چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

شەنای فاتح بەڕێوەبەرایەتی ئاوی سلێمانیش رایدەگەیەنێت زیاتر لە 87٪ی هاووڵاتیان پێوەری ئاویان بەستووە، ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانیش دەڵێت پێش پێوەری ئاو داهاتی ئاو زیاتربووە، سەرچاوەیەكیش لەكۆمپانیای بەستنی پێوەرەكە هۆكاری بەرزبوونەوەی نرخەكەی ئاشكرادەكات. وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزاری حكومەتی هەرێمی كوردستان 20ی كانوونی یەكەمی 2022ی دیاریكردبو بۆ بەستنی پێوەری زیرەكی ئاو لەلایەن هاووڵاتیانەوە، بەپێی بڕیارەكەی وەزارەتی شارەوانی، پاش ئەو وادەیە مانگانە بڕی 80 هەزار دینار بۆ ماڵان و بڕی 200 هەزار دیناریش بۆ شوێنی بازرگانی لەبری نەبەستنی پێوەری ئاو وەك سزا دێتەوە.  پێشتر وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزار  رایگەیاندبوو: ئەو هاوبەشانەی لەدەرەوەی شارەكانن و پێوەری زیرەكی ئاویان نەبەستووە، بەڕێژەی 90٪ داشكاندنیان بۆ دەكرێت لەنرخی كرێی ئاو كە لە 80 هەزارەوە بۆ 10 هەزار دینار دەبێت، ئەوانەی ناو شارەكانیش لە 80 هەزارەوە بۆ 20 هەزار دینار كەمدەكرێتەوە، شوێنە بازرگانییەكان و كاسبكاران و پیشەوەرانیش، كەمكردنەوەی كرێی ئاو لە 200 هەزار دینارەوە دەیانگرێتەوە و بەڕێژەی 40٪ داشكاندنیان بۆ دەكرێت. ئامانج جەلال، بەڕێوبەری راگەیاندنی بەڕێوبەرایەتی ئاوی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: ئەم پێوەرە زیرەكە بەفیڕۆدانی ئاو كەمدەكاتەوەو دادپەروەرییەكیش لەپێدانی پارەی ئاودا دەكات بۆ هاووڵاتیان، واتە ئەو بەفیڕۆدانەی ئاو كەئێستا هەیە لەنەبوونی تەوافەو شۆرینی بەردەرگاو ئەو كێشانەی كەهەیەو هاووڵاتی بۆ ئەوەی كەپارەی زۆری بۆ نەیەتەوە ئاو بەفیڕۆ نادات. ئامانج جەلال وتیشی: هاووڵاتی چەند ئاو بەكاربێنێت ئەوەندە پارەی بۆ دێتەوەو وەك پێشترنییە كەمانگانە بڕێك بێتەوەو بەپێی بەكارهێنان و سەرفكردنی ئاو لەلایەن هاووڵاتییەوە پارە دێتەوەو تائێستا دیار نییە كەحكومەتی هەرێم بڕیاری بەستنی پێوەری ئاو درێژ دەكاتەوە یان نا، بەڵام پێمان راگەیەندراوە كە دوا بەروار بۆ بەستنی پێوەری ئاو 20-12-2022 ە. بەوتەی بەڕێوەبەری راگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی سلێمانی، بەپێی ئەو ئامارەی لەبەردەستیاندایە تائێستا زیاتر لە 87٪ی هاووڵاتیان پێوەری ئاویان بەستووەو بەشێكی هاووڵاتیانیش لەئێستادا لە 18 بنكەی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی سلێمانی پێوەری ئاو وەردەگرن و قەرەباڵغیەكی زۆر دروستبووە، چونكە هاووڵاتیان نایانەوێت بكەونە دوای ئەو بەروارەی دیاریكراوە. پێوەری زیرەكی ئاو لەهەرێمی كوردستاندا نزیكەی دوو هەفتەیە نرخەكەی بەرزبووەتەوە، پێشتر نرخی 35 هەزار دینار بوو و لەئێستادا بەرزبووەتەوە بۆ 50 تا 60 هەزار دینار. كاسترۆ مەعروف، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: تائێستا 20٪ی هاووڵاتیان پێوەری ئاویان نەبەستووەو پابەندنەبوون بەبڕیارەكەی وەزارەتی شارەوانی، لەبەرئەوەی ئەم بابەتە دراوەتە كەرتی تایبەت و بەداخەوە بابەتی بەستنی پێوەری ئاو زیانی هەبووە لەڕووی داهاتەوە كە دەتوانین بڵێین داهات نیوە كەمی كردووەو پێشتر كەپێوەری ئاو نەبوو رێژەی داهات زیاتر بوو لەسنووری پارێزگای سلێمانی و ئیدارەكانی گەرمیان و راپەڕین. ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی وتیشی: لەوكاتەوەی دەست بەپێوەری ئاو كراوە داهات كەمی كردووە، هاووڵاتیانیش پابەندنین پێوەی چونكە پێیان وایە لەكاتێكدا پێوەر پێویستە كە 24 كاتژمێر ئاو بدرێتە هاووڵاتیان، بەڵام ئێمە لەبەشێك لەناوچەكاندا ئاومان نییەو هاووڵاتیان رۆژ ناڕۆژێك كاتژمێرێك ئاویان پێدەدرێت. « بەپێی بەداداچوونی ئێمە لەئێستادا بەشێكی زۆری هاووڵاتیان لەسەرەی دانانی پێوەری ئاودان و چەند رۆژێك دەوەستن تاپێوەرێكی ئاویان بەردەكەوێت و دەیبەستێت، بۆیە داوامان كردووە ئەم پڕۆسەیە درێژبكرێتەوە بۆ ئەوەی هاووڵاتیان بتوانن زیاتر سودمەند بن لێی و هاووڵاتیان لەم بابەتەدا زەرەرمەندی یەكەمن و پێویستە وەزارەت رێگری بكات لەو كۆمپانیایانەی كە قۆرغكاری دەكەن».كاسترۆ مەعروف وای وت. هاوڵاتی بەدواداچوونی بۆ گرانبوونی پێوەرەكانی ئاو كرد، سەرچاوەیەك لەكۆمپانیای گوودوەی كەكۆمپانیایەكی هاوردەكردنی پێوەری زیرەكی ئاوە بەهاوڵاتی وت: ئەم پێوەرە كە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە رەزامەندی لەسەر دراوە، سێ پێوەر بوو  ئەڵمانی و ئیتاڵی و توركی، لەكاتی دەرچوونی ئەو پڕۆژەیەدا  ئیتاڵییەكە لەسنووری پارێزگای سلێمانی و توركی و ئەڵمانییەكەش لەسنووری هەولێردا بوو، بەڵام هەماهەنگیمان لەنێواندا هەبوو. سەرچاوەكە وتیشی: لەئێستادا ئەڵمانییەكەش هەیە بەڵام ئەوەی زیاتر لەناو بەڕێوبەرایەتی ئاو بەربڵاوە  ئیتاڵیەكەیە و كوالێتی پێوەرەكە باشەو پێش ئەوەی پڕۆژەكە بدرێتەوە دەست حكومەت ئێمە گرەنتی دوو ساڵی پێوەرەكەمان بۆ هاووڵاتیان دەكردو لەماوەی ئەو دوو ساڵەدا هەر كێشەیەك روویبدایە لەسەر تێچووی خۆمان بۆمان چارەسەر دەكردن. سەبارەت بەنرخەكان ئەو سەرچاوەیە وتیشی: نرخ هەمیشە لەگۆڕاندایە و لەسێ چوار مانگی رابردوودا بەشێكمان هێناوە نرخێك بووەو ئێستاش بەشێكی دیكەمان بۆ هاتووە نرخێكی دیكەیە، نرخیش بەدەست ئێمە نییە،  بەهۆی جەنگی ئۆكرانیا و بەرزبوونەوەی نرخی یۆرۆوە مەواد گران بووەو كاریگەری لەسەر ئێمەش دروستكردووە و بەگران بەئێمەی دەفرۆشنەوە. بەپێی داتایەكی فەرمانگەی میدیاو زانیاری حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەهەرێم زیاتر لە 81 پرۆژەی ئاو هەن، جگە لەوەی زیاتر لەپێنج هەزار بیری ئاو هەن، رۆژانە زیاتر لەدوو ملیۆن و 684 هەزار مەتر سێجا بۆ هاوبەشانی ئاو دابیندەكەن، تێچوی بەرهەمهێنانی هەر مەتر سێجایەك ئاو لەسەر حكومەت ٣٣٥ دینار دەكەوێت.

هاوڵاتی زیاتر لە 10 ساڵ لەمەوبەر، دۆسیەی داگیركردنی زەوییەك لەكەلار بووە جێگەی مشتومڕ، ئەوكات گۆڤارێك كە رۆژنامەنووسی تیرۆركراو كاوە گەرمیانی سەرنووسەری بوو دۆسیەكەی جوڵاند، بەرپرسەكە سكاڵای تۆماركردو دۆسیەكەی بردەوەو گۆڤارەكە سزادرا، بەڵام 18ی ئەم مانگە جارێكی دیكە دادگای كەتنی كەلار دۆسیەكەی جوڵاندو لەبەرژەوەندی گۆڤارەكەو نووسەری راپۆرتەكە شكایەوە. ساڵی 2012 گۆڤاری رایەڵ كە رۆژنامەنووسی تیرۆركراو كاوە گەرمیانی سەرنووسەری بوو، لەڕاپۆرتێكدا باسی لەداگیركردنی موڵكێك لەسەر شەقامی لیواكەی كەلار لەلایەن ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان كردبوو، دواتر ئەندامەكەی سەركردایەتی یەكێتی سكاڵای یاسایی دژی ئامادەكاری راپۆرتەكەی رۆژنامەنوس (دڵشاد ئەنوەر) تۆماركرد. دوای تیرۆركرانی كاوە گەرمیانی، دادگای كەتنی كەلار دۆسیەكەی ئەو ئەندام سەركردایەتییەی یەكلاكردەوە، گۆڤارەكە سێ ملیۆن دینار غەرامە كرا، چونكە خاوەن موڵكەكان ئامادەنەبوون بێنە دادگاو شاهیدی بدەن داوای گەڕانەوەی موڵكی داگیركراویان بكەن، سكاڵاكەر بەوەشەوە نەوەستا، بەتۆمەتی ناوزڕاندن سكاڵایەكی تری تۆمار كرد، داوای قەرەبووی دارایی كرد. بەڵام رۆژی 18ی كانونی یەكەم، سەرلەنوێ دادگای كەتنی كەلار دانیشتنێكی لەسەر كەیسەكە ئەنجامدا، ئەمجارەیان خاوەن موڵكە داگیركراوەكان ئامادەبوون.  دڵشاد ئەنوەر ئەو رۆژنامەنووسەی راپۆرتەكەی نووسیوە لەلێدوانێكدا بە رۆژنامەی هاوڵاتی وت:»لەساڵی 2012 بابەتێكمان بڵاوكردەوە لەسەرئەوەی كە عەدنانی حەمەی مینا موڵكێكی داگیركردبوو كەموڵكی هاووڵاتییەك بوو، ئەوكات سكاڵای لەسەر تۆماركردین، بەڵام ئەوكات خاوەن موڵكەكە نەهاتە بەردەم دادگا شایەتی بدات و حاكمیش ورد نەبوو لەدۆسیەكەو خاوەن موڵكەكەی ناچار نەكرد بێتە دادگا، بۆیە ئەوكات دۆسیەكە لەبەرژەوەندی ئێمە یەكلایی نەبووەوەو سێ ملیۆن دینار غەرامەكراین». ئەو رۆژنامەنووسە وتیشی:»سكاڵاكار كە عەدنانی حەمەی مینا بوو، داوای قەرەبووی كردو دادگای مەدەنی خاوەن موڵكەكەی ناچاركرد بێتە دادگا، جاری یەكەم رەتیانكردەوە سوێند بخۆن، بەڵام دادوەر پێی راگەیاندن ئەگەر شایەتی نەدەن دۆسیەی لێكۆڵینەوەیان بۆ دەكرێتەوە، بەڵام دواینجار لەڕۆژی 18-12-2022 ئامادەبوون لەدادگاو دادوەر سوێندی پێخواردن، ئەوانیش وتیان تازە سوێند دراون و ناتوانن لێی لابدەن، بۆیە دانیان بەوەدانا كەموڵكەكەیان لەلایەن عەدنانی حەمەی مینا داگیركراوەو برایەكیشی هاوبەش بووە لەداگیركردنی زەویەكەدا». « شایەتەكان وتیان راپۆرتەكە راستەو ئەوكاتەی راپۆرتەكە بڵاوكراوەتەوە موڵكەكەمان داگیركراوە لەكاتێكدا خۆی بەهاكەی زیاتر لە 40 دەفتەر دۆلارە، بەڵام دوای بڵاوبوونەوەی راپۆرتەكە پێنج دەفتەری پێداوین، ئێستاش دۆسیەكە دواخراوە تا بڕیاری كۆتایی وەردەگرێت»، دڵشاد ئەنوەر وای وت. رۆژنامەنووس دڵشاد ئەنوەر لەلایەن سەنتەری میترۆ بۆ داكۆكی لەمافی رۆژنامەنووسان پێشوازیكراو پشتیوانی دۆسیەكەی دەكرێت تا بەتەواوی یەكلایی دەبێتەوە. رەحمان غەریب رێكخەری سەنتەری میترۆ بەهاوڵاتی وت:»سەنتەری میترۆ پشتیوانی خۆی بۆ رۆژنامەنووس  دڵشاد ئەنوەر دەردەبڕێت، پێشوازی لەپرۆسەی سەلماندنی راستی لەناو راپۆرتەكەی گۆڤاری رایەڵ دەكات».  وتیشی «ئەم زانیارییە نوێیەی دۆسییەكە سەلمێنەری ئەو راستییەن گەر لەدانیشتنەكانی پێشوودا وردتر تەماشای دۆسیەكەیان بكردایە حەقیقەت زووتر بۆ رایگشتی ئاشكرا دەبوو». هاوكات پارێزەر كاوە لەتیف، كەتەنها لەدانیشتنەكەدا ئامادەبووە بەڵام پارێزەری هیچ لایەنێكیان نەبووە بەهاوڵاتی وت:»لەبەشێكی دادبینیەكە لەهۆڵی دادگا بووم، راستی راپۆرتەكە سەلمێندرا، بۆیە پێویستە دڵشاد ئەنوەر داوای دووبارە دادگایی كردنەوەی ئەو كەسانە بكات كە لەدۆسیەكەدان، چونكە بەڵگەی نوێی دەستكەوتووە». هاوڵاتی بۆ وەرگرتنی رای عەدنانی حەمەی مینا، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی  كە لەدۆسیەكەدا یەكەمجار سكاڵاكارو ئێستاش شایەتی لەسەر دراوە كە زەوی داگیركردووە، چەندین جار پەیوەندی پێوەكرد، بەڵام پەیوەندییەكانی بەردەست نەبوون.

هاوڵاتی دوای چوار رۆژ لەگیانلەدەستدانی، رۆژی 17-12-2022 تەرمی ئاكام عومەر، فەرماندەی هێزەكانی كۆماندۆی كوردستان لەڕێگەی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانییەوە گەڕێنرایەوە هەرێمی كوردستان، تەرمەكەی برایە بارەگای هێزەكانی كۆماندۆو لەوێشەوە بەرەو شاری هەولێر بەڕێكراو لەگۆڕستانی شێخ ئەحمەد بەخاكسپێردرا. هێنانەوەی تەرمەكەی ئاكام عومەر هاوكات بوو لەگەڵ رۆژی ئاڵای كوردستان، بەو هۆیەوە ئاڵای كوردستان لەسلێمانی، تا نیوە هێنرایە خوارەوە. رۆژی 19ی تشرینی یەكەمی 2022 فەرماندەیی هێزەكانی كۆماندۆی كوردستان لەڕاگەیەندراوێكدا رایگەیاند: «لەكاتی راپەڕاندنی ئەركی فەرمیدا بۆ پاراستنی ئارامی و ئاسایش لەسنووری تاوێركەوە لەناوچەی پەڵكانە و زینانە لەگەرمیان بۆ رووبەڕووبوونەوەی تیرۆرو پاشماوەكانی داعش بۆمبێكی چێنراو بەهێزەكانی كۆماندۆی كوردستان تەقییەوە، بەداخەوە نەقیب زوهێر محەمەد شەهیدبوو و فەرماندە ئاكام عومەر فەرماندەی فەرماندەیی هێزەكانی كۆماندۆی كوردستان و چوار پێشمەرگە برینداربوون». ئاكام عومەر دوای برینداربوونی بەهێلیكۆپتەر گوازرایەوە بۆ نەخۆشخانەی فاروق  لەسلێمانی و چارەسەری پێویستی بۆ كرا، دواتر بەهۆی سەختی برینەكەی و وەكوو هەوڵێك بۆ رزگاركردنی لە مردن گوازرایەوە بۆ نەخۆشخانەیەكی ئەڵمانیا، بەڵام لەشەوی 12ی ئەم مانگەدا بەهۆی سەختی برینەكەیەوە گیانی لەدەستدا. ئاكام عومەر لەدایكبووی 1984ی هەولێرە، دووخوشك و برایەكی هەیەو خۆی منداڵی سێیەمی خێزانەكەی بوو، قۆناغەكانی خوێندنی سەرەتایی و ئامادەیی لەهەولێر تەواوكردووە، بەهۆی زانینی زمانی ئینگلیزییەوە لەنێوان ساڵانی 2006 بۆ 2010 لەگەڵ ئەمریكییەكان وەك وەرگێڕ كاریكردووە، دواتر لەساڵی 2011 بەهاوكاری ئەمریكییەكان دەچێتە ئەمریكاو كۆلێجی سەربازی دەخوێنێت،  ساڵی 2014 دەگەڕێتەوە هەرێمی كوردستان و پەیوەندی بە جەعفەر شێخ مستەفا فەرماندەی ئەوكاتی هێزەكانی 70و سەرپەرشتیاری میحوەرەكانی پێشمەرگەوە دەكات، دواتر ئەركی پێدراوە، ئەركەكەی ئەوەبووە بارەگاكانی داعشی لەسنووری جەلەولا بۆ فڕۆكەكانی هاوپەیمانان دیاریدەكردو بۆردومان دەكران، لەساڵی 2015 ئەركەكەی گوازرایەوە بۆ میحوەری كەركوك و بەبڕیاری شێخ جەعفەر هێزێكی بەناوی كۆماندۆ بۆ دروستكرا كەپێكهاتبوو لە 38 پێشمەرگە. هێزەكانی كۆماندۆ بەفەرماندەیی ئاكام عومەر بەردەوام مەشقەكانیان لەژێر سەرپەرشتی هێزەكانی ئەمریكاو ئەڵمانیاو فەڕەنسادا بووەو بەهۆی ئەو كاریگەرییەی لەشەڕی دژی داعش هەیان بووە لەماوەی شەش ساڵدا ژمارەیان لە 38 كەسەوە بۆ سێ هەزار كەس زیادكراو ناوەكەیان گۆڕدراوە بۆ فەرماندەیی هێزەكانی كۆماندۆی كوردستان. ئاكام عومەر لەشەڕی رزگاركردنی موسڵ و شەڕەكانی دیكەی پێشمەرگە دژی داعش چەندینجار برینداربووە، لەشەڕی رزگاركردنی موسڵ لەدژی چەكدارانی داعش بەقورسی بریندار دەبێت و مەترسی لەسەر بڕینەوەی قاچی دەكرێت، بەڵام ئەڵمانییەكان دەیگوازنەوە بۆ ئەڵمانیاو لەوێ چارەسەر دەكرێت و دەگەڕێتەوە كوردستان. لەدوای رووداوەكانی 8ی تەمموزی ساڵی رابردووی ناو یەكێتی نیشتمانی كوردستان هێزەكانی كۆماندۆ كە ئەوكاتە لەژێر فەرمانی شێخ جەعفەردا بوو، بەڕەزامەندی ئەو دەخرێتە ژێر فەرماندەیی بافڵ تاڵەبانی، ئەو هێزە دەورێكی یەكلاییكەرەوەی هەبوو لە بەلاداخستنی ناكۆكییەكانی ئەوكاتەی ناو یەكێتی، لەكۆتایی ساڵی 2022شدا لەدۆسیەی زەوی و زارەكانی سلێمانی و گرتنی چەند بەرپرسێكی شارەوانییەكان و ئەو كەسانەی لەو دۆسیەیە تێوەگلابوون هێزەكەی ئاكام عومەر رۆڵێكی بەرچاویان هەبوو.  

هاوڵاتی   بەبەشداری چەندین سەركردەو بەرپرسی وڵاتانی هەریەكە لەعێراق و ئوردن و فەرەنسا و ئێران و توركیاو قەتەرو كوەیت و سعودیەو میسرو ئیمارات و بەحرەین و وەزیری دەرەوەی یەكێتی ئەوروپاو جامیعەی عەرەبی و بەدەستپێشخەری ئیمانۆیل ماكرۆنی سەرۆكی فەرەنسا، لەئوردن كۆنگرەی (بەغداد دوو) بەڕێوەچوو، ئەمەش وەك درێژەپێدەری كۆنگرەی بەغداد یەك كە لەمانگی ئابی ساڵی٢٠٢١بەڕێوەچوو. سەرۆكایەتی فەرەنسا رایگەیاندووە ئامانج لەم كۆنگرەیە كۆكردنەوەی دراوسێكانی عێراق و هاوبەشەكانیەتی لەسەر یەك مێز بۆ درێژەدان بەگفتوگۆ، هاوكات پێشكەشكردنی هاوكارییە بۆ ئارامی و سەقامگیری عێراق و ئاسایشەكەی و شەنوكەوكردنی دۆخی ناوچەكە بەگشتی بەوپێیەی عێراق دەوڵەتێكی میحوەرییە تیایدا. بەپێی بەیاننامەی كۆتایی كۆنگرەكەش، وڵاتانی بەشداربوو پاڵپشتی عێراق دەكەن بۆ رووبەڕووبونەوەی هەموو ئاڵنگارییەكان بەتایبەتی پرسی تیرۆر، وڵاتانی بەشداربوو جەختیش لەهاوكاریكردنی عێراق دەكەنەوەو پشتگیری ئاسایش و سەقامگیری و سەروەری و پرۆسە دیموكراسییەكەی و دەستوورییەكەی دەكەن و هاریكاریشی دەكەن بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتی دەوڵەت و یاسا و بنیاتنانی دامەزراوە دەستوورییەكانی بۆ ئەوەی توانای پێشكەوتن و دووبارە بونیاتنانەوەی هەبێت. بەستنی ئەم كۆنگرەیە لەكاتێكدایە دۆخی ناوچەكە بەگشتی لەدۆخێكی ئاڵۆزدایە و دۆخی عێراقیش بەتایبەتی بەهۆی دەستوەردانەكانی توركیاو ئێرانەوە لەكاروباری ناوخۆیی عێراق و تۆپباران و بۆردومانكردن و پێشێلكردنی سەروەری خاكەكەیەوە خراپە. بەستنی ئەم كۆنگرەیە لەكاتێكدایە ناوچەكە بەگشتی لەدۆخێكی ئاڵۆزدایەو دۆخی عێراقیش بەتایبەتی بەهۆی دەستوەردانەكانی توركیاو ئێرانەوە لەكاروباری ناوخۆیی عێراق و تۆپباران و بۆردومانكردن و پێشێلكردنی سەروەری خاكەكەیەوە خراپە. هەردوو وڵاتی توركیاو ئێران لەماوەكانی رابووردوودا بەهۆی هێرش و پەلامارە سەربازییەكانیانەوە بۆ سەر خاكی هەرێمی كوردستان، رووبەڕووی سەركۆنەكردن و ئیدانەكردنی نێودەوڵەتی بوونەوەو داوای دەستبەجێ راگرتنی هێرشەكانیان لێكردن، بەپێی زانیارییەكان جگە لەبابەتی شەڕی تیرۆرو چەند بابەتێكی دیكە، ئامانجی سەرەكی فەرەنسا لەبەستنی ئەم كۆنگرەیەو كۆنگرەكانی داهاتوو كە بڕیارە بەردەوامی هەبێت كۆكردنەوەی زۆرترین دەەوڵەتی عەرەبی و دروستكردنی بەرەیەكی فەرەنسی_عەرەبییە لەلایەن فەرەنساوە لەدژی ئێران بۆ فشاركردن لەسەر ئەو وڵاتە تادەستوەردان و تۆپبارانەكانی بۆ سەر هەرێمی كوردستان - عێراق رابگرێت و هەژموون و فشاری ئێران لەناوچەكەدا كەمبكاتەوە. وەك دەردەكەوێت هەرچەندە ناوی كۆنگرەكە (بەغداد دوو) بەناوی عێراقەوە بەستراوە، بەڵام كێشەو گرفتەكانی سوریاو خۆپیشاندانەكانی ئێران و پەیوەندی نێوان سعودیە و ئێران و دانەنانی سەرۆكێك بۆ لوبنان و چەندین گرفتی دیكەی ناوچەكە بەرۆكی كۆنگرەكەی بەرنەدابێت و بەشداربووان بەدوای چارەسەری قەیران و گرفتە كەڵەكەبووەكانی ناوچەكە بن و كۆنگرەكە كۆنگرەی كۆبوونەوەو یەكتربینی لایەنە ناكۆكەكانی ناوچەكە بێت نەوەك عێراق، هەر لەو چوارچێوەیەشدا چەندین كۆبوونەوەی دووقۆڵی لەنێوان بەرپرسانی وڵاتانی بەشداربوو بەڕێوەچوو. بەبڕوای چاودێران لەكۆنگرەی (بەغداد یەك) ئامانجی سەرەكی ئەوەبوو كەئایا تاچەند مستەفا كازمی سەرۆكوەزیرانی پێشووی عێراق دەتوانێت سەركردەكانی ناوچەكە لەبەغدا كۆبكاتەوە بەتایبەت ئەوانەی وڵاتانی كەنداو، بەڵام ئامانجی كۆنگرەی (بەغداد دوو) ئەوەیە محەممەد شیاع سودانی سەرۆكوەزیران تاچەندێك توانای ئەوەی هەیە كە ئەو پەیوەندییانە بپارێزێت و ئەم كۆنگرەیە وەك وێستگەیەكی تاقیكردنەوە وەهایە بۆ سوودانی. لەپەراوێزی كۆنگرەكەشدا وەزیری دەرەوەی ئێران و بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا كۆبوونەوەو بەپێی زانیارییە میدیاییەكانیش گفتوگۆ ئەتۆمییەكان تەوەری كۆبوونەوەكە بوون، بەبڕوای (ئەمیر عەبدولهەیان) وەزیری دەرەوەی ئێران ئەم كۆنگرەیە هەلێكە بۆ ژیاندنەوەی گفتوگۆكانی ئەتۆمی كەچەندین مانگە وەستاوە، هاوكات ئامادەیی وڵاتەكەشی دەربڕی بۆ كۆبوونەوە لەگەڵ سعودیەو وڵاتانی دیكەی كەنداو. بەبڕوای (ڕیاز قەهوەچی)ی بەڕێوەبەری پەیمانگای رۆژهەڵاتی دوورو كەنداو بۆ لێكۆڵینەوەی سەربازی دەربارەی كۆنگرەكە رایگەیاند هیواكان گەورەن بەڵام هیچ كەسێك چاوەڕێ ناكات موعجیزە رووبدات، بڕواشی وایە فەرەنسا وەك سەرەڕمی رۆژئاوا وایە كەدەیەوێت تاڵەمووی پەیوەندییەكان لەگەڵ ئێراندا نەپچڕێت بەتایبەت لەگفتوگۆكانی تایبەت بەچەكی ئەتۆمی، ئاماژە بەوەشدەكات لەبنەماكانی ئێران ئەوەیە هەرگیز واز لەدەستكەوتەكانی خۆیان نەهێنن و ئەو وڵاتە خۆی بەیاریكەری سەرەكی دەزانێت لەناوچەكەدا، بەڵام پرسیارە سەرەكییەكە ئەوەیە ئایا ئێران هیچ نەرمییەك یاخود ئامادەییەكی زیاتر دەنوێنێت..؟ بەبڕوای زۆرێك لەچاودێرانیش بەهۆی هەڕەشەو دەستوەردانەكانی ئێران و توركیایەو هەوڵدان بۆ دەستبەسەراگرتنی بڕیاری سیاسی و قەیرانی سەرۆكایەتی لەلوبنان و بەردەوامی خۆپیشاندانەكانی ئێران و گرفت و كێشەكانی سعودیەو ئێران و چەندین قەیرانی دیكەی ناوچەكەو مەیلی ئاشكرای محەممەد شیاع سوودانی بۆ ئێران ناتوانرێت هیچ شتێكی تازە لەهاوكێشەكانی ناوچەكە بگۆڕێت و بەبێ دەستكەوتێكی هەستپێكراو وەك هەموو كۆنگرەكانی دیكە كۆتایی هاتووە، بەتایبەت لەدۆخی عێراق كەهێشتا گرووپە چەكدارییەكان چەكەكانیان لەدەرەوەی دەوڵەتەو ئێرانیش بەردەوامە لەهەڕەشەكانی بۆ سەروەری خاكی عێراق، توركیاش بەردەوامە لەلەشكركێشی و هەڕەشەو بۆردوومانكردنی خاكی كوردستان.  

عەمار عەزیز لەسنوری پارێزگای دهۆك لەكۆی 45 پاڵاوگەی نایاسایی 26 پاڵاوگەیان تێكدەدرێت و رادەگیرێن، 19 پاڵاوگەكەی تر پێشتر كارەكانیان راگیرابوو، بەڵام خەڵكی ناوچەكە بەگومانن بەشێك لەم پاڵاوگانەی كە راگیروان دواتر دەست بەكاربكەنەوە.  لە 2015وە ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بەكۆی دەنگ بڕیاری داخستنی پاڵاوگەكانی كواشێ-یان دەركرد، ئەوەش بەهۆی تێكدانی ژینگەی ناوچەكە، دوای تێپەڕبوونی هەشت ساڵ بەسەر بڕیارەكە، دوێنێ 7ی كانونی یەكەم پاڵاوگەكان لەناوبران. مەهدی حەسەن، نیشەجێی قەزای سێمێل بەهاوڵاتی وت:» تێكدانی 26 پاڵاوگە جێگای دڵخۆشی یە بۆ هەموومان بەڵام ئێمە دەمانەوێت بەیەكجاری پاڵاوگەكان لەسنوری قەزاكە نەمێنن، چونكە دەیان ساڵە بێزاربووین لەدوكەڵ و بۆنی ناخۆش، تائێستاش زیاتر لە 10 پاڵاوگە ماون و تێكنەدراون، داوا لەحكومەت دەكەین رێگا بەهیچ كەسێك نەدەن جارێكی تر پاڵاوگە لەكواشێ دابنێن». عەبدولسەمەد تێلی، سەرۆكی لیژنەی وزەو پیشەسازی لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی راگەیاند:»لەساڵی 2015ەوە ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بەكۆی دەنگ بڕیاری داخستنی پاوڵاگە نەیاساییەكانی ناوچەی كواشێی دەركرد، كەئەوكات 45 پاڵاوگە بوون، دواتر وەزارەتی ناوخۆو ئیدارەی پارێزگای دهۆكیش بڕیاری داخستنیانی دەركرد، بەڵام بەداخەوە بڕیارەكە جێبەجێ نەكرا، ئەوەش بەهۆی ئەوەی خاوەنی پاڵاوگەكان بەهێزن و خەڵكی بەهێزیش لەپشتیانەوەیە، پێویستبوو هەر ئەوكات رێگرییان لێكرابایە، چونكە كاركردنی ئەو پاڵاوگانە زیانێكی زۆر گەورەی بەژینگەی پارێزگای دهۆك گەیاندووە، بڕیاری داخستنی پاڵاوگەكان هەنگاوێكی دڵخۆشكەرە، بەڵام لەمە گرنگتر ئەوەیە چیتر رێگا بەهیچ كەس و لایەنێك نەدرێت لەو شوێنە كاربكات». هەر سەبارەت بەپاڵاوگە نایاساییەكان، خەلیل مەحمود، قایمقامی قەزای سێمێل بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت:»دوایین بڕیاری حكومەت بۆ داخستنی پاڵاوگەكان لە 25ی ئابی 2021 بوو، ئەوكات خاوەنی پاڵاوگەكان ناڕازیبوون، بەڵام حكومەت سووربوو لەسەر ئەوەی دەبێت دابخرێن، دواتر لیژنەیەك پێكهێنرا كەمۆڵەت بدرێتە هەندێكیان، بەڵام بەمەرجێك تەواوی رێنماییەكان حكومەت جێبەجێ بكەن، لەكۆی 45 پاڵاوگە خاوەنی هەشت پاڵاوگە وازیان لەكاركردن هێناو پاڵاوگەكانیان داخست، ئەو لیژنەیەی كەپێكهێنرابوو بۆ بەدواداچوونی كاری پاڵاوگەكان، 11پاڵاوگەیان هەڵبژارد كەئەگەر رێنماییەكان جێبەجێ بكەن دەتوانن كاربكەن، بەڵام رێنماییەكانی حكومەتیان جێبەجێنەكردبوو، بۆیە كارەكانیان هەڵپەسێردرا، 26 پاڵاوگەی تر مابوون دوێنێ بەپێی بڕیاری ژمارەی سێی ساڵی 2018 تایبەت بەزیادەڕەوی بەسەر زەوی شارەوانی هەڵساین بەلەناوبردنیان». وتیشی:»خاوەنی ئەو 26 پاڵاوگەیە بەناوی دروستكردنی كارگە موڵەتیان وەرگرتبوو، بەڵام لەجیاتی ئەوەی كارگە دروستبكەن پاڵاوگەیان دانابوو، بەپێی یاسا شوێنەكانیان لەناوبران، ئێستا هیچ پاڵاوگەیەك لەسنوری قەزای سێمێل ئیش ناكات». هاوكات دڵشاد عەبدولڕەحمان، بەرێوەبەری گشتی ژینگە لەپارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی راگەیاند:»بۆ ئەم قوناغە 26 پاڵاوگە لەناوچەی كواشێ لەناوبراون، بەڵام  11 پاڵاوگەی تر ماون كەهێشتا حكومەت بڕیاری كۆتایی لەسەریان نەداوە كەئایا ئەوان كاردەكەن یان بەپێچەوانەوە، ساڵێكە چارەنوسی ئەوان بە هەڵپەسێردراوی ماوەتەوە، بەڵام بەگشتی بەرنامەی حكومەت و لایەنە پەیوەندیدارەكان ئەوەیە كێشەی ناوچەی كواشێ لەڕووی ژینگە بەگشتی چارەسەربكەن». وتیشی:»دوو بۆ سێ مانگە هیچ پاڵاوگەیەك لەكواشێ كارناكات ، پێشتر هەندێكیان بەنهێنی كاریان دەكرد، بەڵام ئەوەش نەماوە».

ئیمان زەندی وەرزی سەرماو سۆڵە دەستیپێكردووە پلەی گەرماش لەهەندێك شوێنی ناوچە كوێستانیەكان دەگاتە ٢٥ پلەی ژێر سفر، بەمەش داربڕینەوەو كڕینی خەڵوز خواستی زۆری لەسەر دەبێت، بەڕێوەبەری راگەیاندنی پۆلیسی دارستان و ژینگەی هەرێم رایگەیاند: بڕینەوەی داری تەڕ لەبەر سوتەمەنی نیەو  دوو داواكاریمان پێشكەش بەوەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار كردووە كەخەڵوز هاوردە بكرێت و باج وەرنەگیرێت، وتیشی: بۆ ١٠ مانگی ئەمساڵ هەزارو ٧٣٢ پەڕاوی لێكۆڵینەوەمان هەبووە، لەو ژمارەش ٦٧٨ پەڕاویان سەرپێچی ژینگەییە كە لەهەر نۆ بەڕێوەبەرایەتیمان تۆماركراوە، كەتێیدا دەستگیراوە بەسەر مشارو ماتۆڕی داربڕین و تەور لەگەڵ لایت و ئۆتۆمبێل، هەرچی غەرامەكانیشە بەپێی جۆری دارو تەمەنەكەی تۆماردەكرێت. هاوكات بەڕێوەبەری گشتی بازرگانی لەوەزارەتی بازرگانی هەرێم دەڵێت: رێگەپێدراو نیە خەڵوز هەناردە بكرێت، وەكو وەزارەتی بازرگانی مۆڵەتمان بەو كارە نەداوە، و كارگەمان نیە بەفەرمی خەڵوزی دارین و بەردین بەرهەمبهێنێت. بەپێی ئامارێكی فەرمی ساڵی پار ٢٦ هەزارو ١٧٠ تۆن خەڵوز هاوردەی هەرێمی كوردستان كراوە. شەماڵ باوانی ناوی خوازراوی خاوەن كورەچیەكی خەڵوزە، ئەو تەمەنی ٣٣ ساڵەو ماوەی سێ ساڵیشە وازی لەپیشەی كانە خەڵوز هێناوە، ئەو شارەزایی تەواوی هەیە لەدروستكردنی خەڵوز بەشێوەی زانستیانەو پشتی بەدارە وشكەكانی كوێستانەكان دەبەست و لەكانەكەی دەیكرد بەخەڵوز، بەڵام ئەو دژی بڕینەوەی داری تەڕە. شەماڵ دانیشتوی گوندێكە لەیەكێك لەكوێستانەكانی كوردستان، ئەو باس لەهەنگاوەكانی بەخەڵوزبوون دەكات و بۆ هاوڵاتی وتی: «بە سێ جۆر خەڵوز بەرهەمدێت، تەنها باسی جۆرە سەركەوتووەكەیان دەكەم، ئەویش لەهۆدەیەكی دوو بەسێیە بەبەرزی مەترێك و ٧٠ بۆ دوو مەتر، بەخشتی گڵ هەڵیدەچنین چونكە زیاتر بەرگەی گەرما دەگرێت كونیلەدارە بۆ هەواگۆڕكێ، پاشان داری پێویستی تێدەكرێت و سەقفەكەی بەچینكۆ دەگیرێت، بەڵام بازنەیەك لەنێو سەقفەكە جێدەهێڵین چونكە لەو بازنەیەوە گڕی پێوەدەنرێت، دارەكان گڕی نیە تەنها دووكەڵی هەیە بەماوەی سێ رۆژ دەبێت بەخەڵوزێكی زۆرباش»، «ژورەكە بە بلۆك كرابێت خەڵوزەكەی باش نابێ، پێشتر مۆڵەتی كانی خەڵوز هەبوو، بەڵام ئێستا كەس مۆڵەتی نیە، بۆ یەك تۆنی خەڵوز پێنج تۆن داری پێویستە، كێشی یەك فەردە خەڵوزی باش لەنێوان ٢٥ بۆ ٣٠ كیلۆدایە نرخەكەشی لەنێوان ١٠ بۆ ١٤ هەزار دیناردایە، خەڵوزكردن بە زانست نیە بەڵكو بەویژدانە، داری بەر باران لەگەڵ تەڕ بەكەڵك نایەت بۆ خەڵوز، خەڵكێكی زۆر پێیان وایە داری تەڕ زۆر باشەو بێڕەحمانە كەوتوونەتە بڕینەوەی، بازرگانەكان گەیشتوونەتە ئەو راستیەش كەخەڵوزی داری تەڕ باش نیە، بۆ ئەو مەبەستە رێگای تریان گرتووەتەبەر، دارە تەڕەكە دەبڕێتەوە بۆ ماوەی ساڵێک دایدەنێ تاوشك دەبێت ئەوكاتە دەیكات بەخەڵوز» شەماڵ وا دەڵێ. ئەو دەڵێت: «هەر لەناوخۆدا قاچاخیكردن دەكرێت ساڵانی رابردوو حكومەت چاودێری وردی كانەكان و بڕینەوەی داری دەكرد، هەروەها بەپەڕاوێك كەمۆری پێوەبوو رێگە دەدرا خەڵوز ببرێت بۆ ناوچەكانی كوردستان، بەڵام ئێستا ئەو چاودێرییە نەماوەو بووە بەهەڕەمەكی، ژمارەی كانەكان نازانرێت چونكە تۆمارناكرێت. ئەو شوێنانەی خەڵوز دەكەن ناوچە سنورییەكانی وەكو پێنجوێن، سۆران، رانیە، پیرەمەگرون، قەڵادزێ، شێنێیە كەسود لەدارەكانی وێوڵ و بەڕووو مازوو لەگەڵ قەزوان و گۆیژو زەیتیون دەبەستن و نابێت دارەكان تووشی كرمۆڵ و كەڕوو مێرووەكان بووبێت. محەمەد مەحوی، ئەندازیاری كیمیایی و شارەزا لەبواری ژینگە بەهاوڵاتی وت: «خەڵوزی دار كورەیە، كانی خەڵوز زیاتر خەڵوزی بەردین دەگرێتەوە، خەڵوزی دار بۆ ماوەیەكی كەم دەمێنێتەوە، بەڵام خەڵوزی بەردین گەرمییەكی زۆری هەیەو بەكاتژمێر دەمێنێتەوەو هەروەها هاوكاری خەڵوزە دارەكەیە، جۆرێكی تر لەخەڵوز هەیە لەچینەوە دێت كەدەستكردەو لەناو زەرفی تایبەتدایەو شێوەیان خڕخڕەو بەرگەی زۆر دەگرێت، گوایە دەڵێین لەتەنۆڵگەری ورد وردی پلاستیكی بەرهەمدێت، سوودەكەشی تەنها ئەوەیە بڕینەوەی دار كەمدەكاتەوە». نەوزاد شێخ كامل، بەڕێوەبەری گشتی بازرگانی لەوەزارەتی بازرگانی هەرێم بەهاوڵاتی راگەیاند: «رێگەپێدراو نیە خەڵوز هەناردە بكرێت، وەكو وەزارەتی بازرگانی مۆڵەتمان بەو كارە نەداوەو كارگەمان نیە بەفەرمی خەڵوزی دارین و بەردین بەرهەمبهێنێت، بەڵام هەوڵ هەیە كارگەی خەڵوزی بەردین دروستبكرێت، بەو هۆیەوە چەند داواكاریەك پێشكەشكراوە بەوەزارەت و بەڕێوەبەرایەتی گەشەپێدانی پیشەسازی، ئەم پیشەسازییە بۆ كوردستان گرنگەو كەرەستەكانیشمان هەیە»، ئەو دەڵێت: «هاوردەكردنی خەڵوز دەچێتە كۆمەڵەی چوارچێوەی بازرگانی گشتییەوە كە لەماددەی جۆراوجۆر پێكهاتووەو خەڵوز یەكێكە لەجۆرەكانی و بازرگانیوەكی رێگەپێدراوە». هاوكات بەرگەشت واحید، بەڕێوەبەری راگەیاندن و پەیوەندییەكانی دەستەی وەبەرهێنان بەهاوڵاتی وت: «كانە بەردین و كورەی دارینی خەڵوز لەكوردستان بوونی نیە، لەسەردەمی بەعس هەوڵدرابوو لەپێنجوێن دروستبكرێت، ئاگادارنین كەوەبەرهێنان بكرێت لەدروستكردنی كارگەی خەڵوزی بەردین». لەجیهاندا نزیكەی سێ ترلیۆن درەخت هەیە، بەڵام ساڵانە زیاتر لە 10 ملیار درەخت دەبڕێنرێتەوە، بەهۆی ئەم قڕكردنەوە دەردانی كاربۆن زیادیكردووە لەهەوادا، بەپێی هەندێك لێكۆڵینەوە  گەر بەم رێژەیە داربڕین بەردەوام بێت و كار بۆ روواندنی دار نەكرێت لەماوەی 100 ساڵدا دارستانەكان لەناودەچن. بەپێی ئەو داتاو زانیارییەی هاوڵاتی لەوەزارەتی كشتوكاڵی هەرێمی كوردستان دەستیكەوتووە زۆرترین رێژەی پانتایی سەوزایی لەدهۆكە كەڕێژەكەی 27.58%، بەدوایدا پارێزگای هەڵەبجەیە بەڕێژەی 10.4%و سلێمانی بەڕێژەی 9.1%، هەولێریش 9.5% سەوزاییە، بڕیاریشە سەوزایی لەناوچەكانی كوردستان بەڕێژەی 12.44% دروست بكرێت. رائید فواد ئەحمەد زراری، بەڕێوەبەری راگەیاندنی پۆلیسی دارستان و ژینگەی هەرێم بەهاوڵاتی وت: «بڕینەوەی داری تەڕ لەبەر سووتەمەنی نیە بەڵكو لەسەدا ‏٨٠یبازرگانان و چاوچنۆكەكان دەیبڕنەوە، هاووڵاتی ئاسایی گوندەكان تەنها لق و پۆپە وشەكەكان دەبڕنەوە و خەڵكی ناوچە شاخاوییەكان سكاڵا تۆماردەكەن لەسەر ئەو بازرگانانە، دوو داواكاریمان پێشكەش بەوەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار كرد كەخەڵوز هاوردە بكرێت و باج وەرنەگیرێت، دووەم رێنماییەك دەربكەن بەهیچ جۆرێك ماسی بەدار نەبرژێنرێت، پێشتر باجی گومرگی لەسەدا دوانزدە بوو داوای كۆبوونەوەمان لەگەڵ وەزیری كشتوكاڵ كرد، داوامانكرد باج بكرێتەوە بە لەسەدا چوار، بەڵام ئێستا باج بووە بە ‏٥٪،بەڵاموەزارەتیداراییرەزامەندنیەباجنەمێنێتچونكە لەڕووی ئابورییەوە بیردەكاتەوە، نازانین چەند كانە خەڵوز هەیە لەكوردستان، گەر بزانین دەستی بەسەردادەگرین، بەهەمان شێوە بۆ رێگا قاچاخیەكەش بەوجۆرەیە، هیچ كانێك لەكوردستان رێپێدراو نیەو قەدەغەیە، چونكە ژینگە پیس دەكات». لەبارەی سكاڵاو غەرامەكان فواد زراری دەڵێت: «بۆ ١٠ مانگی ئەمساڵ هەزارو ٧٣٢ پەڕاوی لێكۆڵینەوەمان هەبووە، لەو ژمارەش ٦٧٨ پەڕاویان سەرپێچی ژینگەییە كە لەهەر نۆ بەڕێوەبەرایەتیمان تۆماركراوە كە تێیدا دەستگیراوە بەسەر مشارو ماتۆڕی داربڕین و تەور لەگەڵ لایت و ئۆتۆمبێل، هەرچی غەرامەكانیشە بەپێی جۆری دارو تەمەنەكەی تۆماردەكرێت، بۆ یەك داری تەمەن یەك ساڵ بۆ ٣٢ ساڵ ١٠ بۆ ٥٠٠ هەزار دینارە، بۆ داری جۆر جیاوازیش دوو ملیۆن دینار غەرامەكەیەتی، ئەمەش بەپێی یاسای ژمارەی ١٠ی ساڵی ٢٠١٢ی وەزارەتی كشتوكاڵە. هەروەها محەمەد مەحوی، ئەندازیاری كیمیایی و شارەزا لەبواری ژینگە هەر لەلێدوانەكەیدا بۆ هاوڵاتی وتی: «گازە زیانبەخشەكانی خەڵوز كاربۆمۆنۆكسایدە واتە دوانەئۆكسیدی كاربۆن لەگەڵ (ئێن.ئۆ.ئێكس) و (ئێس.ئۆ.ئێكس)ە بەشێوەی دووكەڵ لەهەوادا بڵاودەبنەوە كە لەشوێنی داخراودا بێت دەبێتەهۆی مردنی مرۆڤ، دانانی سۆپای دارین یاخود كورە بووە بەناچاری لەكوردستان نرخی پیكاپێكیش حسابكە هێندە نرخی نەوتەكە بەرزە». محەمەد مەحوی، ئەندازیاری كیمیایی و شارەزا لەبواری ژینگە بەهاوڵاتی وت:»دار ئەمساڵ زیاتر بۆ خۆ گەرمكردنەوەیە بەكاردێت، ئەم دیاردەیە بۆ ئەمساڵ لەهەورامان زۆر زیادی كردووەو پشتیان بەداری وشكی پار بەستووە، هەندێكی تر دار بۆ برژاندن بەكاردێت لەگەڵ دروستكردنی خەڵوز». بەپێی ئامارێكی فەرمی كەهاوڵاتی دەستیكەوتوە لەبەڕێوەبەرایەتی گشتی گومرگی هەرێم بۆ ساڵی پار ٢٦ هەزارو ١٧٠ تۆن خەڵوزی دارو خەڵوزی بەردین هاوردە كراوە، كە  ١٣ هەزارو ٣٢٠ تۆن خەڵوزی دارو ١٢ هەزارو ٨٥٠ تۆن خەڵوزی بەردین، سەرچاوەی هاوردەكەش وڵاتانی ئۆكرانیاو روسیاو چین و توركیاو ئێران، ...هتدە. جۆرەكانی خەڵوز خەڵوزی بەردین لەكاربۆن و بەشێك لەهایدرۆجین و سولفەرو كەمێك نایترۆجین پێكدێت و رەنگی رەشە، هەروەها كانزایەكی رەقەو لەژێر زەوی لەشیبونەوەی پاشماوەی رووەك و گیانداران دروستدەبێت و مادەی فۆسیلیەو بەهۆی پەستان و پلەی گەرمی و تێپەڕبوونی ملیۆنان ساڵ دروستدەبیت و بەزۆری بەكاردێت لەبەرهەمهێنانی وزەی كارەباو گەرمی، هەروەها دۆستی ژینگە نیەو CO2 ی زۆر دەكاتە ژینگەوە، بەڵام خەڵوزی دارین زۆربەی لەكاربۆن پێكهاتووەو رەنگی خۆڵەمێشیەكی تاریكە، هەروەها لەئەنجامی سووتان و پاشماوەی رووەكی و ئاژەڵ دروستدەبێت و وەكو سووتەمەنی و سەرچاوەی كاربۆنی بەكاردێت و ماددەیەكی خاوێنترە، چونكە گەرمی زیاتر بەرهەمدێنێت.

  شەنای فاتح منداڵبوونی ناسروشتی بەگشتی لەجیهاندا زیادی كردووەو بەپێی ئامارێكیش كە لەبەردەستی رۆژنامەی هاوڵاتی-دایە نیوەی ئەو منداڵانەی لەهەرێمی كورستان و بەدیاریكراوی لەشاری سلێمانی لەدایك دەبن، بەنەشتەرگەری لەدایكبوون، پسپۆڕێكی بواری ئافرەتانیش دەڵێت: بەتووێژینەوە سەلمێنراوە كە ئەو منداڵانەی بەڕێڕەوی سروشتی لەدایك دەبن رێژەی هەستیاریان و تەنگەنەفەسی و رەبۆیان لەداهاتوودا كەمترە لەو منداڵانەی كە بەنەشتەرگەری لەدایكدەبن. بەشێك لەخانمان بەتایبەت ئەوانەی كە لەتەمەنێكی كەمدا (١٦-٢٠ ساڵی) هاوسەرگیری دەكەن و دووگیان دەبن باس لەوە دەكەن كەترسێكی زۆریان لەژان و منداڵبوونی سروشتی هەیە، بۆیە پەنا دەبەنەبەر نەشتەگەری بۆ لەدایكبوونی منداڵەكانیان. لەماوەی مانگی رابردوو 981 منداڵ لەنەخۆشخانەی منداڵبوونی فریاكەوتنی فێركاری سلێمانی لەدایكبوون لەو ژمارەیە 442 منداڵیان بەنەشتەرگەری لەدایكبوون. هەر لەمانگی رابردوودا لەنەخۆشخانەی منداڵبوونی فریاكەوتنی فێركاری 650 منداڵ لەبەشی نەبەكام داخڵكراون و 22 حاڵەتی لەدایكبوونی دووانەو چوار حاڵەتی لەدایكبوونی سیانە 59 لەبارچوون هەبووە. بەشێوەیەكی گشتی چەند هۆكارێك هەن وادەكەن كەپێویست بكات منداڵەكە بەنەشتەرگەری لەدایك ببێت. د.هالا جەودەت پسپۆڕی نەخۆشییەكانی ئافرەتان و لەدایكبوون و بەڕێوبەری پێشووی نەخۆشخانەی ئافرەتان و لەدایكبوونی فێركاری هەولێر لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»نەشتەرگەری منداڵبوون نەك تەنها لەكوردستان بەڵكو لەسەرانسەری جیهان زیادیكردووە، بێگومان منداڵبوون بەسروشتی باشترە، ئەگەر بێت و پڕۆسەكە بەسروشتی ئەنجامبدرێت نەك بە نەشتەرگەری چونكە پڕۆسەیەكی فیسیۆلۆجیە و ئەو ژانە كەدێت وادەكات ئەو منداڵە بە رێڕەوی منداڵبووندا بێتە خوارەوەو لەكاتی هاتنە خوارەوەشیدا هەندێ جۆری بەكتریای باش هەیە لەو رێرەوەدا كەهانی منداڵەكە دەدات تووشی نەخۆشی و هەستیاری نەبێت و بەتووێژینەوە سەلمێنراوە كە ئەو منداڵانەی بەڕێرەوی سروشتی لەدایكدەبن رێژەی هەستیاریان و تەنگەنەفەسی و رەبۆیان لەداهاتوودا كەمترە لەو منداڵانەی كە بەنەشتەرگەری لەدایك دەبن، بەڵام ئەمە واتای ئەوە نییە كە بەهیچ جۆرێك نەشتەرگەری نەكەین یاخود نەڵێین كەنەشتەرگەری باشە». د.هالا وتیشی: «منداڵبوونی سروشتی پاش چەند كاتژمێرێك ئافرەتەكە دەتوانێت بگەڕێتەوە ماڵەوەو ژیانی ئاسایی بەڕێبكات و شیری خۆی بداتە منداڵەكەی كەهاندەر دەبێت بۆ ئەوەی كەمنداڵدانەكەی بگەڕێتەوە شوێنی خۆی و كەمتر تووشی خوێنبەربوون ببێت، واتە رێژەی خوێنبەربوون پاش منداڵبونی سروشتی زۆر كەمترە لەمنداڵبوون بەنەشتەرگەری، هەرچەندە ژانی دەبێت و رەنگە تووشی تەقەڵ یان دوورینەوە ببێت، بەڵام وەك ئەو ئافرەتە نییە كە بە نەشتەرگەری منداڵی دەبێت. ئەوان وەك پزیشكانی ئافرەتان لەساڵی ٢٠١٤وە هەوڵی ئەوەیان داوە كە لیژنەیەك پێكبهێنن وەك لیژنەیەكی زانستی كە لەدوو پزیشكی پسپۆڕ پێكبێت رۆژانە ئەو نەخۆشانەی بۆ نەشتەرگەری ئامادەكراون بەپێی فۆڕمی تایبەت ئەو پزیشكانە بیانبینن و پشكنینیان بۆ بكەن بەتایبەت بۆ ئەو خانمانەی منداڵی نۆبەرەیانەو زۆرجار نەخۆش سوورە لەسەرئەوەی نەشتەرگەری بۆ ئەنجامبدرێت بێ ئەوەی بنەمای زانستی هەبێت لەو كاتەدا رەزامەندی ئەو لیژنەیە وەرناگرێت كە نەشتەرگەری بۆ بكرێت.  چەند ساڵێكە كە ئەو لیژنەیە هەیە لەنەخۆشخانەی ئافرەتان و لەدایكبوون توانیومانە رێژەی نەشتەرگەری لەنێوان ٣٠٪ تاوەكو ٣١٪ بپارێزین و زیادی نەكردووە»، د.هالا جەودەت وای وت. میدیا محەمەد، ئافرەتێكی تەمەن ٣٩ساڵە و پێنج منداڵی لەڕێگەی نەشتەرگەرییەوە بووە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «بارودۆخی تەندروستیم هۆكاربوو كە لەڕێی نە شتەرگەرییەوە منداڵی یەكەمم لەدایكببێت و ئازارو ناڕەحەتی وایلێكردم كە بترسم لەئازاری منداڵبوون بەڕێگای سروشتی. وتیشی: «من هیچ كات بیرم لە نەشتەرگەری نەكردبووەوە ئەگەر تەندروستی دایكەكەو كۆرپەكە سەلامەت بێت ئەوا باشترین منداڵبوون بەڕێگای سروشتیەو بێگومان ئەگەر منداڵیش پێش وادەی خۆی لەدایك بێت ئەوا كێشەی تەندروستی بۆ دروستدەبێت»؟ هاوكات، شیلان ئەحمەد ئافرەتێكی تەمەن ٤٤ ساڵەو حەوت منداڵی بەڕێگای سروشتی لەدایكبوون، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «خۆم و منداڵەكانیش هیچ كێشەیەكی تەندروستیمان نەبووەو نەشمویستووە بەڕێگای نەشتەرگەری منداڵەكانم لەدایكببن و لەئازاری منداڵبوونی سروشتیش نەترساوم، هەرچەندە بۆ منداڵی شەشەم و حەوتەم تووشی فشاری خوێن بووم، بەڵام نەبوونە هۆكاری ئەوەی نەشتەرگەری ئەنجام بدەم لەماوەی دووگیانیمدا زۆر گرنگیم بەخواردنە سروشتییەكانی وەك سەوزە و میوە داوە». بەشێوەیەكی گشتی سێ هۆكار وادەكەن نەشتەرگەری منداڵبوون بۆ خانمان  ئەنجامبدرێت ئەوانیش: هۆكاری پەیوەندیدار بەدایكەكە، بەتایبەت ئەو ئافرەتانەی لەسەروو ٣٨ ساڵی هاوسەرگیری دەكەن و دووگیان دەبن، ئەو ئافرەتانەی كەكێشیان زۆرەو نەخۆشی شەكرەشیان هەیە، یان ئەو ئافرەتانەی كە نەخۆشی درێژخایەنیان هەیەو نەخۆشیەكانیان كۆنترۆڵ ناكرێت، ئەو ئافرەتانەی كەكەمترین وەرزش دەكەن و ماسولكەكانیان لاوازبوون، ئەو ئافرەتانەشی كە لاوازن و كێشیان لەخوار ٤٥ كیلۆگرامەوەیە.  هۆكاری پەیوەندیدار بەمنداڵەكە، كاتێك كەمنداڵەكە دانیشتبێت واتە قاچی لەخواری منداڵدانی دایكەكەوە بێت، ئەو منداڵانەی كە دووانەو سیانەن، ئەو منداڵانەی كێشیان سەروو چوار كیلۆگرامەوەیە یان پەتی وێڵاش لەملیان دەئاڵێت، ئەو منداڵانەی لەكۆتایی مانگی نۆیەمەوە كێشیان كەم دەبێت و ئاوی دەوروبەری منداڵدان كەمدەبێت واتە منداڵەكە لەژێر كێشەیەكی ترسناكدا دەبێت پەنا دەبرێتە بەر نەشتەرگەری.  هەروەها ئەو رێڕەوەی كەمنداڵەكە پیایدا تێپەڕدەبێت لەكاتی لەدایكبووندا، ئەگەر هاتوو گرێ هەبێت لەڕێڕەوی منداڵبوون یان وێڵاشەكە لەخوارەوەی منداڵداندا بێت و رێڕەوی منداڵبوونەكە بگرێت، ئەگەر هاتوو پێشوەختە وێڵاشەكە لێببێتەوە كەئافرەتەكە لەكاتی دووگیانی تووشی خوێنبەربوون ببێت بەتایبەت ئەو ئافرەتانەی كە پاڵەپەستۆی خوێنیان هەیە، هەروەك ئەگەر بێت و وێڵاشەكە بەشێوازێكی باش كارنەكات و هاتوچۆی خوێن لەناو وێڵاشەكە باش نەبێت و خوێنێكی كەم بۆ منداڵەكە بچێت و منداڵەكە تووشی تەنگەنەفەسی و كەمبوونی گەشەی ببێت نەشتەرگەری ئەنجامدەدرێت. ئەگەر بێتو پێشوەختە سەراوی ئافرەتەكە كون ببێت و ئاوی دەوروبەری كەم ببێتەوە ئەوەش رەنگە تووشی نەشتەرگەری ببنەوە، بەڵام مەرج نییە هەر ئافرەتێك ئەم هۆكارانەی هەبوو تووشی نەشتەرگەری ببێت. د.هالا جەودەت پسپۆڕی نەخۆشییەكانی ئافرەتان داواكارە لەئافرەتان هەركاتێك كەدووگیان دەبن هەوڵبدەن سێ بەشی دووگیانییەكەی كە پێكهاتووە لەسێ مانگی یەكەم و سێ مانگی ناوەندو سێ مانگی كۆتایی بتوانێت بەتەندروستییەكی باش بەڕێیبكات و دووربكەوێتەوە لەدڵەراوكێ و زۆر بیر لەپڕۆسەی منداڵبوونەكەی نەكاتەوە تاكو دەگاتە ٣٦ هەفتە ژیانێكی تەندروست و خۆراكێكی تەندروست بخوات و دووربكەوێتەوە لەخواردنی خێراو خواردنی چەورو ئەو خواردنانەی كە شەكرو ئاردو برنج بەڕێژەیەكی زۆری تێدایەو زیاتر بایەخ بەسەوزەوات بەتایبەت برۆكلی و سپێناغ  هەروەها گرنگی بەمیوە بدات بەتایبەت ئەوانەی كەڤیتامین سییان تێدایە. د.هالا دەڵێت: منداڵبوون بەنەشتەرگەری كۆمەڵێك كێشەی هەیە بەتایبەت كێشەكانی سڕكردن هاوكات رەنگە ئافرەتەكە تووشی خوێنبەربوون ببێت لەكاتی  نەشتەرگەریداو رەنگە ئافرەتەكە ماسولكەكانی منداڵدانی گرژ نەبێت و نەگەڕێتەوە شوێنی خۆی و هاندەر بێت بۆ بەردەوامبوونی خوێنبەربوون، هەندێك جار ئەو ئافرەتانە كە نەشتەرگەریان بۆ ئەنجامدراوە بەتایبەت ئەوانەی زیاتر لەسێ جار نەشتەرگەرییان بۆ ئەنجامدراوە منداڵدانیان پێكەوەنووسانێكی زۆر دروستدەكات لەگەڵ میزەڵدان یاخود لەگەڵ ریخۆڵە یاخود وێڵاشەكە لەبەر نەشتەرگەری بەردەوام لەجێگای نەشتەرگەرییە كۆنەكە دەچەقێت و ئافرەتەكە تووشی خوێنبەربوونێكی زۆر دەبێت و هەندێكجار بەهۆی ئەو پێكەوەنووسانە كەوێڵاشەكە لەمنداڵدانەكە نابێتەوە ناچاردەبین منداڵدانەكەی دەربهێنین یان هەندێكجار میزەڵدانی ئافرەتەكە یان ریخۆڵەكانی تووشی برینداربوون دەبێت.  

هاوڵاتی سی مانگە سەرەڕای سزای سێدارەو كوشتنی گەنجان لەشەقام و لەژێر ئەشكەنجەدا شەقامەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران لەئاست دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بێدەنگ نەبون و بەشەوو رۆژو بەشێوازی جیاواز سەرجەم چین و تووێژەكان بەردەوامن لەدەربڕینی ناڕەازایەتیی. دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران مێژووی 43 ساڵەی لەسێدارەدانی وایكردووە ببێتە یەكەم وڵاتی جیهان لە رووی جێبەجێكردنی ئەوە سزایەوەو نەتەوەیەكگرتوەكانیش لە راپۆرتێكدا ئاشكرایكردووە لەساڵی 1978 تائێستا زیاتر لە 30 هەزار كەسی دانیشتوی ئێران بەپەتی سێدارەی دەسەڵات كۆتایی بەژیانیان هێنراوە. لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان لانیكەم سزای سێدارە 50 خۆپیشاندەر دەگرێتەوەو لەو ژمارەیەش 26 كەسیان لەقۆناغی یەكەمی دادگاكانی كۆماری ئیسلامی ئێراندا سزای سێدارەیان بەسەردا سەپێنراوەو لەو ژمارەیەش لانیكەم 10 كەسیان كوردن. سەرەڕای ئەوەی لەماوەی كەمتر لەچوار رۆژدا دوو گەنجی دەستگیركراوی خۆپیشاندانەكانی مەشهەدو تاران لەسێدارەدران بەڵام شەقام و ناڕەزایەتییەكان دانەمركاونەتەوە و تەنانەت سەركردەكانی ریفۆرمخوازان دوای ماوەیەكی زۆر لەبێدەنگی بەئیدانەكردنی لەسێدارەدانی گەنجان ئاماژەیان بەوە كردووە دەسەڵاتی ئێران بە لەسێدارەدانی گەنجان گۆڕی خۆی هەڵدەكەنێت. لەمەشهەد و تاران بەسێدارەو لەسنەو سەردەشت و شنۆ بەئەشكەنجە هەوڵی چاوترسێنكردنی خەڵكی وڵاتەكە دەدرێت، بەڵام وەك شارەزایانی كۆمەڵناسیی دەڵێن قۆناغی خەمگینی بووەتە هیواو چیتر بەو هەنگاوانە گەنجان و خەڵكی ناڕازیی سڵ لەهەڕەشە و تۆقاندنی دەسەڵاتی ئێران ناكەنەوە و ئەگەری هەیە ئاستی توندوتیژییەكانیش بەشێوەیەكی چاوەڕاواننەكراو زیاد بكەن. وڵاتانی جیهان لەكاردانەوەی لەسێدارەدانی گەنجانی ناڕازیی ئێران پێداگرن لەوەی سنورێك بۆ پێشێلكارییەكانی دەسەڵات لەو وڵاتە دابنێن و تەنانەت وەزیری دەرەوەی فەڕەنسا و باڵیۆزخانەی ئەو وڵاتە لە تارانی پایتەخت رایانگەیاند لەگەڵ ئەڵمانیا خەڵاتی هاوبەشی هەردوو وڵاتەكە بۆ مافەكانی مرۆڤ و سەروەریی یاسا دەبەخشنە ژنانی ئێران و ژینا ئەمینی كە ئەو هەنگاوەش بەهۆشداریی توندی ئەوروپا بۆ دەسەڵاتی ئێران لەقەڵەمدەدرێت بەهۆی كوشتنی گەنجان لەسەر شەقامەكان و ئەشكەنجەو سێدارە لەزیندان.   سێدارە شەقامەكان بێدەنگ ناكات لەگەڵ لەسێدارەدانی یەكەم گەنجی دەستگیرکراوی ناڕەزایەتییەكانی شاری تاران بەناوی مۆحسین شكاری لە (8/12/2022) جارێكی دیكە خۆپیشاندان لەدەیان شەقامی پایتەخت بەشێوەیەكی بەرفراوان دەستیپێكردەوەو تەنات سەركردەكانی پێشووی كۆماری ئیسلامی ئێران سەر بەباڵی ریفۆرمخواز دوای نزیكەی 90 رۆژ بێدەنگی، هۆشدارییاندایە دەسەڵات و رایانگەیاند پەتی سێدارە بزوتنەوەی جەماوەریی راناگرێت و هۆشدارییان دا ئەو سزایانە بەخواستی خامنەیی بۆ ترساندن و تۆقاندن بەكاردەهێنرێت. میرحسێن موسەوی، سەركردەیەكی بزوتنەوەی سەوز لەئێران لەپەیامێكدا رایگەیاند» نە چەك و نە سێدارە بزوتنەوەی خەڵك بۆ ئازادی و دیاریكردنی مافی چارەنووسی خۆیان راناگرێت، شۆڕشی ساڵی 1978 لەئێران بەمەبەستی چۆڵكردنی زیندانەكان بوونە وەك بۆ پڕكردنیان و سووتاندنیان». هاوكات مەهدی كەڕوبی، یەكێكی دیكە لەبەپرسانی پێشووتری كۆماری ئیسلامی ئێران لەپەیامێكدا وتی: لەسێدارەدانی یەكەم گەنجی دەستگیرکراوی ناڕەزایەتییەكان بەمەبەستی لەسێدارەدانی زیاتری گەنجانی ناڕازاییە بەخواستی دەسەڵاتخوازان، ئەو وتیشی خامنەیی بەئەنقەست بەمەبەستی لەسێدارەدانی گەنجانی ناڕازیی، خۆپیشاندەران بەدەستی دەرەكیی ناودەهێنێت تا بواری سەركوتی زیاتری ئەو ناڕەزایەتییانە بخوڵقێنێت. ئەگەرچی قسەی ئەو دوو بەرپرسە باڵایەی ریفۆرمخوازانیش دادی مەجید رەزا رەهنەوەرد، گەنجێكی دیكەی دەستگیركراوی ناڕەزایەییەكان لەشاری مەشهەدی نەداو تەنها دوای چوار رۆژ ئەویش لەسێدارە درا، بەڵام مەرگی ئەویش نەبووەتە هۆی كپكردنی ناڕەزایەتییەكان دژی دەسەڵاتی ئێران. مەجید رەزا رەهنەوەرد كەوەرزشوان بوو دوای 23 رۆژ لەدەستبەسەركردنی سزای سێدارەی بەسەردا سەپێنراو لەتاریك و روونی بەرەبەیانی دووشەممە (12/12/2022) بەبێ ئەوەی پێشوەخت كەسوكاری ئاگاداربكرێنەوە لەسێدارەدرا. هاوكات لەگەڵ لەسێدارەدانی دووەم گەنج لەئێران، هەواڵی گیانلەدەستانی گەنجێكی دیكەی شاری رۆژهەڵاتی كوردستان بەهۆی ئەشكەنجەی هێزە ئەمنییەكانی ئێران لەشاری سەردەشت بڵاوكرایەوە. تۆڕی مافەكانی مرۆڤی كوردستان ئاشكرایكرد شەهریار عادلی تەمەن 27 ساڵ كە لەلایەن هێزە ئەمنییەكانی ئێران لەناڕەزایەتییەكان شاری سەردەشت دەستگیركرابوو بەهۆی ئازارو ئەشكەنجەوە گیانی لەدەستداوە. بەپێی ئامارەكان تائێستا تەنها لەڕۆژهەڵاتی كوردستان لانیكەم نۆ گەنج بەئەشكەنجە و ئازار لەزیندان و بنكەی ناوەندە ئەمنییەكان گیانیان لەدەستداوە و بڵاوبوونەوەی ئاسەوارەكانی ئەشكەنجە لەسەر جەستەی ساردوسڕی ئەو گەنجانە بووەتە مایەی تووڕەیی زیاتری خەڵك.  هەوڵی دەسەڵات بۆ خنكاندنی ناڕەزایەتییەكان دوو یاسای مەترسیدارو رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران بەكاریگەرترین هۆكاری جێبەجێكردنی سزای سێدارە لەوڵاتەكە لەقەڵەمدەدرێن بەتایبەت كە بەپێی دەستور، رێبەری وڵاتەكە بە راوێژ لەگەڵ دەزگای داد دەسەڵاتی تەواوی راگرتنی سزای سێدارەی هەیە. زۆربەی ئەوانەی لەماوەی رابردوودا سزای سێدارە چاوەڕوانیان دەكات بەپێی یاساكانی (محاربة) دژایەتی خوداو (الإفســــاد فی الارض) سزادراون كە هەر یاسایەكیان دەتوانێت ببێتە هۆی ئەوەی بێتاوانێكیش بەو مەرجەی تەنها ناڕەزایەتیی دژی كۆماری ئیسلامی ئێران دەربڕێت لەسێدارە بدرێت،   هەڵگەڕانەوەی لە دین و ئایینی ئیسلام یا دژایەتیی خودا (ارتدادو موحاربه) بەپێی ئەم یاسایەی ئێران هەر كەسێك لەدینی ئیسلام هەڵگەڕێتەوە و سوكایەتی و تۆمەتی ناڕەوا بخاتە پاڵ (پێغەمبەری ئیسلام) و ببێتە هۆی تێكدانی ئاسایشی گشتی دەكرێت بەپێی توندترین سزای تایبەت بەو تاوانە، لەسێدارە بدرێت كە ئەم سزایەش دەكرێت لێخۆشبوون بیگرێتەوە و تۆبەكردنیش یان بوون بەتەواب سزاكە هەڵدەوەشێنێتەوە.   (الإفساد في الآرض) بەپێی یاسای تاوان لەئێران هەر كەسێك یان كەسانێك بەشێوەیەكی بەربڵاوو فراوان تاونێك ئەنجامبدەن و ببنەهۆی زیانگەیاندن بەتەندروستیی گشتی و بەشداربن لەتاوانی دژە ئاسایشیی ناوخۆو دەرەوەی وڵات و بڵاوكردنەوەی درۆو تۆمەت، كێشەدروستكردن لەسیستمی ئابوریی گشتی وڵات، ئاگربەردان و وێرانكاریی ماڵ و حاڵی گشتی، بڵاوكردنەوەی ماددەی ژەهراوی و مەترسیدارو میكرۆبی و كوشندە، دروستكردنی كۆڕو كۆمەڵی تاوان و لەشفرۆشی و هاوكاریی لەتێكدانی سیستمی گشتیی وڵات، تێكدانی ئاسایش و زیانگەیاندنی بەتەندروستیی جەستەیی گشتی یان دارایی گشتی و تایبەت، یان ببێتە هۆی بڵاوبوونەوەی گەندەڵی و لەشفرۆشی لەئاستی بەرفراون، بەتاوانبارێكی گەندەڵكار یان (مفسد في الارض) لەقەڵەمدەدرێت و سزای سێدارە دەیگرێتەوە. هەر بڕیارێك لەلایەن دادگاكانی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ جێبەجێكردنی دواقۆناغی سزای لەسێدارەدان، دەبێت لەلایەن عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە، واژۆ بكرێت و دواجار سەرۆكی دەزگای داد لەو وڵاتە بڕیاردەدات كەسزای سێدارە جێبەجێ بكرێت یان نا، لەكاتێكدا خامنەیی دەتوانێت هەموو بڕیارێكی سێدارە جگە لەسزای سێدارەی تایبەت بەكوشتنی بەئەنقەست نەبیت راگرێت بەڵام ئەویش توانای هەڵوەشاندنەوەی ئەو سزایەی بۆ هیچ بكوژێك نییە تەنها دەتوانێت داوای دانیشتنی دادگای پێداچوونەوە بۆ ئەو بەرپرسە باڵایانەی كۆماری ئیسلامی ئێران بكات كەسزای سێدارەیان بەسەردا سەپێنراوە. بەپێی یاساكانی ئێران هەر جۆرە دژایەتییەكی حكومەت و دەسەڵاتی ئەو وڵاتە دەكرێت بخرێتە خانەی جەنگ لەگەڵ دینی ئیسلامدا، بۆیە هەر چالاكوانێكی سیاسیی كورد یان هەر نەتەوەیەكی دیكە لەئێران ئەگەر دژایەتی حكومەت و دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بكات یان ببێتە ئەندامی پارتێكی نەیاری كۆماری ئیسلامی ئێران، دەكرێت بچێتە ئەو خانەیەوە و سزای سێدارەی بەسەردا بسەپێت كەهەندێكجار دادگاكانی ئەو وڵاتە بەسودوەرگرتن لەیاسای كوشتنی بەئەنقەست، مەرگی چەكدارانی سەر بەحكومەت و پلەدارە سەربازییەكانی ئێران دەخەنە ئەستۆی چالاكوانانی سیاسی و بەمەش سزای سێدارە بە\هیچ جۆرێك هەڵناوەشێتەوەو جێبەجێ دەكرێت. لەئامارەكاندا دەردەكەوێت لەماوەی 43 ساڵی حوكمڕانی و دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران زیاتر لە 40 هەزار كەس لەسێدارە دراون ئەگەرچی دەزگای دادوەریی ئێران ئەو ژمارە لەجێبەجێكردنی سزای سێدارە رەتدەكاتەوە، بەڵام نەتەوەیەكگرتوەكان و رێكخراوەكانی مافەكانی مرۆڤ ئاشكرایانكردووە لەو ژمارەیە نزیكەی 10 هەزار كەسیان گولـلەباران كراون یان بەگولـلە كۆتایی بەژیانیان هێنراوە.   سێ مانگ ناڕەزایی و خۆپیشاندان هەر لەچوارچێوەی توندوتیژییەكانی دەسەڵاتی ئێران جگە لەئاشكرابوونی دەستدریژیكردنە سەر زیاتر لە 11 كچ لەزیندان و گرتووخانەكانی ئێران كە لەڕێگەی تەلەفیزیۆنی (سی ئێن ئێن)ی ئەمریكا بڵاوكراوەتەوە چالاكوانانی مەدەنی و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ بەبێ ناوهێنان و بڵاوكردنەوەی ناسنامەیان ئاماژەیان بەوە كردووە دەستدرێژیی سێكسی لەناوەندە ئەمنیی و هەواڵگرییەكانی كۆماری ئیسلامی بووەتە ئامرازێك بۆ بێدەنگركردن و بێڕێزیی بەكوڕان و كچانی ناڕازیی ئەو بەشە لەكوردستان و ژمارەیەك لەو كەسانەش بە رەچاوكردنی دابونەریتی كۆمەڵایەتیی بێدەنگیان لەئاست ئەو تاوانە كردووە كە بەرامبەریان كراوە. لەشارەكانی جوانڕۆ، سنە، بۆكان ، سەقزو كامیاران، كرماشان تاوانی دەستدرێژیی كراوەتەسەر دەیان گەنج و ئەوەش نیگەرانیی زۆبەی ناوەندەكانی مافی مرۆڤی لێكەوتووەتەوە بەتایبەت كە رەنگە زۆرینەی ئەو كوڕ  كچانە ئامادە نەبن ئەو تاوانەی بەرامبەریان كراوە، ئاشكرا بكەن. شاری سنە كە لەسەرەتای ناڕەزایەتییەكانەوە بەمانگرتن و خۆپیشاندان و دەربڕینی ناڕەزایەتی مێژوویەكی دیكەی لەسەرهەڵدان و ناڕەزایەتیی تۆماركردووە بەیەكەم شاری ناو جوگرافیای ئێران لەقەڵەمدەدرێت كە 90 رۆژی تەواو گەنجان و كچان و پیرو لاوی بێدەنگ نەبوون لەئاست دەسەڵات و لەسەر شەقام و گۆرەپانەكان بەردەوامبون لەدەربڕینی ناڕەزایەتیی. تەنها لەو شارەی رۆژهەڵاتی كوردستان كە بەدەستەخوشكی شاری سلێمانی ناودەهێنرێت 18 كەس لەناڕەزایەتییەكاندا كوژراون كە دوو گەنجیان لەژێر ئەشكەنجەی هێزە ئەمنییەكان گیانیان لەدەستداوە. شاری سنە بەهۆی ئەو مێژووە لەناڕەزایەتیی دژی دەسەڵات لەئێران هەیەتی و بەبەردەوامی رووبەڕووی توندترین سەركوت و هێرش بووەتەوە، بەسنەی خوێناویی ناودەهێنرێت.   ئامارەكانی سێ مانگ ناڕەزایەتیی دژی دەسەڵاتی ئێران بەپێی ئامارەكانی مافەكانی مرۆڤ تا 89 رۆژی ناڕەزایەتییەكان لانیكەم 126 كەس لەڕۆژهەڵاتی كوردستان گیانیان لەدەستداوە كە نۆ كەسیان بەهۆی ئەشكەنجەو ئازار لەزیندان و بنكەی هێزە ئەمنییەكانی ئێران بووەو ژمارەی دەستگیركراوانی ئەو بەشە لەكوردستانیش شەش هەزار كەسی تێپەڕاندووەو تائێستا سزای لەسێدارەدانی 10 گەنجی كورد لەقۆناغی یەكەمی دادگاییەكاندا یەكلابووەتەوە. ناوەندی مافەكانی مرۆڤی ئێران (هەرانا) بڵاویكردووەتەوە بەگشتی لەماوەی سێ مانگ ناڕەزایەتیی و خۆپیشاندان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران زیاتر لە490 كەس كوژراون كە ناوو ناسنامەی ئەو ژمارەیان دیارەو لەو ژمارەیەش 68 كوژراویان تەمەنیان لە 18 ساڵ كەمتر بووە و نزیكەی 61 ئەندامی هێزە ئەمنی و سەربازییەكان و پۆلیس كوژراون و سوپای پاسدارانیش دانی بەوەدا ناوە كە لەو ژمارەیە 51 كەسیان ئەندامی سەر بەو سوپایەن. لە 160 شارو شارۆچكە خۆپیشاندان و ناڕەزایەیی لەسەرتاسەریی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەڕێوچووە و لە 143 زانكۆی وڵاتەكەش مانگرتن و ناڕەزایەتیی بەردەوام بوە. بەپێی ئامارەكانی ئەو ناوەندە زیاتر لە 18 هەزارو 259 كەس بەهۆی ناڕەزایەتییەكانەوە دەستگیركراون كەنزیكەی دوو هەزار كەسیان خوێندكاری زانكۆكان بوون.   بەرپرسان توانای نكۆڵیان نەماوە لەنوێترین لێدوانیدا سەرۆكی پەرلەمانی ئێران دوای لەسێدارەدانی دووەم گەنجی ناڕەزایەتییەكان رایگەیاند: هەندێك كێشەی وڵاتەكە لەكاتی خۆیدا چارەسەر نەكراوە و رەنگە چارەسەری ئەو كێشەیە لەئێستادا هیچ بەهاو نرخێكی نەبێت بۆیە دەبوایە لەكاتی خۆیدا كێشەكانی وڵاتەكە چارەسەر بكرانایە. لەلایەكی دیكەوە غوڵام حسێن ئێژەی، سەرۆكی دەزگای داد لەئێران رایگەیاندووە نابێت چیتر لەپڕوپاگەندەی نەیارانی سێدارەو سزاكانی كۆماری ئیسلامی ئێران سڵ بكەینەوە، چونكە دۆخی وڵاتەكە لەمەترسیدایە. ئەو داواشی لەدادوەری دادگاكان كرد كە لەژێر كاریگەریی فشارەكانی دەرەوە چاوپۆشیی لەدەستگیركراوانی خۆپیشاندانەكان نەكەن و سزای پێویستی تاوانباران بدەن بۆ ئەوەی كۆماری ئیسلامی رووبەڕووی مەترسیی گەورەتر نەبێتەوە.

سەركۆ جەمال كێشەی وەسڵی لیژنەی «موشتەریات» واتە كڕین و فرۆشتنی ناحیەی قادركەرەم سەر بەقەزای چەمچەماڵ سەردەكێشێتە دادگا، یەكێك لەفەرمانبەرانی ناحیەكە دەڵێت بەناوی ئەوەوە وەسڵ واژۆ كراوە، بەڕێوەبەری ناحیەكەش دەڵێت هاوسەری ئەو فەرمانبەرە هەڕەشەی لێكردوە و رووداوەكەش بەناڕاست ناودەبات. پەیمان سەعدوڵا فەرمانبەر لەناحیەی قادر كەرەم  بەهاوڵاتی وت:»لە 26-1-2022 ەوە ئەندام بووم لەلیژنەی كڕینی ناحیەی قادركەرەم تاوەكو 31-8-2022، بەڵام ئەو شتانەی لەناو ناحیەكە كڕدراوە هیچ كەسێك لەلیژنەكە لەسەرۆكەوە تاهەردوو ئەندامەكە كەهەریەك لە (شەیدا عەبدولكەریم سەرۆكی لیژنە، پەیمان سەعدوڵا ئەندامی لیژنە، ئاواز سەید جەبار ئەندامی لیژنە)، ئاگاداری نەبووین». وتیشی:»هەر شتێك كەكڕدراوە لەدینارێكەوە تا 10 ملیۆن دینار ئێمە ئاگاداری نەبووین و كەسێك بەناوی ئێمەوە ئیمزای كردووە لەسەر وەسڵەكان كە لەناحیەكە دەوام دەكات، دوای سكاڵاكەش ئەو وەسڵانە هیچیان لەناو فەرمانگە نەماون». بەوتەی ئەو فەرمانبەرە «لەكاتێكدا لیژنەی كڕین نابێت لەسێ بۆ شەش مانگ زیاتر ئەندامەكانی بمێننەوە، بەڵام لەلیژنەكەدا ناوی خێزانی لێپرسراوی كارگێڕی ناحیەی بەردەوام تێدایە». هاوكات عەدنان ساڵەیی، هاوسەری فەرمانبەرەكەی ناحیەی قادركەرەم، كە ئەویش سكاڵای لەسەر بەڕێوەبەری ناحیەی قادركەرەم تۆماركردووە، بەهاولڵاتی وت:»هاوسەرەكەم لەناحیەی قادركەرەم دەوام دەكات، بەناوی ئەوەوە واژۆ كراوەو شت كڕدراوەو نەیزانیوە چییان كڕیوە». وتیشی:»كاتێك بەڕێوەبەری ناحیەی قادركەرەممان ئاگاداركردەوە وتی ئاگادارنیم، بەڵام ئێمە وتمان سكاڵا تۆماردەكەین، ئیتر لەمە ترسان و دەستپێشخەرییان كردو بەڕێوەبەری ناحیەو ژمارەیەك كارمەندی ناحیەو قایمقامیەتی چەمچەماڵ سكاڵایان لەسەر تۆماركردم و لەلایەن ئاسایشەوە دەستگیركرام». ئەو هاووڵاتییە دەڵێت:» كەچوومە لای دادوەر وتیان تۆ بوویت بەمافیاو رۆژی 31-9-2022 هەڕەشەت كردووە، بەڵام ئەو رۆژە من لەوكاتەدا لەستۆدیۆی كەناڵێك لەبەرنامەدا بووم، دواتر كە بەڵگەكانم خستەڕوو بەكەفالەت ئازادكرام، لەدوای سێ مانگ و هەشت رۆژ لەچەمچەماڵ دۆسیەكەمان گواسترایەوە بۆ پیرەمەگرون، دوای پەیوەندیكردن بەدادگای پیرەمەگرون وتەیان لێوەرگرتین». بەڵام سدیق محەمەد بەڕێوەبەری ناحیەی قادركەرەم لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» من سكاڵام لەسەر ئەو تۆماركردووە، مەسەلەی وەسڵەكانیش كەدەوترێت بەناوی ئەوەوە واژۆكراوە راست نییەو خۆی ئاگادارە، گواستنەوەی دۆسیەكەش لەچەمچەماڵەوە بۆ پیرەمەگرون لەسەر داوای ئێمە بووە، چونكە خێزانم حاكمە لەدادگای چەمچەماڵ تا وابیرنەكرێتەوە كە لایەنگری تێدا دەبێت هاوسەرەكەی و ئەو فەرمانبەرەش سكاڵای تۆماركردووەو دادگا دۆسیەكە یەكلایی دەكاتەوە». وتیشی:»كەیسەكە یەكەمجار گواسترایەوە بۆ سلێمانی و لەوێش گواسترایەوە بۆ پیرەمەگرون، لەبەر ئەوەی سكاڵام لەسەر تۆماركردووە، ئەویش چووە سكاڵای تۆماركردووە، لەكاتی دەوامی فەرمیدا لەناو ناحیەكە هەڕەشەی كردووەو وتوویەتی بۆ دەوامی خێزانەكەم زیادكراوە». سدیق محەمەد دەڵێت:»سێ كەس ئەو رۆژە كارێكیان هەبوو لەناحیەكەو دواتر نێردران بۆ ئاسایش، بەڵام كە هاتنەوە بۆ ناحیەكە دەوام كاتێكی كەمی مابوو خێزانەكەی پێی وتووە نایەڵن بڕۆمەوە لەكاتێكدا دەبوو كاروباری ئەو سێ كەسە رایی بكات، ئەویش هاتووە هەڕەشەی كردووە لەناو ناحیەكە جگە لەوەش چەند جارێك بەئۆتۆمبێل دەوام كەوتووەو هەڕەشەی كردووە». «مەسەلەی وەسڵەكان ئەو كارمەندە خۆشی ئاگادارەو خۆی بەو كەسەی وتووە واژۆی بكە، هیچ گەندەڵییەكی تێدا نییە، چونكە نەسریەی ناحیەكە لە 500 هەزار كەمترەو هی ئەوە نیە گەندەڵی تێدا بكرێت، جگە لەوەی وەسڵەكان دەچێتەوە قایمقامیەت، ئێستاش خێزانی لەناحیەكە دەوام دەكات، بەڵام لەلیژنەی كڕین نەماوە، چونكە دەوام كەم دەكات». بەڕێوەبەری ناحیەی قادر كەرەم وادەڵێت. لەبەرامبەر وتەكانی بەڕێوەبەری ناحیەی قادركەرەم، عەدنان ساڵەیی دەڵێت:»یەكەمجار لەچەمچەماڵ بەهۆی ئەوەی خێزانی بەڕێوەبەری ناحیەی قادركەرەم لەدادگای چەمچەماڵا دەوام دەكات سكاڵایان لێوەرنەگرتم، بۆیە كاتێك بانگ كرام بۆ دادگای پیرەمەگرون سكاڵام تۆماركرد». وتیشی:»ئەوەی كەدەڵێت خێزانم دەوامی نەكردووە، راست نییەو تەنانەت دەوامی زیادیشی پێكراوە، تەنانەت چەند جارێكیش پاسی دەوام جێیهێشتووە بەهۆی ئەوەی بەڕێوەبەری ناحیە خێزانەكەمی زیاتر لەدەوام هێشتووەتەوە».

   هاوڵاتی وادەردەكەوێت سەرەتای ناكۆكییەكان لەنێوان لایەنە پێكهێنەرەكانی حكومەتی نوێی عێراق بەسەرۆكایەتی (محەممەد شیاع سوودانی) سەریهەڵدابێت و ئەو هێزانەی لەژێر چەتری (هاوپەیمانی بەڕێوەبردنی دەوڵەت) بەگشتی و هاوپەیمانی چوارچێوەی هەماهەنگی بەتایبەت كۆكبوون لەدروستكردنی حكومەت و دابەشكردنی پۆستەكان لەئێستادا لەناوخۆیاندا جۆرێك لەناكۆكییان بۆ درووستبووبێت. هەرچەندە لەماوەكانی پێشووتردا هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت (كە لەهێزە شیعەكان و پارتی و سوننەكان) پێكدێت و درووستكەری حكومەتی عێراقن كۆبوونەوەو لەسەر چەند خاڵێك رێكەوتن كەخۆی لەهەمواركردنی یاسای هەڵبژاردنەكان و ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پارێزگاكان لەماوەی یەك ساڵدا دەبینێتەوە، بەبێ ئەوەی ئاماژە بۆ دووبارە ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردنی پەرلەمان بكەن كە پێشووتر بانگەشەیان بۆ دەكرد. لەئێستاشدا بەپێی ئەوەی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت بەهۆی هاوپەیمانێتی چوارچێوەی هەماهەنگییەوە رۆڵەكەی لاوازكراوە بۆیە وادەردەكەوێت حوكمڕانی وڵات لەلایەن چوارچێوەی هەماهەنگییەوە (مالیكی_خەزعەلی_عامری)یەوە بكرێت و ئەوان بڕیاربەدەستی یەكەمی عێراق بن. لەنوێترین كۆبوونەوەی چوارچێوەی هەماهەنگی و سوودانی سەرۆكوەزیراندا، وادەردەكەوێت ناكۆكییەكان دەركەوتبن و سەرەتای لێكترازانی ئەو چوارچێوە شیعەیە بێت و چوارچێوەی هەماهەنگی سەرنج و تێبینیان لەسەر گۆڕانكارییەكانی محەممەد شیاع سودانی سەرۆكوەزیرانی عێراق هەیە. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە دزەی پێكراوە بۆ میدیاكان ناكۆكییەكان لەوەوە سەریانهەڵداوە، سوودانی سەرۆكوەزیران دەیەوێت گۆڕانكاری لەهەندێك لەپارێزگارەكانی پارێزگاكانی عێراقدا بكات، بەتایبەت ئەوانەی دەنگۆی گەندەڵی و خراپ ئیدارەدانیان بەشوێنەوەیە. لەكۆتاییەكانی مانگی تشرینی دووەمی ئەمساڵ، سەرۆكوەزیران بڕیاریدا لیژنەیەك بۆ هەڵسەنگاندنی پارێزگارەكان درووستبكات و جەختی لەوەكردەوە هەرچی پارێزگارێك گرفتێكی ئیداری یان گەندەڵی هەبێت لادەبرێت، هەربۆیە ژمارەیەك لەو پارێزگارانە خۆیان گەیاندە بەغداو بەتایبەتیش چوونە لای نوری مالیكی. هەرچەندە سەرۆكوەزیران بەڵێنیداوە هەر پارێزگارێك لاببات لەهەمان حزب پارێزگارە نوێیەكە دابنێت، بەڵام وادیارە گرفتەكە لەوەوە سەرچاوە بگرێت كە (نوری مالیكی) سەرۆكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا بڕوای وایە پێویستە دابەشكارییە نوێییەكان بەپێی قەبارەی سیاسی ئێستای گرووپەكان بێت، بەڵام سوودانی سەرۆكوەزیران بڕوای وایە دەبێت بەپێی دوایین ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بێت كە لەساڵی 2013 ئەنجامدراوە، ئەمەش وەك ئاماژەیەك بۆ ئەوەیە رەوتی سەدر بێبەشنەكرێت كاتێك دەیەوێت پارێزگارەكانی سەر بەڕەوتی سەدر بگۆڕێت. وەنەبێت هەر بەتەنیا ناكۆكییەكان لەو چوارچێوەیەدا بمێننەوە، بەڵكو مەترسی ئەوەش لەئارادایە بەهۆی ئەو گۆڕانكارییانەی كە سوودانی ئەنجامی داوە كە خۆی لەگۆڕینی 1000بەرپرسی ئەمنی و سیاسی و هەواڵگری و سەربازی بینیوەتەوە هەموویان لایەنگری حكومەتەكەی مستەفا كازمی و نزیكبوون لەڕەوتی سەدر، پێكدادانی لایەنگرانی سەدرو حكومەتەكەی سوودانی لێبكەوێتەوە. هەر لەو چوارچێوەیەدا باسم خەشان پەرلەمانتاری سەربەخۆ رایگەیاندووە محەممەد شیاع سوودانی سەرۆكوەزیران سوپایەك لەڕاوێژكارانی دامەزراندووە كە بەشی داگیركردنی وڵاتی چین دەكات، ئاماژەش بۆ ئەوەدەكات سەرۆكی حكومەت داوایەك بۆ جێبەجێكردنی یاسای رێكخستنی راوێژكاران كە لەساڵی 2017 دەرچووە پشتگوێخستووە. نوری مالیكی و قەیس خەزعەلی ئەمینداری گشتی عەسائیبی ئەهلی حەقیش ناكۆكییان لەنێواندایەو مەترسی هەڵوەشاندنەوەی چوارچێوەی هەماهەنگی لەئارادایە، هەرچەندە زۆرێك دەڵێن ناكۆكییەكان بەو جۆرە نین، بەڵام لەهەموو ساتێكدا ئەگەری تەقینەوەی ناكۆكییەكان لەئارادایە، بەتایبەت لەكاتێكدا مالیكی ئارەزووی ئەوەی هەیە پۆستی جێگری سەرۆككۆماری بەدەستبهێنێتەوەو خەزعەلیش دەیەوێت دەستبگرێت بەسەر دەزگای ئاسایشی نیشتیمانیدا، هەروەها خەزعەلی ئەو ئەندامە جیابووانەی حزبی دەعوە دەگرێتەخۆ كە جیادەبنەوە ئەمەش مالیكی نیگەران كردووە. پێشووتریش خەزعەلی رایگەیاندبوو كە سوودانی مافی تاك بڕیاری نییەو دەبێت بۆ هەر بڕیارێك بگەڕێتەوە بۆ چوارچێوەی هەماهەنگی. وەنەبێت ناكۆكییەكان هەر بەتەنیا پەیوەست بێت بەسەرۆك وەزیرانەوە، بەڵكو ژمارەیەك لایەنی سوننەش بیر لەگۆڕینی محەممەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق دەكەنەوەو بیر لەوەدەكەنەوە رێگەنەدەن حەلبوسی هەژموون خۆی  بەسەر هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا بسەپێنێت كە وابڕیارە ئۆكتۆبەری ساڵی داهاتوو بەڕێوەبچێت، چونكە سەركەوتنی لەو هەڵبژاردنەدا بەواتای كۆنترۆڵكردنی تەواوەتی بڕیاری سوننە دێت لەهەڵبژاردنەكانی داهاتووی پەرلەمانی عێراق.  بەپێی هەواڵێكی رۆژنامەی (شەرقولئەوسەت) بەدوور نازانرێت محەمەد حەلبوسی لەچەند مانگی داهاتوودا لەسەر كورسی سەرۆكی پەرلەمان لابدرێت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا هەندێك لایەنی شیعەی دەسەڵاتدار رەزامەندن بەلادانی بەهەماهەنگیی لەگەڵ لایەنە سوننەكاندا.  دكتۆر یەحیا كوبەیسی كەشارەزای كاروباری عێراقە دەڵێ» لادانی حەلبوسی بەتەنیا پشت بەبڕیاری (چوارچێوەی هەماهەنگیی)ی شیعەكان دەبەستێت و بڕیاری سوننە نییە، تائێستا لەناو چوارچێوەدا كۆدەنگی لەسەر لادانی نییەو هەندێك  لەوڵاتانی ناوچەكە پاڵپشتی لێدەكەن.. لەناو چوارچێوەشدا مالیكی لەگەڵ دوورخستنەوەی حەلبوسیدایە، بەڵام هەندێكی تریان دژی ئەمەنو پێیانوایە حەلبوسی كەسایەتییەكە كە دەتوانرێت كۆنترۆڵ بكرێت». لەنوێترین راگەیەندراوی خۆیدا باڵیۆزخانەی ئەمەریكاش لەبەغدا لەراگەیەندراوێكدا ئاشكرایدەكات، پشتیوانییەكی تەواوی حكومەتی محەممەد شیاع سوودانی دەكەن لەبەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و گۆڕینی دۆخی ئێستای وڵاتدا. سەبارەت بەدۆخی پەیوەندییەكانی بەغداو هەرێمی كوردستانیش وادەردەكەوێت حكومەتەكەی سوودانی بەئاراستەی سفكردنەوەو چارەسەركردنی كێشەكانی لەگەڵ هەرێمدا هەنگاوبنێت، هەر لەو چوارچێوەیەشدا جگە لەچالاككردنەوەی مادەی 140ی دەستور، لەئێستاشدا گفتوگۆگانی هەرێم و بەغدا دەستیپێكردووەتەوە. رۆژی دووشەممە ١٢ی كانوونی یەكەمی ٢٠٢٢، شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان و ئەنجومەنی وەزاریی ئابووری حكومەتی فیدراڵی كۆبووەوە. لەكۆبوونەوەكەدا شاندی هەرێمی كوردستان دیدو بۆچوونی حكومەتی هەرێمیان لەبارەی پرەنسیپە گشتییەكانی پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی ٢٠٢٣، خستەڕوو و بەپێویستیان زانی دەستوورو كارنامەی حكومەتی نوێی عێراق، ببێتە بنەمایەك بۆ رێكەوتن لەسەر ئەو بابەتە، ئەنجومەنی وەزاریی ئابووری عێراقیش ئاماژەیان بەبنەماكانی سیستەمی فیدڕاڵیان كردەوە بۆ بەهێزكردنی پەیوەندییەكان لەگەڵ وەزارەتە هاوتاكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان. بەبڕوای چاودێرانیش لەئێستادا كابینەكەی محەممەد شیاع سوودانی لەبەردەم تاقیكردنەوەیەكی سەختدایە، كە لەلایەك دژایەتیكردنی گەندەڵی و پاراستنی سەربەخۆیی وڵات و بڕیاری سیاسییە، لەلایەكی تریشەوە فشاری ئەو هێزانەیە كە ئەم حكومەتەیان پێكهێناوەو دەیانەوێت پشكەكانیان زیاتر بكەن. هەر بەبڕوای ئەو چاودێرانە هاوپەیمانێتی بەڕێوەبردنی دەوڵەت تەنیا بۆ ئەوە درووستكرا كەحكومەتەكە درووستبكرێت و پۆستە باڵاكان دابەشبكات، ئەگینا لەواقیعی سیاسیدا هیچ بڕیارێكی سیاسی گەورەی بەدەست نییەو ئەوەی هەیە لەلای هاوپەیمانێتی چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكانە كەبڕیاربەدەستی یەكەمی وڵاتن و هێڵە سیاسییە گشتییەكانی كابینەكەی سوودانی دیاری دەكەن و بەهەر لێكترازان و ناكۆكییەكیش لەنێو هێزەكانی ئەو چوارچێوەیەدا تەمەنی كابینەكەی سوودانیش یان كۆتایی دێت یاخود كورت دەبێت.  

  هاوڵاتی رۆژنامەی هاوڵاتی بەدواداچوون دەكات بۆ ئەو دۆسیانەی لەسنووری بەڕێوەبەرایەتی تۆماركردنی خانووبەرەی چەمچەماڵ بردراون، وەزارەتی داد رایگەیاند: هێزێك سەرجەم دۆسییەكانی موڵكەكانی (قادر كەرەم)یان بەدۆڵابەكەوە بردووە، بەڵام سەرچاوەیەكی بەرپرس لەسنووری قەزای چەمچەماڵ دەڵێت: ئەو دۆسیەیانە نەبراون و نەڕفێنراون، گرنگ ئەوەیە لەشوێنێكی سەلامەتدان و وتیشی: لایەنێك بەنیازبوو ئەو دۆسیانە بەلایەكدا ببات  و بەكاریانبهێنێت، ئاماژە بۆ ئەوەشدەكات: ئەو دۆسیانەی لەسنووری بەڕێوەبەرایەتی تۆماركردنی خانووبەرەی چەمچەماڵ بردراون، بەفەرمانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم بووە. رۆژی هەشتی كانوونی یەكەمی ٢٠٢٢ وەزارەتی دادی حكومەتی هەرێم بڵاویكردەوە: «رۆژی سێشەممە ٦ی كانوونی یەكەمی ٢٠٢٢،  هێزێك كە نزیكەی (٥٠) كەس بوون هەڵیانكوتایەسەر بەڕێوەبەرایەتی تۆماركردنی خانووبەرەی چەمچەماڵ و داوایان لەبەڕێوەبەری فەرمانگەكە كرد كەهەموو دۆسیەكانی ناوچەی (قادر كەرەم) كەنزیكەی (٣٥٠ تا ٤٠٠) دۆسیەیە رادەستیان بكات بەبێ ئەوەی هیچ نووسراوێكی فەرمیان لەلایەن دادگا یان لایەنێكی فەرمی رێپیدراو پێبێت». وەزارەتی داد ئەوەشی خستەڕوو:» دوای ئەوەی بەڕێوەبەری فەرمانگەی ناوبراو گوێڕایەڵی داواكاریەكەیان نەبوو، هەستان بەشكاندنی قوفڵی ژووری دۆسییەكان و سەرجەم دۆسییەكانی موڵكەكانی (قادر كەرەم)یان بەدۆڵابەكەوە بردووە، هەروەها دیسكی كامێرای بەڕێوەبەرایەتی ئاماژەپێكراویان بردووە، ئێمە ئەم كردەوەیە بەشكاندنی سەروەری یاساو زێدەڕەوی لەسەر هەیبەتی دامودەزگاكانی حكومەتی هەرێم دەزانین و پێشێلكردنێكی زەقە لەسەر بەڵگەنامەو دۆكیومێنتی خاوەندارێتی هاووڵاتیانی ناوچەكە». رۆژنامەی هاوڵاتی بۆ بەدواداچوونی ئەو پرسە پەیوەندی بە نەریمان تاڵب وتەبێژی وەزارەتی دادی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە كرد، بەڵام ناوبراو رایگەیاند جگە لەو بەیاننامەیە هیچ قسەیەكی دیكەیان نییە. هاوكات رۆژنامەی هاوڵاتی پەیوەندیكرد بە هێمن میرانی بەڕێوەبەری گشتی دیوانی وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێم، ئەو بەرپرسەی وەزارەتی ناوخۆ رایگەیاند:»وەزارەتی داد لەگەڵ لایەنی پەیوەندیداری سنوورەكە سەرقاڵی بەدواداچوونە بۆ دۆسیەی بەڕێوەبەرایەتی تۆماركردنی خانووبەرەی چەمچەماڵ كەدەوترێت هێزێك هەڵیكوتاوەتەسەرو ژمارەیەك دۆسیەی بردووە». لەمیانی بەدواداچوونی زیاتر بۆ ئەو دۆسیەیە، رۆژنامەی هاوڵاتی قسەی لەگەڵ بەرپرسێكی پەیوەست بەدۆسیەكە كرد كەبەرپرسیارێتی هەیە لەسنووری قەزای چەمچەماڵ، ناوبراو رایگەیاند:»ئێمە لەهەوڵداین بۆ پاراستنی دۆسیەكان، گرنگ ئەوەیە لەشوێنێكی سەلامەتدان، دۆسیەكان نە براون نە رفێندراون، ترسێك هەبووە لەو دۆسیانە لەو شوێنەدا بەفەرمانی سەروو خۆمان (جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم) لەو شوێنە براون و هەموو دۆسیەكان وەكو خۆیانن». ئەو بەرپرسە وتیشی:» لایەنێك بەنیازبوو ئەو دۆسیانە بەلایەكدا ببات  و بەكاریانبهێنێت، ئەو دۆسیانەش پەیوەندیدارنین بەتاپۆی چەمچەماڵەوە، بەڵكو پەیوەستن بەو ناوچانەی غازیان تێدایە، تەنها شێوازی جێبەجێكردنەكەی بەدڵی من نەبووە ئەگەرنا رێكارێكی ئاسایی بووە، رەتیشیكردەوە بردنی دۆسیەكان پەیوەندی بەهیچ كەسێكەوە هەبێت». هاوڵاتی چەندینجار پەیوەندی بەبەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی تۆماركردنی خانووبەرەی چەمچەماڵەوە كرد، بەڵام ژمارەكەی داخرابوو، وەڵامی پەیامە دەنگیەكانیشی لەڕێگەی واتسئەپ و تیلیگرام نەدایەوە.  

هاوڵاتی دوای ئەوەی ڕۆژی پێنج شەممە پەرلەمانی نیوزلەندا پڕۆژەیاسای قەدەغەکردنی جگەرەی بۆ نەوەکانی داهاتوو ئاشکراکرد، ئەمڕۆ پڕۆژە یاساکە لە پەرلەمانی نیوزلەندا پەسەندکرا، بەپێی پڕۆژە یاساکە ئەو کەسانەی لە دوای ساڵی ٢٠٠٨ وە لەدایک بوون هەرگیز ناتوانن جگەربکێشن. ئایشە قیراڵ " وەزیری تەندرووستی نیوزلەندا" کە پڕۆژە یاساکەی پێشکەش کردووە ئاماژەی بەوەدا پڕۆژە یاساکە لەپێناو گەشتنە بەرەو" داهاتویەک بەبێ جگەرە"؛ هەروەها دەشڵێت بەمجۆرە خەرجیەکانی چارەسەری ئەو نەخۆشیانەی بەهۆی جگەرەوە درووست دەبن بەڕێژەیەکی بەرچاو دائەبەزێت بەجۆرێک نزیکەی (٣.٢ ملیار دۆلاری ئەمریکی دەگەڕێتەوە بۆ داهاتی نیوزلەندا. ئایشە قیراڵ، لەبارەی گرنگی پڕۆژە یاساکەوە دەڵێت ڕێژەی فرۆشیارەکانی توتن و جگەرە لە سەرانسەری وڵاتدا بۆ نزیکەی کەمتر لە ٦٠٠ فرۆشگا کەم سنورداردەکرێت لەکاتێکدا ئێستا نزیکەی ٨ هەزار فرۆشگایە، لەگەڵ ئەوەشدا تەمەنی گشتی هاوڵاتیانی نیوزلەندی زیاتر دەبێت بەم جۆرەش لەڕووی تەندرووستیەوە کەمترین کەس پێویستیان بەچارەسەری ئەونەخۆشیانە دەبێت کە بەهۆی جگەرەکێشانەوە درووست دەبن. وەزارەتی تەندرووستی نیوزلەندا دەڵێت لە هەر ٤ نەخۆشیەکی شێرپەنجە یەکێکیان بەهۆی جگەرەکێشانە وتائیستاش هۆکاری سەرەکی مردنە و تائێستاش بەرپرسیاری مردنی ٥ ملیۆن هاوڵاتی ئەو وڵاتەیە، دەشڵێت زیاتر لە ١٠ ساڵە ئەم پڕۆژەیە بوەتە بابەتی گرنگی یاسا دانەران. هاوکات پڕۆژە یاساکە کاردنەوەی لێکەوتەوە بەشێک لەڕەخنەگرانی یاساکە کە لە نێویاندا پارتی " ئەی سی تی" هەیە کە خاوەنی ١٠ کورسی پەرلەمانە دەڵین، یاساکە دەبێتە هۆی فراوانبوونی بازاڕی ڕەش و زیان گەیاندن بە فرۆشگا بچوکەکان، لەبەرامبەریشدا حوکمەت ناچاردەبێت بۆ ڕێوشوینی توند وکۆنتڕۆڵی گومرگەکان بودجەیەکی زیاتر دابین بکات. سەنی کاوشال، سەرۆکی گروپی خاوەن شیرەمەنی وخاوەن کارەکان کە گروپێکی لۆبیە بۆ فرۆشگا ئاسانکاریە ناوخۆییەکان، یەکێکی ترە لە ڕەخنەگرانی پڕۆژەیاساکە ودەڵێت ئەم پڕۆژە یاسایە بۆشاییەک درووستەکات کە باند وتاوانباران پڕی دەکەنەوە وتاوانیش زۆردەبێت؛ بەم جۆرە پڕۆژە یاساکە %١٠٠ تیۆریە ولەڕووی مادیەوە سودەکەی %٠. بەپێی ئامارەکانی حەوکمەتی نیوزلەندا کە بڵاوی کردوونەتەوە تەنها %٨ لەسەدی گەنجان جگەرە دەکێشن بەوپێەی لە ساڵی ڕابردوودا %٩.٤ بووە ئەمەش بەپێی ئامارەکانی حوکمەتی نیوزلەندا کە لەمانگی ڕێبەندان بڵاوی کردوونەتەوە، هەر بەپێی ئەو ئامارە زۆرترین ڕێژەی جگەر کێشان لەناو نەتەوەی ڕەسەنی ماوریدا بووە لە نیوزلەندا، ئایشە قیراڵ هیواخوازە ڕێژەکە تاساڵی ٢٠٢٥ کەمببێتەوە بۆ %٥. هاوکات لەگەڵ پەسەندکردنی ئەم پڕۆژە یاسایە کێشانی ڤەیپ لەناو گەنجاندا ڕووی لەزیادبوون کردووە، سەرباری ئەوەش وەزارەتی تەندرووستی بایەخی ئەوتۆی نەداوە بەم پرسە لەگەڵ ئەوەی توێژەران هۆشداری دەدەن لە ماددە کیماییەکانی ناو ڤەیپ.

هاوڵاتی روئیا پیرایی لەچاوپێکەوتنێکی گۆڤاری تایم: هەمووکەس دەزانێ داواکاری بۆ ئازادی ژنان ئازادی هەموو کۆمەڵگەیە، دەشڵیت: ئەم قوربانیانەی بە گیانی ئازیزەکانمان داومانە دەبێت ژیانێکی نوێ لەدایک بێت ونابێت بە فیڕۆ بڕوات  ئەکتەر ودەرهێنەری دیاری ئەمریکی ئەنجلینا جولی چاوپێکەوتنێکێ تایبەت لەگەڵ ڕوئیا پیرایی لە گۆڤاری تایم کە گۆڤارێکی هەفتانەی ئەمریکیە بەڕێگەی ئۆنلاین ئەنجام دا، روئیا پیرایی چالاکوانی دیاری ئێران  بەهۆی لەدەستدانی دایکی كە لەناو خۆپیشاندانەکانی ئێران شەهید  کرا، بە بڕینی قژی و وەستان لەپاڵ گۆڕەکەی دایکی بوەتە سیمبولێکی تری خۆپیشاندانەکانی ئێران. ڕوئیا لەوەڵامی پرسیارێکی ئەنجلینا جولی کە لێی دەپرسێت، جیاوازی ئەم خۆپیشاندانانە چیە لەگەڵ ناڕەزایی و خۆپیشاندانەکانی پێشوو، دەڵێت: ئەم خۆپیشاندانە ژن و پیاو لەهەموو نەتەوەکانی ئێران ناڕەزایی دەرئەبڕن و داوای ئازادی و بنبڕکردنی گەندەڵی و گەڕاندنەوەی وڵاتەکەیان ئەکەن،ئەم خۆپێشاندانە داوای ئازادی ژن دەکات، هەموو کەسیش دەزانێت  ئازادی ژن واتە ئازادی هەموو کۆمەڵگە. لەماوەی چاوپێکەوتنەکەدا كە لە رێگەی ئۆنلاینەوە ئەنجامدراوە، ڕوئیا پیرایی باس لە ژیانکردن لە ژێر دەسەڵاتی ڕژێمی ئێران دەکات ودەڵێت: هیچ کەس لە ئیران ژیانێکی ئاسایی ناژیت، بەهۆی یاساکانی دەوڵەت وفشارەکانی لەسەر کۆمەڵگە، بەڵام من هەمیشە بەهۆی خێزانەکەمەوە هەستم بە ئارامی وئازادی کردووە، دایکم یەکێک بوو لەوانەی حەزی بە ژیانبوو وباوەڕی بە ئازادی هەبوو. ئەنجلینا جولی: ئێستا چۆن لەگەڵ ئەو شۆکە دەژیت ومامەڵە دەکەیت؟ روئیا پیرایی: بۆمن زۆر قورسە کە بەردەوام بم چونکە ئازیزترین کەسم لەدەستداوە، هەست دەکەم کە منیشیان کوشتوە، دایکم نزیکترین کەسم بوو پێش ئەوەی لەناو خۆپیشاندانەکاندا تیرۆری بکەن، بەڵام من پێویستە بەردەوام بم، پێویستمە ببمە دەنگی بێدەنگکراوی دایکم و هەموو ئەوانەی کە کوژران لەلایەن ڕژێمی ئیسلامی ئێرانەوە؛ هەر لەبەرئەوەشە کە دوای بەخاکسپاردنی دایکی ئێران بەجێدەهێڵێت. ڕوئیا لەبارەی کوشتنی دایکیەوە بۆ ئەنجلینا باس لە وتەکانی ئەو شایەتحاڵە دەکات کە لەکاتی تیرۆرکردنی دایکی لەوی بووە و دەڵێت، ئەو بکوژانەی دایکمیان  تیرۆرکردووە لەنزیکەوە تەقەیان لێکردووە و کاتیکی کەمی بردووە و دەست بەجێ گیانی لەدەست داوە، دایکم بە ١٦٧ گولە پێکراوە وشەهید کراوە.   ئەنجلینا لەبارەی ئازایەتی وبەرخودانی رویاوە پاڵپشتی خۆی بۆ ڕویا پیرایی دوپات ئەکاتەوە و باس لەوە دەکات کە ئەو بوەتە نمونەی سروش بۆ هەموو جیهان. ڕوئیا پیرایی لەبارەی درێژەکێشانی خۆپیشاندانەکانی ئێران وبەردەوامی ناڕەزایەتیەکانەوە وتی، ئەمە ڕێگەیەکی دوورودرێژە، بەڵام بەدڵنیای ناگەڕێنەوە ناو تاریکی،چونکە هەستمان بەوەکردووە کە رژێمی ئیسلامی ئێران چاک ناکرێتەوە، دەشڵێت ئەو یەکگرتویەی خۆپیشاندەرانی ئێران کلیلی سەرکەوتنی ئەم شۆڕشەیە، دەشڵێت ئێستا هەموو کەس ئێمە دەبینێت و وڵاتانی دوونیاش پاڵپشتمانن.   روئیا پیرایی ، تەمەن ٢٥ ساڵان، چالاکوانی دیاری ئێران كە ئێستا لە دەرەوەی ئێران دەژی و لەدوای شەهیدکردنی دایكی بەدەستی هێزە ئەمنیەکانی ئێران بوو بە سومبولێکی دیاری خۆپیشاندانەکانی ئێران و هەروەها لەناو لیستی ١٠٠ کاریگەرترین ژنانی دونیادا دانرا کە لەلایەن بی بی سی وە بڵاو کرایەوە، روئیا قژی خۆی بڕی وەک ناڕەزایەتیەک و لەسەر گۆڕی " مینوو مەجیدی" دایکی قژی خۆی بەدەستەوەگرت وەک دوپاتکردنەوەی بەردەوامی خۆی بۆ درووشمەکانی کە دایکی لەسەر کوژرابوو. خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیەکانی ئێران دوای کوژرانی ژینا "مەهسا" ئەمینی تەمەن ٢٢ ساڵ لەلایەن لەلایەن پۆلیسی ڕەوشتی ئێڕان بەتاوانی نەپۆشینی حیجابێکی شەرعی دەستی پێکرد و دەیان دروشمی جۆراو جۆر وچالاکی ژنان و وڵاتانی جیهانی لێکەوتەوە، دیارترین چالاکیەکانیش قژ بڕینی ژنان  وسوتاندنی سەرپۆشەکانیان بوو؛ خۆپیشاندانەکان لە دوای ١٦ی ئەیلول دەستیپێکرد و بەپێی دواین ئامارەکانی گروپی چالاکوانانی هرانای ئێران ٤٧٣ کەس گیانیان لەدەستداوە و زیاتر لە ١٨ کەسیش دەستگیرکراون.

سان سەرڤان لەڕێکخراوی ئینتەرنیوز یەکێک لەدەرئەنجامەکانی دوودڵی و رارایی ڤاکسین کە پرسیارگەلێکی لەگەڵ خۆیدا هێناوە لەناو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و زۆر جاریش لەدەرەوەی هێڵەکانی پەیوەندی لەناو کۆمەڵگادا، پرسی پێکووتەکردنی منداڵانە بەڤاکسینەکانی کۆڤید-١٩. لەئێستادا ئەم پرسە گومانێکی گەورەی لای دایک و باوکان و بەخێوکەران جێهێشتووە، سەرباری بوونی ئەو گومانانەی کە گەورەکان رووبەڕووی خۆیان دەبێتەوە. هەر لەسەرەتای دەرکەوتن و بڵاوبوونەوەی پەتای کۆڤید-١٩ کە لەمانگی نۆڤەمبەری ٢٠١٩ سەریهەڵدا، گەورەترین بارگرانی دەرئەنجامە تووندەکانی پەتاکە کاریگەریی گەورەی کردۆتەسەر کەسانی بەساڵاچوو هەروەها ئەو کەسانەی کە نەخۆشیی تریان هەیە. بۆیە بەئێستاشەوە ئەم تۆێژە لەکۆمەڵگا بوونەتە دەستەیەکی لاواز لەڕووبەڕووبوونەوەی ئەو پەتا جیهانییەی کە بەرۆکی تێکڕای مرۆڤایەتی گرتووە. لەسەرەتادا پەتای کۆڤید-١٩ کەمترو ئاسانتر بوو لەناو منداڵ و هەرزەکاراندا بەبەراورد بەگەورەکان. بۆیە لەسەرەتای داهێنانی ڤاکسینەکانی کۆڤید-١٩ لەمانگی دیسەمبەری ٢٠٢٠دا، سەرنج خرابووە سەر پێکووتەکردنی بەساڵاچووان و ئەو کەسانەی کە نەخۆشن لەگەڵ گەورەساڵاندا.  لەگەڵ بەرەوپێشچوونی پەتای کۆڤید-١٩، منداڵان بەڕێژەیەکی کەمتر لەگەورەساڵان و سووکتر پەتاکەیان دەگرت یان دەبوون بەهەڵگری ڤایرۆسەکە کە ئەمەش مایەی مەترسی بوو بۆ گواستنەوە و تووشکردنی گەورەکان بەڤایرۆسەکە، هەروەها ئەگەری کاریگەریی ڤایرۆسەکە لەگەڵ هەڵکشانی تەمەندا زیاد دەکات.  بەتێکڕا، ئامارەکانی رێکخراوی تەندروستیی جیهانی تاسەرەتای مانگی نۆڤەمبەری ٢٠٢٢  وا نیشانی دەدەن کە ٦٢٧،٥٧٣،٥٩٧ کەس لەسەرانسەری جیهاندا تووشبوون و ژمارەی پێوانەیی مردووان گەیشتووەتە ٦،٥٧٠،٣٦٣ کەس. هەروەها لەسەر ئاستی عێراق بەهەرێمی کوردستانیشەوە بەپێی ئامارەکانی رێکخراوی تەندروستی جیهانی -عێراق، ژمارەی تووشبووان هەر لەسەرەتاوە تاوەكو سەرەتای مانگی نۆڤەمبەری ٢٠٢٢ بریتی بوو لە ٢،٤٦١،٢٤٧ کەس و لەگەڵ ژمارەی ٢٥،٣٥٨ کەس کە گیانیان لەدەستەداوە، شایانی باسە ئەم ژمارانە تەنیا ئەو کەیسانە دەگرێتەوە کە بەفەرمی تۆمارکراون. ئەگەر بەشێوەیەکی خێرا سەیری ئەم داتایانەی خوارەوە بکەین  کەڕێکخراوی تەندروستی جیهانی تۆماری کردووە لەسەر منداڵان و هەرزەکاران ئەوا هەست بە گۆڕانکارییەکان و دەرئەنجامەکانی پەتای کۆڤید-١٩ دەکەین و هەروەک چۆن بەر کاریگەرییەکانیشی دەکەوین لەم هەرێمەی ئێمەو لەسەرانسەری جیهاندا. لەقۆناغی سەرەتایی پەتاکەدا لە ٣٠ مانگی دیسەمبەری ٢٠١٩ تا ٢٥ی مانگی ئۆکتۆبەری ٢٠٢١ داتاکان ئەوە دەردەخەن کەمنداڵانی خوار تەمەنی پێنج ساڵ تەنها لە ٢٪ی پێکهاتەی تووشبوون لەسەر ئاستی جیهان نیشانداوە (١،٨٩٠،٧٥٦منداڵ) هەروەها بەڕێژەی ٠.١٪ لەمنداڵی تووشبوو بەکۆرۆنا لەسەر ئاستی جیهان مردوون (١،٧٩٧ منداڵ). لەهەمان کاتدا، منداڵانی تازەپێگەیشتوو و هەرزەکاران (٥-١٤ ساڵ) لە ٧٪ (٧،٠٥٨،٧٤٨ منداڵ) لەسەر ئاستی جیهاندا تووشبوون کە ٠.١٪ (١،٣٢٨ منداڵ) تۆماری مردنیان بۆ کراوە. بەجیاوازیی لەو هەرزەکارانەی ١٥-٢٤ ساڵن لە ١٥٪ یان (١٤،٨١٩،٣٢٠ هەرزەکار) تووشی کۆرۆنا بوون کە ٠.٤٪ (٧،٠٢٣ هەرزەکار) تۆماری مردنیان بۆ کراوە لەسەر ئاستی جیهان. مردنی گەنجانی خوار تەمەنی ٢٥ ساڵ بەپەتای کۆڤید-١٩، کەمتر لە ٠.٥٪ ی ئاستی مردنی جیهانیی پێکهێناوە.  رەنگە تائێستا بەهۆی هەبوونی نیشانەی سووك یان دەرنەکەوتنی نیشانەکانی کۆڤید-١٩ وای لەئێمە کردبێت کەمتر سەرنج بخەینە سەر کەیسی منداڵان و هەرزەکاران هەروەها کەمتر چاودێریمان کردبێتن و لەمیدیادا گرینگییەکی ئەوتۆمان پێنەدابێت. رەنگە لەبنەڕەتدا کەیسی منداڵان و هەرزەکاران کەمتر راپۆرت کرابن و برابێتنە نەخۆشخانەو سەنتەرەکانی پشکنینی ڤایرۆسی کۆڤید-١٩ لەلایەن دایك و باوکانەوە، بەهۆی ئەوەی نیشانەکانی وەك نیشانەکانی ئەنفلووەنزا دەرکەوتبێتن. بەڵام راستییەکی سەلمێندراو هەیە کەکەیسەکانی کۆڤید-١٩ لەمنداڵاندا لەکاتی جۆری ئۆمیکرۆندا بەشێوەیەکی زۆر زەق و دراماتیکی بەرزبووەتەوە. ئەمەش لەو کاتەدا بوو کەوڵاتان رێکارەکانی خۆپاراستنیان بەجۆرێک شل کردەوە وەک ئەوەی کاریگەریی و مەترسیی کۆڤید-١٩ کەمیکردبێت. بۆ نموونە لەولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا تامانگی تەممووز ٢٠٢٢ (١٤،٠٠٣،٤٩٧) کەیسی منداڵ تۆمارکرا کەئەمەش رێژەی ١٨.٦٪ی تێکڕای کەیسە تۆمارکراوەکانی کۆڤید-١٩ پێکدەهێنێت. لەسەر ئاستی جیهانیشدا تا ٢٤ی مانگی تەممووزی ٢٠٢٢ منداڵانی خوار پێنج ساڵان لە ٢.٤٧٪و ئەو منداڵانەی کە ٥-١٤ ساڵن لە ١٠.٤٤٪ ی کەیسی تووشبووانی کۆرۆنا پێکدەهێنن. کەیسی هەرزەکاران و گەنجان لە ١٥-٢٥ ساڵان لە ١٣.٩١٪ی تێکڕای کەیسی تووشبووانیان تۆمارکردبوو. منداڵانی خوار پێنج ساڵ لە ٠.١١٪ی ئەژماری تێکڕای مردووەکانی جیهان پێکدەهێنن لەکاتێکدا منداڵانی ٥-١٤ ساڵ لە ٠.٩٨٪ی تێکڕای مردووانی کەیسی کۆرۆنا پێکدەهێنن هەروەک چۆن ئەم رێژەیە لەناو هەرزەکاران و گەنجاندا ٠.٣٧٪ پێکدێنێت.  لێرەدا پرسیارێك دێتە پێشەوە کەئایا گۆڕانکارییە بەرچاوەکانی  ناو ئەم داتایانەی سەرەوە ئاماژە بەهیچ مەترسییەك و دڵەڕاوکێیەك دەکەن؟ ئایا تاچەند میدیای کوردی و ناوچەیی و عێراقی ئەم کێشەیەیان بەرجەستە کردووەو پرسی تەوەری  منداڵ و کۆڤید -١٩و ڤاکسینەکانیان وروژاندووە؟ لەڕاستیدا سەرجەم میدیا کوردی و عێراقییەکان زۆر بەدەگمەن یان هەر رووماڵی ئەو بابەتەیان نەکردووەو هیچ شیکارێك و بەرچاوڕوونیان نەخستۆتە بەردەم خوێنەران، لەگەڵ ئەوەی ئەم تەوەرە پرسیارگەلێکی زۆری دایکان و باوکان و بەخێوکەرانە لەپلاتفۆرماکانی سۆشیال میدیادا. لەسەر میدیا پێویستە هەموو بەڵگە زانستی و پشتڕاستکراوەکان بخاتە بەردەم بەخێوکەران تاخۆیان بڕیاری چارەنووسازانە بدەن لەسەر تەندروستیی منداڵەکانیان. لەدوای هاتنی ئۆمیکرۆنەوە وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا، کە نیشانەکانی کەمتر تووندە بەگشتی جۆرێك خاوبوونەوە بەدیدەکرێت لەوەرگرتنی پێکووتەدا لەسەرتاسەری عێراق بەڵام ئەم نیشانە هێواشانەی ئۆمیکرۆن کاریگەرییە ترسناکەکانی کۆڤید کەمناکەنەوەو مانای ئەوە نییە کە کۆڤید-١٩ بنبڕ بووە. ئامارەکانی وەرگرتنی پێکووتەی کۆڤید-١٩ لە عێراق و هەرێمی کوردستاندا وا ئاماژە دەکەن کە  ١١،٢٣٤،٣٤٧هاوڵاتی ژەمە ڤاکسینی یەکەمی وەرگرتووەو  ٧،٨٩٩،٣١٥ هاووڵاتیش دووەم پێکووتەیان وەرگرتووەو ٢٦٠،٣٨٨ هاووڵاتیش بووستەریان وەرگرتووە. بەڵام ئایا چەند منداڵ و هەرزەکار پێکووتەیان وەرگرتووە؟    نزیکەی ١٧٠ هەزار منداڵی تەمەن ١٢-١٧ ساڵ لەسێ پارێزگاکەی KRI کوتانی دژی کۆڤید١٩ کران.  پشتبەستن بەزانیارییەکی خەمڵێنراوی رێکخراوی یونیسێف  UNICEF، لەهەرێمی کوردستان  و لەسێ پارێزگاکەی هەرێمەکەدا، بۆ گرووپی منداڵی تەمەن ١٢-١٧ ساڵان نزیکەی ١٧٠،٠٠٠ منداڵ ڤاکسینی دژە کۆڤید-١٩یان وەرگرتووە. زۆر سەخت بوو ژمارەی منداڵان و هەرزەکارانی عێراق بەتێکڕا وەربگرین بەڵام بە نموونە شارێکی وەک سلێمانی وەربگرین کەژمارەی دانیشتوانەکەی خۆی لە  ١،٨٧٨،٨٠٠ کەس دەدات. لەکۆی گشتی تەنها  ٨٣٨،٣١٥ هاووڵاتی ڤاکسینی وەرگرتووە (کەزۆرینەی ژەمە ڤاکسینی یەکەم و دووەمە)،  لەو ژمارەیەدا گرووپی مناڵان و هەرزەکاران  (١٢-١٧ ساڵان) تەنها  ١٥،٠٤٨ کەس ڤاکسینی وەرگرتووە ئەویش سێ ئەسترازینیکا و ١٤،٩٧٨ فایزەرو سینوفارم ٢٦١ منداڵ بووە. ئەم داتا فەرمییەی بەڕێوەبەرێتی گشتی تەندروستیی سلێمانی پێماندەڵێت کەهێشتا ژمارەی وەرگرتنی پێکووتەی کۆڤید-١٩ بۆ منداڵان و هەرزەکاران رێژەیەکی بەرچاو نییەو  کەلێنێکی گەورە هەیە لەوەرگرتنی پێکووتەی کۆڤید-١٩. هیچ داتایەکی تری فەرمی ئاماژە بەتۆماری تەمەنەکانی تری منداڵان نادات.         لە چ تەمەنێکەوە منداڵان دەتوانن پێکووتەی کۆڤید-١٩ وەربگرن؟ بەپێی رێنماییەکانی سەنتەرەکانی کۆنترۆڵکردن و خۆپاراستن لەنەخۆشیەکان (CDC) پێویستە هەموو منداڵانی تەمەن شەش مانگ و بەرەو ژوور ڤاکسینی کۆڤید-١٩ وەربگرن ئەمە دوابەدوای ئەو تاقیکردنەوە کلینیکیانە بوو کەزاناکان ئەنجامیانداو بەڕێوەبەرایەتی خۆراک و دەرمانی ئەمریکا (FDA) دیاریکرد کە ڤاکسینی کۆڤید-19 سەلامەتەو کاریگەرە بۆ هەموو کەسێک کە تەمەنی شەش مانگ و سەرووترە. رێنمایی بۆ دایکان و باوکان ئەوەیە کە پێش کوتان هەرچی زانیاری تەواو هەیە دەربارەی منداڵەکەت و لەئەگەری بوونی هەر هەستیارییەکی منداڵەکەت دەبێتە بخرێتەڕوو - هەروەک چۆن بەو پرۆسەیەدا دەڕۆیت کاتێك کە ڤاکسینە رۆتینییەکانی تر وەردەگرێت. هەروەها بەپێی رێنماییەکانی سەنتەرەکانی کۆنترۆڵکردن و خۆپاراستن لەنەخۆشیەکان (CDC) واباشترە خۆپارێزی و رێگری (ڤاکسینی کۆڤید-١٩) بۆ منداڵەکەت ئەنجام بدەیت پێش ئەوەی تووشی دەرئەنجامە سەختەکانی پەتاکە ببن. هەموو کەسێک لەتەمەنی پێنج ساڵ بۆ سەرەوە دەتوانن  بووستەر وەربگرن. هەندێك منداڵ کەتەمەنیان ١٢ ساڵ بەرە ژوورە  پێویستە دوو پێکووتەی بووستەر وەربگرن.   ئەوەی پێویستە بزانیت لەسەر کاریگەریە لاوەکیەکانی وەرگرتنی ڤاکسینی کۆڤید-١٩ هەمیشە نیشانەکان لەدوای وەرگرتنی ڤاکسینی کۆڤید-١٩ لەکەسێکەوە بۆ کەسێکی تر دەگۆڕێت. هەندێک کەس هەست بەکەمێک ناڕەحەتی دەکەن و دەتوانن بەردەوام بن لەکاری رۆژانەیان. بەپێچەوانەوە رەنگە هەندێکی تریان کاریگەری لاوەکییان تێدا دروست ببێت و کاربکاتە سەر  ئەنجامدانی چالاکییەکانی رۆژانەیان. بەڵام بەگشتی کاریگەرییە لاوەکییەکان لەچەندڕۆژێکدا نامێنن. تەنانەت ئەگەر تووشی هیچ کاریگەریەکی لاوەکی نەبیت، بەڵام جەستەت لەناوەوە خەریکی دروستکردنی پارێزبەندییە لەڤایرۆسی کۆڤید-١٩ . دەرئەنجامە نەرێنییەکانی ڤاکسینەکە دەگمەنن بەڵام دەبنەهۆی کێشەی تەندروستی درێژخایەن، بەزۆری لەماوەی شەش هەفتەدا دوای وەرگرتنی ڤاکسین روودەدەن.    کاریگەرییە لاوەکییە باوەکان  بۆ تەمەنی ٦ مانگ تا ٣ ساڵ: رەنگە  بریتی بن لە : ئازار لەقاچ یان قۆڵی ئەو شوێنەی کەدەرزی لێدراوە ئاوسانی گرێ لیمفاوییەکان، توڕەبوون یان گریان خەواڵوویی لەدەستدانی ئارەزووی خواردن.   کاریگەرییە لاوەکییەکانی بۆ منداڵانی  ٤-١٧ ساڵ: دوای ژەمی دووەم زیاتر روودەدەن و دەشێت بریتیبن لە:ئازار و ئاوسان و سووربوونەوە لەقۆڵی ئەو شوێنەی کەدەرزی لێدراوە، ماندووبوون، ژانەسەر، ئازاری ماسولکە یان جومگەکان، لەرزین، ئاوسانی لیمفە گرێکان.   ئایا هەمان ڤاکسینی کۆڤید-١٩ کە بۆ گەورە فەراهەم کراوە هەمان ئەو ڤاکسینەیە کە بۆ منداڵان و هەرزەکارانیش بەکار دەهێنرێت، یان جیاوازە؟  ئەو پێکووتەیەی  کەگەورەکان وەریدەگرن ٣٠ مایکرۆگرام RNA یە، لەکاتێکدا ئەو پێکووتەیەی کە بۆ منداڵان دەستنیشانکراوە تەنها ١٠ مایکرۆگرامە. لەوانەیە تەنانەت منداڵانی بچووکتریش هەمان ڤاکسین وەربگرن بە بڕێکی کەمتر بەپێی زانیارییەکانی فایزەر، ژەمی کەمتر هەڵبژێردراوە بۆ کەمکردنەوەی ئەو کاریگەرییە لاوەکیانەی کە دەرکەوتووە لەلایەن پێکووتەکەوە بەڵام هێشتا بەرگرییەکی بەهێز دابین دەکات. سەنتەرەکانی کۆنترۆڵکردن و خۆپاراستن لەنەخۆشیەکان CDC  ڤاکسینی کۆڤید-١٩ی کۆمپانیای فایزەر بۆ منداڵانی تەمەن پێنج بۆ ١١ ساڵ پەسەند دەکات و بەپێی شارازایانی نەخۆشییەکانی بواری منداڵان، رەنگە بڕەکەی وابەستە بێت بەئەگەری بەکارهێنانی  ئەنتیبایۆتیك یان هەر چارەسەرێکی کیمیایی دیکەو کێشی منداڵەکەوە .   ئایا ئەو منداڵانەی کەتووشی کۆڤید-١٩ بوون، پێویست دەکات پێکووتە وەربگرن؟ وەرگرتنی ڤاکسین یان پێکووتەی کۆڤید ١٩ خۆی لەخۆیدا بەدەستهینانی پاریزگاریی زیاترە بەرامبەر بەڤایرۆسەکە ئەمەش لەسەر بنەمای هەموو ئەو بەڵگە زانستییانەی کە تائێستا خراونەتەڕوو. ئەم پرۆسەیە بۆ منداڵانیش وەک گەورە وایە،  کەواتە، تەنانەت ئەگەر منداڵێک تووشی کۆڤید-١٩ بووبێت، هەر پێویستە کوتانی بۆ بکرێت. بۆ ئەو منداڵانەی کەتووشی ڤایرۆسی  کۆڤید-١٩ بوون، دەتوانرێت ژەمی داهاتوویان دوابخرێت بۆ دوای سێ مانگ لەکاتی دەستپێکردنی نیشانەکانی یان ئەگەر نیشانەکانیان نەبووە، کاتێک پشکنینی پۆزەتیڤیان بۆ کراوە. (٤) هەمیشە دوودڵی ڤاکسین پرسیارێك ئاڕاستە دەکات ئەویش ئەوەیە کە هەست ناکەیت بەکارهێنانی ڤاکسین رێگەچارەیەکی گونجاوبێت بۆ بەرگرتن لەم گۆڕانکارییە بەلێشاوانەدا؟  پێویستە میدیای چیی رێنماییەك بدات بەدایك و باوکان لەسەر وەرگرتنی ڤاکسینی کۆڤید-١٩ بۆ منداڵەکانیان؟  بەگشتی پرنسیپ و ئەرك و کاری میدیایی بریتییە لەئامادەگییەکی تەواو لەکاتی بڵاوبوونەوەی پەتاو قەیرانە تەندروستییەکان، ئەویش ئەوەیە کەدەرئەنجامە زانستییە سەلمێنراوەکان و سەرچاوە باوەڕپێکراوەکان بەشێوەیەك بخاتە بەر دەمی بینەورو خوێنەر، بەگشت ڕەهەندەکانییەوە (گومان و گۆشە و دیدی جیاواز) و بیروبۆچوونەکان تا خەڵك بەرچاوڕوونییەکی تەواویان هەبێت، خۆیان ببنە خاوەن بڕیار لە پارێزگاری و چارەسەری فەرهەمکراو. هەرەها ڕێزگرتن لە بڕیارەکانیان مافی سەرەتایی خۆیانە و شیکردنەوەی دوودڵی و راڕایی ڤاکسین پرۆسەیەکی زۆر ئاساییە کەپێویستە خەڵك خۆی تیادا بدۆزێتەوە و وابەستەی دەرئەنجامەکەشی ببێت.   سەرچاوەکان: 1.WHO Coronavirus (COVID-19) Dashboard | WHO Coronavirus (COVID-19) Dashboard With Vaccination Data 2.WHO Dashboard COVID-19 cases and deaths: https://app.powerbi.com/view?r=eyJrIjoiYWRiZWVkNWUtNmM0Ni00MDAwLTljYWMtN2EwNTM3YjQzYmRmIiwidCI6ImY2MTBjMGI3LWJkMjQtNGIzOS04MTBiLTNkYzI4MGFmYjU5MCIsImMiOjh9. 3.Possible Side Effects After Getting a COVID-19 Vaccine | CDC 4.Covid-19 Vaccines for Children and Teens-July 20, 2022 (cdc.gov)  

هاوڵاتی كەڤین لەكوردستان لەدایكبووەو لەهۆڵەندا گەورە بووە، دایك و باوكی لەجینۆسایدی عێراق و شەڕی ناوخۆ هەڵاتن، كاتێك كەڤین تەمەنی سێ ساڵ بوو، ئەو ژیانی خۆی بۆ ئاشتی و دادپەروەری تەرخان كرد، لەڕێكخراوەكانی پشتیوانی مافی مرۆڤ و ئاوارەكان كاریكردووە و لەزانكۆی لایدن لەلاهای خوێندوویەتی. كەڤین بەگیخانی لەنۆی تشرینی دووەمی ساڵی 1994 لەشاری كۆیە لەهەرێمی كوردستان لەدایكبووە. بەوتەی نەزەند بەگیخانی پوری كەڤین، خێزانەكەیان بۆ رزگاربوون لەشەڕی ناوخۆو شەڕەكانی دیكە كەبەرۆكی هەرێمی كوردستانیان گرتبوو، لەساڵی 1997 روویان كردووەتە هەندەران. وەك نەزەند بەگیخانی دەڵێت لەتەمەنی سێ ساڵ و نیوەوە كەڤین لەگەڵ دایك و باوك و نەنكە رێحانی لەهۆڵەندا نیشتەجێبووە. بەوتەی نەزەند بەگیخانی، دوای تێپەڕاندنی تەمەنی هەرزەكاری كەڤین بووە بەمرۆڤێكی كامڵ و تێگەیشتوو كەچالاكی و كارەكانی هەرزوو تەمەنی خۆی تێپەڕاندووە، ئەو جگە لەخوێندنەكەی لەیەكێك لەزانكۆ بەناوبانگەكانی هۆڵەندا كەزانكۆی لایدنە، چالاكوانێكی مافەكانی مرۆڤ و پەنابەران و بەتایبەتیش پەنابەرانی كورد بووە. «دژی كوشتن بەبیانووی شەرەف و تووندوتیژی جێندەری بوو، دژی سیستەمی سەرمایەداری بوو، بۆ یەكسانی و ئازادی بەرەنگاری هەموو جۆرە چەوساندنەوەو تووندوتیژییەك دژ بەمرۆڤ كەمپینی دەكرد، بەتایبەت بۆ ناساندنی جینۆسایدی ئەنفال و ئێزدیەكان، تەنانەت دژی سیاسەتی ئەنتی سێمیتیزم (واتە سیاسەتی دژە جولەكە)ی راستڕەوەكانیش بوو». نەزەند بەگیخانی وادەڵێت. كەنداڵ نەزان، سەرۆكی ئەنستیوتی كوردیی پاریس لەیادی كەڤین-دا نووسیویەتی: «كەڤین كەسێكی ئایدیالیست و نیشتمانپەروەر بوو، خەونی بەیەكێتی كوردەوە دەبینی بەجۆرێ كە بۆ دواجار لەسەر ئاستی جیهان كێشەی كورد پێش بخات». دەڵێت: «ماوەیەك دواتر كە لەلاهای لەكاتی كۆڕێكی نێودەوڵەتی بینیمەوە، پێدەچوو لەگەڵ هاوڕێیەكی كچی كەكوردی توركیا بوو بەختەوەر بێ و پڕۆژەیان بۆ ئاییندە هەبێت، ئەو لەلایەن رێكخراوی ناحكومی ئەمریكایی ‹دادوەری بۆ كورد› وەك «باڵیۆزی لاوی كورد» دەستنیشانكرابوو، ئامانجی ئەم رێكخراوە بەرگری و دابینكردنی دادپەروەری بوو بۆ كوردو بنكەكەیان لەنیۆیۆركە». كەڤین لەمانگی نۆڤەمبەری ٢٠٢١ لەتەمەنی ٢٧ ساڵیدا لەهۆڵەندا كۆچی دوایی كرد. دوای مەرگی كەڤین، سیمۆن مینكس داواكاری گشتی لەدادگای تاوانی نێودەوڵەتی، كەیەكێك بوو لەوانەی ڤان ئانرات گەورە بازرگانی هۆڵەندی لەسەر فرۆشتنی چەكی كیمیایی بەسەدام حسێن بردە بەردەم دادگا، دەستپێشخەری كرد لەدامەزراندنی رێكخراوێك بەناوی فۆنداسیۆنی دادوەری كەڤین، دوای پێشنیازكردنی بیرۆكەی فۆنداسیۆنەكە لەگەڵ خانەوادەكەی كەڤین دەستیانكرد بەڕێوشوێنەكانی دامەزراندنی لەهۆڵەندا. ئامانجەكانی ئەم فۆنداسیۆنە بریتییە لەدرێژەدان بەو رێبازەی كەڤین بڕوای پێی هەبوو بۆ دادوەری و ئاشتی بەتایبەت لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەو زانكۆیەی كەڤین بەگیخانی لێبوو (زانكۆی لایدنی هۆڵەندا) زیاتر لە 16 جار پرۆفیسۆرو قوتابییەكانی بەكارەكانیان خەڵاتی نۆبڵیان لەبواری جیاجیادا بردووەتەوە. جیل هەیگ پرۆفیسۆرێكی بەریتانیە كە كەڤینی ناسیوە، لەبارەی كەڤینەوە دەڵێت: ئەستێرەیەكی رژاوبوو هات و هەموومانی رۆشنكردەوە، بەڵام بەخێرایی ئاوابوو.  هەروەها پرۆفیسۆر لۆرێنس فایجسیش كە كەڤینی لەنزیكەوە ناسیوە دەڵێت: «كەسێكی رۆمانسی بوو، شیعرناس بوو، فۆتۆگرافی و هونەردۆست بوو، ناخی جوان بوو».