی فرۆشتنی نەوت هەتا لەدەستی یەكێتی و پارتیدا بێت هەر بەو شێوەیە دەبێت. لەساڵی 2015ەوە هەرێمی كوردستان سەربەخۆ نەوت دەفرۆشێت و ساڵانە راپۆرتێك دەربارەی داهات و خەرجی نەوتە فرۆشراوەكەی دەخاتە ڕوو كەچەندین شارەزاو ناوەندی رەخنە لەژمارەكانی دەگرن و پێیان وایە زۆر وردنین بەتایبەت ئەو خەرجییە زۆرەی لەبەرهەمهێنانی نەوتدا خەرجدەكرێت

دەشتی مەحمود پیاوی ئورفە، كە بە پەیكەری بەلیكڵیگۆلیش ناسراوە، پەیكەرێكی كۆنی شێوەمرۆییە و لە هەڵكۆڵینێك لە ناوچەی بەلیكڵیگۆلی شاری ئورفەی باكوری كوردستان (میزۆپۆتامیای سەروو) لە ساڵی ١٩٩٣ دۆزراوەتەوە و مێژووەكەی بۆ نزیكەی ۱۱ هەزار ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە، پەیكەرەكە لە سەردەمی نیۆلیتیكی پێش گلكاریدا تاشراوە. پیاوی ئورفە بە كۆنترین پەیكەری قەبارە گەورە دادەنرێت كە لە شێوەی جەستەی مرۆڤێكی كامڵ دروستكراوە. ئەم پەیكەرە هاوسەردەمی هەردوو شوێنەوارە دێرۆكەكانی نزیك شاری ئورفە، گرێ ناڤۆكێ (١٢٠٠٠ ) ساڵ و نەوالا چۆری (١٠٤٠٠) ساڵ پێش ئێستایە. پەیكەرەكەی لە كاتی كاری بیناسازیدا دۆزرایەوە، بەڵام شوێنی دۆزینەوەكە بە دیاریكراوی نەزانراوە و بە باشی تۆمار نەكراوە، بەڵام دەگوترێت لە شەقامی یەنی یۆل لە ناوچەی بەلیكڵیگۆلی كە یەكێكە لە كۆنترین ناوچەكانی شاری ئورفە، لە ساڵی ١٩٩٣دا دۆزراوەتەوە . ئەم ناوچەیە تەنیا نزیكەی ٢٠كم لە شوێنەواری گرێ ناڤۆكێوە دوورە. ئەم پەیكەرە بەرزییەكەی نزیكەی مەترێك و نەوەد سانتیمەتـرە كە لە بەردی خۆڵین دروستكراوە و چاوەكانیشی بە دوو بەردەشەوە نەخشێنراون ( بەردەشەوە پۆلوی ساردبووەوەی بوركانی چیاكانی كوردستانە). ئەم پەیكەرە لە ئێستادا لە مۆزەخانەی ئورفە لە شاری ئورفەی باكوری كوردستان هەڵگیراوە. پیاوی ئورفە، پەیكەری پیاوێكی ڕووتە كە چاوەكانی كونن و بەردەشەوەیان تێداچەقێنراوە، دەمی نییە و لەسەر سنگی ملوانكەیەكی لە شێوەی ژمارە ٧ هەیە، هەروەها، دەستەكانی لە پێشەوە گرێدراون و خستوونیەتە سەر ناوكی، ئەمەش لە هەڵكۆڵراوەكانی ئەو سەردەمە تایبەتمەندییەكی باو و بڵاو بووە بە تایبەت لە گرێ ناڤۆكێ (ناوە كوردییەكەی ئەم شوێنەوارە "گرێ ناڤۆكێ/گردی ناوك‌" ئاماژە "ناوك/ناڤك"ەكەی تێدایە كە دەكرێت لەم سەردەمەدا ناوچە و گردەكەیان بە ناوك یاخود چەقی زەوی یاخود گەردووندا دانرابێت). هەندێ لە شوێنەوارناسان دەڵێن كە دەستەكانی خستووەتە سەر ئەندامی زاوزێ و دایپۆشیوە. پەیكەرەكە قاچی بۆ درووستنەكراوە و لەبری ئەوە لە بەشی خوارەوەیدا پارچەیەكی شێوە قەدی درەخت هەیە كە وا بیردەكرێتەوە بۆ ئەوە بووبێت لە زەویدا بچەقێنرێت. چاوە بەرەدەشەو و بێ دەمی پیاوی ئورفە یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی ئەم پەیكەرە نەبوونی دەمە، بەڵام لەبری دەم دوو بەردەشەوە جێگای چاوەكانی پیاوی ئورفەیان گرتووەتەوە. پێدەچیت نەبوونی دەم و هەبوونی دوو بەردەشەوە لە چاوەكانی پیاوی ئورفەدا، ئاماژە بێت بۆ پاشا یاخود خواوەند بوونی پەیكەرەكە. چونكە زۆر جار مرۆڤەكان لە ڕێگەی چاو-لە-چاوبڕینەوە لەگەڵ یەكتردا دەدوێن نەك دەمەوە. ئەمەش دەكرێت لەم سەردەمەدا گرنگی پێگەی دەسەڵات یاخود ئاینی هەبووبێت. لە ئێستادا شێوەكەی گۆڕاوە بۆ كارلێكی كۆمەڵایەتی و خۆشەویستی، بۆ نمونە كاتێ دایكێك لەگەڵ كۆرپەكەیدا دەدوێت، كۆرپەكە سەیری چاوەكانی دایكەكە دەكات نەك دەمی. لێرەدا دەكرێت بگوترێت، كاتێ كەسێك لەم سەردەمەدا سەیری ئەم پەیكەرەی كردووە لە ڕێگەی چاوبڕینە چاوەكانی پەیكەرەكەوە نەك دەمیەوە هەستی بە دەسەڵات و هێزی پەیكەرەكە كردووە. لە تێگەیشتنە شوێنەوارییەكاندا، دەگوترێت كە پەیكەری مرۆڤ وەك هەوڵێكی هونەری بووبێت بۆ وێناكردنی و نواندنەوەی هەقیقی جەستەی مرۆڤ. لە ڕاستیدا، پەیكەری "پیاوی ئورفە" خۆی گەواهی توانای مرۆڤی سەرەتاكانی سەردەمی نیۆلیتیك دەدات بۆ پەیكەرسازی جەستەی مرۆڤ بە شێوەیەكی سروشتی.

هاوڵاتی بەدواداچوون بۆ ماكیاژی قاچاغ لەبازاڕەكاندا دەكات ساڵی رابردوو ١٥٠ تۆن دەرمان‌و بەرهەمی جوانكاری لەناوبراون ئیمان زەندی   پیشەسازی ماكیاژ لەسەر بنەمای هەندێك لەماددە كیمیاییە شێرپەنجەییەكان دامەزراوە، كە نەبوونی زانیاری سەبارەت بەبەكارهێنانی زیانی بۆ كەسی بەكارهێنەر دەبێت، هاوڵاتی بەدواداچوون بۆ كوالێتی ماكیاژ لەكوردستان و هێنانی بەقاچاغ دەكات. د.باسڵ سیدۆ، پسپۆڕی پێست و جوانكاری و لێزەر بەهاوڵاتی وت: «ماكیاژ لەماددەی كیمیایی دروستدەكرێت بەمەش زیانی زۆر بۆ پێست هەیە، بەردەوام بەكارهێنانیشی دەبێتەهۆی چرچولۆچی و وشكبوونی پێست و دروستبوونی چینێكی كونیلەدار كەناهێڵێت ئۆكسجین بچێتە ژێر پێستەوەو زیپكەو هەوكردن دروستدەكات، ماكیاژ هەر رەنگێكیان و مادەیەكی كیمیاییە، ئەمەش وادەكات جوان دەربكەوێت لەسەر پێست بەتایبەت سوراو، سوراویش چینێكی رەش لەدەوری لێو دروستدەكات لەگەڵ وشكی، هەموو ئەم ماددانەش پێست هەڵیدەمژێت و دەچێتە خوێنەوەو لەوێشەوە بۆ گورچیلەو جگەر كە لەداهاتوودا نەخۆشی ترسناك دووچاری بەكارهێنەرەكەی دەكاتەوە»، ئاماژەی بەوەشكرد: «ماكیاژكردن بۆ دەرەوەو خۆر لێیبدات پێست دەخنكێنێت و كۆلاجینی لەناودەبات، چونكە عارەق لەگەڵ ماكیاژو تەپوتۆزی دەوروبەر تێكەڵ دەبێت، هەروەها بەوە دەزانین ماكیاژ كوالێتی خراپە خانمەكە هەستدەكات پێستی تێكچووە یان كاتێك بۆ ماوەیەك دوردەكەوێتەوە لێی گرفتەكانی پێستی كەمتر دەبێتەوە، سەبارەت بەبازاڕی ئۆنلاین بەڕاستی كارەساتە، چونكە هیچیان كوالێتیان باش نیەو براندی جیهانی نین، تەنانەت ئەوانەشی نرخیان گرانە، چونكە براندە جیهانییەكان بەو سیستەمە كارناكەن، بەڵكو دەبێت خۆمان بچین تێستی بكەین و بەكاریبهێنین». ناوبراو دەڵێت: «ئەو بەرهەمەی كەخانم كڕیویەتی پێویستە سەردانی وێبسایتی براندەكە بكات، چونكە راستەوخۆ دەڵێت ئەو بەرهەمە هەیە، دەبێت پاكکەرەوەی پێست پزیشك بۆی دیاری كردبێت و نابێت ئەوەش لەیاد بكرێت دوای ماكیاژكردن زۆرباش بەستەرەكەی دابخرێت، چونكە لەگەڵ هەوای دەرەوە كارلێكدەكات مەرەكەباتی كیمیایی دروستدەكات، خاڵی كۆتایی ئەوەیە كەپێویستە پێش نووستن بەتەواوی مكیاج لێبكرێتەوە، لەزۆربەیاندا هەرجۆرێك لەماددەی كیمیایی تێدایە، هیچ راپۆرتێك نیە كەدەریبخات راستەوخۆ ماكیاژ بووبێتەهۆی دروستبوونی خانەی شێرپەنجەیی، بەڵام بەناڕاستەوخۆ كاریگەرییان هەیە». بەپێی ئەو داتاو زانیارییەی هاوڵاتی لەسەرۆكی گشتی یەكێتی هاوردەو ناردنكارانی كوردستان دەستیكەوتووە، زیاتر لە ١٠ هەزار كۆمپانیای ناوخۆیی كاردەكەن لەكوردستان و شمەك و كاڵا هاوردەو هەناردە دەكەن، ئەمە لەكاتێكدایە لەسەدا ‏٩٥٪ی هاوردەیەو لەسەدا ‏٥٪كەی دیكەی هەناردە، سنوری هاوردەكەش لە١٠٠ وڵاتەوەیە، هەربەپێی ئەو داتایە بۆ ساڵی ٢٠٢٢ زیاتر لەپانزدە ملیار دۆلار كاڵا مۆڵەتی پێدراوە بێتە هەرێمی كوردستان. مستەفا شێخ عەبدولڕەحمان، سەرۆكی گشتی یەكێتی هاوردەو ناردنكارانی هەرێمی كوردستان لەبارەی ئەوەی تاچەند راستە بۆ كارتۆنێك بەرهەمی جوانكاری پەنجا هەزار قاچاغیەكەی بووە، بە هاوڵاتی راگەیاند: «كارەساتە گەربێت و بۆ كارتۆنێك ماكیاژ پەنجا هەزار قاچاغیەكەی بێت، ئەمەش گومانی تێدا نیە كوالێتیان زۆر خراپە هەرچەندە زانیاریم لەسەری نیە، بەڵام بەو جۆرە نەمبیستوە ماكیاژ بەقاچاغ بێت، چونكە جوانكاری بازرگانییەكی كراوەیە». وتیشی: «جلوبەرگ و بەرهەمی جوانكاری خانمان زیاتر دێت لەپیاوان، قەبارەی هاوردەكەش بەپلەی یەك لەتوركیا پاشان ئێران لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپاو ئاسیا هاوردەدەكرێن. د.جەلال عەبدوڵا حاجی، مامۆستای كیمیاییو ئەندام لەزانكۆی سەڵاحەدین بەوردی ئاماژەی بەماددە كیمیاییە ژەهراوییەكان كردو بۆ هاوڵاتی دواو وتی: «لەسەدەی بیست و یەكەمدا كەرەستەی جوانكاری بەشێوەیەكی بەرفراوان تەشەنەی كرد، بەرهەمەكانیش بریتین لەكرێم، پاودەر، بۆن، بۆیەی نینۆك، عەدەسە، بۆیەی قژ، خوێی حەمام، ...هتد، بەپێی راپۆرتێكی رۆژنامەی گاردیانی بەریتانی رۆژانە خانمان نزیكەی ١٦٨ مادەی كیمیایی جیاواز لەماكیاژو جوانكارییەكانیاندا بەكاردەهێنن، تووێژینەوەكانیش هۆشداریدەدەن لەبوونی ماددەی شێرپەنجەیی و ژەهراوی لەناو ئەو پێكهاتانەدا»، وتیشی: «لێرەدا ئاماژە بەچەند جۆرێكیان دەدەم وەكو (فۆرماڵدیهاید، سیلیكۆن، تریكلۆسان، پۆلی ئیتیلێن گلایكۆڵ، ... هتد)، یان (ئیتانۆلامین) لەئەساس و ماسكاراو كرێمەكاندا هەیەو مادەی هەستیارین یاخود (ئۆكسیبێنزۆن) لەدژەخۆرو غسول و بەڵسی لێوو بۆندا هەیەو تێكدەری رژێنی دەرەقیین، هەروەها ماددەی (بوتیل و پرۆپیل و ئیتیلپارابێن) ماددەی پارێزەرن (حافیزە)ن»، ماركەكانی ماكیاژ زۆرن ئەمەش وادەكات دەرەفەتی فێڵكردن زۆربێت، بەڵام خانمان پێش كڕینی بەرهەمی ماركە پێویستە سەیری پاكەت و رەنگ و وشەی بەرهەمەكە بكەن یان لیبێڵ و زنجیرە ژمارەی كۆمپانیاكە، یاخود بۆنەكەی و نەرم بووەستێت لەسەر پێست، سەیری فڵچەكەشی بكرێت و نابێت موەكانی ناڕێك و قەبارە جیاواز بێت، گەر نرخی گونجاو بوو ئەوە ساختەیە. بەپێی ئامارێكی فەرمی لەبەڕێوەبەرایەتی كوالێتی كۆنتڕۆڵی جۆری دەرمان لەوەزارەتی تەندروستی كەنێردراوە بۆ رۆژنامەی هاوڵاتی بۆ ساڵی ٢٠٢٢ زیاتر لە١٥٠ تۆن دەرمان و بەرهەمی جوانكاری لەناوبراون، ئەمە لەكاتێكدایە ٦٤ كۆمپانیا داخراون لەگەڵ داخستنی ٦٧ كۆگای دەرمان، هەروەها نۆ كەیسی  یاساییش لەدادگا هەن. د.گۆڤەند رەوەند، بەرپرسی چاودیری بازارو بازگەكانی دەرمان (كوردستان) بۆ هاوڵاتی دەڵێت: «سێ جۆر هاوردەكردن هەیە، جۆرێكیان جوانكارییە (كۆزمەتیك) كەبازرگان دەتوانێت لەڕێگای وەزارەتی بازرگانییەوە هاوردەی بكات یان لەماركێت و بازاڕەكان هاوردەی بكەن، دووەم جۆر بەرهەمی جوانكاری پزیشكییە لێرەدا  پێویستی بەتۆماركردن و مۆڵەت هەیە لەوەزارەتی تەندروستی و بەكوالێتی كۆنتڕۆڵدا دێت و پشكنینیان بۆ دەكرێت، جۆری كۆتایی قاچاغیەكە لەڕێگەی ئۆنلاینەكانەوە ساغدەكرێتەوە، هەر شتێكیش مۆڵەتی كوالێتی كۆنتڕۆڵی نەبێت دەبێتە قاچاغ». شەنگە عوسمان، خاوەن براندی شەنە بیوتی ناچڕاڵ و خوێندكاری بەشی پزیشكی بۆ هاوڵاتی دواو وتی: «گەر ماددەی كیمیایی لەبەرهەمەكاندا نەبێت ئەو بەرهەمە دروستنابێت، بەڵام بەرهەمە سروشتییەكان لەسەدا ٩٠ بۆ ٩٥ـی لەزەیت و ئاو پێكدێت و ئەو رێژەیەی تری بۆ ماددەی كیمیاییە». وتیشی:»لەپۆلی ١٠ خولیای ئەم كارەم هەبووەو چاودێری چەند پزیشكێكی میسریم دەكردو كارەكانیانم دووبارە دەكردەوەو زۆر سوودم لێبینین، بۆ نزیكەی شەش بۆ حەوت ساڵە ئەو بەرهەمانە درووستدەكەم و ئەو بەرهەمانەشی دەیكەمە بازاڕەوە ئەزمونی حەوت ساڵی خوێندن و بەدواداچوونمە، چونكە رۆژ هەبووە ١٨ كاتژمێر چاودێریم كردووە یان بۆ بەرهەمێكم شەش كاتژمێر خوێندوەتەوە ، بەڵام گومانی تێدا نیە كەسانێك بە نائەكادیمی شت تێكەڵدەكات و بەناوی سابون و كرێم ساغیدەكاتەوە، من مۆڵەتی رێپێدانم هەیەو بەرهەمەكانم هەموویان كتابیان هەیەو پێش و پاش خستنە بازاڕ لەلایەن تەندروستییەوە پشكنینی بۆ دەكرێت». هاوكات د.جەلال عەبدوڵا حاجی، مامۆستای كیمیایی و ئەندام لەزانكۆی سەڵاحەدین رایگەیاند: «هەر خانمێكی ئاسایی لەماوەی تەمەنیدا نزیكەی ٣٥٠ گرام سووراوی لێو دەخوات، سوراو بەڕێژەی ٦٠٪ قوڕقوشمی تێدایە كەكانزایەكی قورسی ژەهراوی دەمارییە و لەبەرهەمی ٢٠ ماركەدا دۆزاوەتەوە، كانزا قورسەكان خانمان دووچاری شێرپەنجە، تێكچوونی زاووزێ، گورچیلەو هەڵوەرینی قژ دکەوە». هەروەها د.شیروان سادق بەڕێوەبەری گشتی كوالێتی كۆنتڕۆڵی دەرمان لەوەزارەتی تەندروستی بەهاوڵاتی دەڵێت: «بەرهەمی جوانكاری دەبێت مۆڵەتی هاوردەكردنی لەكوالێتی كۆنترۆڵ وەرگرتبێت و مەرجە ناوی كارگەو براندی بەرهەمەكە تۆماركرابێت، پاشان بەپڕۆسەی پشكنین و هەڵسەنگاندن تێپەڕبووبێت ئەوكات مۆڵەتیان پێدەدرێت، جوانكاری دوو بابەتە ئەویش بەرهەمی پزیشكییە لەگەڵ ئاسایی، هەربۆیە لەو نێوەندەدا خەڵك دۆخەكەی ئیستغلال كردووەو ئەو بەرهەمانە لەعێراقدا بەكوالێتی كۆنتڕۆڵدا نایەت، بەڵكو بەمۆڵەتی هاوردەكردنی بازرگانی دەیهێنن و دابەشی دەكەن». وتیشی: «لەبەرئەوەی بازاڕەكەی كراوەیە لەوبڕوایەدا نین قاچاغی پێوە بكرێت چونكە وەكو دەرمان نیە رێكارەكانی توندە، هەروەها مۆڵەتی بازرگانییان ئاسان وەردەگیرێت و لەمەرزی ئیبراهیم خەلیل لەكۆنترۆڵی جۆری (نیو ستاندارد) بەپێی ستانداردی عێراقی پشكنینی ئەو بەرهەمانە دەكرێت،  هەموو كاڵایەك پشكنینی بۆ ناكرێت لەكوالێتی كۆنترۆڵ چونكە لیژنەی هەڵسەنگاندن هەیە بەپێی كارگەو براندو بەڵگەنامەكان بڕیاردەدات چەند بابەت پشكنینی بۆ بكرێت، هەربۆیە هاوڵاتی پێیوایە هەرچی دێت دەبێت پشكنینی بۆ بكرێت». د.بەدر قادر سورچی، پسپۆڕو یاریدەدەر لەچارەسەری نەخۆشی بەگیادەرمان بۆ هاوڵاتی دواو وتی: «پڕۆسەی بەرهەمی سروشتی هێواشە، خانم ئارامی نیەو بیر لەئێستای دەكاتەوە نەك پەنجاساڵی داهاتوی، بەنموونە ئافرەت دەیەوێت لێوی سور بێت لەجیاتی سوراو با زەیتی گوێزهیندی یان تێكەڵەی ئاوی گوڵ و هەنگوین یاخود تێكەڵەی چەوەندەرو زەیت و هەنگوین شەوانە بەكاربهێنێت، یاخود تێكەڵەی دەنكە هەناری كوتاوو فازلین، یان گەڵای گوێزو بادەم، بەڵام كاتێك ئافرەت بیەوێت لێوی گەورە دەربخات، ئەمە دەچێتە خانەی دەستكاریكردن، بۆیە بەرهەمی سروشتی ئەوەیە كەمرۆڤ سروشتی بێت».

دەشتی مەحمود   شوێنەوارناسی بوارێكی سەرنجڕاكێشە، بەشێكی لەبەرئەوەیە چونكە پەیوەندییەكمان بەخەڵكی سەردەمی رابردووەوە بۆ دەڕەخسێنێت. رێگەمان پێدەدات لەسەردەمی هەنووكەیی خۆمان دەربچین و بۆ ساتێك خەیاڵ بكەین كەژیان لەسەردەم و شوێنێكی جیاوازدا چۆن بووە. بەڵام، شتگەلێكی زۆر هەن، لەوانە پێداویستییە سەرەتاییەكانی وەك خۆراك، شوێنی نیشتەجێبوون و پەیوەندی نێوان مرۆڤەكان، كە لەكات و شوێنە جیاوازەكان وەكو یەكن و بەنەگۆڕی دەمێننەوە. بۆ نموونە، هیچ پێشكەوتنێكی تەكنەلۆژیاو ئاسانكارییەكی مۆدێرن ناتوانێت لەسرووشتی بایۆلۆجی بنەڕەتی مرۆڤبوونمان جیامان بكاتەوە. بەڵام، كاتێك لەئاستی بایلۆجیادا، شتێكی رابردوودا دەدۆزینەوە، كاریگەرییەكی قووڵتر لەسەر مرۆڤەكان دروستدەكات. یەكێك لەو دۆزینەوانە جووتە ئێسكەپەیكەرێكە كەپێی دەوترێت «ئەویندارەكان»ـی حەسەنلو، كەخەڵكی شاری حەسەنلوی دێرینە، ئەم شارە دێرینە دەكەوێتە گوندی حەسەنلوی رۆژهەڵاتی كوردستان و نزیكەی ١٠كم لەشاری نەغەدەوە دوورە. زانكۆی پێنسیلڤانیا بۆ یەكەمجار ئەم جووتە ئێسكەپەیكەرەی دۆزیەوە لەكاتی هەڵكەندنی شوێنەواریی شارێكی كۆن لەڕۆژهەڵاتی كوردستان لەساڵانی حەفتاكانی سەدەی رابردوودا. ئەو دوو ئێسكەپەیكەرە لەپاشماوەی شاری دێرینی گردی حەسەنلو دۆزراونەتەوە كەمێژووەكەی بۆ دوو هەزارو ٨٠٠ ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە. لەدەوروبەری ساڵی ٨٠٠ی پێش زایین، شاری حەسەنلو لەڕۆژهەڵاتی كوردستان، لەلایەن هێزێكی داگیركەری بێگانەوە كەتاوەكو ئێستا نەناسراونەتەوە، لەناوچوو. لەكاتی هێرشەكەدا، دانیشتووانەكەی كوژران و لەو شوێنەی كەبەر پەلامارەكە كەوتن، تەرمیان بەجێهێڵراو بەشێكی زۆری شوێنەكەش گڕتێبەردراو سووتا. ئێسكەپەیكەری «ئەویندارەكان» پێكەوە لەناو كەندوویەكی گەنمی خشتی قوڕو گەچدا لەكاتی هەڵكەندنەكاندا لەساڵی ١٩٧٣دا دۆزرایەوە. هەردوو ئەویندارەكە لەكاتی وێرانكردنی شارەكەدا لەناوچوون؛ هەردووكیان بەر لەمردنیان هەندێك نیشانەی زەبریان پێوە دیارە، بەڵام هیچ برینێكی كوشندەیان لەسەر ئێسقانەكانیاندا نییە. ئەم دوو ئەویندارە، روو لەیەكتر راكشاون و وادەردەكەوێت كەئاوێزانی یەكتربووبن. ئێسكەپەیكەرەكەی لای چەپ دەستێكی درێژ كردووە بۆ ئەوەی دەست لەڕووخساری ئەوی دیكە بدات و قۆڵەكانیان لەیەكتر ئاڵاندووە. ئێسكەپەیكەری دوو «ئەویندارەكان» لەناوەڕاستی حەفتاكانی سەدەی رابردوو تاناوەڕاستی هەشتاكانی سەدەی رابردوو لەمۆزەخانەی پێن، لەفیلادیلفیا لەئەمریكا نمایشكرابوو. جگە لەئەویندارانی حەسەنلو، پاشماوەی مرۆیی سەدان كەسی دیكەی ئەو سەردەمە لەژن و پیاوو منداڵان دۆزراوەتەوە كەئێسكەپەیكەرو پاشماوەكانیان بەسەر شەقامەكانی شاری حەسەنلودا بڵاوبوونەتەوە. وادیارە، خەڵكی ئەم شارە، بەتەواوی لەلایەن هێرشبەرە داگیركەرەكانەوە لەناوچووون. هەندێ لەشارەزایانی بواری شوێنەوارناسی و مێژووی كۆن، باوەڕیان وایە، كەئاشوورییەكان ئەم كارەساتەیان بەسەر ئەم شارەدا هێنابێت، ئەم دەرئەنجامەش بۆ توندووتیژی ئاشوورییەكان دەگەڕێتەوە، چونكە لەشوێنی تردا بەم شێوەیە هێرش و تاڵانكارییان كردووە. سەرەڕای ئەمش، هەندێكی دیكە پێیان وایە، كەشانشینی ئۆرارتو بەرپرسیاریی ئەم كارەساتەن، بەڵام لەگەڵ هەموو گریمانەكاندا، تاوەكو ئێستا بەدیاریكراوی نەزانراوە بەرپرسیاری هێرشە داگیركارییە وێرانكەرەكەی حەسەنلو كێبوون. لەبنەڕەتدا، لێكدانەوەكان بۆ ئەم ئێسكەپەیكەرانە لایەنگرییە، بەهۆی ئەو نازناوەی كەپێیان دراوە. لێكدانەوەكان بینەر ناچار دەكات بەبێ ئەوەی لەسەر ئەم دوو كەسە و سروشتی پەیوەندییەكەی نێوانیان بزانێت، گریمانەكان قبوڵ بكات. هێڵكارییە بایۆلۆجییە بنەڕەتییەكانی ئەو دوو تاكە، بەپشتبەستن بەشیكاری ئێسكەپەیكەرەكان، تووێژەران گریمانەی ئەوە دەكەن كە: ئەم ئێسكەپەیكەرانە، یەكێكیان كوڕێكی زۆر گەنجی پێگەیشتوو و ئەویتریشیان، پێدەچێت ژنێك یان پیاوێكی كەمێك گەورەتر بێت، هەردووكیان تاڕادەیەك تەندروستن و لەقۆناغی سەرەتایی ژیاندان. بێگومان، لەچەندنین رووەوە تێگەیشتن لە «ئەویندارەكان» ئاڵۆزە. بۆ نموونە، چۆن و بۆ چوونەتە ناو كەندووەكەوە؟ ئایا لەوێدا نێژراون، یان هەوڵیانداوە لەناو كەندووەكەدا خۆیان لەهێرشبەرەكان بشارنەوە؟ هەروەتر، هیچ كەرەستەیەكی دەستسازیی لەناو كەندووەكەدا نەدۆزراوەتەوە، جگە لەتەختە بەردێك كە لەژێر سەریاندایە. ئەمەش بەپێچەوانەی ئێسكەپەیكەرەكانی دیكەی شوێنەكە كە لەكاتی ناشتندا بەڕوونی نیشانە رازاندنەوەكانیان هێشتا لەسەر جەستەیان ماون. ئینجا، بۆچی هیچیان لەگەڵدا نەنێژراوە؟ ئایا پێش ئەوەی بمرن هەرچی پێیان بووە لێیان زەوت كراوە؟ هەروەها، پەیوەندی نێوان ئەم دوو كەسە چۆن و چی بووە؟ ئایا ئاوێزانی پڕسۆزیان چ ئاماژەیەك هەڵدەگرێت لەبەرانبەر ئەم بارودۆخە سەختەی شارەكە تێیدا بووە؟ رەنگە شیكاریی لەسەر پاشماوەكان بتوانێت رۆشنایی بخاتەسەر هەندێك لایەنی چیرۆكەكەی نێوان دوو ئەویندارەكە. بۆ نموونە شیكاری DNA دەتوانێت رەگەزی بایۆلۆجییان پشتڕاست بكاتەوە و تەنانەت لەوانەیە بزانێت كە ئایا پەیوەندییەكی خێزانیی لەنێوان ئەو دووانەدا هەبووە. بەڵام، ئەو گریمانەیەی كەئایا دەكرێت پەیوەندییە نزیك و پڕ سۆزە رواڵەتییەكەیان، سەلمێنەری هەبوونی پەیوەندییەكی ئەوینداریی بێت، تاكە لێكدانەوە نییە. بێگومان زۆرێك لە لێكۆڵەوەران باوەڕیان وایە كە ئەم دوو ئەویندارە، نێرو مێ بن، بەڵام بێگومان، ئەزموونی مرۆڤ پڕە لەكاتی سەخت كەپێویستی ئارامكردنەوەو باوەشی ئەوانی دیكە دەخوازێت. لەكاتێكدا ئەم دوو تاكەو دانیشتووانی دیكەی حەسەنلو پێكەوە رووبەڕووی تاریكترین ساتەوەختی خۆیان بوونەتەوە، رەنگە باوەشێك لەلایەن هاوڕێیەك، ئەویندارێك، خزمێك، یان تەنانەت كەسێكی نامۆوە، دەرئەنجامێكی سروشتی ناچارییەكی زۆر بووبێت، بۆیە دەكرێت بگوترێت ئەم دوو كەسە نێرو نێر بووبن و لەوانەیە نزیك یاخود نامۆ بەیەكیش بووبن. بەدڵنیاییەوە، راستییەكانی دۆزینەوەی ئەم دوو ئێسكەپەیكەرە سەرنجكێشن، بەڵام دەبێت ئەوەمان لەبیربێت كەهەر چیرۆكێك لەبارەیانەوە دابڕێژین، زیاتر لەهەموو شتێك لەدیدگا كەلتوورییەكانی خۆمانەوە نزیكە، نەك خودی چیرۆكی دوو ئەویندارەكە. لێكدانەوەی شوێنەواریی فرەلایەنەو قەدەرمان وایە بەهۆی سروشتی پرۆسەكەوە، زۆرجار بەنەزان بمێنینەوە.  

هێرش جەلال عەبدوڵا ئۆجالان كەنزیكەی چارەكە سەدەیەكە لەزیندانی ئیمراڵی گۆشەگیركراوە، زیاتر لە 20 مانگە هیچ كەسێك ئاگاداری دۆخی نییە، كەمپینی «ئازادی بۆ عەبدوڵا ئۆجالان»یش كەماوەی چوار مانگە راگەیەنراوەو لەلایەن 28 كەسایەتی ئەكادیمی و نووسەرو پزیشك و سیاسەتمەداری ناودارەوە پێشەنگایەتی دەكرێت بەردەوامەو بەملیۆنان ئیمزای كۆكردووەتەوە بۆ ئازادكردنی ئۆجەلان. ئۆجالان خۆی دەڵێت: دەستگیركردنم سەرەتای جێبەجێكردنی پلانی نوێی ئەمریكاو وڵاتانی رۆژئاوا بوو لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەوڵیاندا بەدەستگیركردن و لەناوبردنم، گەلێك لەناوببەن، هاوكات جەمیل بایك ئاشكرایدەكات: «ئەمریكا، بەریتانیا، ئیسرائیل، یۆنان، فەرەنسا، هۆڵەندا، روسیا، ئەڵمانیا، كینیاو میسر، بەشداربوون لەپلانی دەستگیركردنی رێبەرەكەمانداو بەریتانیاش خاوەن بیرۆكەی پیلانگێڕییەكە بوو». ١٥ی شوباتی ساڵی ١٩٩٩ بەشێوەیەكی چاوەڕواننەكراو، دیمەنی ڤیدیۆیی عەبدوڵلا ئۆجالان رێبەری پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لەنێو فڕۆكەیەكدا لەگەڵ ژمارەیەك كەسی دەمامكداردا بڵاوكرایەوە كەفڕۆكەكە لەنایرۆبی پایتەختی كینیاوە بەرەو توركیا دەفڕی، هەواڵەكە بەخێرایی لەمیدیاكانی جیهان، ناوچەكەو كوردستاندا بڵاوبووەوە كە ئۆجالان بەگەلەكۆمەیەكی نێودەوڵەتی دەستگیركراوەو رادەستی حكومەتی توركیا كراوەتەوە. دوای فشارێكی زۆری توركیاو هاوپەیمانان لەسەر حافز ئەسەدی سەرۆكی پێشوی سوریا، ئۆجالان ناچاركرابوو كەسوریا بەجێبهێڵێت بێ ئەوەی رێگەی پێبدرێت بچێت بۆ قەندیل. دوای چەندین مانگ لەگەشتێكی چڕوپڕ بۆ یونان، روسیاو وڵاتانی ئەوروپا، داواكاری ئۆجالان بۆ مافی پەنابەری سیاسی لەلایەن هەموو ئەو وڵاتانەوە رەتكرایەوەو هەوڵیدا خۆی بگەیەنێتە ئەفریقای باشور وڵاتی نیلسۆن ماندێلا، بەڵام لەلایەن دەزگا هەواڵگرییەكان لەكینیا كۆتایی بەگەشتەكەی هێنرا. دادگای توركیا سەرەتا، سزای لەسێدارەدانی بەسەر ئۆجالاندا سەپاند، بەڵام بەفشاری لایەنگرانیدا یاسای لەسێدارەدان لەدەستووری بنەڕەتی توركیادا لابراو سزای زیندانی هەتا هەتایی بەسەر ئۆجالاندا سەپێندرا. جگە لەسەپاندنی ئەو سزایە، ئۆجالان گواسترایەوە بۆ دورگەیەك لەژێر ئەمنیەتێكی تونددا، ئەویش زیندانی دورگەی ئیمڕالیەو لەژوورێكی تاكەكەسیدا گۆشەگیركرا.   ئۆجالان: رۆڵی توركیا لەئیمڕالی بەتەنیا پاسەوانیكردنە ئۆجالان لەبارەی دەستگیركردنی لەلایەن هێزە رۆژئاواییەكانەوە دەڵێت:»  دەستگیركردنم سەرەتای جێبەجێكردنی پلانی نوێی ئەمریكاو وڵاتانی رۆژئاوا بوو لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەوڵیاندا بەدەستگیركردن و لەناوبردنم، گەلێك لەناوببەن، پێویستە رۆشنبیرانی كورد لێكۆڵینەوە لەسەر ئەم بابەتە بكەن، ویستم بگەڕێمەوە كوردستان، بەڵام مۆسكۆو ئەسینا رێگەیان نەدا. سیناریۆی پلانی دەستگیركردنم لەلایەن وڵاتانی رۆژئاواوە ئامادەكرابوو، تەنیا رۆڵی پاسەوانی و دادگاییكردنەكەیان بەتوركیا داوە، بەڵام من پیلانگێڕیەكەم لەئیمڕالی پووچەڵكردەوە.» هاوكات جەمیل بایك هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن كوردستان (كەجەكە) لەكتێبی «مێژوویەك لەئاگر‌دا» باس لەو وڵاتانە دەكات كەبەشداربوون لەدەستگیركردنی ئۆجالانداو دەڵێت، «ئەمریكا، بەریتانیا، ئیسرائیل، یۆنان، فەرەنسا، هۆڵەندا، روسیا، ئەڵمانیا، كینیاو میسر، بەشداربوون لەپلانی دەستگیركردنی رێبەرەكەماندا، بەریتانیاش خاوەن بیرۆكەی پیلانگێڕییەكەبوو، هەروها ئەمریكا سەرپەرشتیی جێبەجێكردنی دەكردو هەندێك پارتی كوردیش دەستیان لەو پیلانگێڕییەدا هەبووە».   سزاو سیاسەتی گۆشەگیری ئۆجالان ٢٤ ساڵە لەنێو دۆخێكی گۆشەگیریدا لەدورگەی ئیمڕالیدا بەندكراوە. لەم ٢٤ ساڵەدا پارێزەران و خانەوادەكەی نەیانتوانیوە بەڕێكوپێكی چاویان پێبكەوێت، لەساڵی ٢٠٠٩دا سێ گیراوی دیكەی ئەندامی پەكەكە بەناوەكانی حامیلی یڵدرم، وەیسی ئاكتاش و عومەر خەیری كۆنار بۆ دورگەی ئیمڕالی گواسترانەوە. ئەو گیراوانەش سزای هەتاهەتاییان لەسەرەو لەگەڵ ئۆجالاندا گۆشەگیریەكی توندییان لەسەرە. زیندانی ئیمڕالی بەسزای دیسیپلین و قەدەغەی چاوپێكەوتنی خانەوادەكان و پارێزەران بووەتە ناوەندێكی گەورەی گۆشەگیری، یەكەمجار سزای دیسیپلین لە مانگی كانونی یەكەمی ٢٠٠٥دا بەسەر ئۆجالاندا سەپێندرا، لەنێوان ساڵەكانی ٢٠٠٥ بۆ ٢٠١٠، ١٥ جار، لەنێوان ساڵی ٢٠١٨ بۆ ٢٠٢١، ٢٨ جار سزای دیسیپلین بەسەر ئۆجالاندا سەپێندراوە كەتاوەكو ئێستاش ئەو سزایە نوێ دەكرێتەوە. هەروەها لە ٢٧ی تەممووزی ٢٠١١ تاوەكو ئێستا نزیكەی هەزارو ٢٣٠ سەردانی پارێزەران رەتكراونەتەوەو لەساڵی ٢٠١٩ەوە تاوەكو ئێستا، تەنیا پێنج جار پارێزەران چاوپێكەوتنیان لەگەڵ عەبدوڵلا ئۆجالان ئەنجامداوە. هاوكات لەساڵی ٢٠١١ەوە تاوەكو ئێستا بەگشتی ٢٤٩ جار سەردانی خانەوادەكان بۆ ئیمڕالی رەتكراونەتەوە، بەتەنها ٢٨ جار خانەوادەكان توانیویانە چاوپێكەوتن ئەنجامبدەن.   ٢٠ مانگە كەس ئاگاداری دۆخی ئۆجالان نییە دوایین جار، محەمەد ئۆجالان و عەبدوڵلا ئۆجالان، لەمانگی ئازاری ٢٠٢١ بەتەلەفون بۆ ماوەی پێنج خولەك قسەیان لەگەڵ یەكدی كرد، دوای ئەوە، هیچ كەسێك ئاگاداری دۆخی ئۆجالان و زیندانیانی دیكەی ئیمڕالی نییە. تاوەكو مانگی حوزەیرانی ساڵی ٢٠٢٢ هیچ زانیارییەك لەبارەی ئیمڕالیەوە نەدەبیسترا، بەڵام لەسەر داواكاری نوسینگەی یاسایی سەدە كە لەكۆمەڵێك پارێزەر پێكدێت و ئەركی پارێزەری ئۆجالانیان لەئەستۆدایە، شاندێكی كۆمیتەی رێگریكردن لەئەشكەنجەی سەر بەكۆمسیۆنی ئەوروپا (سی پی تی) سەردانی زیندانەكانی توركیای كردو دواتر راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە كە لەئیمڕالی چاویان بەئۆجالان كەوتووەو دوای شەش مانگ راپۆرتێك لەمبارەیەوە بڵاودەكەنەوە. لەمانگی ئەیلولی هەمان ساڵدا، نوسینگەی یاسایی سەدە، بەڕاگەیەندراوێك، راگەیەندراوی (سی پی تی) بەدرۆخستەوەو ئاشكرایكرد كەشاندی سی پی تی ئۆجالانیان نەبینیوەو پێویستە بەزووترین كات سی پی تی راپۆرتەكەی ئاشكرابكات و دەوڵەتی توركیاش روونكردنەوە بدات، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا تاوەكو ئێستا هیچ لایەنێك روونكردنەوەی نەداوەو دوای ئەوەش نوسینگەی سەدە، چەندین جار ئاشكرایكردووە كەمەترسی لەسەر ژیانی ئۆجالان هەیە. دوران كاڵكان ئەندامی كۆمیتەی بەڕێوەبەری پەكەكە لەنوێترین چاوپێكەوتنیدا لەگەڵ میدیاكانی پارتەكەیدا دەڵێت: «گۆشەگیریی تووند، ئەشكەنجە لەناو سیستمی قڕكردنی ئیمراڵیدا بەردەوامەو هیچ گۆڕانێك لەم بوارەدا نییە».   كەمپەینی ئازادی بۆ ئۆجالان بەدرێژایی ٢٤ ساڵی رابردوو، چەندین كەمپەینی واژۆ كۆکردنەوە بۆ ئازادی ئۆجالان دەستیپێكرد، لەم چوارچێوەیەدا بەملیۆنان واژۆ لەژێر ناوی «ئۆجالان ئیرادەی سیاسی ملیۆنان كەسە» كۆكرانەوەو پێشكەش بەناوەندە یاساییەكانی یەكێتی ئەوروپا كران. لەچوار پارچەی كوردستانیش هەموو ساڵێك چالاكی و كەمپەینی جۆراوجۆر بۆ ئازادی ئۆجالان بەڕێوەدەچن. دواجار لە ٨ی تشرینی یەكەمیی ساڵی رابردوودا، كەمپەینی «ئازادی بۆ عەبدوڵلا ئۆجالان، لەئێستادا» راگەیەندرا. لەهەموو جیهان ٢٨ ئەكادیمی، سیاسەتمەدار، نووسەر، پزیشك و چالاكوانی ناودار پێشەنگایەتی كەمپەینەكەیان كردووە. لەڕاگەیەنراوێكدا كە ٢٨ كەسایەتیەكە بڵاویانكردەوە هاتووە، «بۆ ئەوەی بەڕێز ئۆجالان لەچارەسەری كێشەی كورددا بەشێوەیەكی ئاشتیانە رۆڵی خۆی بگێڕێت، پێویستە ئازادبكرێت.» كەمپەینەكە تاوەكو ئێستاش لەكوردستان و جیهان و بەتایبەتی ئەوروپا بەردەوامە. لەلایەكی دیكەوە، بۆ ئەوەی پەكەكە لەلیستی رێكخراوە قەدەغەكراوەكان دەربهێندرێت و ئۆجالان ئازادبكرێت، ١٣ی كانونی دووەمی ٢٠٢١ بەپێشەنگایەتی دەستپێشخەری دادپەروەری نێودەوڵەتی بۆ كورد، لە ٣٠ وڵاتی جیهان كەمپەینی واژۆ كۆكردنەوە دەستیپێكرد. لە ٣١ی مانگی رابردووشدا، لەبرۆكسلی پایتەختی بەلجیكا، سێ ملیۆن واژۆ كەمۆری فەرمی فەرمانگەكانی دادنوسی وڵاتانی پێوەبوو كە لەچوار پارچەی كوردستان و ٣٠ وڵاتی جیهان كۆكرابوونەوە، دوای كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانی رادەستی كۆنسەی ئەوروپا كران.

هاوڵاتی دهۆك؛ بەشێكی ئەو خێزانانەی خانووەكانیان بەر فرۆكەخانە كەوتوون قەرەبوو نەكراونەتەوە   لەپارێزگای دهۆك بەشێكی زۆری ئەو خێزانانەی خانوو و زەوییەكانیان بەر پرۆژەی فرۆكەخانەی دهۆك كەوتوون تائێستا بەتەواوی قەرەبوو نەكراونەتەوەو لەچاوەڕوانیدان و حكومەتیش وەڵامیان ناداتەوە، پرۆژەكە لەساڵی 2013 ەوە بەردی بناغەی دانراوە لەگەڵ ئەوەی پرۆژەكە تەواونەكراوە، ئەو كەسانەشی زیانمەندبوون قەرەبوو نەكراونەتەوە.   محەمەد حەسەن، ئێستا لەكۆمەڵگای حەوشكێ سەر بەقەزای سێمێل نیشتەجێیە بەهاوڵاتی  راگەیاند:»بە دوو وەجبە خەڵك قەرەبوكراوەتەوە، وەجبەی یەكەم نزیكەی 800 خێزان قەرەبوكراونەتەوە، بەپارچەزەویەك لەگەڵ پێدانی 25 ملیۆن دینار، ئێمە لەوەجبەی دووەم بووین نزیكەی 150 بۆ 200 كەس دەبین تەنها پارچەزەویەكمان وەرگرتووەو پارەكەمان وەرنەگرتووە». وتیشی»بەو مەرجەی شوێنەكانی خۆمان چوڵكردووە كەپارچەزەویەك لەگەڵ بڕێك پارە وەربگرین، بەڵام فێڵیان لێكردین، دەیان جار داوای پارەكەمان كردووە بەڵام هەر دەڵێن پارە نیەو چاوەرێ بكەن، هەشت ساڵە هەر چاوەڕوانین». پرۆژەی دروستكردنی فرۆكەخانەی دهۆك دەكەوێتە سنوری قەزای سێمێل، لەساڵی 2013و بڕی 450 ملیۆن دۆلاری بۆ تەرخانكرا، زیاتر لە  10 ساڵە بەتەواونەكراوی ماوەتەوە، ئەوە لەكاتێكدایە لەمانگی ئەیلولی پارساڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەردانی قەزای سێمێلی كردو وتی: « پێداچوونەوە بەپرۆژەكە دەكەین و ئەو گرێبەستانەی ئەنجامدراون دووبارە دەستیپێدەكەینەوە چونكە پرۆژەیەكی زۆر گرنگە بۆ پارێزگای دهۆك». مەسرور بارزانی راشیگەیاند:» دوای تەواوكردنی لێكۆڵینەوەیەكی ورد لەسەر پرۆژەكە رەنگە هەندێك گوڕانكاریشی تیادابكرێت، دواتر دەست بەجێبەجێكردنی پرۆژەكە دەكەین». ئازاد ئەحمەد، نوێنەری ئەو كەسانەی كەموڵكەكانیان بەر فرۆكەخانەكە كەوتووەو قەرەبوو نەكراون بەهاوڵاتی وت:»ئێمە 198خێزانین تەنها یەك پارچەزەویمان وەرگرتووە، بڕیاربوو لەگەڵ پارچەزەویەكە هەریەكێكمان بری 30 ملیۆن دینار وەربگرین بەڵام تائێستا یەك دینارمان وەرنەگرتووە، چەند جارێك هەوڵماندا سەردانی پارێزگاری پێشووی دهۆك بكەین، بەڵام ئامادەنەبوو بمانبینێت». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:»سەرەتا بەئێمەیان وت پارچەزەویەك لەگەڵ 30ملیۆن دینارتان پێدەدەین، بەڵام تەنها پارچەزەویمان وەرگرتووە، وتیشی: سكاڵامان تۆمارنەكردووە چونكە دڵنیاین هیچ سوودی نابێت». هاوكات شەمعون شلیمون، جێگری پارێزگاری دهۆك بۆ كاروباری كارگێڕی بەهاوڵاتی راگەیاند: «پێش چەند رۆژێك یەكێك لەو خێزانانەی كە قەرەبونەكراونەتەوە سەردانی دیوانی پارێزگای دهۆكی كرد، نزیكە 66 خێزان تائێستا قەرەبونەكراونەتەوەو دۆسیەكە لای ئێمەیە، بەڵام پێویستی بەپارەیە، ئەگەر پارە هەبێت بەدڵنیاییەوە هەموو ئەوانەی كەمەرجە یاساییەكانیان هەیە قەرەبوی خۆیان وەردەگرن». لەبارەی هۆكارەكانی دواكەوتنی قەرەبوی ئەوخێزانانە ناوبراو وتی:»پێشتر هەندێك هەڵەكرابوو لەناوەكان بەتایبەت لەشارەوانی ئەوە پێویستە جارێكی تر بەدواداچوونی بۆ بكرێت كەئایا ئەوكەسانەی ماون مافی قەرەبوكردنەوەیان هەیە یان ناو رێكارەكانی یاسایی ئەوان دەگرێتەوە یان بەپێچەوانەوە مافی قەرەبوكردنەوەیان نیە، ئیش لەسەر دۆسیەكە دەكرێت بەڵام پێویستی بەكات و پارەیە». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: بابەتی قەرەبوكرنەوە هیچ پەیوەندی بەتەواوكردنی فرۆكەخانەكەوە نیە، راوەستانی پرۆژەی تەواوكردنی فرۆكەخانەی دهۆك تەنها پەیوەستە بەنەبوونی پارە، هەركاتێك بودجەیەكی بۆ دابینكرا ئەوە دەستبەجێ پرۆژەكە تەواودەكرێت».

ڤانە حەمە  كڵێسای مەریەمی عەزرا لەسابونكەرانی شاری سلێمانی، بووەتە فێرگەیەكی پەروەردەیی بۆ پەنابەرەكانی سوریاو رزگاربووانی دەستی داعش، لەناو كڵێساكەدا چەندین خولی بەهێزكردنی زمان و بەرنامەی جۆراوجۆری كۆمپیوتەر بەبێ بەرامبەر لەلایەن مامۆستای خۆبەخشەوە پێشكەش بەسەدان فێرخواز دەكرێت، كەزۆرترینیان  پەنابەری سوری و كوردانی رۆژئاوای كوردستانن. زەردەشت رەحیم، یەكێكە لەو مامۆستا خۆبەخشانەی كەنزیكەی شەش ساڵە بەخۆبەخشی لەكڵێسای سابونكەران وانەی ئینگلیزی بەو خوێندكارانە دەڵێتەوە كە لەڕۆژئاوای كوردستان و سوریاوە ئاوارەی هەرێمی كوردستان بوون، لەلێدوانیكیدا بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد:» كەئەم خولانە لەپێناو بەرزكردنەوەی توانای خوێندكارەكانە كەپەنابەرن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا چەندین فێرخوازی دیكە لەشاری سلێمانی كەخەڵكی باشوری كوردستانن بەشداری خولەكان دەكەن». وتی:»چەند جارێك لەلایەن رێكخراوە ناحكومیە مرۆییەكانەوە هاوكاری كراون، بەڵام خولەكان بەشێوەیەكی گشتی بێبەرامبەرن و تەنها بڕێكی رەمزی زۆر كەم وەردەگیرێت وەك رێوشوێنێكی فەرمی».. هاوكات لەبارەی سودمەندبوونی فێرخوازەكانیشەوە زەردەشت رەحیم دەڵێت:» چەندین فێرخوازیان لەئاستە سەرەتاییەكانی زمانەوە گەیاندووەتە ئاستە باڵاكان». فێرخوازەكان بەشێكی زۆریان لەكەمپی ئاوارەكانی عەربەتەوە پاسیان بۆ دابینكراوەو بەوجۆرە هاتووچۆ دەكەن و وانەكانیان وەردەگرن، ئەو فێرخوازانە هەریەكەیان لەشارێكی رۆژئاوای كوردستان و سوریاوە ئاوارەی هەرێمی كوردستان بوون، لەناویاندا قامیشلۆ، دیمەشق، عەفرین، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو ئێزدییانەی كەڕزگاربووی دەستی داعشن بەشێكن لەو فێرخوازانەی كە بەشداریی خولەكان دەكەن. ئەو خوێندكارانەی كەبەشدارییان كردبوو، لەبارەی خولەكانەوە بەمجۆرە بۆ هاوڵاتی دووان» ئێمە هەریەكە لەشارێكی جیاوازەوەو لەخێزانێكی جیاوازەوە لێرە بەیەك ئاشنابووین، خولەكان زۆر سودیان هەبووە بۆمان و هەندێكمان تا ئاستی بەرز فێری ئەو وانانەو ئەو زمانانە بووین كەوەرمانگرتوون». ئەحمەد، تەمەنی ٢٠ ساڵەو یەكێكە لەخویندكارەكان كە لەشاری دیمەشقی سوریاوە ئاوارەی هەرێمی كوردستان بووە، دەربارەی خولەكان بەهاوڵاتی وت:»من ئەمە یەكەم كۆرسە كەبەشداری دەكەم و لەڕێگای چەند هاوڕێیەكم بەشداریم كردووە، خولەكان سودیان بەمن گەیاندووەو كڵێساش خۆیان پاسیان بۆ دابینكردووین بۆ هاتووچۆكردنمان لەكەمپەكانەوە». كڵێساكە چەندین خولی پیشەیی و فێركاری دیكەی تێدا ئەنجامدەدرێت لەپێناو بەرزكردنەوەی توانای گەنجان و رەخساندنی هەلی كار بۆیان، بەتایبەت بۆ ئەو گەنجانەی كەئاوارەن، لەوانەش مۆسیقا، كۆمپویتەر، زمان، خولی سەماكردن و فریاگوزاری و خولی شانۆیی و فێركردنی گەنجان، لەگەڵ ئەوەشدا خولە فێركاریە پیشەییەكانی وەك ئاسنگەری، دارتاشی، بەرگدووری و كارگێڕی و سكرتێری. ماوەی خولەكان لەكڵێساكەدا بۆ زۆربەی خولەكان، ١٣ هەفتەیە كەدەكاتە نزیكەی ٢٥٠ كاتژمێرو بۆ هەر پۆلێكیش ١٢-١٨ خوێندكار لەخۆدەگرێت، هاوكات جگە لەخولە فێركارییەكان لەناو كڵێساكەدا ناوەندی تایبەت بەكۆبوونەوەو سیمیناری تایبەت و لێكۆڵینەوە هەن، بەتایبەتیش كۆبوونەوەو كۆڕەكانی ژنان. كڵێسای مەریەمی عەزرا، بەكڵێسەی سابونكەران ناسراوە، بەهۆی ئەوەی كەوتووەتە گەڕەكی سابونكەرانی شاری سلێمانی، یەكێكە لەشوێنە كۆن و مێژووییەكانی شاری سلێمانی و لەساڵی ١٨٢٠ دامەزراوە، كڵێساكە بۆ كارە مرۆییەكان لەلایەن چەندین رێكخراوی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی هاوكاری  دەكرێت، وەك رێكخراوەكانی « ئەی ئاڕ ئای لەعێراق، «میسیۆ» لەئەڵمانیاو «ماجیس» لەئیتاڵیا.

نیگار عومەر بڕیارە لەڕۆخی رووباری سیروان لەقەزای كەلار پرۆژەیەكی گەشتیاری و وەبەرهێنان كە بەگەورەترین پرۆژەی وەبەرهێنان دادەنرێت لەناوچەكەدا دروستبكرێت، كەڕوبەرەكەی دوو هەزارو 400 دۆنم زەوی دەگرێتەوەو بەدرێژایی نۆ كیلۆمەتر تێچووەكەی بەزیاتر لەیەك ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت، بەڵام بایكۆتی تیمی یەكێتی لەئەنجومەنی وەزیران گرفتی خستووەتە بەردەم پرۆژەكە.  پرۆژەكە بەپرۆژەی (میكس) ناودەبرێت كە دابەشكراوە بەسەر پێنج زۆنداو لەنزیكی بەردەسورە تانزیك پردی گردەگۆزینە دەگرێتەوە، كارە ئیداریەكانی پرۆژەکە لەئیدارەی گەرمیان تەواوكراوەو تەنها مۆڵەتی ئەنجومەنی وەزیرانی ماوەو باس لەوەش دەكرێت لەئێستادا ناونووسین بۆ كڕینی خانووەكان و یەكەكانی ناو پرۆژەكە  نەماوەو نرخی خانووەكانی  200 بۆ 250 هەزار دۆلار دەبێت. هونەر مەحمود، بەڕێوەبەری گشتی وەبەرهێنانی گەرمیان بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند:" ئەم پرۆژەیە بە میكس ناودەبرێت خۆی دەبینێتەوە لەپرۆژەی بازرگانی نیشتەجێبون و گەشیاری كە كارە ئیداریەكانی لەسنورەكە تەواو بووەو لەلایەن لیژنەیەكی شارەزاوە كۆبوونەوەی لەسەركراوو بڕیاری لەسەر دراوە، ئەم پرۆژەیە كراوە بەپێنج زۆرنەوە كە لەبەردەسورەوە بۆ نزیك پردی  گردەگۆزینەوە دەگرێتەوە، تائێستاش سێ زۆرنی لەلایەن سێ كۆمپانیاوە بڕیاری لەسەردراوە و زۆنی یەك و دوو و سێ و بەمنزیكانە دەستپێدەكات و تەنها مۆڵەت لەئەنجومەنی وەزیران وەردەگرێت و لەسەر ئەركی سەرمایەدارو كۆمپانیاكان جێبەجێدەكرێت ". وتیشی،" پرۆژەكە پێكدێت لەیەكەی نیشتەجێبوون و پرۆژەی بازرگانی گەشتیاری تەندروستی  و پەروەدەو كۆڕنیشی نێو پرۆژەكە كە 120مەترەو هەروەها سەوزایی دروستدەكرێت كەخۆی دەبینێتەوە لەشوێنی گشتی بۆ هاوڵاتی، پرۆژەكە پرۆژەیەكی بازرگانییە و هۆكاری كەمكردنەوەی كۆڕنیشەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی لەنێو ئەم پرۆژەیەدا زەوی تەرخانكراو بۆی لەسەر رووباری سیروان هەمووی وەك یەك نیە تابتوانن هەمووی 175 مەتری بۆ دابنینبكەین بۆیە كەمكراوەتەوە". زەوی تەرخانكراو بۆ كۆڕنیشەكان لەنووسراوی یەكەمی لایەنە پەیوەندیدارەكان بۆ ئیدارەی گەرمیان 175مەترەو دواتر كەمكراوتەوە بۆ 120 مەتر، ئەمەش نیگەرانی لای چالاكان و خەڵكی سنورەكە دروستكردووەو پێیانوایە ئەم پرۆژەیەش وەك پرۆژەكانی دیكە تەنها چەند كەسێكی دەستڕۆشتوو سودی لێدەبینن و لەبەرامبەردا كەمترین هاووڵاتی ئاسایی سودی لێدەبینێت، ئەمە جگە لەوەی ئەم پرۆژەیە موڵكی گشتییەو هیچ راوبۆچوونێكی خەڵكی شارەزای سنورەكە وەرنەگیراوە. ئاراز محەمەد، چالاكی مەدەنی بۆ هاوڵاتی وتی: " رۆخی رووباری سیروان موڵكی گشتییەو هاتوون دەیانەوێ بیكەن بەموڵكی چەند كەس و بازرگانێك، ئێمە دەزانین دەسەڵاتی بازرگانەكان زیاترە لەیەكە ئیدارییەكانی سنورەكەو ئەوان دەبن بەخاوەنی ئەم پرۆژەیە، بۆیە هاووڵاتی ئاسایی بەهیچ شێوەیەیەك ناتوانێت سوودمەندبێت، هاووڵاتی تەنها لەكوڕنیشەكان سوود دەبینێت، ئەوەشیان كەمكردووەتەوەو لەبەر خاتری ئەوەی نەك بازرگانەكان رووبەری پرۆژەكانیان كەمبكەنەوە. وتیشی:" لەنێو ئەم پرۆژەیە یەكەی نیشتەجێبون دروستدەكرێت، بەڵام كام یەكەی نیشتەجێبوون خەڵكی ئاسایی سوودی لێبینیوە تائەم پرۆژەیە خەڵكی ئاسایی سوودی لێوەربگرێت، ئەم پرۆژەیە كەشوێنەكەی موڵكی گشتییەو مۆڵكی یەكە ئیدارییەكانی سنورەكە نیە بەدڵی خۆیان بڕیاری لەسەربدەن، هەندێك بەڕێوبەر كەئەزمونی یەك ساڵی كاركردنی هەیە، هاتووە بێ ئەوەی رای خەڵكی شارەزا وەربگرێت بڕیار لەسەر مۆڵكی گشتی دەدەن". ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: هیچ گرنتیەك نیە بۆ جێبەجێ كردنی ئەم پرۆژەیە لەلایەن كۆمپانیاو سەرمایەدارەكانەوە، چونكە چەندین پرۆژەمان هەیە دراوە بەو كۆمپانیایانە، بەڵام پرۆژەكەی بەڕێكوپێكی  جێبەجێ نەكردووە و ئەمەش هەروەك پرۆژەكانی دیكەی لێدێت و تەنها خەڵكانی دەسڕۆیشتو سوودی لێدەبینن". هێرش فەیزوڵا، بەڕێوەبەری گشتی گەشتوگوزاری گەرمیان بۆ هاوڵاتی وتی:" پرۆژەكە رێكارەكانی تەواو بووەو هۆكاری دەستپێنەكردنی پرۆژەكە رەنگە پەیوەندی بەوەوە هەبێت كەتیمی یەكێتی لەحكومەتدا نیە، پێمانوایە پرۆژەیەكی گرنگ دەبێت بۆ ناوچەكەو خزمەت دەگەیەنێت بەسنورەكەو لەڕووی گەشتوگوزارەوە، هۆكاری دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبوونیش لەنێو پرۆژەكەدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كاتێك حكومەت ناتوانێ پرۆژەیەك دروستبكات وەبەرهێنەكان دێن یەكەی نیشتەجێبوون دروستدەكەن و دەیفرۆشن و لەپاڵ ئەمەشدا مەرجی حكومەت ئەوەیە كەكۆمەڵێک پرۆژەی گەشتیاری بۆ ئێمە دروستبكەن بەبێ بەرامبەر". وتیشی:" پێشتر رێژەی سەوزایی 55 لەسەد بووە، ئێستا بووە بە 45 لەسەداو لەهەموو بەشەكانی كەمكراوەتەوە، ئێمە وەك گەشتوگوزار پێمانوایە پرۆژەیەكی گرنگەو پێویستە هەموومان چاودێربین لەسەری، هیچ شتێك بێ كەموكورتی نیەو راستە بەشێك لەخەڵكی دەستڕۆشتوو سوودی لێدەبینن، لەبەرامبەر ئەمەدا خەڵكی ئاسایی سودی لێدەبینێت، هەر كەسەو بەگوێرەی ئیمكانیاتی خۆی و لەهیچ بەڵێندەرێكیش قبوڵ ناكەین كارەكان وەك خۆی جێبەجێ نەكات".  

هاوڵاتی  لەدوای سەرهەڵادانی خۆپیشاندان و ناڕەزاییەكانی ئێران، نزیكەی حەوت هەزار كەس لەڕۆژهەڵاتی كوردستان دەستگیركراون و لانی كەم 130 كەس تەنها لەڕۆژهەڵات لەسێدارە دراون یان بەتەقەی هێزە ئەمنی و سەربازییەكان كوژراون، هاوكات 18 هاووڵاتی تری كورد مەترسی لەسێدارەدانیان لەسەرە. ئێران بەپێی ژمارەی دانیشتوانی یەكەم وڵاتی جیهانە كەزۆرترین سزای سێدارەی تێدا جێبەجێدەكرێت و پشكێكی سەرەكی ئەو سێدارانە بەر كورد لەڕۆژهەڵاتی كوردستان دەكەوێت، بۆیە شێركۆ بێكەس، شاعیری ناوداری كورد دەسەڵاتی ئەو وڵاتەی بەكۆماری سێدارە ناوهێنا. لەدوای ناڕەزایەتییەكانی مەرگی ژینا ئەمینی لە (16/9/2022) تائێستا ژمارەیەكی زۆر لەكورد بەتۆمەتی جیاواز لەسێدارەدراون بەجۆرێك تەنها لەماوەی سێ هەفتەی سەرەتای ئەمساڵ 19 كەس لەسێدارەدران و لانیكەم 18 گەنج و لاوی تری كورد كە لەناڕەزایەتییەكان دەستگیركراون مەترسیی لەسێدارەدانیان لەسەرە. سایەی پەتی سێدارە ژنانی دەستگیركراوی كوردی لەناڕەزایەتییەكاندا گرتووەتەوەو ژنێك تائێستا مەترسیی لەسێدارەدانی لەسەرەو خانمێكی دیكەش دوای دادگای تێهەڵچوونەوە سزای سێدارەكەی بۆ كرایە زیندانیی. لەسێدارەدانی چوار گەنج لەناڕەزایەتییەكاندا زۆرترین كاردانەوەی ناوخۆیی و نێودەڵەتیی لێكەوتەوە، بۆیە دەسەڵاتی ئێران پەنای بۆ لەسێدارەدانی ئەو كەسانە برد كەپێشتر بەتۆمەتی دیكەوە سزای سێدارەیان لەسەربوو چونكە بەباشترین ئامراز بۆ چاوترسێنكردن قوربانییان لەسێدارە دەدات.   لێبوردنێكی بێسوود بەگشتی لەماوەی 145 رۆژی ناڕەزایەتییەكاندا لانیكەم 130 كەس تەنها لەڕۆژهەڵاتی كوردستان كوژراون و لەسێدارەدراون و 18 كەسی دیكەش مەترسیی سێدارەیان لەسەرەو نزیكەی حەوت هەزار كەس لەو بەشەی كوردستان لەماوەی ناڕەزایەتییەكاندا دەستگیركراون. عەلی خامنەیی، رابەری كۆماری ئیسلامی ئێران دوای 142 رۆژ لەخۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكان لێبوردنێكی گشتیی بۆ دەستگیركراوانی ناڕەزایەتییەكان دەركردو رێكخراوی مافی مرۆڤی ئێرانیش ئەو لێبوردنە بەناڕاست وەسدەكات و دەڵێت: بۆ بانگەشەیە. موحسینی ئێژەیی، سەرۆكی دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی ئێران پێشنیاری بۆ خامنەیی كردووە ئەو لێبوردنە مەرجدارە بۆ ناڕەزایەتییەكان دەربكات و بەبۆنەی یادی دامەزراندانی (شۆڕشی كۆماری ئیسلامی) لەئێران رایبگەیەنێت. بەپێی لێبوردنەكە ئازادكردنی دەستگیركراوان بەمەرج دەبێت، بەو پێیە دەبێت هیچ دەستگیركراوێك تۆمەتی سیخوڕی لەسەر نەبێت و تۆمەتی كوشتن و برینداركردنی كەسی لەسەر نەبێت و دەستی لەسوتان و هێرشكردنە سەر دامودەزگا حكومییەكان نەبووێت و پێشتریش هیچ دۆسیەیەكی لەدادگاكان نەبووبێت. ئەو مەرجانە رەنگە لەسزای مانەوەی زیندان قورستر بێت و هەر ئەوەش پرسیارو گومانی زۆری لەسەر لێبوردنەكەی خامنەیی درووست كردووە.   كوردو سێدارە لە 30 رۆژی مانگی رابردودا جگە لەسێدارەدانی مەهدی كەرەمی خەڵكی شاری بیجار لەڕۆژهەڵاتی كوردستان ناسنامەی 18 زیندانیی دیكەی كورد ئاشكرابوون كە بەر تۆمەتەكانی «بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكان» و «كوشتنی بەئەنقەست» لەزیندانەكانی كەرەج و بەندەرعەباس و ئەراك سزای سێدارەیان جێبەجێكردووە. ئەو ژمارە لەسێدارە دەكاتە 30% جێبەجێكردن سەرجەم سزاكانی سێدارە لەسەرتاسەری ئێران، واتە كورد تەنها لەمانگێكدا زیاتر لەیەك لەسەر سێی پشكی سێدارەدانی وڵاتەكەی بەركەوتووە. ئەگەرچی گومانێك هەیە كەكۆماری ئیسلامی ئێران دەیەوێت بەسزادانی ئەو تۆمەتبارە كوردانە دوو ئامانجی سەرەكی بپێكێت، بەڵام دواجار ژمارەی زۆری لەسێدارەدراونی كورد ئاماژەی روونی ئاستی توندوتیژیی ئەو دەسەڵاتەیە دژی خەڵكی كوردو رۆژهەڵاتی كوردستان. دەسەڵاتی ئێران لەلایەك باش دەزانێت كەهاندەری سەرەكی و قەڵای پشتوپەنای ناڕەزایەتییە سەرتاسەرییەكانی وڵاتەكە، كوردو رۆژهەڵاتی كوردستانە، بۆیە دوور نییە جێبەجێكردنی ئەو ژمارە زۆرە لەسێدارە بەمەبەستی پەیامێكی روون و راشكاوبێت بۆ سەركوت و بێدەنگكردنی رۆژهەڵات و هاوكات دەیەوێت وا پیشانبدات كەسی بێتاوان لەسێدارە نادات و ئەوانەی سزای سێدارەیان بەسەردا جێبەجێدەكرێت تەنها بازرگانی ماددەی هۆشبەرو ئەو كەسانەن كەتۆمەتی كوشتنی كەسانی دیكەیان لەسەر بووە.   چیرۆكی سێدارەی گەنجێكی كورد دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بەبیانوی بەشداریی لەناڕەزایەتییەكاندا گەنجێكی كوردی كاكەیی (یارسان)ی لە رێككەوتی (7/1/2022) و بەبێ ئاگاداركردنەوەی پێشوەختی دایك و باوك و كەسوكارەكەی لەسێدارەدا كەپاڵەوانی كاراتی  و خاوەنی زیاتر لە 20 میدالیا بوو. باوكی كەرەمی كەكوڕەكەی لەگەڵ محەمەد حسێنی لەسێدرەدرا تەنها چەند رۆژێك پێش لەسێدارەدانی رۆڵەكەی لەڕێگەی تۆمارێكی ڤیدیۆییەوە داوادەكات مەهدی لەسێدارە نەدرێت و سزاكەی بۆ بكرێت بەزیندانیی، چونكە وەك خۆی وتوویەتی؛ ئەو كوڕەی بەكرێكاری و دەستفرۆشی گەورە كردووە، بەڵام دواجار ئەو باوكە جەرگی سوتاو بەجارێك لەسەر گلكۆی كوڕەكەی و محەمەد كەپێكەوە لەسێدارەدرابوون شینی گێڕا. مەهدی كەرەمی كە رێگەی پێنەدرابوو پارێزەری هەبێت، پێش ئەوەی لەسێدارە بدرێت مانی لەخواردن گرتبوو وەك ناڕەزایەتییەك بەسزای سێدارەكەی، بەڵام ئەو گەنجە تەمەن 22 ساڵەی خەڵكی شاری بیجار لەڕۆژهەڵات و نیشتەجێ ئێشتێهارد لەبەرەبەیان و بەبێ ئەوی مانگرتنەكەی بشكێنێت لەزیندانی كەرەج لەسێدارە درا. كەرەمی بەشداری لەچلەیی مەرگی حەدیس نەجەفی یەكێك لەكوژراوەكانی شاری كەرەج كردبوو كە لەڕێوڕەسمە جاماوەرییەكەدا پێكدادان لەنێوان هێزە ئەمنی و سەربازییەكان و بەشداربوواندا روویدا و بەهۆیەوە ئەندامێكی سوپای پاسداران بەناوی روحەڵڵا عەجەمیان كوژرا. لەدۆسیەی كوژرانی عەجەمیان زیاتر لە 16 كەس سزای زیندان و سێدارەیان بەسەردا سەپێنراو مەهەدی كەرەمی و محەمەد حسێنی تۆمەتبار كران بەكوشتنی ئەو ئەندامەی سوپای پاسداران و لەسێدارەدران و بەدوریی چەند مەترێك تەرمەكانیان لەگۆڕستانی ئێشتێهارد لەپارێزگای ئەلبورز باخاكسپێردران. دایك و باوكی مەهدی لەیەكەم شینیان دوای بەسەركردنەوەی گلكۆی كوڕەكەیان چوونە سەر گڵكۆی بێنازی محەمەد حسێنی و هاوشێوەی مەهدی شینیان بۆ محەمەد كرد، چونكە محەمەد دایك و باوكی لەژیاندا نەمابوون و تەنها برایەكی هەبووە كەئەویش بێسەروشوێن بوو، دایك و باوكە جەرگسوتاوەكەی مەهدی بەو هەنگاوەیان كاریگەریی زۆریان لەسەر سۆزی خەڵك داناو رۆژانە دەیان كوڕ كچ و پیرو گەنج دەچوونە سەر گۆڕی محەمەد حسێنی و هاوشێوەی براو كوڕو رۆڵەی خۆیان رێوڕەسمی یادكردنەوەیان بۆ دەگێڕا. چیرۆكی لەسێدارەدانی مەهدی گەیشتە ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكاو دەستەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەو ئەنجومەنە بەپەیامێك سەرەخۆشیان لەدایك و باوكی مەهدی و خەڵكی وڵاتەكە كردو ئیدانەی جێبەجێكردنی سزای سێدارەی ئەو گەنجەو دەستگیركراوانی ناڕەزایەتییەكانیان لەئێران كرد.   رەتكردنەوەی سێدارە بەدەقی قورئانی مامۆستایانی ئاینیی شارەكانی پیرانشارو نەغەدەو شنۆو دەوروبەری لەدووەم بەیاننامەی ناڕەزایەتییەكاندا بەپێی ئایەتی قورئان لەسێدارەدانیان رەتكردەوەو رایانگەیاند؛ وەڵامی دەسەڵاتی ئێران بۆ ناڕەزایەتییەكان شەپۆڵێك لەتوندتیژیی و سەپاندنی سزای سێدارە بووەو لەجیاتی دەستەبەركردنی مافەكان بڕیاری زۆر بێبەزەییانە دژی خەڵك دراوە. ئەو مامۆستایانە روونیانكردووەتەوە؛ تۆمەتی دژایەتیی خودا (محاربە) بۆ خەڵكی ناڕازیی بەپشتبەستن بەسورەتی (مائیدە)ی قورئان پێچەوانەی تێگەیشتن و ئامانجەكانی ئیسلامە كە لەلایەن كۆماری ئیسلامییەوە بەشێوەیكی دوور لە رەوشتی ئیسلامی و مرۆیی بەكاردەهێنرێت.   ژنی كوردو سێدارە ناوەندی چاودێری مافەكانی مرۆڤی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان بڵاویكردووەتەوە شەهلا عەبدی خەڵكی شاری بۆكان بەتۆمەتی دڕاندنی وێنەی روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی ئێران سزای سێدارەی بەسەردا سەپێنراوەو ئەگەری جێبەجێكردنی سزاكەی هەیە. ئەو ناوەندە ئاشكرایكردووە شەهلا عەبدی كەدوو گیانەو لەزیندانی ورمێ بەندكراوە بەمەبەستی لەسێدرادان رەوانەی زیندانی شاری تەبرێز كراوە. چەند ژنێكی زیندانیكراو لەزیندانی ورمێ ئاشكرایانكردبوو، عەبدی لەژووری تاكەكەسی زیندان راگیراوەو رێگەی پێنەدراوە لەگەڵ زیندانیكراوانی دیكە تێكەڵ بێت و قسەبكات، بەڵام بەپێی رەنگ و رووخساری تەمەنی 21 بۆ 23 ساڵ بووەو دەركەوتووە چوار مانگ بووە دووگیان بووە. شەهلا عەبدی بەتۆمەتی بەشداریی لەناڕەزایەتییەكانی شاری ورمێ لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و دڕاندنی وێنەی خومەینی دەستگیركراوەو سزای سێدارەی بەسەردا سەپێنرا. موژگان كاوسی، خانمە نووسەر و سیاسەتمەداری كورد لەناڕەزایەتییەكانی شاری نەوشەهەر لەپارێزگای مازندەران لەباكوری ئێران دەستگیركراو بەپێی ئەو تۆمەتانەی درابویە پاڵی، سزای سێدارە ئەو خانمەی دەگرتەوە، بەڵام دادگای تێهەڵچوونەوە سزاكەی بۆ زیندانیی گۆڕی. كاوسی كەپێشتر تۆمەتی هەوڵدان دژی كۆماری ئیسلامی و هاندان بۆ جەنگ و تێكدانی ئاسایشی ئێرانی درابوە پاڵ بەبیانوی بێڕێزیی بەڕێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران سزای 65 مانگ زیندانیی بەسەردا سەپێنرا كەسێ ساڵ لەو سزایەی لێبوردن و لێخۆشبوون نایگرێتەوە.   دادوەری سێدارە موسا ئاسێف ئەلحسێنی، سەرۆكی لقی دووی دادگای شۆڕش لەپارێزگای ئەلبورز، لەدۆسیەی كوژرانی ئەندامێكی سوپای پاسداران لەڕێوڕەسمی چلەی مەرگی حەدیس نەجەفی ئەو كچەی لەناڕەزایەتییەكانی كەرەج كوژرا، سزای سێدارەی بەسەر 16 كەسدا سەپاند كەدوو كەسیان مەهدی كەرەمی (كورد)و محەمەد حسێنی بوون. لەڕێوڕەسمێكدا خەڵاتی دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی ئێران بەخشرایە ئەبولقاسم سەڵەواتی، دادوەری بەرپرسی دۆسیەی سزای سێدارەی زۆبەی چالاكوانی سیاسی كوردو ئێران. ئەو دادوەرە سزای سێدارەی بەسەر شیرین عەلەم هولی چالاكوانی كورد، فەرزدا كەمانگەر مامۆستاو چالاكوانی كوردو زانیار مورادیدا سەپاندووەو هەموو ئەو تێكۆشەرانەی كورد لەڕۆژهەڵات لەسەر دەستی ئەو دادوەرە لەسێدارەدراون. سەڵەواتی كە لەماوەی ناڕەزایەتییەكاندا زۆرترین دەركەوتنی بەهۆی سزای قورسی دەستگیركراوانی خۆپیشاندانەكاندا بووە سزای سێدارەی بەسەر سامان سەیدی، هونەرمەندی شاری كرماشان و محەمەد قوبادلودا سەپاندووەو بەهاوبەشی لەگەڵ موسا ساسێف حسێنی سزای سێدارەیان بەسەر مەهدی كەرەمیدا سەپاندو دواجار ئەو گەنجە كوردە لەسێدارە درا.

نایدە ئەحمەد نرخی یەك ئەمپێری كارەبای موەلیدە دەگاتە نزیكەی 20 هەزار دینار، بەراورد بەساڵی رابردوو نرخی یەك ئەمپێر نزیكەی 10 هەزار دینار زیادیكردووە، موەلیدە ئەهلیەكان دەڵێن حكومەت گازوایلی پاڵپشتیكراومان بۆ دابین ناكات، بۆیە نرخی ئەمپێر گرانبووە، ئەو هاووڵاتیانەی بۆ ئەم راپۆرتە قسەیان كردووە هەندێكیان لەبەر گرانی نرخی ئەمپێر ژمارەی ئەمپێرەكانیان كەمكردووەتەوە، هاووڵاتیەكی تر دەڵێت: نرخەكەی ئەوەندە گران بووە لەبەر عەیبە نەبێت كارەبای موەلیدە هەر ئەبڕم، بۆ كارەبای نیشتمانیش جیاوازی لەنێوان گەڕەكەكاندا دەكرێت و پێدانی كاتژمێرەكانی كارەبا لەگەڕەكێكەوە بۆ گەڕەكێكی تر جیاوازە، ئەوە لەكاتێكدایە وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی كارەبای سلێمانی دەڵێت: كارەبای نیشتمانی ئەوەندە كەمە منیش نازانم رۆژانە چەند كاتژمێر كارەبا دەدرێت. تاریق سەمین ئەمین  سەرۆكی كۆمەڵەی موەلیدە ئەهلیەكانی سلێمانی بەهاوڵاتی وت: «چەند هۆكارێك  وایكردووە نرخی ئەمپێری كارەبای موەلیدە ئەهلیەكان گرانبێت، یەكێكیان بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی گازو ئەوی دیكەشیان پێدانی كاتژمێرەكانی كاركردنی موەلیدەكانە بەپێی ئەو خشتەیەی كەدیاریكراوە، كە لەمانگی یەكی ئەمساڵ سیانزە كاتژمێرو نیو رۆژانە كارەبامان بۆ هاووڵاتیان دابینكردوە، هەتا نرخی گازوایلیش بەرزبێتەوەو كارەبای نیشتمانیش خراپ بێت نرخی ئەمپێری كارەبای موەلیدەكانیش بەرزدەبێتەوە». وتیشی: «هەر خاوەن موەلیدەیەك لەبازاڕی ئازاددا گاز بو موەلیدەكانیان دەكڕن، بۆیە نرخی ئەمپێری كارەبای موەلیدە ئەوەندە گرانە،  لەساڵی 2016وە  حكومەت هیچ بڕە گازێكی بۆ خاوەن موەلیدەكان دابین نەكردووە، ئەمەش وایكردووە لەئێستادا نزیكەی 10 هەزار بۆ هەر ئەمپێرێك لەكارەبای موەلیدە زیادیكردووە و ئەمە بارگرانی بۆ هاوڵاتی دروستدەكات، نرخی ئەمپێرێك كارەبای موەلیدە بۆ ئەم مانگە لەنێوان ١٧ هەزار بۆ ١٩ هەزارو ٧٥٠ دینارە ، نرخی ئەمپێر لەگەڕەكێكەوە بۆ گەڕەكێكی تر جیاوازە، چونكە كارەبای نیشتمانی لەگەڕەكێك چەند كاتژمێرێك زیاتربووە، هەروەها موەلیدەی گەرەكێك چەند كاتژمێرێك شكاوە، بۆیە  ئەو گەڕەكەی كارەبای نیشتمانی زیاتربووە یا ئەو گەڕەكەی موەلیدەكەی تێكشكاوە پارەی كەمتر لەهاووڵاتی وەردەگیرێت». سەرۆكی كۆمەڵەی موەلیدە ئەهلیەكان ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:» هەتا نرخی گاز بەرزبێتەوەو كارەبای نیشتمانی خراپ بێت، نرخی ئەمپێری كارەبای موەلیدەكانیش بەرزدەبێتەوە». ئەحمەد ئەبوبكر ، هاونیشتمانییەكی دانیشتوی گەرەكی كەنەسورەی  سلێمانییەو  بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت: «نرخی كارەبای موەلیدە زۆر زۆرەو تەواو قورس بووە لەسەر شانمان و پارەكەیمان بۆ نەدەدرا، بۆیە داوام لەخاوەن موەلیدەكە كرد كارەبای موەلیدەكەم بۆ كەمبكاتەوە، پێشتر چوار ئەمپێر كارەبای موەلیدەمان هەبوو، بەڵام بەهۆی گرانی نرخەكەی نەمدەتوانی ٨٠ بۆ ٨٠ هەزار مانگانە  بدەم بەموەلیدە،  ئێستا تەنها دوو ئەمپێر كارەبام هەیە». هاوكات شیروان ساڵح،  هاووڵاتیەكی دیكەی دانیشتوی گەرەكی ئاوبارەیە لەسلێمانی بەهاوڵاتی وت:» خێزانێكی حەوت كەسین كەهیچ موچەیەكمان لەحكومەت نیەو كرێكاری دەكەم، تەنها دوو ئەمپێر كارەبای موەلیدەم هەیە، لەبەر عەیبە نەبوایە ئەویشم ئەبڕی، چونكە نرخی كرێی مولیدە زور زۆرە، نەك تەنها من زۆری وەك من هەیە كە بەزەحمەت كرێی كارەبای موەلیدەی پێدەدرێت». هاوكات سیروان محمەد وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی كارەبای سلێمای دەڵێت: «دوو فاكتەر وایكردوە نرخی ئەمپێری كارەبای موەلیدە ئەهلیەكان گرانبێت ئەویش، كاتی كاركردنی موەلیدەكانە كەزیاتر لە 320 كاتژمێر لەمانگێك ئیشیان كردووە، هەروەها گرانی  نرخی گاز كە بەراورد بەپارساڵ و سالانی رابردووتر  نرخەكەی زۆز زۆر گرانە».  سەبارەت بەجیاوازی كارەبای سیتییەكان كەكارەبای بەردەوامیان هەیە لەچاو گەڕەكەكانی تر  كە كارەبای مولیدەو نیشتمانییان هەیە، سیروان محمەد وتی: «ئەوە بەپێی بڕیاری وەزارەتی كارەبا بووە، ئەو سیتیانە كراون بەپریپەیدو كارەبای بەردەوامیان هەیە هیچ لەدەستەڵاتی ئێمەدا نییە». وتیشی:» لەئێستادا ئەوەندە كارەبای نیشتمانی كەمبووەتەوە كەخۆشم نازانم رۆژانە چەند كاتژمێر كارەبا بۆ هاووڵاتیان دابیندەكرێت».  

هێمن مەحموود هەفتەیەكە بەشێكی زۆری خەڵکی دەربەندیخان لەناوەندی شارەكەدا مانیانگرتووەو خێمەیان هەڵداوەو شەوو رۆژ لەسەر شەقامن، هەرچەندە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت بڕیاریداوە زەوییەكی نایاب لەسلێمانی بفرۆشرێت و پارەكەی بۆ كێشەی پیسی ئاوەكەی دەربەندیخان تەرخانبكرێت، كەئەمە یەكێكە لەداواكارییەكانی قەزاكە، بەڵام مانگرتن هەر بەردەوامەو چالاكوانانی شارەكەش دەڵێن: تائێستا وەڵامێكی جددی و راستەقینەیان نەدراوەتەوە. دەربەندیخان خاوەنی دوو بەنداوی گەورەیە، بەڵام ئاوی خواردنەوەی نیە، خاوەنی وێستگەیەكی كارۆئاوییە، بەڵام كارەبای پێویستی نیە، خەڵكی دەربەندیخان بۆ خزمەتگوزارییەكانی ئاوو كارەبا و نەمانی پێوەری ئاو دەستیان بەمانگرتن كردووە، ژمارەی مانگرتووان و خۆپیشاندەرانیش رۆژ لەدوای رۆژ زیاتردەبێت، چالاكوانێكیش رایدەگەیەنێت تا جێبەجێكردنی داواكانییەكان بەردەوام دەبن، قائیمقامی شارەكەش دەڵێت: جێگری سەرۆك وەزیران بەڵێنی جێبەجێكردنی بەشێك لەداواكارییەكانی داوە. دەربەندیخان لەساڵی 1971ەوە كراوەتە قەزا، ژمارەی دانیشتوانەكەی نزیكەی 60 هەزار كەس دەبێت و ناحیەی باوەخۆشێن و نزیكەی 50 گوندی لەسەرە، لەساڵی 1991 تاساڵی 2006 ناوەندی پارێزگای كەركوك-گەرمیان بووە. شارەكە خاوەنی دوو بەنداوە كەئەویش بەنداوی دەربەندیخانە كە بۆ كشتوكاڵ و بەرهەمهێنانی كارەبا بەكاردێت و ساڵی 1961 تەوابووە، بەنداوی دێوانە كە بۆمەبەستی ئاودێری بەكاردێت، هەروەها خاوەنی چەندین شوێنی گەشتیارییە وەك ئەشكەوتی كونەباو تونی باباو گوندی ژاڵەناوی گەشتیاری. وەك هاووڵاتیان و چالاكوانانی شارەكە باسی دەكەن دەربەندیخان بەدەست كێشەی بێكاری گەنجان و نەبوونی كارگەو ئیشوكارەوە دەناڵێنێت و بەردەوام خەڵكەكەی كۆچ بۆ شارە گەورەكان دەكەن، سەرەڕای ئەوەی شارەكە خاوەنی دوو بەنداوی ئاوەو وێستگەیەكی بەرهەمهێنانی كارەبایە، كەچی گرفتی كەمئاوی و پیسی ئاوەكەو كەمی كارەبایان هەیەو تائێستاش چارەسەرنەكراوەو لەڕابووردووشدا چەندین خۆپیشاندانیان بۆ ئەو مەبەستە ئەنجامداوەو قوربانیان داوە لەپێناو بەدیهێنانی داواكارییەكانیاندا، نوێترین خۆپیشاندانیش ئەم خۆپیشاندانەی ئێستایە كەماوەی هەفتەیەكە بەردەوامی هەیە. زەردەشت دەربەندی یەكێك لەچالاكوانان و سەرپەرشتیارانی خۆپیشاندان و مانگرتنەكە بەڕۆژنامەی (هاوڵاتی) راگەیاند: «ئەمجارە تەنها داوای پاككردنەوەی ئاوی دەربەندیخان و زیادكردنی كارەبای نیشتمانی و لابردنی پێوەری ئاوە لەشارەكەدا، ئاماژەی بەوەشكرد: تاجێبەجێكردنی داواكارییەكانیان بەردەوام دەبن و هێزە ئەمنییەكانیش وەك پشتیوانیەك سەلامەتی و درووستنەبوونی پشێوی هاوكارمان بوون». هاوكار قادر یەكێكی ترە لەچالاكوان و سەرپەرشتیارانی خۆپیشاندانەكە بەڕۆژنامەی (هاوڵاتی) وت: «هەر لەسەرەتاوە ئێمە جەختمان لەبەڕێوەچوونی ئارامی خۆپیشاندان و مانگرتنەكە كردووەتەوەو هەتا ئێستاش هەر بەئارامی دەڕواو شتێكی نەخوازراو رووینەداوە، بەڵام تائێستا وەڵامێكی جددی و راستەقینە لەهیچ لایەكەوە نیە بۆ داواكارییەكانی دەربەندیخان». هاوكات سلێمان محەمەد قائیقمامی دەربەندیخان دەربارەی جێبەجێكردنی داواكانی خۆپیشاندەران و بەدەنگەوەهاتنی حكومەت بەڕۆژنامەی (هاوڵاتی) راگەیاند: «ئێمە هەر لەیەكەم رۆژەوە لەگەڵ داواكاری خۆپیشاندەران و مانگرتوواندا بووین و بەدەم گرفت و كێشەكانی شارەكەوە بووین و هەموو هاوكارییەكیشمان كردوون تاخۆپیشاندانێكی شارستانی و مەدەنی بەڕێوەبچێت و هەرواش بووە، لەوەڵامی داواكارییەكانیشدا لەڕێگای نوسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتەوە پەیوندیمان پێوەكراوە كەجێگری سەرۆكی حكومەت بڕیاریداوە زەوییەكی نایاب لەسلێمانی بفرۆشرێت و پارەكەی بۆ كێشەی پیسی ئاوەكەی دەربەندیخان تەرخانبكرێت، بۆ داواكارییەكانی دیكەش لەهەوڵی بەردەوامداین». ئەوەی دیمەنێكی سەرنجڕاكێش و تایبەتی بەمانگرتنەكە داوە رۆژانە سەدان كەس لەتەواوی چین و تووێژەكان و ئەندام و لایەنگرانی حزبە جیاجیاكان بێ‌ جیاوازی تادرەنگانی شەو لەژێر خێمەكان دەمێننەوەو ژەمی خواردن بۆ سەدان كەس دابیندەكرێت و بەڵێنی ئەوە دووپاتدەكەنەوە تاجێبەجێكردنی داواكانیان مەیدانەكە چۆڵناكەن.

سودانی بەدابەزینی نرخی دۆلار دەیەوێت متمانە بۆ دینار بگەڕێنێتەوە عێراق كونێكی رەشە بۆ بردنە دەرەوەی دۆلار  هێمن مەحموود لەماوەی تەمەنی كابینەكەی محەممەد شیاع سودانی كە 100 رۆژی تەمەنی بەڕێكرد جگە لەو بەڵێنانەی كە دایبوون و جێبەجێی نەكردن، گرفتێكی گەورەش یەخەی كابینەكەی گرت كەئەویش بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار بوو،  لەئێستاشدا بەبڕیارێك دەیەوێت ئەو گرفتە چارەسەربكات، كەئەویش بڕیاریدا نرخی فەرمی هەر دۆلارێك لەهەزارو 450 دینارەوە بكاتە هەزارو 300 دینار، ئەمە لەكاتێكدا نرخی هەر دۆلارێك تانزیكەی هەزارو 780دینار بەرزبووەوە، ئەم بڕیارە نوێیەی حكومەتیش شڵەژانێكی لەبازاڕدا درووستكردو دۆلار بۆ ئاستێك دابەزی كەپێشبینی نەكراوبوو، بەرپرسێكی ئەمریكیش بەبەڵگەوە رێگاكانی بەقاچاغبردنی دۆلار لەعێراق ئاشكرادەكات. لەسەرەتای دەستبەكاربوونیدا سوودانی وەك لەكارنامەی وەزارییەكەیدا هاتبوو بەڵێنی ئەوەیدابوو كەچەك تەنیا لەدەستی دەوڵەتدا بێت و بەرەنگاری گەندەڵی دارایی و ئیداری ببێتەوەو گرفتی هەژاری و بێكاری چارەسەربكات و بەهای دینار لەبەرامبەر دۆلارو دراوەكانی دیكەدا بەرزبكاتەوەو سوپاو گرووپە چەكدارەكان لەشارەكان دووربخاتەوەو چاكسازی لەكەرتەكانی ئابووری و دارایی و خزمەتگوزاریدا بكات. بەڵێنەكانی سودانی نەك هەر جارێ هیچیان نەهاتووەتەدی، بەڵكو تاوەكو ئێستاش كەمانگێك لەساڵی نوێ تێپەڕیوە هێشتا بوودجەی ئەمساڵی نەناردووەتە پەرلەمان و دیناری عێراقیش تائاستێكی مەترسیدار بەرامبەر دۆلار بەهای لەدەستداو بۆ رێگەگرتن لەهەرەسی تەواوەتی دینار، ئەنجومەنی وەزیران پێشنیارێكی بانكی ناوەندی پەسەندكرد كەبەهای هەر دۆلارێكی بەهەزارو 300 دینار حسێب كردووە، پارێزگای بانكی ناوەندیش رایدەگەیەنێت هەموو هەوڵێكی خۆیان دەخەنەگەڕ بۆ بەهێزكردنی دراوی نیشتیمانی، ئەم بڕیارەش بەشێوەیەكی كاتی نرخی دۆلار بەشێوەیەكی بەرچاو دابەزاند، بەڵام شڵەژانێكی لەبازاڕدا درووستكردووە كەهێشتا كەس نازانێت تاچەندێك دەخایەنێت و بازاڕ لەو نرخە فەرمییەدا جێگیر دەبێت كەحكومەت پێشنیاریكردووە. دابەزینی بەهای دینار بەهۆی ئەو رێوشوێنانەوە بوو كەوەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا بەرامبەر بانكی ناوەندی عێراق گرتویەتەبەرو وەهایكرد رێوشوێنەكانی پێدانی دۆلاری زیاتری توندتركردەوەو چوار كۆمپانیای خستە لیستی رەشەوە كەبەشی زۆری مەزادی رۆژانەی بانكی ناوەندی عێراقیان بەدەستەوەبوو. (سەفوان قوسەی) شارەزای ئابووری رایگەیاندووە كەمبوونەوەی فرۆشی دۆلار لەمەزادی رۆژانەی بانكی ناوەندی و بەرزبوونەوەی نرخەكەی لەبازاڕدا ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئەو چوار كۆمپانیایەی خراونەتە لیستی رەشەوە لەسەدا 40ی فرۆشی رۆژانەی دۆلاریان لەبانكی ناوەندی عێراق بەركەوتووە، ئاماژە بۆ ئەوەشدەكات ئێستا پێویستە لەسەر بانكە تایبەتەكان بەدواداچوون بۆ ئەو پارەیە بكەن كەحەواڵەی دەكەن پێش ئەوەی دۆلار بكڕن لەبانكی ناوەندی بۆ ئەوەی بەر رێوشوێنە توندە تازەكانی بانكی ناوەندی نەكەون. بەپێی زانیارییە میدیاییەكانیش براین نیلسۆن یاریدەری وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا بۆ كاروباری تیرۆرو هەواڵگری دارایی لەكۆبوونەوەیەكدا چەندین بەڵگەی سەبارەت بەقاچاغبردنی دۆلار لەدەروازە نافەرمییەكانی دیالەو سلێمانییەوە بۆ ئێران لەڕێگای كەسانی باڵادەست و نزیك لەئێرانەوە بەبەرپرسانی عێراقی داوە كە بەئۆتۆمبیلی پڕ لەدۆلارەوە دەڕۆنە ئێرانەوەو لەو سەرەوە بەخاڵی دێنەوە، هاوكات ئەمریكا پێشنیاری دابینكردنی چەند ئامێرێكی كردووە لەدەروازەكاندا كە رێگە لەبەقاچاغبردنی دۆلار بۆ ئێران دەگرێت. ئەمە لەكاتێكدایە لەكۆبوونەوەیەكدا لەگەڵ سودانی هاوپەیمانیی چوارچێوەی هاوئاهەنگی پرسی پڕۆژەیاسای بودجەو بەهای دینار بەرامبەر بەدۆلاریان تاووتوێكردو محەممەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران روونكردنەوەی لەبارەی ئەو میكانیزمانە داوە كە ئەو بودجەیەی لەسەر دانراوە، لەگەڵ ئاستی گونجاوی لەگەڵ كارنامەی حكومەتەكەی.  دەربارەی بەقاچاغبردنی دۆلاریش سەرۆك وەزیرانی عێراق لەچاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا سەرسوڕمانی خۆی پیشاندا بەوەی كەڕۆژانە 300 ملیۆن دۆلار بۆ هاوردە حەواڵە كراوە، كەئەمەش ئاماژەبووە بۆ ئەوەی كە پارەكە بەقاچاغ دەبرێتە دەرەوە. لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقیش لەڕاگەیەندراوێكدا ئاماژەی بەوەكردووە كەجێگیرنەبوونی نرخی نەوت و دابەزینی بەهای دینار، دوو هۆكاری سەرەكین بۆ نەناردنی بودجە بۆ پەرلەمانی عێراق. لیژنەكە ئەوەی خستۆتەڕوو نرخی نەوت لەبودجەدا بە 75 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك خەمڵێنراوەو كەنرخەكەی دابەزی كراوەتە 60 دۆلار. پەتای بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار مەترسی راستەقینەی بۆ سەر كابینەكەی سوودانی درووستكردو ئەگەری ئەوە لەئارادابوو موقتەدا سەدر جارێكی دیكە بگەڕێتەوە گۆڕەپانەكەو لایەنگرانی بنێرێتەوە بۆ خۆپیشاندان، هەرچەندە چەند جارێكیش خۆپیشاندانی ناڕەزایەتی ئەنجامدرا، بەڵام هێشتا كاریگەرییەكانی بەدیارنەكەوتووە، بەڵام پریشكی بەر پەرلەمان كەوتووە. لەیەكەم كاردانەوەشدا بزووتنەوەی ئیمتیداد كەخاوەنی 11 كورسی پەرلەمانی عێراقەو بەیەكێك لەنوێنەرانی خۆپێشاندانی تشرینییەكان دادەنرێت كەساڵی 2019 دەستیپێكرد داوا لە محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆكوەزیران دەكات دەست لەكاربكێشێتەوە.  بزووتنەوەكە لەڕاگەیێندراوێكدا 10 تێبینی لەسەر ئەدای حكومەتی عێراق بڵاوكردەوە لەماوەی 100 رۆژدا، تێیدا ئاماژەی بەوە داوە كە لەو ماوەیەدا بەهای دینار بەرامبەر بەدۆلار بۆ ژمارەی پێوانەیی دابەزیوەو رێژەی هەڵاوسان زیادیكردووە، پرۆسەی بەقاچاغبردنی دۆلار بۆ دەرەوە بەردەوامەو بەشێوەیەكی باش مامەڵە لەگەڵ دۆسیەی "دزی سەدە" نەكراوە كە بەمەست لێی دزینی 3.7 ترلیۆن دینارە لەهەژماری سپاردەی دارایی دەستەی گشتیی باج لەبانكی رافیدەین. بەپێی زانیارییە ئابوورییەكانیش عێراق رۆژانە پێویستی بە 130 تا 170 ملیۆن دۆلار هەیە كەبانكی ناوەندی بیخاتە بازاڕاوە، ئەوەی پێشووتر كە 300 ملیۆن دۆلار دەخرایە بازاڕەوە بەشێكی زۆری بۆ دەرەوە دەڕۆیشت و هیچ بەرهەمێكی بۆ ناوخۆ نەبوو. هاوكاتی هەوڵە ئابوورییەكان بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییەكانی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار، لەڕووی ئەمنیشەوە كابینەكەی سوودانی چەند رێوشوێنی گرتووەتەبەر، ئەویش بەدەستگیركردنی ژمارەیەك بازرگان بەتۆمەتی بەقاچاغبردن و یاریكردن بەنرخ و داخستنی نووسینگە نایاساییەكانی گۆڕینەوەی دراوو توندوتوڵكردنی بازگەو دەروازەكان، هەر لەو چوارچێوەیەشدا رۆژی هەینی رابووردوو دەزگای هەواڵگریی عێراق رایگەیاند، توانیویانە لەپارێزگای دیالە دەست بەسەر یەك ملیۆن دۆلاردا بگرن، كە بۆ بەقاچاغبردن ئامادەكرابوو ببرێتە دەرەوە، دەزگای ئاسایشی نیشتیمانیی عێراقیش لەڕاگەیێندراوێكدا ئاشكرایكرد، ژمارەیەك لەخاوەنی "كۆمپانیا گەورەكان"یان دەستگیركردووە كە بەگوتەی ئەو، یارییان بەنرخی دراو كردووەو بەقاچاغ بردوویانەتە دەرەوە.  بەشێك لەچاودێرانی دۆخی سیاسیش بڕوایان وایە دوای 100 رۆژ كابینەكەی سوودانی لەبەردەم تاقیكردنەوەیەكی سەختدایەو بەزوویی بەڵێنەكانی جێبەجێنەكات نەیارەكانی لەبۆسەدان و بەزوویی چارەنووسی هاوشێوەی كابینەكانی دیكە لێدەكەن.