چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

سەركۆ جەمال زیاتر لەمانگێكە لەگەڵ هاتنی وەرزی سەرما لەهەرێمی كوردستان، جارێكی تر كاتژمێرەكانی پێدانی كارەبای نیشتمانی بەهاووڵاتیان كەمیكردووە، لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم بانگەشەی ئەوەی دەكرد بەبەستنی پێوەری زیرەك پێدانی كارەبای نیشتمانی زیاد دەكرێت، بۆ نموونە لەشاری سلێمانی نزیكەی 90%ی هاوبەشانی كارەبا پێوەری زیرەكیان بۆ بەستراوە، بەڵام پێدانی كارەبا وەكو ساڵانی رابردوو هەر خراپەو باش نەبووە، هاوكات لەگەڵا ئەوەی خەڵكی هەرێم دادوبێدادیانە بەدەست خراپی كارەباوە، بەڵام حكومەتی هەرێم 430 مێگاوات كارەبا دەفرۆشێتە حكومەتی عێراق. ئومێد ئەحمەد وتەبێژو بەڕێوەبەری كۆنترۆڵی كارەبای هەرێم لەلێدوانێكیدا بۆ  هاوڵاتی دەڵێت:» كاتژمێرەكانی كارەبا بۆ نزیكەی نۆ كاتژمێر لەسلێمانی زیادبووەو لەهەندێك لەقەزاكان زیاترە». وتیشی:» لەگەڵ نزمبوونەوەی پلەكانی گەرما خواستی كارەبا لەلایەن هاووڵاتییانەوە زۆر زیادیكردووە، بەجۆرێك ئێستا بەرهەمهێنانی كارەبا بریتییە لەسێ‌ هەزارو 400 مێگاوات، بەڵام خواست لەسەر بەكارهێنانی كارەبا گەیشتووەتە زیاد لەشەش هەزار مێگاوات، بۆیە ئەمەش كاریگەری لەسەر كەمبوونەوەی پێدانی كارەبا هەبووە بەهاووڵاتیان». « لەهەرێمی كوردستان هاوبەشانی كارەبا ژمارەیان گەیشتووەتە ملیۆنێك و 800 هەزار هاوبەش، بەكارهێنانی كارەباش لەپارێزگایەكەوە بۆ پارێزگایەكی دیكە، لەناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە گۆڕانكاری بەسەردا دێت، بەجۆرێك بەهۆی نزمبوونەوەی زیاتری پلەكانی گەرما لەهەردوو پارێزگای سلێمانی و دهۆك خواست لەسەر بەكارهێنانی كارەبا زیاترەو لەهەولێر كەمترو لەئیدارەی گەرمیانیش كەمترین خواست لەسەر كارەبا هەیە، ئەو كارەبایەی ئێستا بەرهەمدێت نزیكە لە 50٪ی ئەو خواستەی هاووڵاتیان پڕدەكاتەوە هەیانە بۆ بەكارهێنانی كارەبا، بۆیە هاووڵاتیان دڵنیا دەكەینەوە كەهیچ گۆڕانكارییەك لەپێدانی كارەبا نەكراوە، بەڵكو تەنها خواست زیادبووە، ئەوەش كردارێكی پێچەوانەیە هەتا خواست زیاد بكات بڕی پێدانی كارەبا كەمدەكات» ئومێد ئەحمەد وای وت. وتەكانی وتەبێژەكەی وەزارەتی كارەبا لەكاتێكدایە، ئێستا كاتژمێرەكانی پێدانی كارەبای نشتیمانی كارەبا لەهەندێك كات لەسلێمانی بۆ كەمتر لەشەش كاتژمێر دابەزیوە، وەزیری كارەباش دەڵێت كەمی كارەبا پەیوەندی بەوەزارەتی ئێمەوە نییە پەیوەندی بەوەزارەتی سامانە سروشتییەكانەوە هەیە كەسوتەمەنیمان بۆ دابین ناكەن، لەكاتێكدا هەردوو وەزارەتەكە یەك وەزیریان هەیە. لەڕۆژی 21-11-2022، ئومێد ئەحمەد وتەبێژی وەزارەتی كارەبا رایگەیاند: لەهەفتەی داهاتوودا 200 مێگاوات كارەبا زیاد دەبێت و راستەوخۆش كاریگەری لەسەر زیادبوونی پێدانی كاتژمێرەكانی كارەبا بۆ هاوبەشان دەبێت.  لەكاتی ئەو وتانەی بەرپرسەكەی وەزارەتی كارەبا بەرهەمهێنانی كارەبا سێ هەزار و 500 مێگاوات بوو، بەڵام ئێستا هەر ئەو بەرپرسەی وەزارەتی كارەبا دەڵێت سێ هەزارو 400 مێگاوات كارەبا بەرهەمدێت. ئەمەش گومانی فرۆشتنی كارەبای هەرێم بەعێراق زیاتر دەكات، بەڵام وتەبێژی وەزارەتی كارەبا ئامادەنەبوو وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە. هاوكات عەلی حەمەساڵح پەرلەمانتاری دەستلەكاركێشاوەی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی تەئكیدی كردەوە:» كەحكومەتی هەرێم 430 مێگاوات كارەبا دەفرۆشرێتە كەركوك و موسڵ». وتیشی:» دوای بەدواداچوون 100 مێگاوات بۆ كارەبای سلێمانی زیادبووە، 50  مێگاواتیش بۆ دهۆك و 66 مێگاواتیش بۆ هەولێر، كارەبای سلێمانی لەدۆخێكی خراپدا بووەو ئێستاش وەك پێویست نیە». لەسەر كاتەكانی پێدانی كارەباو كەمكردنەوەی ئەمپێرەكانی كارەبای نیشتیمانی بۆ هاوبەشان، سیروان محەمەد وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی كارەبای سلێمانی بەهاوڵاتی وت:»چەند رۆژێكە كارەبای نیشتیمانی لەسلێمانی نۆ بۆ 10 كاتژمێر هەیەو تائێستاش 85% بۆ 90%ی هاوبەشانی كارەبا پێوەری زیرەكیان بۆ بەستراوە». وتیشی:»بڕیاری كەمكردنەوەی ئەمپێرەكانی كارەبای ماڵان لەبەر سێ هۆكار بووە، یەكەمیان بۆ نەهێشتنی سەرە محەویلە بووە، وا نەبوایە لەزۆربەی گەڕەكەكان ئەو كێشەیە سەریهەڵدەدایەوە، هۆكارێكی دیكەش بۆ پاراستنی محاویلە و «قاتیع» ەكانە، چونكە لەزستاناندا بەهۆی زۆر بەكارهێنانەوە ژمارەیەكی زۆر محاویلەمان دەسووتا، هۆكاری سێیەمیش بۆ ئەوەبووە لەڕێگەی كەمكردنەوەی ئەمپێرەكان بەكۆی گشتی بڕێك كارەبای زیاتر بدەینە هاووڵاتیان كەئەمەش شتێكی ناچاری بووە ئەگەرنا هاوڵاتی مافی خۆیەتی كارەبا بەكاربهێنێت». بەوتەی بەرپرسانی كارەبای هەرێم، لەئێستادا ژێرخانی كارەبای هەرێمی كوردستان توانای بەرهەمهێنانی زیاتر لەحەوت هەزار مێگاوات كارەبای هەیە، بەڵام ئێستا تەنیا سێ هەزارو 400 مێگاوات كارەبا بەرهەمدێت. هاوڵاتی قسەی لەگەڵ چەندین هاوبەشی كارەبا كرد لەناوچە جیاوازەكانی هەرێم، هاوكار سەردار لەسلێمانی دەڵێت ئەوەی من تائێستا تێبینیم كردووە پێدانی كارەبا لەڕۆژێكدا شەش كاتژمێر تێپەڕناكات، بەڵام كاوان عومەر كە لەگەرمیان نیشتەجێیە دەڵێت كارەبا نزیكەی هەشت كاتژمێر هەیە لەڕۆژێكدا، جێگر عەزیز لەهەولێر دەڵێت كارەبای نیشتیمانی لەڕۆژێكدا 10 كاتژمێر هەیە، ئەمەش دەریدەخات كاتەكانی پێدانی كارەبا لەهەرێم جیاوازی هەیە. وەزارەتی كارەبا لەكابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا دەستیكرد بەدانانی پێوەری زیرەك بۆ هاوبەشانی كارەبا تا بەوتەی خۆیان دادپەروەری لەدابەشكردنی كارەبادا بێتەدی، جیا لەوەی بەردەوام وەزارەتی كارەبا ناوبەناو هەڵمەتی بڕینی كارەبای زیادەڕەو لەناوچە جیاوازەكان ئەنجامدەدەن كە بەوتەی خۆیان بۆ ئەوەیە زیادەڕەویەكانی سەر كارەبای نیشتیمانی كەمبكەنەوە، بەڵام تائێستا ئەو هەنگاوانە نەبووەتە هۆی زیادكردنی كاتەكانی پێدانی كارەبا، لەكاتێكدا بەوتەی بەرپرسانی وەزارەتی كارەبا زیاتر لە 85٪ی هاوبەشانی كارەبا پێوەری زیرەكیان بۆ بەستراوە.  

عەمار عەزیز بۆ یەكەمجار دوای ئازادكرنی شەنگال زیاتر لە 100 خێزانی عەرەبی سوننە دەگەڕێنەوە ناوچەی دۆمیس كەدوو بۆ سێ‌ كێلومەتر دوورە لەناوەندی شارەكەوە، ئەمەش نیگەرانی ئێزدییەكانی لێكەوتووەتەوە، هاوكات لە 10ی مانگی رابردوو سەرۆك وەزیرانی عێراق بڕیاریدا بەلابردنی وردبینی ئەمنی، بڕیارەكە لەتەواوی سنوری شنگال جێبەجێ كراوە. فەهد حامد، قایمقامی قەزای شەنگال بەهاوڵاتی راگەیاند:»نزیكەی 100خێزانی عەرەبی سوننە گەڕاونەتەوە ناوچەی دۆمیس ، ئێمە دژی گەڕانەوەی عەرەبەكانی شەنگال نین، بەڵام نامانەوێت ئەو كەسانە بگەڕێنەوە كە پەیوەندی یان هاوكاری داعش-یان كردووە، لەگەڵا ئەوەشدا ناتوانین بڵێین ئەوانەی گەڕاونەتەوە پەیوەندییان لەگەڵ داعش هەبووە». وتیشی:»لەهەموو حاڵەتێكدا پێویستە ئەو ئاوارانەی كەدەگەڕێنەوە شەنگال بەدواداچوونێكی ورد بۆ مەلەفەكانیان بكەن، هەر كەسێك گومانی لەسەر هەبێت بەهیچ شێوەیەك رێگەیان پێنەدەن بگەرێنەوە». قاسم تەعلو، چالاكوانی ئێزیدی كەدوای چوار ساڵ لەئاوارەیی لە 2019 گەڕاوەتەوەو نیگەرانە لەكارئاسانی بۆ گەڕانەوەی عەرەبەكان بۆ شەنگال، ئەو بەهاوڵاتی وت:»ئەگەر حكومەت و هێزە ئەمنییەكان چاوپۆشی لەو كەسانە بكەن كەپەیوەندییان لەگەڵ داعش هەبووە یان بەهەر جۆرێك هاوكاری داعش-یان كردووە ئەوە گەورەترین ئیهانەیە بەئێزدییەكان دەكرێت، ئێمە بەهەموو شێوەیەك رەتیدەكەینەوە و ناڕازین كە كارئاسانی بۆ عەرەبەكان بكرێت، هەموومان باش دەزانین كەهەندێك كەس و لایەن هاوكاری داعش-یان كردووە، پێویستە ئەوانە بەتوندترین شێوە سزا بدرێن». هاوكات خودێدا چوكی، بەڕێوەبەری ناحیەی سنون بۆ هاوڵاتی دواو وتی:» لەدوای بڕیارەكەی محەمەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عیراق ئاسانكاری زۆر بۆ ئاوارەكان دەكرێت بگەڕێنەوە بۆ زێدی خۆیان، پێش بڕیارەكە لەناحیەی سنون و شەنگال هەركەسێك سەردانی فەرمانگەی رەگەزنامەی بكردایە مامەڵەكانی تەواونەدەبوون تا دۆسیەكەی ئاراستەی هەواڵگری دەكرا، دوای وردبینی لەدۆسیەكەی ئینجا مامەڵەكەی تەواودەبوو، زیاتر لە20  رۆژە ئەوە نەماوە هەر لەفەرمانگەی رەگەزنامە مامەڵەكانیان تەواودەكرێن بەبێ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ فەرمانگەی هەواڵگری، لەبازگەكانیش زۆر ئاسانكاری بۆ ئاوارەكان دەكرێت، پێشتر رۆژانە خەڵك پەیوەندیان دەكردو لەبازگەكان كێشەیان بۆ دروستدەكرا، بەڵام لەدوای دەرچوونی بڕیارەكە هیچ ئاوارەیەك بۆ ئەم پرسەیە تەلەفۆن و پەیوەندییان نەكردووە». وتیشی»دەركردنی ئەو بریارە باشی و خراپی خۆی هەیە، باشیەكەی ئەوەیە كەكارئاسانی بۆ ئاوارەكان دەكرێت تابگەڕێنەوە، هەروەها هاتوچۆكردن لەنێوان شەنگال و شارەكانی تر بەتایبەت لەبازگەكان باشتر بووەو وەكو جاران نیە، لەبازگەكان دوابكەوی یان كەسێك رابگیرێت بۆ چەند كاتژمێرێك، بەڵام ئەم بڕیارە بۆ ئێزدییەكان خراپە، چونكە ئەوانەی دەستیان لەگەڵ داعش هەبووە بەئاسانی هاتۆچۆ دەكەن». خودێدا چوكی ئاماژەی بەوەشدا، پێشتر كوتلەكانی شیعەو سوننە لەسەر ئەم دۆسیەیە رێككەوتبوون ئینجا بڕیارەكە دەركراوە، بەبڕوای من دەبووایە لەناوچەكانی ماددەی 140 بڕیارەكە جێبەجێ نەكرابا چونكە هەموومان دەزانین بارودۆخی ئەو ناوچانە جیاوازە لەگەڵ شوێنەكانی تر بەپێچەوانەوە دەبێت لەڕووی ئەمنییەوە توندوتوڵتر بكرێت بۆ هەموو كەسێك جگە لەو ئاوارانەی كە لەهەرێمی كوردستانەوە دەگەڕێنەوە ناوچەكانی خۆیان».

هاوڵاتی مەترسییەكانی كەمبوونەوەی ئاو لەعێراق  نەتەوەیەكگرتووەكان دەخاتە جووڵەو دەڵێت: ئامادەن ناوبژیوانی لەنێوان عێراق و توركیا بكەن، بەپێی پێشبینی شارەزایانیش بۆ ساڵی 2030 بەڕێژەی 50٪ی ئاوی سەرزەوی لەعێراقدا كەم بكات، وڵاتی ئێران رێڕەوی زیاتر لە 20 سەرچاوی ئاوی گۆڕیوە كە دێتە ناو خاكی عێراق و هەرێمی كوردستانەوەو یەدەگی ئاوی عێراقیش پێنج ملیار مەتر چوارگۆشە ئاوە كە سێ ملیاری یەدەگێكی مردووە، لەڕووی كشتوكاڵیشەوە رووبەرە چێنراوەكان لە 33 ملیۆن دۆنمەوە بۆ كەمتر لە 10 ملیۆن دۆنم لەكاتی ئێستادا كەمیكردووە، رووبەری چێنراوی گەنم لە 10 ملیۆن دۆنمەوە بۆ چوار ملیۆن دۆنم زەوی كەمیكردووە. نێردەی نەتەوەیەكگرتووەكانیش بۆ هاریكاری عێراق (یۆنامی) رایگەیاندووە كەئامادەن بۆ چارەسەركردنی دۆسیەی ئاو لەگەڵ توركیا ناوبژیوانی لەنێوان عێراق و توركیادا بكەن ئەگەر بێتو ئەو دوو وڵاتە داوای لێبكەن، ئاماژەشی بەوەكردووە كە نەتەوەیەكگرتووەكان بەوردی چاودێری دۆخی هۆڕەكانی باشووری عێراق دەكات كە بەهۆی نەمانی ئاوەوە وشكیان كردووەو كارەساتێكی ژینگەیی و مرۆیی گەورەی دروستكردووە. ئەو وشكەساڵییەی كەئەمساڵ عێراق تێیپەڕاند لەدوای ساڵی 1930ەوە قورسترین وشكەساڵی بووەو رێژەی یەدەگی ئاو لەسەدا 60 بەبەراورد بەساڵانی پێشووتر كەمیكردووە، كەزیاتر ناوچەكانی باشووری عێراق لێی زیانمەد بوون، یەدەگی ئاوی عێراق پێنج ملیار مەتر چوارگۆشە ئاوە كە سێ ملیاری یەدەگێكی مردووەو سودی لێ نابینرێت، هۆكاری كەمبوونەوەی ئاویش كەمی باران بارین و سوود نەبینین و ئەمبارنەكردنی ئاوی باراناوو گرتنەوەی ئاوی رووبارەكان لەتوركیا و ئێرانەوەیە. بەرنامەی گەشەپێدانی پەردەوامی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش لەبانكی نێودەوڵەتی دانی بەمەترسیی دۆخی ئاو لەعێراقدا ناوەو ئاماژەی بەوەكردووە توانا ناوخۆییەكان بۆ دابینكردنی ئاوی پاك لاوازە، ئەوەشی خستووەتەڕوو گۆڕانی كەشوهەواو كەمبوونەوەی باران بارین تاوەكو ساڵی 2040 دەبێتەهۆی كەمبوونەوەی ئاو بەڕێژەی لەسەدا 40. گرتنەوەو گۆڕینی سەرچاوەكانی ئاو بەجۆرێكە وڵاتێكی وەكو ئێران تاوەكو ئێستا رێڕەوی 20 سەرچاوەی سەرەكی ئاوی گۆڕیوە كەدەڕژایە ناو خاكی عێراقەوە، وڵاتی توركیاش بەدەیان بەنداوی لەسەر رووباری فورات درووستكردووەو رێڕەوی رووبارەكەی گۆڕیوە ئەمەش هۆكارێكی سەرەكی بووە بۆ كەمبوونەوەی ئاوو بەبیابانبوون لەعێراقدا، بەپێی ئامارەكانیش لەئێستادا تەنها لەسەدا 41٪ی دانشتوانی عێراق ئاوی پاك و شیاویان دەستدەكەوێت بۆ مەبەستی بەكارهێنانی رۆژانەیان، هەروەها رێژەی 38٪ی دانیشتوانی عێراق كەمتر لەپێداویستی رۆژانەیان دەستدەكەوێت و رێژەی 21٪ی دانیشتوانی عێراق ئاوی پاكیان بەردەست نیە كەشیاوی خواردنەوە بێت بەپێی ستانداردە جیهانییەكان. لەڕووی كشتوكاڵیشەوە رووبەرە چێنراوەكان لە 33 ملیۆن دۆنمەوە بۆ كەمتر لە 10 ملیۆن دۆنم لەكاتی ئێستادا كەمیكردووە، رووبەری چێنراوی گەنم لە 10 ملیۆن دۆنمەوە بۆ چوار ملیۆن دۆنم زەوی كەمیكردووەو هی برنجیش لەنیو ملیۆنەوە بۆ چارەكە ملیۆنێك دۆنم كەمیكردووە. كاریگەری كەمبوونەوەی ئاو هەر بەتەنیا لەكشتوكاڵ و ئاودێریدا رەنگی نەداوەتەوە، بەڵكو كاریگەری زۆریشی هەیە لەسەر ئەو پیشەسازییانەی كەپێویستیان بەئاوی زۆر هەیەو هەروەها بۆ دابینكردنی وزەی كارەباو شەپۆلەكانی كۆچ و ئەو گرفتە كۆمەڵایەتیانەی لەنێوان جوتیاران و راوچیاندا سەرهەڵدەدات. بەبڕوای شارەزایانیش كەمبوونەوەی ئاو لەعێراقدا چەندین رەهەندی ناوخۆیی و دەرەكی هەیە  كەپێویستە دەوڵەت كاری بۆ بكات و كاریگەرییەكانی لەسەر ژیانی هاووڵاتیان كەمتر بكاتەوە، ئەویش بەدروستكردنی بەنداوی ناوخۆیی زۆرو سود بینین لەئاوی باران و گفتوگۆكردن لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بۆ پێدانی بەشە ئاوی پێویست بەعێراق و چەندین رێكاری دیكە.  

هاوڵاتی هۆشداری لەمەترسییەكانی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی عێراق دەدرێت و شارەزایانی بواری ئابووریش ئەمە بەئاڵنگارییەكی ئابووری دەزانن بەتایبەت كەحكومەت ناتوانێت سوود لەو گەشەسەندنە لەبواری ئابووریدا  ببینێت و بەگەڕی بخات، هاوكات وەزارەتی پلاندانانی عێراق دەڵێت ژمارەی دانیشتوانی عێراق بەهاتنی ساڵی ٢٠٣٠ دەگاتە نزیكەی ٥٠ ملیۆن كەس. بەپێی رێژەی گەشەسەندنی دانیشتوان كەئێستا هەیەو لەسەدا ٢.٥ی ساڵانەیە، بەهاتنی ساڵی ٢٠٣٠ ژمارەی دانیشتوانی عێراق دەگاتە ٥٠ ملیۆن كەس، چاوەڕواندەكرێت بەكۆتاییهاتنی ئەمساڵ ژمارەی دانیشتوان بگاتە ٤٢ ملیۆن كەس، هەموو ئەم پێشبینیانەش لەكاتێكدایە كەسەرژمێرییەكی تەواوەتی لەعێراقدا لەدوای ساڵی ٢٠٠٣ نەكراوە. هەرچەندە پێشووتر لەساڵی ١٩٩٧ سەرژمێرییەك لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی عێراق جگە لەناوچەكانی هەرێمی كوردستان ئەنجامدراوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی هەرێمی كوردستانی نەگرتووەتەوە بۆیە كاری پێناكرێت و لەئێستادا كار بەو سەرژمێرییە دەكرێت كە لەساڵی ١٩٨٧ لەتەواوی عێراقدا ئەنجامدراوەو دانی پیادا دەنرێت. وەزارەتی پلاندانانی عێراق باس لەوەشدەكات كە لەپێشووتردا بەڵگەنامەیەكی نیشتمانی هەبووە بۆ گەشەسەندنی دانیشتوان كەتیایدا رێڕەوە بنەڕەتییەكانی سیاسەتی گەشەسەندنی تیادا دیاریكراوە كەپێویستە لەماوەی ساڵانی داهاتوودا جێبەجێبكرێت و جەخت لەوەكراوەتەوە كە پێویستە گەشە بەبوارەكانی تەندروستی و فێركردن و نیشتەجێبوون و گەنجان بدرێت بەوپێیەی گەنجان بەشێكی گەورەی كۆمەڵگان، هەروەها گرنگی بەهاوكاریكردنی تووێژەكانی دیكەی بەتەمەنەكان و مناڵان و كەمئەندامان بدرێت، پلانی ئەوەش بۆ رێكخستنی خێزان لەداهاتوودا خراوەتەڕوو بەئامانجی كەمكردنەوەی رێژەی گەشەسەندنی دانیشتوان و كەمكردنەوەی هەژاری. لەماوەكانی رابووردوودا هەوڵەكانی حكومەت بۆ هۆشیاركردنەوەی هاووڵاتیان بۆ كەمكردنەوەی رێژەی منداڵبوون شكشتی هێناوە، بەبڕوای شارەزایانیش لەكۆمەڵگای عێراقیدا هەوڵێكی وا ئەنجامەكەی شكستدەهێنێت، چونكە هەم لەڕووی ئاینیی و مەزهەبییەوە، هەم لەڕووی تایفەگەری و سیاسییەوە پێكهاتەی كۆمەڵگەی عێراقی ئەوە قبوڵ ناكات. هەربۆیە داوادەكەن وەزارەتی پلاندانان ئەم گرفتانە لەبەرچاوبگرێت و خۆی لەگەڵ ئەو گەشەسەندنەدا بگونجێنێت و پلانی پێویستی هەبێت بۆ هەزمكردنی ئەم زیادبوونانە. وەزارەتی پلاندانانی عێراق دەڵێت:  بەپێی ئامارەكان زیادبوونی دانیشتوانی عێراق لەماوەی ١٠ ساڵی رابووردوودا رێژەیەكی جێگیری هەبووە كەساڵانە ٨٥٠ هەزار بۆ یەک ملیۆن كەس بووە بەڕێژەی لەسەدا ٢.٦ بووە، كەئەمەش بەبەراورد بەڕێژەی زیادبوونی دانیشتوان لەوڵاتانی چواردەوردا زۆرە كەجگە لەمیسر رێژەی گەشەكردن لەسەدا ٢ تێناپەڕێت. شارەزایان بڕوایان وایە زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان چەكێكی دوو سەرەیە، دەتوانرێت لەگەشەپێدانی توانای بەرهەمهێنان و جۆراوجۆركردنی لەوڵاتدا سودی لێ ببینرێت ئەگەر بێت و پێشووتر پلانی بۆ دانرابێت، بەڵام ئەگەر هیچ پلانێكی پێشوەختە نەبێت وەك ئەوەی ئێستا هەیە ئەوا زیادبوونی دانیشتوان مایەی نیگەرانییە. لەدوای ساڵی ٢٠٠٣ەوە هیچ سەرژمێرییەك نەكراوە، بەڵام عەبدولزوهەر هینداوی وتەبێژی وەزارەتی پلاندانانی عێراق دەڵێت: بەپێی پێشبینیەكان لەكۆتایی ئەمساڵدا ژمارەی دانیشتوان دەگاتە 42 ملیۆن كەس، كە لەسەدا 50.5 پیاوو لەسەدا 49.5 ژنە. هاوكات بەگوێرەی زانیارییەكانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق لەساڵی 2020 دا، پارێزگاكانی هەرێم نزیكەی ٥.٥ ملیۆن كەس بووە. پارێزگای بەغداش هەشت ملیۆن و ٥٥٠ هەزار كەس و نەینەوا سێ ملیۆن و ٥٠٠ هەزار كەس بووە، بەسرەش زیاتر لە سێ ملیۆن بووە.

هاوڵاتی  کۆنگرێسی ئەمریکا لە نوێترین بەدواداچونیدا بۆ ئەو هێرشانەی ساڵی رابردوو کرابوویە سەر دامەزراوەی کاپیتۆڵی ئەمریکا، دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی پێشوی وڵاتەکەی وەکو "ئاژاوەگێڕ" تۆمەتبارکرد، پاش ئەوەی لە هەڵبژاردنەکاندا شکستی هێنا و ئەنجامی پێویستی بەدەستنەهێنا. لیژنەی تایبەتمەند بۆ ئامادەکردنی راپۆرتی کۆتایی لەبارەی هێرشەکانی سەر کۆنگرێس، راپۆرتێکی ٨٤٥ لاپەڕەیی ئامادەکردووە، تۆمەتەکانی هێرشەکە بەتەواوی دەخاتە ئەستۆی دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی پێشوی ئەمریکا، کە پێشتر کاندیدی کۆمارییەکان بوو بۆ هەمان پۆست، بەڵام لە بەرامبەر جۆو بایدن، سەرۆکی ئەمریکا لە هەڵبژاردنە سەرۆکایەتییەکەدا شکستی هێنا. لە رۆژی ٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١، لە پاش راگەیاندنی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنەکانی ئەمریکا، دۆناڵد ترەمپ لەبەردەم کاپیتۆڵ گوتارێکی بۆ دەنگدەرەکانی پێشکەشکرد، دواتر پشێوی دروستبوو، خەڵکەکە بەچەکەوە هێرشیانکردە سەر باڵەخانەی کۆنگرێس. یەکێک لە راسپاردەکانی راپۆرتەکەی کۆنگرێس، ئەوەیە لە داهاتوودا بەدەستهێنانی پۆستی گشتی لە دۆناڵد ترەمپ قەدەغە بکرێت، چونکە "کاری ئاژاوەگێڕیی ئەنجامداوە"، ئەگەرچی ناوبراو لەماوەی رابردوو هەنگاوەکانی دەستپێکردووە بۆ ئەنجامدانی هەڵمەتی هەڵبژاردنی داهاتوو دژی کۆمارییەکان و بەدەستهێنانەوەی پۆستی سەرۆکی ئەمریکا. لیژنەکەی کۆنگرێس بۆ ئامادەکردنی ئەو راپۆرتە ١٨ مانگ کاریان کردووە و ١٠ کۆبوونەوەی گشتییان ئەنجامداوە و چاوپێکەوتنیان لەگەڵ هەزار شایەتحاڵ ئەنجامداوە، کە لەنێویاندا بەرپرسان و کاربەدەستانی ئیدارەکەی ترەمپ، ئەندامانی خێزانی ترەمپ، ئەفسەرانی پۆلیسی کاپیتۆڵ، دەستگیرکراوەکان و تۆمەتبارەکان...هتد، هەبوون. لە بەشێکی راپۆرتەکەدا لیژنەکە ئاماژەیان بە تویتێکی ترەمپ کردووە، کە لە ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠ بڵاوی کردووەتەوە و نوسیویەتی: "ناڕەزایەتییەکی گەورە لە دی سی لە ٦ی کانوون بەڕێوەدەچێت و لەوێ بە"، بەو شێوەیە هانی هەوادارەکان و دەنگدەرەکانی داوە لە واشنتۆنی پایتەختی ئەمریکا پشێویی دروست بکەن، چونکە چەندین جار بە ئاشکرا وتبووی ساختەکاریی لە هەڵبژاردنەکەدا کراوە.

هاوڵاتی سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل، بنیامین نەتەنیاهۆ سەرۆکی پارتی لیکود، لە پەیوەندیەکی تەلەفونیدا لەگەڵ ئیسحاق هێزرۆگ ڕایگەیاند کە حوکمەتی نوێی ئیسرائیلی بەسەرکەوتوویی پێکهێناوە، بەڵام سویندخواردنی حوکمەتەکەی دواخست بۆ کاتێکی نادیار بەهۆی مشوتومڕ لەسەر دابەشکردنی دەسەڵاتەکان لەنێوان پارتەکەی بنیامین ناتەنیاهوو و لایەنە براوەکانی دیکەی هەڵبژاردن لە پێکهێنانی حوکمەتدا. لەکۆتایی رۆژی ٢١ی ئەم مانگەدا، نوسینگەی نەتەنیاهۆ ڕاگەێندراوێکی بڵاوکردەوە کە بنیامین نەتەنیاهۆ لە پەیوەندیەکی تەلەفونیدا بە سەرۆکی ئیسرائیلی ڕاگەیاندووە کە بەخۆشحاڵیەوە حوکمەتی نوێی پێکهێناوە و ئەم ڕاگەێندراوەش لەکاتی تەواوبوونی وادەکەی ئیسحاق هێرزۆگ کە بە بنیامین نەتەنیاهۆی دابوو بۆ پێکهێنانی حوکمەت. حوکمەتی نوێی ئیسرائیل بە هاوبەشی لایەنە هاوپەیمانەکانی بنیامین نەتەنیاهۆ کە ئۆرسۆدۆکسەکان وپارتی ڕاستڕەوی ئیسرائیلە پێکدێت، بەڵام تاوەکوو ئیێستاش لەناو مشتومڕێکی زۆردان لەسەر دابەشکردنی دەسەڵاتەکان. پێکهاتەی حوکمەتەکەی نەتەنیاهوو، ئیتامار بن گڤیری وەک وەزیری ئاسایش دەستنیشانکردووە، کەپێشتر جارێک بە تۆمەتی ڕەگەزپەرستی وپاڵپشتی کردنی گروپێکی تیرۆریستی تۆمەتبارکرابوو، هەروەها کابینەکە هەوڵدەدات بەپێی یاسایەک یەکێک لە سیاستەمەدارە دێرینەکانی ئیسرائیل کە ئاریە دێریە وەک وەزیری حوکمەت دەستنیشان بکات کە پێشتر لە دۆسیەیەکدا بەهۆی تۆمەتی بەرتیل وەرگرتنەوە سزای زیندانی بەسەردا سەپابوو. لەگەڵ ئەوەشدا هەریەک لە پارتە ئۆرسۆدۆکسەکان وپارتی ڕاستڕۆ لە ئیسرائیل داوای فراوانکردنی دەسەڵاتەکانیان کردووە، هەربۆیە مشتومڕێکی زۆر لەسەر دابەشکردنی دەسەڵاتەکان هەیە وبەوهۆیە تەواوی پێکهاتەی حوکمەتەکە بەتەواوی ئاشکرا نەکراوە. هەرچەندە سویندخورادنی کابینە نوێەکە کە بەسەرکردایەتی سەرۆک وەزیرانی نوێی ئیسرائیل پێکهاتووە دواخراوە وهیشتا کاتەکەی دیار نیە، بەڵام نوسینگەی نەتەنیاهوو ڕایگەیاندووە کە بەزووترین کات سوێندخواردنی ئەندامانی کابینەکە ودابەشکردنی دەسەڵاتەکان ڕادەگەێنێت، کە پێشبینی دەکرێت بەهۆی جەژنی هانیکای جولەکەکانەوە دوابخرێت . بنیامین نەتەنیاهوو کە سەرکردایەتی پارتی لیکود دەکات، یەکەم سەرۆکوەزیرانە کە ئەو ماوە زۆرە لەپۆستی سەرۆک وەزیراندا بووبێت، جارێک لە ساڵی ١٩٩٦-١٩٩ و جارێکیش لە ساڵی ٢٠٠٩ بۆ ٢٠٢١ دا سەرۆک وەیران بوو، ئێستاش دووبارە وەک سەرۆکوەزیرانی نوێی ئیسرائیل لەلایەن ئیسحاق هێرزۆگ ئەرکی پێکهێنانی حوکمەتی نوێی لەدوای هەلبژاردنەکانی یەکی تشرینی دووەم پێسپێردراوە. هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئیسرائیل، لە ١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ کە ئەنجامدرا، تێیدا پارتەکەی بنیامین نەتەنیاهوو %٢٤ دەنگەکانی بەدەستهێنا و بووە براوەی هەڵبژاردنەکان، لە ئەنجامدا بەهاوکاری پارتی ئۆرسۆدۆکس وپارتی ئەوپەڕی ڕاستڕەو ٦٤ کورسیان لە کێنست پیکهێنا.

هاوڵاتی پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی لەتوركیا نزیك دەبێتەوەو دەسەڵاتی ئەو وڵاتە كە لەهاوپەیمانی كۆماری، پارتی دادو گەشەپیدان (ئاكەپە) و پارتی گەلی كۆماری (مەهەپە) پێكدێت، دەستی بەهەڵمەتێكی دیكەی فشار خستنەسەر ئەندام، بەرپرس و كەسایەتییە دیارەكانی بەرەی ئۆپۆزسیۆن و راپێچكردنیان بۆ دادگاكان كردووە كەدیارترینیان ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆكی گەورە شارەوانی ئەستەنبوڵە. حكومەتی ئاكەپە دوای پارتە كوردییەكان و لایەنگرانی فەتحولا گولەن، دەست بۆ بەرپرسانی پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) دەبات كە لەلایەن مستەفا كەمال ئەتاتوركی دامەزرێنەری كۆماری توركیایە دامەزرێنراوە. دادگای ئەستەنبوڵ رۆژی ١٤ی كانونی یەكەم بەتۆمەتی سووكایەتیكردن بەسەرۆك و ئەندامانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی توركیا، سزای دوو ساڵ و حەوت مانگ و ١٥ رۆژ زیندانی بەسەر ئیمامئۆغلۆدا سەپاند. زۆربەی پارتە سیاسییەكانی توركیاو وڵاتانی زلهێزی جیهان وەك ئەمریكاو یەكێتی ئەوروپا، دادگاییكردنی ئیمامئۆغلۆیان بەپرسێكی سیاسی و نادادپەروەرانە لەقەڵەمداو داوایان لەحكومەتی ئاكەپە كرد، بەگوێرەی پێوانەكانی دیموكراسی بجووڵێتەوە. پارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە) بەتایبەتی لە ١٠ ساڵی رابردوودا، قۆناغ بەقۆناغ، بەدەستگیركردن و تۆمەت خستنەپاڵ پارت و كەسایەتییەكانی ئۆپۆزسیۆن هەوڵیداوە، ركابەرەكانی تێكبشكێنێت كەدیارترینیشیان پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە)یە.   نزیكەی ١١ هەزار كەس لەبەرپرس و لایەنگری هەدەپە لەزینداندان ئۆپەراسیۆنی فراوانی حكومەتی ئاكەپە لەدژی پارتە كوردییەكان لەساڵی ٢٠١٤ دەستیپێكرد، لەهەڵبژاردنەكانی ٣٠ی ئازاری ٢٠١٤دا، پارتی دیموكراتی هەرێمەكان (دەبەپە)  توانی ١٠٦ گەورە شارەوانی و شارەوانی شاروچكەكانی باكوری كوردستان بەدەستبهێنێت، بەڵام هەرزوو هاوسەرۆكانی شارەوانییەكانی دەبەپە رووبەڕووی ئۆپراسیۆنێكی فراوانی دەسەڵات بوونەوەو لەئەنجامدا، ٣٣ هاوسەرۆكی شارەوانییەكان لەپۆستەكانیان دوورخرانەوە كەدیارترینیان گولتان كشاناك هاوسەرۆكی گەورە شارەوانی ئامەد، ئەحمەد تورك هاوسەرۆكی گەورە شارەوانی ماردین و بەكر قایا هاوسەرۆكی گەورە شارەوانی وان بوو. لەو هەڵمەتەدا گوڵتەن كشاناك و بەكر قایا دەستگیركران و سزای زیندانیان بەسەردا سەپێندرا كە تاوەكو ئێستاش لەزینداندان. دوای تەسفیەكردنی شارەوانییە كوردییەكان حكومەت روویكردە پەرلەمانتارانی هەدەپە. دوای پرۆسەی ئاشتی لەساڵی ٢٠١٥دا، حكومەتی ئاكەپە، هەڵمەتێكی زۆر فراوانی دەستگیركردنی بەرپرس و ئەندامانی ئەو پارتەی دەستپێكرد كە لەكۆتایی ساڵی ٢٠١٦دا گەیشتە لوتكەو تاوەكو ئێستاش بەردەوامە. لەمانگی ئەیلول تاوەكو كۆتایی ساڵی ٢٠١٦ ئاكەپە هەوڵیدا گورزێكی گەورە لەسیاسەتی كورد لەباكوری كوردستان بوەشێنێت و بۆیەش دەستی بەدەستگیركردنی پەرلەمانتارو بەڕێوەبەرانی هەدەپە كرد. سەرەتا نزیكەی ١٠ پەرلەمانتاری هەدەپەی دەستگیركرد كە سەڵاحەدین دەمیرتاش و فیگەن یوكسەكداغ هاوسەرۆكانی ئەوكاتەی هەدەپە دووان لەدەستگیركراوەكان بوون. لەگەڵ ئەوەی ژمارەیەك لەپەرلەمانتارەكانی هەدەپە ئازاد كران، بەڵام تاوەكو ئێستاش سەڵاحەدین دەمیرتاش و فیگەن یوكسەكداغ و چوار پەرلەمانتاری پێشووی هەدەپە بەناوەكانی ئیدریس بالوكەن، لەیلا گیوڤەن، گورسەل یڵدرم، نورسەل ئایدۆغان لەزینداندان و لەگەڵ ئەوەی دادگای باڵای مافەكانی مرۆڤی ئەوروپا سێ جار داوای ئازادكردنیانی كردووە، بەڵام ئازاد نەكراون. لەلایەكی دیكەوە لەهەڵبژاردنەكانی شارەوانییەكاندا كە لە ٣١ی ئازاری ساڵی ٢٠١٩ بەڕێوەچوو، پارتی دیموكراتی گەلان توانی ٦٥ شارەوانی لەباكوری كوردستان بەدەستبهێنێت. حكومەت جارێكی دیكە سیناریۆكەی ساڵی ٢٠١٤ی دووبارەكردەوە و هەر لەسەرەتادا، حكومەت مۆڵەتی كاركردنی لەشەش سەرۆك شارەوانی هەدەپە وەرگرتەوەو پێنج مانگیشی نەخایاند كەئۆپراسیۆنێكی فراوانی دژی شارەوانییە كوردییەكان بەبیانوی هاوكاریكردنی رۆژئاوای كوردستان دەستپێكرد. لەئۆپراسیۆنەكەدا، ٣٩ هاوسەرۆكی شارەوانییەكانی هەدەپە دەستگیركران و جگە لەشەش هاوسەرۆكی شارەوانی، هەموو هاوسەرۆكی شارەوانییەكانی دیكە لەكارەكانیان دوورخرانەوەو بەڕێوەبەری حكومی بەناوی "قەیوم" لەپۆستەكانیان دانران. تاوەكو ئێستاش حەوت هاوسەرۆكی شارەوانی هەدەپە لەزینداندان و بەتەنیا شەش شارەوانی بەدەست ئەو پارتەوە ماون. جگە لەوەش بەگوێرەی دوایین ئاماری پارتەكە، نزیكەی ١١ هەزار پەرلەمانتار، هاوسەرۆكی شارەوانی، كادرو ئەندامانی هەدەپە لەزیندانەكانی توركیادان كەتاوەكو ئێستاش رۆژ نییە چەند كەسێكیان لێ دەستگیرنەكرێت. ئەو حەوت هاوسەرۆكی شارەوانیەی هەدەپە كەتاوەكو ئێستا لەزینداندان ئەمانەن: عەدنان سەلچوك مزراكلی هاوسەرۆكی گەورەشارەوانی ئامەد، یاشار ئاككوش هاوسەرۆكی گەورە شارەوانی ئیدر، رەمزیە یاشار هاوسەرۆكی شارەوانی ناوچەی گەڤەڕی جۆلەمێرگ، مەلیكە گوكسو و بورهانەدین شاهین هاوسەرۆكانی شارەوانی ناوچەی قەرەیازی ئەرزەڕۆم، حەسەنا سافا هاوسەرۆكی شارەوانی ناوچەی هەلفەلی ئیدر، فەییمە فیلیز بولوتتەكین هاوسەرۆكی ناوچەی سوری ئامەد.   هەوڵی كودەتاو دەستگیركردنی لایەنگرانی فەتحوڵا گولەن یەكێكی دیكە لە رووداوەكانی چەندساڵی رابردوو لەتوركیا، هەوڵی كودەتای ١٥ی تەمموزی ساڵی ٢٠١٥ بوو كەحكومەتی ئاكەپە، رێكخراوی خزمەتی فەتحوڵا گولەنی بەئەنجامدانیی تۆمەتبار كرد. فەتحوڵاچییەكان كەوەك هاوبەشێكی نافەرمی حكومەتی ئاكەپە دەبینران، دوای كودەتاكە رووبەڕووی لێشاوێكی توندی دەستگیركردن، راوەدوونان و ئەشكەنجەیەكی زۆر بوونەوە. ئۆپۆزسیۆنی توركیا ئەو رووداوەی وەك یەكلاییكردنەوەی حساباتی نێوان رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا و فەتحوڵاگولەن لێكدایەوە كەسەردەمانێك بڕبڕەی پشتی یەكدی بوون. بەگوێرەی دوایین ئاماری وەزارەتی ناوخۆی توركیا، حكومەتی توركیا لێپرسینەوەی لەبارەی ٦١٢ هەزارو ٨٧٠ كەس بەتۆمەتی ئەندامێتی رێكخراوی گولەن كردووە. لەو ژمارەیە ٢٩٢ هەزارو ٧٠٣ كەس دەستگیركران كەدواتر ٩٦ هەزارو ٩٤٥ كەسیان سزادران و ئەوانەی دیكە ئازادكران. لەئێستاشدا بەتەنیا ٢٥ هەزارو ٦٥٥ كەس لەزینداندا ماون و ئەوانەی دیكە سزاكەیان تەواو كردووە. بەگشتی سزای زیندانی هەتا هەتایی بەسەر ٣١٥ ئەفسەری سوپاو هێزە ئەمنییەكانی ناوخۆ سەپێندرا. هەروەها ٢٥ هەزارو ٤٨ داواكراو تاوەكو ئێستا دەستگیرنەكراون كەزۆربەیان بۆ وڵاتانی ئەوروپاو ناوچەكە هەڵهاتوون. جگە لەوە ٢٠ هەزارو ٧٧ ئەفسەری پلە نزم و پلە بەرزی سوپاو هێزە ئەمنییەكان و پۆلیسی ئاسایی لەكارەكانیان دوورخرانەوە. بەگشتی نزیكەی ملیۆنێك و ٥٠٠ هەزار كەس كە لەدامودەزگا حكومەتی و ناحكومییەكان كاریان دەكرد لەكارەكانیان دوورخرانەوە. ٥٣ رۆژنامە، ٣٧ رادیۆ، ٣٤ كەناڵی تەلەڤزیۆنی، ٢٩ چاپخانە، ٢٠ گۆڤارو شەش ئاژانسی هەواڵ داخران.   رادەستكردنی سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆن لەلایەن وڵاتانی ئەوروپاوە رەجەب تەیب ئەردۆغان و حكومەتەكەی جگە لەوەی لەناوخۆی توركیادا، بەتوندی دژی ركابەرەكانی وەستانەوە، هەروەها لەدەرەوەی توركیاش، هەوڵدەدات، پارتە نەیارەكانی توركیاو سەركردە هەڵاتووەكانی بەقۆڵبەستكراوی بگەڕێنێتەوە توركیا. ئەم هەلەشی لەلوتكەی ناتۆ لەمەدرید بۆ رەخسا كەوڵاتانی سویدو فینلەندا داوایان كرد وەك ئەندامی ناتۆ قبوڵ بكرێن. توركیا لەلوتكەی ناتۆدا مافی ڤیتۆی بەكارهێناو لەدژی ئەندامێتی ئەو دوو وڵاتە وەستایەوەو مەرجی دژایەتیكردن و رادەستكردنەوەی ئەندام و بەرپرسانی پارت و رێكخراوەكانی دژی دەوڵەتی خستەڕوو. ئەردۆغان لەئێستادا چەند رێككەوتنێكی لەگەڵ حكومەتەكانی سویدو فینلەندا واژۆ كردووە كە بەهەموو شێوەیەك رێگری لەچالاكییەكانی پەكەكەو فەتحوڵاچییەكان بكرێت و لیستێكیشی رادەستی هەردوو وڵات كردووە كەناوی ژمارەیەك سەركردەو بەرپرسی ئەو دوو پارت و رێكخراوەی تێدایە، بۆ ئەوەی رادەستی توركیا بكرێنەوە. سوید تاوەكو ئێستا تەنیا كەسێكی رادەستی توركیا كردووەتەوە كەكوردێكی خەڵكی دەرسیمە، بەڵام توركیا رایگەیاندووە كەئەو كەسە لەلیستی داواكراوەكاندا نییەو كەسایەتییە كاریگەرەكانیان دەوێت كەتاوەكو ئێستا لسیتەكەیان ئاشكرا نەكردووەو ناوی داواكراوەكان نازانرێت. رەجەب تەیب ئەردۆغان بۆ درێژكردنی تەمەنی دەسەڵاتەكەی لەماوەی ١٠ ساڵی رابردوودا، بەم شێوەیە ركابەرایەتی نەیارانی كردووەو دوایین نێچیریشی ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆكی گەورە شارەوانی ئەستەنبوڵە كە بەربژێری (جەهەپە) بوو كە بەگوێرەی دەیان راپرسی ئەگەر ببێتە كاندیدی هاوبەشی ئۆپۆزسیۆن بۆ سەرۆكی توركیا دەتوانێت شكست بەئەردۆغان بهێنێت. بەگوێرەی قسەكانی كاتی پیری ریپۆرتەری پێشووی یەكێتی ئەوروپا بۆ كاروباری توركیا كە بەژنێكی كاریگەر لەپەیوەندیەكانی نێوان توركیاو یەكێتی ئەوروپا دەناسرێت، ئەردۆغان لە ئیمامئۆغلۆ ترساوەو هەوڵدەدات لەگۆڕەپانی سیاسی وڵات دووری بخاتەوە.

هاوڵاتی  ئیسرائیل سێ هۆكار بۆ لاوازبوونی ناڕەزاییەكانی ئێران دیاریدەكات و هەرچەندە باوەڕی وایە رژێمی ئێران ناچارە هەندێك پاشەكشە بۆ خۆپیشاندەران بكات، بەڵام رووخانی رژێم بەئاستەم دەبینێت،  هاوكات سەرۆكی سی ئای ئەی ئەمریكا دەڵێت: دەسەڵاتی تاران وەڵامی داواكاریی خەڵكی وڵاتەكەی پێنادرێتەوەو ناڕەزایەتییەكانیش بەردەوام دەبێت، دوای كاردانەوە دەرەكییەكانیش لەسەر لەسێدارەدانی دوو گەنج دەسەڵاتدارانی ئێران سزای لەسێدارەدان بەشێوەیەكی كاتی راگیران. نزیكەی 100 رۆژە دوای مەرگی ژینا ئەمینی سەرهەڵدان و ناڕەزایەتییەكان سەرەڕای سێدارەو ئەشكەنجەو مەرگی رۆژانەی گەنجان و لاوان لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەردەوامەو دەسەڵاتی وڵاتەكە كەوتووەتە لاوازترین قۆناغی سیاسی و پێگەی نێودەوڵەتییەوە.   نوێترین راپۆرتی ژمارەیەك پسپۆڕی هەواڵگریی و ئەمنی و سەربازیی ئیسرائیل سەبارەت بەناڕەزایەتییەكان دژی دەسەڵاتی ئێران بڵاودەبێتەوەو ئاماژە بەوەكراوە ئەو سەرهەڵدانانەی ئێستا 40 ساڵە هاوشێوەی نەبووەو چیتر دۆخی وڵاتەكە ناگەڕێتەوە پێش مەرگی ژینا ئەمینی بەڵام سێ هۆكاری سەرەكیی بووەتە مایەی مەترسیی لەسەر لاوازبوون و دواكەوتنی رووخانی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی لەئێران لەگەڵ ئەوەشدا هەواڵگریی ئەمریكا پێشبینیی بەردەوامبوونی ناڕەزایەتییەكان دەكات. ئەگەرچی دەسەڵاتی ئێران لە ناوخۆی وڵاتەكەدا بە زەبرو زەنگ و سێدارە هەوڵی كپكردن و سەركوتكردنی ناڕەزایەتییەكان دەدات، بەڵام لەئاستی نێودەوڵەتیدا پێگەی وڵاتەكە بەتەواوەتیی لاوازبووە بەتایبەت دوای بڕیاری دەركردنی نوێنەرایەتییەكەیان لەكۆمیسیۆنی ژنانی سەر بەنەتەوەیەكگرتووەكان، دوای ئەو رووداوەش ئەمریكاو بەریتانیا بەشێوەیەكی روون و ئاشكرا ئامانجی وڵاتەكانیان بۆ سزادانی زیاتری تاران ئاشكراكردووە.   سێدارە دەسەڵاتی ئێران بەرەو هەڵدێر دەبات دەسەڵاتی ئێران دووجار دوو گەنجی دەستگیركراوی ناڕەزایەتییەكانی لەسێدارەدا بەڵام پێشبینی ئەوەی نەدەكرد كاردانەوە نێودەوڵەتییەكان و تەنانەت بڕیاری نەتەوەیەكگرتووەكان بەوشێوەیە پێگەی وڵاتەكەی لەئاستی جیهاندا هەرەس پێبێنێت و لەكۆمیسیۆنی ژنان تەنها هەشت وڵات ئامادەبن بەرگرییەكی لاواز لەو دەسەڵاتە بكەن. دوای لەسێدارەدانی موحسین شكاری لەتاران و مەجیدڕەزا رەهنەورد لەشاری مەشهد، بڕیاربوو لانیكەم 39 كەسی دیكە لەسێدارە بدرێن، بەڵام بەهۆی كاردانەوەی زۆربەی وڵاتان بەتایبەت بەریتانیا، فەڕەنسا، ئەڵمانیا، ئۆسترالیا، نەمساو ئەمریكاو هۆشداریی رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی و ناڕەزایەتییەكانی ناوخۆ لەئێران سزای سێدارەكان بەشێوەیەكی كاتی راگیران. سەرۆكی سی ئای ئەی ئەمریكا دەڵێت: دەسەڵاتی تاران وەڵامی داواكاریی خەڵكی وڵاتەكەی پێنادرێتەوەو ناڕەزایەتییەكانیش بەردەوام دەبێت، ڤەدانت پاتێڵ، جێگری وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاش  رایگەیاند؛ واشنتۆن بەقوڵی نیگەرانی سەركوت و سێدارەیە لەئێران سەرەڕای ئەوەی توندوتیژییەكانی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بەرامبەر خۆپیشاندان و خەڵك ئیدانە دەكات، هەوڵی سزادانی زیاتری تاران دەدات . ئەو وتی وڵاتەكەی نیگەرانە لەسەركوتی ژنان و گەنجانی ناڕازیی ئێران، بۆیە واشنتۆن لەگەل هاوپەیمانەكانی هەنگاو دەنێن بۆ ئەوەی دەسەڵاتی ئەو وڵاتە نەتوانێت خۆی لەبەرپرسیارێتی رووداوەكانی سێ مانگی رابردوو دەرباز بەكات و دەبێت ناچار بكرێت بە وەڵامدانەوە و بەرپرسیارێتی كاردانەوە نێودەوڵەتییەكان. هەڵوێستەكەی ئەمریكا لەكاتێكدایە لەسەرەتای دەستپێكی ناڕەزایەتییەكان رۆبەرت مالی، نوێنەری ئەمریكا بۆ كاروباری ئێران رایگەیاند واشنتۆن پشتیوانیی  لەو خۆپیشاندانانە ناكات كە بۆ رووخانی كۆماری ئیسلامی ئێران دەكرێت و ئەوەش ناڕەزایەتیی زۆری چالاكوانانی مەدەنی و سیاسیی لێكەوتەوەو تەنانەت لەواشنتۆن و نیۆیۆرك خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیی دژی ئەو بەرپرسەی ئەمریكا بەڕێوچوو. رۆژنامەی نیۆیۆرك تایمز دوو مانگ دوای لێدوانی مالی ئاشكرای كرد كەئەمریكا هەڵوێستی دوای مەرگی ژینا ئەمینی و كاردانەوەكانی دژی دەسەڵاتی ئێران گۆڕاوەو تەنانەت لەئێستادا ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانیی ئەمریكا تاووتوێی بژاردەی سەربازیی لەدژی هەندێك دامەزراوەی ئەتۆمیی دەكات و لەگەڵ ئەوەشدا كۆتایی بەدانوستانە ئەتۆمییەكان هێناوە كەوەك تاكە تروسكایی دەسەڵاتی ئێران بۆ لابردنی سزا ئابورییەكان و سوككردنی باری گرانی وڵاتەكە لەقەڵەمدەدرا. لەلایەكی دیكەوە وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا بەبۆنەی سێ مانگ تێپەڕینی مەرگی ژینا ئەمینی و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان پەیامێكی لەڕێگەی وەزیری دەرەوە بڵاوكردەوەو جەختی لەسزادانی زیاتری دەسەڵاتی ئێران لەلایەن لەندەنەوە كرد، ئەویش بەهۆی سەركوت و سێدارەی خۆپیشاندەرانەوە. بەریتانیا رایگەیاند لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی  و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان 300 سزای بەسەر دەسەڵاتی ئێراندا سەپاندووەو ئەگەر توندتویژی و پێشێلكارییەكان بەردەوام بێت سزای زیاتر بەسەر تاراندا دەسەپێنێت. جەیمز كلێڤێرلی وەزیری دەرەوەی بەریتانیا رایگەیاند: لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی  و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان، 300 سزای بەسەر دەسەڵاتی ئێران و 40 بەرپرسی ئەو وڵاتەدا سەپاندووەو ئەگەر سێدراەو توندتویژی و پێشێلكارییەكانی مافەكانی مرۆڤ بەردەوام بێت ئەوا سزای زیاتر بەسەر تاراندا دەسەپێنێت. بەرپرسانی دەزگای هەواڵگریی و ئەمنیی و سەربازیی ئیسرائیل هۆكاری ئەگەری شكستەكانی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی سێ مانگی رابردووی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێرانیان تاووتوێ كردووەو بەپێی راپۆرتێكیش ئەو ناڕەزایەتییانە لە 40 ساڵی رابردوودا هاوشێوەی نەبووەو دۆخی كۆماری ئیسلامی ئێران بەهیچ شێوەیەك ناگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پێش مەرگی ژینا ئەمینی. بەرپرسێكی باڵای ئیسرائیل بەپێگەی (ئەلمۆنیتەر)ی راگەیاندووە دۆخی ئێستای ئێران زۆر جیاوازە بەراورد بەپێنج ساڵی رابردوو، ئەوەی ئێستا روودەدات زۆر قووڵ و كاریگەرەو پاشەكشێی نییەو دۆخەكە ناگەڕێتەوە دواوە. ژەنەڕاڵ عەفرایم سنێ، یاریدەدەری وەزیری بەرگریی پێشووی ئیسرائیل وتوویەتی: ئەوەی ئێستا لەئێران بەدیدەكرێت تەنها سەرهەڵدانێكی ناوچەیی و ئاسایی نییە، بەڵكو لەقووڵایی و بەردەوامیدایەو دۆخەكە گشتگیرو بەرفراوانەو وەرچەرخان و گۆڕانكاریی بەرچاو دروستدەكات. پێچەوانەی ئەو بەرپرسە زۆربەی بەرپرسانی ئیسرائیل بڕوایان وایە وەرچەرخان و گۆڕانكاریی خێرا لەئێران روونادات و ناڕەزایەتییەكان بەچەند هۆكارێك ئەگەری سەركەوتنیان لەوڵاتەكە لاوازە. بەپرسێكی دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل (مۆساد) كە ناوی بڵاونەكراوەتەوە بە ئەلمۆنیتەری راگەیاندووە؛ رژێمی كۆماری ئیسلامی ئێران تائێستا كۆمەڵێك ئامرازی بۆ بەرگریی و مانەوەی خۆی و سەركوتی لەبەردەستدا ماوە كە سوودی لێوەرنەگرتووەو دژی خۆپیشاندەران بەكاری نەهێناوە، بۆیە پێشبینی رووخانی ئەو رژێمە ئاستەمە، بەڵام ناتوانرێت حاشا لەگۆڕانكارییەكان بكرێت و دەسەڵاتی وڵاتەكە ناچارە هەندێك پاشەكشە بۆ خۆپیشاندەران و گەنجانی ناڕازیی بكات. ئەو بەرپرسەی مۆساد وتوویەتی: لەلایەك پێشبینیكردنی بەدیلی كۆماری ئیسلامی ئێران قورسەو لەلایەكیش گومانی تێدا نییە كەئەو وڵاتە بەرەو گۆڕانكاریی ریشەیی هەنگاو دەنێت. بەبڕوای ئەو نەوتنەوەی سرودی نیشتیمانیی ئێران لەدەستپێكی یەكەم یاریی هەڵبژاردەی ئەو وڵاتە لەمۆندیالی 2022ی قەتەر ئاماژەیەكی زۆر واتاداربووە بۆ ئەوەی چ گۆڕانكارییەك لەوڵاتەكە روویداوەو دۆخێكی نوێ هاتووەتەوە ئاراوە. ئەو بەرپرسەی ئیسرائیل ئاماژەی بەوە كردووە ئەگەر تەنانەت رژێمی ئێران یاسای سەرپۆشی زۆرەملێ هەڵوەشێنێتەوە كەهۆكاری سەرەكی مەرگی ژینا ئەمینی و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی وڵاتەكە بووە ناڕەزایەتییەكان كۆتایی نایەت و بەردەوام دەبن ئەگەرچی رەنگە بۆ ماوەیەك ناڕەزایەتییەكان دامركاندنەوەو خاوبوونەوە بەخۆیانەوە ببینن، بەڵام دانیشتوانی ئێران دیواری ترس و تۆقاندنی دەسەڵاتدارانیان تێكشكاندوەو خەڵك بەشێویەكی بەرفراوان داوای مافەكان و ئازادییەكانیان دەكەن، بۆیە هەرگیز گەڕانەوە بۆ دۆخی رابردوو پێشبینیی ناكرێت. بەپێی وتەی ئەو بەرپرسەی مۆساد هەڵوێستی بەدریە خامنەیی تاقانە خوشكی عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ بێبەریبوونی لەبراكەی رۆڵی بەرچاوی هەبووە لەئاشكرابوونی دەسەڵاتی خۆسەپێنانەی ئێستای دەسەڵاتدارانی ئێران و لەسەرووی هەمووشیانەوە رێبەری كۆمارەكە، بۆیە ئەوەش ناڕەزایەتییەكانی قووڵتر كردووەتەوە. شارەزایان و بەرپرسانی دەزگای هەواڵگریی مۆساد لەڕاپۆرتێكدا لەسەر ناڕەزایەتییەكان و تواناكانی كۆماری ئیسلامی ئێران ئاماژەیان بەوە كردووە ئەو سەرهەڵدانانەی كەزیاتر لەسێ مانگە بەردەوامە نەبوونی سێ هۆكار مەترسیی لەسەر ئەنجامی ئەو ناڕەزایەتییانەو ئەگەری شكستهێنانی دروستكردووە كەیەكێكیان نەبوونی سەركردایەتییكردنی ناڕەزایەتییەكانەو دووەمیان نەبوونی پشتیوانیی ماددی و سێیەمیان نەبوونی پشتیوانیی بەهێزی ئەو ناڕەزایەتییانەیە لەلایەن مامۆستایانی ئاینیی ناڕازی لەدەسەڵاتی وڵاتەكە. پسپۆڕانی مۆساد پێیان وایە لەئێستادا ئەو ناڕەزایەتییانە بەهۆی نەبوونی سەركردەو رێبەرەوە ئەگەری لاوازبوونی زۆرە لەكاتێكدا روحەڵا خومەینی، دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی توانی لەوڵاتی فەڕەنساوە تا رووخانی دەسەڵاتی پاشایەتیی لەساڵی 1979 سەركردایەتیی راپەڕینی رابردووی ئێران بكات. ئەو بەرپرس و پسپۆڕانەی مۆساد جەختیان لەوە كردووەتەوە كە لەئێستاشدا ئۆپۆزسیۆنی تاراوگە دەتوانن هەمان رۆڵی خومەینی بۆ سەركردایەتیی ناڕەزایەتییەكانی ئێستای رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران ببینن بۆ ئەوەی نەبوونی سەركردایەتیی ناڕەزایەتییەكان گورزی قورس لەڕاپەڕینی بەرفراوانی وڵاتەكە نەدات و ئەو كەموكوڕییە گەورەیە هیواكان بۆ رووخانی كۆماری ئیسلامی ئێران لەناو نەبات. دووەم هۆكاری مەترسیی لەسەر ناڕەزایەتییەكان نەبوونی پشتیوانیی ماددیەو لەئێستاشدا پێناچێت هیچ پشتیوانییەكی ماددی و دارایی بۆ ئەو خۆپیشاندان و گەنجانە هەبێت كە بوێرانە لەسەر شەقامن لەكاتێكدا زیاتر لەحەوت ساڵە وڵاتەكە قەیرانی قووڵی دارایی هەیەو بەپێی دوایین راپۆرتی نێودەوڵەتیش لەكۆی 85 ملیۆن دانیشتوی وڵاتەكە 60 ملیۆن كەسیان لەژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین و توانای بژێوی بەشێوەیەكی بەرچاو دابەزیوە. بەرپرسانی هەواڵگریی ئسرائیل پێیان وایە سێیەم هۆكاری لاوازی یان ئەگەری شكستی ناڕەزایەتییەكان نەبوونی پشتیوانیی مامۆستایان و زانایانی شیعەیە لەناڕەزایەتییەكان و ئەوەش بۆ هۆكارێكی هەستیارە بەتایبەت كەكۆمەڵگەی ئێرانی بەدیندارو باوەڕدا لەقەڵەمدەدرێت، بەبڕوای ئەوان زۆرینەی شیعەی كۆمەڵگەی ئێران هەڵوێستی ئەو زانا ئاینییانەی شیعە بەهەند وەردەگرن كەدژی بەرپرسانی ئێستای وڵاتەكە بێت، بەڵام تا ئێستا زانایانی ئاینیی شیعە هەڵوێستێكی ئەوتۆیان بۆ پشتیوانیی لەناڕەزایەتییەكان دەرنەبڕیوە. لەو خاڵەدا كەدەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل ئاماژەی بە رۆڵی زانایانی ئاینیی شیعە كردووە لە رۆژهەڵاتی كوردستان پێچەوانەیەو زۆرینەی مامۆستایانی ئاینیی ئەو بەشە لەكوردستان بەبەیاننامەو دەربڕینەكانیان لەمزگەوتەكانەوە ئیدانەی دەسەڵاتی ئێستای كۆماری ئیسلامی ئێرانیان كردووەو تەنانەت لەزۆربەی بەیاننامەكاندا جەخت لەو خاڵە كراوەتەوە كە دەسەڵاتی ئێستای وڵاتەكە ئاكارو رەفتاری پێچەوانەی رەوشت و بەرنامەی ئیسلام و موسوڵمانان و رەفتارەكانی كۆماری ئیسلامی بووەتە مایەی زیانگەیاندن بەئیسلام و موسوڵمانان. لەكۆتایی راپۆرتی مۆساد سەرەڕای ئەوەی پێشبینیی كراوە كەئەگەری هەیە رووداوە لەناكاوەكان ببێتە مایەی سەرسوڕمان یان رووخانی كۆماری ئیسلامی ئێران، بەڵام پێناچێت بەو كەموكوڕیانەی ئێستا لەناڕەزایەتییەكاندا بەدیدەكرێت بەخێرایی ئەنجامی گەورەی لێبكەوێتەوە، بەڵكو ئەوەی یەكلایی بووەتەوە دۆخی ئێران چیتر بۆ سەردەمی پێش مەرگی ژینا ناگەڕێتەوەو لە رووی نێودەوڵەتیشەوە پێگەی تاران بەشێوەیەكی چاوەڕواننەكراو لاواز بووە. ئەمریكا گەشبینە بەناڕەزایەتییەكان ویلیام بێرنز، سەرۆكی دەزگای ناوەندی هەواڵگریی ئەمریكا (سی ئای ئەی)  لەنوێترین لێدوانی خۆیدا رایگەیاند؛ دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران ناتوانێت وەڵامدەرەوەی داواكاریی گەنجانی وڵاتەكە بێت و ناڕەزایەتییەكانیش سەرەڕای هەموو زەبرو زەنگەكان دژی دەسەڵات بەردەوام دەبێت، چونكە بەبڕوای ئەو تێپەڕاندنی سێ مانگ ناڕەزایەتیی ئاماژەی ئازایەتی و بوێریی گەنجان و خەڵكی ناڕازیی وڵاتەكەیە. بەبڕوای  بێرنز ناڕەزایەتییەكانی ئێستا جیاواز لەساڵانی رابردووی ئێران سەرجەم  گەلان و چین و تووێژە جیاوازەكانی سەرتاسەری جوگرافیای وڵاتەكەی گرتووەتەوە كە بووەتە هۆی بەرفراوانبوون و بەهێزبوونی ناڕەزایەتییەكان و دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ناتوانێت وەڵامی خواستی ئەو خەڵك و چین و تووێژە جیاوازانە بداتەوە. ناڕەزایەتیی و ئەشكەنجە بەردەوامە تائێستا زیاتر لە 12 گەنجی رۆژهەڵاتی كوردستان بەهۆی ئەشكەنجەی هێزە ئەمنییەكان لەناوەندە هەواڵگری و ئەمنییەكان و زیندان گیانیان لەدەستداوەو بەپێی دوایین ئامار لەماوەی 95 رۆژی ناڕەزایەتییەكان لانیكەم 133 كەس لەو بەشەی كوردستان كوژراون و زیاتر لەشەش هەزار كەسیش دەستگیركراون كە 15 كەسیان سزای سێدارە دەیانگرێتەوەو پێنج كەسیان جێبەجێكردنی سزاكەیان نزیكە. هاوكات ناوەندی مافەكانی مرۆڤی ئێران بڵاویكردووەتەوە لەماوەی زیاتر لە سێ مانگی ناڕەزایەتییەكان ناوی 502 كوژراو تۆماركراوە، كە 69 كەسیان تەمەنیان لە 18 ساڵ كەمتر بووەو ژمارەی دەستگیركراوانیش گەیشتووەتە 18 هەزارو 452 كەس.  

نیگار عومەر  نەخۆشخانەی شەهید خالید گەرمیانی لەقەزای كفری كەتاكە نەخۆشخانەی قەزاكەیە بەدەس دەیان گرفتی تەندروستییەوە دەناڵێنێتت، بۆ ماوەی دوو مانگە بەهۆی نەبوونی دكتۆری پسپۆری بێهۆشكارییەوە هۆڵی نەشتەرگەری نەخۆشخانەكە داخراوەو هیچ نەشتەرگەریەكی تێدا نەكراوە، ئەمە جگە لەوەش بەهۆی نەبوونی دەرمانی پێویستەوە ماوەیەكە چەند پشكنینێك لەتاقیگەكانیدا ئەنجامنادرێت. بەڕێوبەری نەخۆشخانەكە ئاماژە بەوەدەكات: بەهۆی خەرجنەكردنی چەكی بانك و كەمكردنەوەی بودجەی پێویست بۆ نەخۆشخانەكە چەندین گرفتی بۆ دروستكردوون و  دەیانجاریش داوای چارەسەركردنی كێشەكانیان كردووە، بەڵام تائێستا هیچ وەڵامێكمان دەستنەكەوتوە. هاووڵاتیانیش دەڵێن پشتگوێخستنی نەخۆشخانەی كفری بارگرانی بۆ هاووڵاتیانی قەزاكە دروستكردووەو خەڵكی هەژاری سنورەكە زیاتر ژیانیان سەختتر بووە، بەم هۆیەشەوە خەڵك ناچاردەكەن پەنا بۆ نەخۆشخانە تایبەتیەكان ببەن. سامان سەرتیپ بەڕێوبەری نەخۆشخانەی شەهید خالید گەرمیانی لەكفری  بەهاوڵاتی راگەیاند:» گرفتەكانی نەخۆشخانەكەمان زۆرن، یەك لەوانە بۆ ماوەی نزیكەی دوو مانگە بەهۆی نەبوونی دكتۆری بێهۆشكارەوە نەشتەرگەری لەنەخۆشخانەكەدا راگیراوە كەگەورەترین گرفتی بۆ دروستكردوین، هەروەها نەبوونی هەندێ دەرمان و پێداویستی پزیشكی وایكردووە ماوەیەكە شەش پشكنین لەنەخۆشخانەكەدا نەكرێت، ئەمەش رۆژانە گرفتمان بۆ دروست دەكات«. وتیشی: »بینای نەخۆشخانەكە زۆر كۆن بووەو ناتوانین بەشی دیكە دروستبكەین و كارمەندو دكتۆری پێویستمان كەمەو بەهۆی خەرجنەكردنی چەكی بانكەوە ناتوانین هەندێ لەپێداویستییە پزیشكییەكان بكڕین بۆ نەخۆشخانەكە،  ئەو بڕە دەرمانەش كەهەیە بەشی ماوەیەكی كەمدەكات و نامێنێت و تووشی گرفتی زیاتر دەبین، بۆ چارەسەركردنی ئەم گرفتانە چەندینجار داوامان لەوەزارەتی تەندروستی كردوە كە یەك دكتۆری بێهۆشكارو كارمەندی دیكەمان بۆ دابین بكەن،  بەڵام تائێستا هیچ وەڵامێكمان وەرنەگرتووە». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:» هەمو ئەمانە ئێمە دەزانین ژیانی چارەخوازی زیاتر قورستركردوە چونكە رۆژانە خەڵكی كەمدەرامەت دێتەلامان و داوادەكەن بۆ منداڵ و كەسوكاری نەشتەرگەری ئەنجامبدەین و باس لەوەدەكەن كەتوانایان نیە لەنەخۆشخانەی تایبەتدا نەتشتەرگەری ئەنجامبدەن، بەڵام ئێمەش بەهۆی ئەو گرفتانەوە ناتوانین هاوكاری خەڵكی خۆمان بین». هەر سەبارەت بەگرفتی تەندروستی لەقەزای كفری، شوانە جەلال، چالاكی مەدەنی  لەكفری بۆ هاوڵاتی دواو وتی:» خراپی ئیدارەدانی كەرتی تەندروستی بەتایبەتی لە كفری وایكردووە نەخۆشخانەكە رووبەڕووی ئەم گرفتانە ببێتەوەو كەمتەرخەمی لایەنی پەیوەندیدار بۆ گرنگی نەدان بەم كەرتە، كەرتی  تەندروستی گشتی پەكی كەوتووەو كار بۆ گرنگیدان بەكەرتی تایبەت دەكرێت، هەندێجار دەبینیت لەنەخۆشخانەی تایبەتی بچووكدا چەند بەرامبەری نەخۆشخانە گشتییەكان نەخۆش دەبینرێت و نەشتەرگەری دەكرێت، ئەمانە ئاماژەن بۆ ئەوەی كەكەرتی گشتی پشتگوێخراوەو ئاماژەكانیش بەڕوونی دەبینرێت». «كەمی دكتۆری پسپۆرو پێویست  لەقەزاكەو كەمتر گرنگیدان بە نەخۆشخانەكان وایكردووە دانیشتوانەكەی بێزار بكات، ئێمە لەنزیكەوە بەدواداچوونمان كردووە بۆ گرفتەكانی نەخۆشخانەی كفری و سەردانی وەزارەتی تەندروستیشمان كردووە بۆ چارەسەركردنی گرفتەكان، وەزیری تەندروستی بڕیاری ئەوەیداوە بڕی بودجەی زیاتر بۆ نەخۆشخانەكە تەرخانبكرێت لەگەڵ ناردنی بڕێكی دەرمان بۆ سنورەكە. «نەبوونی دەرمان لەنەخۆشخانەی كفریدا بارگرانی بۆ هاووڵاتی هەژاری قەزاكە دروستكردووە، بەم شێوەیە ئیدارەی ئەم كەرتە نادرێت، تەندروستی بەندە بەژیانی هاووڵاتیانەوەو ناكرێت بەم شێوەیە بەڕێوەببرێت، كفری شاری وەزیران و پڕ لەنەوتە چۆن دەبێت نەخۆشخانەكەی دەرمانی تێدا نەبێت و رۆژانە نەخۆشەكان بێ چارەسەر بگەڕێنەوە»، شوانە جەلال وای وت. عەباس عەزیز، جێگری بەڕێوبەری گشتیی تەندروستی گەرمیان بەهاوڵاتی راگەیاند:» دەیانجار داوامانكردووە دكتۆری بێهۆشكارمان بۆ دابینبكرێت، بەڵام تائێستا  هیچ نەكراوەو لەهەموو گەرمیاندا دوو دكتۆری بێهۆشكار هەیەو دكتۆرەكەی نەخۆشخانەی كفری خانەنشین كراوەو داوامانكردوە هیچ نەبێ راژەكەی بۆ درێژبكرێتەوە ئەوەش نەكراوە». وتیشی:» تەندروستی گەرمیان پێویستی بە 350 ملیۆن دینار هەیە بۆ هەر مانگێك بۆ پێداویستی نێو نەخۆشخانەكانی، لەماوەی رابردوودا 200و پێنج ملیۆن دینارمان هەبووە تەنها بۆ دەرمان، بەڵام ئەم بودجەیە لەلایەن وەزارەتی تەندروستییەوە كەمكراوەتەوە بۆ 100ملیۆن بۆ مانگێك، ئەم بڕە بەشی هیچ ناكات و زیادیشی ناكەن». هاوكات محەمەد فارس، كەهاووڵاتیەكی شاری كفری-یە بۆ رۆژنامەی هاوڵاتی دواو دەڵێت:» نەخۆشخانەی كفری پێویستی بەدكتۆرو پسپۆڕی زیاتر هەیە، ئێمە وەك هاوڵاتی سەردانی نەخۆشخانە دەكەین و چارەسەری پێویستمان بۆ ناكرێت و ناچاردەبین پەنا بۆ نەخۆشخانەی تایبەت ببەین، كەمی دەرمان بەهەمان شێوە گرفتێكی ترە، كاتێك دەرمانێكت نیە لەنەخۆشخانەكاندا خەڵكی هەژار توانای كڕینی دەرمانی نەخۆشییە درێژخایەنەكانی نیە، تا كەی خەڵكی ئەم شارە ببێتە قوربانی دەستی ئەم حكومەتە نابەرپرسیارە». «حكومەت كەمتەرخەمە بۆ چارەسەركردنی ئەم گرفتانەو خەڵكی ئەم شارە بەزۆری خەڵكێكی كەمدەرامەتەو توانای ئەوەیان نیە بچنە نەخۆشخانەی تایبەت، من باوكم نەخۆش بووە پەنامان بۆ نەخۆشخانەی گشتی بردووە چارەسەری پێویستی بۆ نەكراوە، بەڵام كە دەچیتە لای ئەو دكتۆرانە كەئێواران دادەنیشن چارەسەری باشترت بۆ دەكرێت، ئەم گرفتە لەزۆربەی شوێنەكان هەیەو كار بۆ ئەوە دەكرێت كەرتی گشتی پەكی بكەوێ و كەرتی تایبەتیش وەكو بازرگانی تەماشا دەكرێت كەئەمە بازرگانیكردنە بەژیانی هاووڵاتیان»، محەمەد فارس وای وت.  

هاوڵاتی توركیا رۆژ نییە چەندین شاروچكەو گوندە سنورییەكان تۆپباران نەكات. لەماوەی هەفتەی رابردوودا، تۆپخانەكانی سوپای توركیا لەبارەگاكانی سەر سنورەوە، بەدەیان جار گوندەكانی، تەل تەمر، گرێ سپی، كۆبانێ، عەین عیسا، كانتۆنی شەهباو شاروچكەی منبجیان تۆپباران كردووە. قوربانی سەرەكی هێرشەكانی توركیا هاووڵاتیانی مەدەنین كەبەشێكیان لەكەمپەكانی رۆژئاوای كوردستاندا دەژین و مەترسی جارێكی دیكە ئاوارەبوونیان لەسەرە.   لەمانگێكدا ١٦ هاووڵاتی بەهۆی تۆپباران و بۆردومانی توركیاوە كوژراون هێرشەكانی چەندڕۆژی رابردووی توركیا، چەندین زیانی گیانی و ماددی لێكەوتووەتەوە. رۆژی ١٧ی كانونی یەكەم، گوندی رەقاسی كۆبانێ بەچڕی تۆپباران كرا. ناوەندی راگەیاندنی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە)، لەبارەی تۆپبارانەكان راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو ئاشكرایكرد، لەهێرشەكەدا سێ هاووڵاتی كوژراون كەیەكێكیان منداڵێكی ١٢ ساڵە. راشیگەیاند: لەماوەی مانگێكدا كەهێرشەكانی دەوڵەتی توركیا بەچڕی لەبەرامبەر رۆژئاوای كوردستان دەستیپێكردووە، ١٦ هاووڵاتی مەدەنی كوژراون. دوای زیاتر لەمانگێك لەتۆپباران و بۆردومانی توركیا بۆ سەر رۆژئاوای كوردستان كە رووبەڕووی ناڕەزایەتی زلهێزە ناوچەیی و جیهانییەكان بووەوە، توركیا تاكتیكی خۆی بۆ دژایەتیكردنی كوردانی رۆژئاوای كوردستان گۆڕیوە. بەرپرسانی حكومەتی توركیا بەبەردەوامی رایدەگەیەنن كەدەیانەوێت لەگەڵ بەشار ئەسەد سەرۆكی سوریا گفتوگۆ بكەن و كێشەكانی نێوانیان چارەسەر بكەن. مەولود چاوشئۆغلۆ وەزیری دەرەوەی توركیا لەمبارەیەوە رایگەیاند، لەسەر ئاستی هەواڵگری، چەندین كۆبوونەوە لەنێوان ئەنقەرەو دیمەشق ئەنجامدراون و وتی: «ئەگەر حكومەتی دیمەشق لەپرسی «تیرۆر» هاوكاریمان بكات، ئامادەن دەست بەدانوستانی راستەوخۆ بۆ گەڕاندنەوەی پەنابەران بكەن، بەپێچەوانەوە، توركیا دانوستانەكان رەتدەكاتەوە». دواتر، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا لەكۆنفڕانسێكی رۆژنامەوانیدا كە لەتوركمانستان دەگەڕایەوە، ئەوەی خستەڕوو كە ڤلادیمیر پوتین سەرۆكی روسیا پێشنیازیكردووە كە كۆبوونەویەكی سێقۆڵی لەنێوان ئەردۆغان و بەشار ئەسەد سەرۆكی سوریا، بەئامادەبوونی ڤلادیمیر پوتین ئەنجامبدرێت. ئەردۆغان دیسانەوە نیازی ئاساییكردنەوەی پەیوەندیەكانی لەگەڵ حكومەتی دیمەشق ئاشكراكردو وتی، «دەیەوێت لەگەڵ پوتین و ئەسەد بۆ بەرەنگاربوونەوەی «تیرۆر» پەیوەندیەكانیان باش بكەنەوە».   حكومەتی دیمەشق گەمارۆ دەخاتە سەر رۆژئاوا هاوكات لەگەڵ هەوڵەكانی توركیا بۆ دروستكردنی بەرەیەكی هاوبەش لەگەڵ حكومەتی دیمەشق لەدژی رۆژئاوای كوردستان، حكومەتی دیمەشق، دەستی بەگەمارۆخستنە سەر هەندێك ناوچەو شاری ژێر دەسەڵاتی خۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا کرد. لەئێستادا، حكومەت رێگەنادات، نەوت، غاز، دەرمان و خۆراك لەپارێزگاكانی وەك حەلەب و دیمەشقەوە بگاتە دەستی هاووڵاتیانی كانتۆنی شەهبای نێوان عەفرین و كۆبانێ كەكەمپێكی گەورەی خەڵكی عەفرینیش لەو ناوچەیە هەیە. بەهۆی گەمارۆكەوە، شارەوانییەكان كارەكانیان راگرتووەو خوێندنگاو قوتابخانەكان داخراون. بەگوێرەی لێدوانی بەرپرسانی بواری پەروەردەی كانتۆنی شەهبا، لەئێستادا نزیكەی ١٥ هەزار منداڵ و گەنج لەخوێندن بێبەشبوون. كوردانی حەلەبیش رووبەڕووی گەمارۆیەكی زۆری حكومەتی دیمەشق بوونەتەوە. هەردوو گەڕەكی شێخ مەقسود و ئەشرەفیەی شاری حەلەب كە بەگەڕەكی كوردانی حەلەب ناسراون، گەمارۆدراون و رێگەنادرێت هیچ خزمەتگوزاری و پێداویستیەكیان پێبگات. بەم شێوەیە لەئێستادا رۆژئاوای كوردستان كەوتووەتە نێوان بەرداشی هێرشەكانی دەوڵەتی توركیاو گەمارۆكانی حكومەتی دیمەشق.  

شەنای فاتح بەڕێوەبەرایەتی ئاوی سلێمانیش رایدەگەیەنێت زیاتر لە 87٪ی هاووڵاتیان پێوەری ئاویان بەستووە، ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانیش دەڵێت پێش پێوەری ئاو داهاتی ئاو زیاتربووە، سەرچاوەیەكیش لەكۆمپانیای بەستنی پێوەرەكە هۆكاری بەرزبوونەوەی نرخەكەی ئاشكرادەكات. وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزاری حكومەتی هەرێمی كوردستان 20ی كانوونی یەكەمی 2022ی دیاریكردبو بۆ بەستنی پێوەری زیرەكی ئاو لەلایەن هاووڵاتیانەوە، بەپێی بڕیارەكەی وەزارەتی شارەوانی، پاش ئەو وادەیە مانگانە بڕی 80 هەزار دینار بۆ ماڵان و بڕی 200 هەزار دیناریش بۆ شوێنی بازرگانی لەبری نەبەستنی پێوەری ئاو وەك سزا دێتەوە.  پێشتر وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزار  رایگەیاندبوو: ئەو هاوبەشانەی لەدەرەوەی شارەكانن و پێوەری زیرەكی ئاویان نەبەستووە، بەڕێژەی 90٪ داشكاندنیان بۆ دەكرێت لەنرخی كرێی ئاو كە لە 80 هەزارەوە بۆ 10 هەزار دینار دەبێت، ئەوانەی ناو شارەكانیش لە 80 هەزارەوە بۆ 20 هەزار دینار كەمدەكرێتەوە، شوێنە بازرگانییەكان و كاسبكاران و پیشەوەرانیش، كەمكردنەوەی كرێی ئاو لە 200 هەزار دینارەوە دەیانگرێتەوە و بەڕێژەی 40٪ داشكاندنیان بۆ دەكرێت. ئامانج جەلال، بەڕێوبەری راگەیاندنی بەڕێوبەرایەتی ئاوی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: ئەم پێوەرە زیرەكە بەفیڕۆدانی ئاو كەمدەكاتەوەو دادپەروەرییەكیش لەپێدانی پارەی ئاودا دەكات بۆ هاووڵاتیان، واتە ئەو بەفیڕۆدانەی ئاو كەئێستا هەیە لەنەبوونی تەوافەو شۆرینی بەردەرگاو ئەو كێشانەی كەهەیەو هاووڵاتی بۆ ئەوەی كەپارەی زۆری بۆ نەیەتەوە ئاو بەفیڕۆ نادات. ئامانج جەلال وتیشی: هاووڵاتی چەند ئاو بەكاربێنێت ئەوەندە پارەی بۆ دێتەوەو وەك پێشترنییە كەمانگانە بڕێك بێتەوەو بەپێی بەكارهێنان و سەرفكردنی ئاو لەلایەن هاووڵاتییەوە پارە دێتەوەو تائێستا دیار نییە كەحكومەتی هەرێم بڕیاری بەستنی پێوەری ئاو درێژ دەكاتەوە یان نا، بەڵام پێمان راگەیەندراوە كە دوا بەروار بۆ بەستنی پێوەری ئاو 20-12-2022 ە. بەوتەی بەڕێوەبەری راگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی سلێمانی، بەپێی ئەو ئامارەی لەبەردەستیاندایە تائێستا زیاتر لە 87٪ی هاووڵاتیان پێوەری ئاویان بەستووەو بەشێكی هاووڵاتیانیش لەئێستادا لە 18 بنكەی بەڕێوەبەرایەتی ئاوی سلێمانی پێوەری ئاو وەردەگرن و قەرەباڵغیەكی زۆر دروستبووە، چونكە هاووڵاتیان نایانەوێت بكەونە دوای ئەو بەروارەی دیاریكراوە. پێوەری زیرەكی ئاو لەهەرێمی كوردستاندا نزیكەی دوو هەفتەیە نرخەكەی بەرزبووەتەوە، پێشتر نرخی 35 هەزار دینار بوو و لەئێستادا بەرزبووەتەوە بۆ 50 تا 60 هەزار دینار. كاسترۆ مەعروف، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: تائێستا 20٪ی هاووڵاتیان پێوەری ئاویان نەبەستووەو پابەندنەبوون بەبڕیارەكەی وەزارەتی شارەوانی، لەبەرئەوەی ئەم بابەتە دراوەتە كەرتی تایبەت و بەداخەوە بابەتی بەستنی پێوەری ئاو زیانی هەبووە لەڕووی داهاتەوە كە دەتوانین بڵێین داهات نیوە كەمی كردووەو پێشتر كەپێوەری ئاو نەبوو رێژەی داهات زیاتر بوو لەسنووری پارێزگای سلێمانی و ئیدارەكانی گەرمیان و راپەڕین. ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی وتیشی: لەوكاتەوەی دەست بەپێوەری ئاو كراوە داهات كەمی كردووە، هاووڵاتیانیش پابەندنین پێوەی چونكە پێیان وایە لەكاتێكدا پێوەر پێویستە كە 24 كاتژمێر ئاو بدرێتە هاووڵاتیان، بەڵام ئێمە لەبەشێك لەناوچەكاندا ئاومان نییەو هاووڵاتیان رۆژ ناڕۆژێك كاتژمێرێك ئاویان پێدەدرێت. « بەپێی بەداداچوونی ئێمە لەئێستادا بەشێكی زۆری هاووڵاتیان لەسەرەی دانانی پێوەری ئاودان و چەند رۆژێك دەوەستن تاپێوەرێكی ئاویان بەردەكەوێت و دەیبەستێت، بۆیە داوامان كردووە ئەم پڕۆسەیە درێژبكرێتەوە بۆ ئەوەی هاووڵاتیان بتوانن زیاتر سودمەند بن لێی و هاووڵاتیان لەم بابەتەدا زەرەرمەندی یەكەمن و پێویستە وەزارەت رێگری بكات لەو كۆمپانیایانەی كە قۆرغكاری دەكەن».كاسترۆ مەعروف وای وت. هاوڵاتی بەدواداچوونی بۆ گرانبوونی پێوەرەكانی ئاو كرد، سەرچاوەیەك لەكۆمپانیای گوودوەی كەكۆمپانیایەكی هاوردەكردنی پێوەری زیرەكی ئاوە بەهاوڵاتی وت: ئەم پێوەرە كە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە رەزامەندی لەسەر دراوە، سێ پێوەر بوو  ئەڵمانی و ئیتاڵی و توركی، لەكاتی دەرچوونی ئەو پڕۆژەیەدا  ئیتاڵییەكە لەسنووری پارێزگای سلێمانی و توركی و ئەڵمانییەكەش لەسنووری هەولێردا بوو، بەڵام هەماهەنگیمان لەنێواندا هەبوو. سەرچاوەكە وتیشی: لەئێستادا ئەڵمانییەكەش هەیە بەڵام ئەوەی زیاتر لەناو بەڕێوبەرایەتی ئاو بەربڵاوە  ئیتاڵیەكەیە و كوالێتی پێوەرەكە باشەو پێش ئەوەی پڕۆژەكە بدرێتەوە دەست حكومەت ئێمە گرەنتی دوو ساڵی پێوەرەكەمان بۆ هاووڵاتیان دەكردو لەماوەی ئەو دوو ساڵەدا هەر كێشەیەك روویبدایە لەسەر تێچووی خۆمان بۆمان چارەسەر دەكردن. سەبارەت بەنرخەكان ئەو سەرچاوەیە وتیشی: نرخ هەمیشە لەگۆڕاندایە و لەسێ چوار مانگی رابردوودا بەشێكمان هێناوە نرخێك بووەو ئێستاش بەشێكی دیكەمان بۆ هاتووە نرخێكی دیكەیە، نرخیش بەدەست ئێمە نییە،  بەهۆی جەنگی ئۆكرانیا و بەرزبوونەوەی نرخی یۆرۆوە مەواد گران بووەو كاریگەری لەسەر ئێمەش دروستكردووە و بەگران بەئێمەی دەفرۆشنەوە. بەپێی داتایەكی فەرمانگەی میدیاو زانیاری حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەهەرێم زیاتر لە 81 پرۆژەی ئاو هەن، جگە لەوەی زیاتر لەپێنج هەزار بیری ئاو هەن، رۆژانە زیاتر لەدوو ملیۆن و 684 هەزار مەتر سێجا بۆ هاوبەشانی ئاو دابیندەكەن، تێچوی بەرهەمهێنانی هەر مەتر سێجایەك ئاو لەسەر حكومەت ٣٣٥ دینار دەكەوێت.

هاوڵاتی زیاتر لە 10 ساڵ لەمەوبەر، دۆسیەی داگیركردنی زەوییەك لەكەلار بووە جێگەی مشتومڕ، ئەوكات گۆڤارێك كە رۆژنامەنووسی تیرۆركراو كاوە گەرمیانی سەرنووسەری بوو دۆسیەكەی جوڵاند، بەرپرسەكە سكاڵای تۆماركردو دۆسیەكەی بردەوەو گۆڤارەكە سزادرا، بەڵام 18ی ئەم مانگە جارێكی دیكە دادگای كەتنی كەلار دۆسیەكەی جوڵاندو لەبەرژەوەندی گۆڤارەكەو نووسەری راپۆرتەكە شكایەوە. ساڵی 2012 گۆڤاری رایەڵ كە رۆژنامەنووسی تیرۆركراو كاوە گەرمیانی سەرنووسەری بوو، لەڕاپۆرتێكدا باسی لەداگیركردنی موڵكێك لەسەر شەقامی لیواكەی كەلار لەلایەن ئەندامێكی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان كردبوو، دواتر ئەندامەكەی سەركردایەتی یەكێتی سكاڵای یاسایی دژی ئامادەكاری راپۆرتەكەی رۆژنامەنوس (دڵشاد ئەنوەر) تۆماركرد. دوای تیرۆركرانی كاوە گەرمیانی، دادگای كەتنی كەلار دۆسیەكەی ئەو ئەندام سەركردایەتییەی یەكلاكردەوە، گۆڤارەكە سێ ملیۆن دینار غەرامە كرا، چونكە خاوەن موڵكەكان ئامادەنەبوون بێنە دادگاو شاهیدی بدەن داوای گەڕانەوەی موڵكی داگیركراویان بكەن، سكاڵاكەر بەوەشەوە نەوەستا، بەتۆمەتی ناوزڕاندن سكاڵایەكی تری تۆمار كرد، داوای قەرەبووی دارایی كرد. بەڵام رۆژی 18ی كانونی یەكەم، سەرلەنوێ دادگای كەتنی كەلار دانیشتنێكی لەسەر كەیسەكە ئەنجامدا، ئەمجارەیان خاوەن موڵكە داگیركراوەكان ئامادەبوون.  دڵشاد ئەنوەر ئەو رۆژنامەنووسەی راپۆرتەكەی نووسیوە لەلێدوانێكدا بە رۆژنامەی هاوڵاتی وت:»لەساڵی 2012 بابەتێكمان بڵاوكردەوە لەسەرئەوەی كە عەدنانی حەمەی مینا موڵكێكی داگیركردبوو كەموڵكی هاووڵاتییەك بوو، ئەوكات سكاڵای لەسەر تۆماركردین، بەڵام ئەوكات خاوەن موڵكەكە نەهاتە بەردەم دادگا شایەتی بدات و حاكمیش ورد نەبوو لەدۆسیەكەو خاوەن موڵكەكەی ناچار نەكرد بێتە دادگا، بۆیە ئەوكات دۆسیەكە لەبەرژەوەندی ئێمە یەكلایی نەبووەوەو سێ ملیۆن دینار غەرامەكراین». ئەو رۆژنامەنووسە وتیشی:»سكاڵاكار كە عەدنانی حەمەی مینا بوو، داوای قەرەبووی كردو دادگای مەدەنی خاوەن موڵكەكەی ناچاركرد بێتە دادگا، جاری یەكەم رەتیانكردەوە سوێند بخۆن، بەڵام دادوەر پێی راگەیاندن ئەگەر شایەتی نەدەن دۆسیەی لێكۆڵینەوەیان بۆ دەكرێتەوە، بەڵام دواینجار لەڕۆژی 18-12-2022 ئامادەبوون لەدادگاو دادوەر سوێندی پێخواردن، ئەوانیش وتیان تازە سوێند دراون و ناتوانن لێی لابدەن، بۆیە دانیان بەوەدانا كەموڵكەكەیان لەلایەن عەدنانی حەمەی مینا داگیركراوەو برایەكیشی هاوبەش بووە لەداگیركردنی زەویەكەدا». « شایەتەكان وتیان راپۆرتەكە راستەو ئەوكاتەی راپۆرتەكە بڵاوكراوەتەوە موڵكەكەمان داگیركراوە لەكاتێكدا خۆی بەهاكەی زیاتر لە 40 دەفتەر دۆلارە، بەڵام دوای بڵاوبوونەوەی راپۆرتەكە پێنج دەفتەری پێداوین، ئێستاش دۆسیەكە دواخراوە تا بڕیاری كۆتایی وەردەگرێت»، دڵشاد ئەنوەر وای وت. رۆژنامەنووس دڵشاد ئەنوەر لەلایەن سەنتەری میترۆ بۆ داكۆكی لەمافی رۆژنامەنووسان پێشوازیكراو پشتیوانی دۆسیەكەی دەكرێت تا بەتەواوی یەكلایی دەبێتەوە. رەحمان غەریب رێكخەری سەنتەری میترۆ بەهاوڵاتی وت:»سەنتەری میترۆ پشتیوانی خۆی بۆ رۆژنامەنووس  دڵشاد ئەنوەر دەردەبڕێت، پێشوازی لەپرۆسەی سەلماندنی راستی لەناو راپۆرتەكەی گۆڤاری رایەڵ دەكات».  وتیشی «ئەم زانیارییە نوێیەی دۆسییەكە سەلمێنەری ئەو راستییەن گەر لەدانیشتنەكانی پێشوودا وردتر تەماشای دۆسیەكەیان بكردایە حەقیقەت زووتر بۆ رایگشتی ئاشكرا دەبوو». هاوكات پارێزەر كاوە لەتیف، كەتەنها لەدانیشتنەكەدا ئامادەبووە بەڵام پارێزەری هیچ لایەنێكیان نەبووە بەهاوڵاتی وت:»لەبەشێكی دادبینیەكە لەهۆڵی دادگا بووم، راستی راپۆرتەكە سەلمێندرا، بۆیە پێویستە دڵشاد ئەنوەر داوای دووبارە دادگایی كردنەوەی ئەو كەسانە بكات كە لەدۆسیەكەدان، چونكە بەڵگەی نوێی دەستكەوتووە». هاوڵاتی بۆ وەرگرتنی رای عەدنانی حەمەی مینا، ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی  كە لەدۆسیەكەدا یەكەمجار سكاڵاكارو ئێستاش شایەتی لەسەر دراوە كە زەوی داگیركردووە، چەندین جار پەیوەندی پێوەكرد، بەڵام پەیوەندییەكانی بەردەست نەبوون.

هاوڵاتی دوای چوار رۆژ لەگیانلەدەستدانی، رۆژی 17-12-2022 تەرمی ئاكام عومەر، فەرماندەی هێزەكانی كۆماندۆی كوردستان لەڕێگەی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانییەوە گەڕێنرایەوە هەرێمی كوردستان، تەرمەكەی برایە بارەگای هێزەكانی كۆماندۆو لەوێشەوە بەرەو شاری هەولێر بەڕێكراو لەگۆڕستانی شێخ ئەحمەد بەخاكسپێردرا. هێنانەوەی تەرمەكەی ئاكام عومەر هاوكات بوو لەگەڵ رۆژی ئاڵای كوردستان، بەو هۆیەوە ئاڵای كوردستان لەسلێمانی، تا نیوە هێنرایە خوارەوە. رۆژی 19ی تشرینی یەكەمی 2022 فەرماندەیی هێزەكانی كۆماندۆی كوردستان لەڕاگەیەندراوێكدا رایگەیاند: «لەكاتی راپەڕاندنی ئەركی فەرمیدا بۆ پاراستنی ئارامی و ئاسایش لەسنووری تاوێركەوە لەناوچەی پەڵكانە و زینانە لەگەرمیان بۆ رووبەڕووبوونەوەی تیرۆرو پاشماوەكانی داعش بۆمبێكی چێنراو بەهێزەكانی كۆماندۆی كوردستان تەقییەوە، بەداخەوە نەقیب زوهێر محەمەد شەهیدبوو و فەرماندە ئاكام عومەر فەرماندەی فەرماندەیی هێزەكانی كۆماندۆی كوردستان و چوار پێشمەرگە برینداربوون». ئاكام عومەر دوای برینداربوونی بەهێلیكۆپتەر گوازرایەوە بۆ نەخۆشخانەی فاروق  لەسلێمانی و چارەسەری پێویستی بۆ كرا، دواتر بەهۆی سەختی برینەكەی و وەكوو هەوڵێك بۆ رزگاركردنی لە مردن گوازرایەوە بۆ نەخۆشخانەیەكی ئەڵمانیا، بەڵام لەشەوی 12ی ئەم مانگەدا بەهۆی سەختی برینەكەیەوە گیانی لەدەستدا. ئاكام عومەر لەدایكبووی 1984ی هەولێرە، دووخوشك و برایەكی هەیەو خۆی منداڵی سێیەمی خێزانەكەی بوو، قۆناغەكانی خوێندنی سەرەتایی و ئامادەیی لەهەولێر تەواوكردووە، بەهۆی زانینی زمانی ئینگلیزییەوە لەنێوان ساڵانی 2006 بۆ 2010 لەگەڵ ئەمریكییەكان وەك وەرگێڕ كاریكردووە، دواتر لەساڵی 2011 بەهاوكاری ئەمریكییەكان دەچێتە ئەمریكاو كۆلێجی سەربازی دەخوێنێت،  ساڵی 2014 دەگەڕێتەوە هەرێمی كوردستان و پەیوەندی بە جەعفەر شێخ مستەفا فەرماندەی ئەوكاتی هێزەكانی 70و سەرپەرشتیاری میحوەرەكانی پێشمەرگەوە دەكات، دواتر ئەركی پێدراوە، ئەركەكەی ئەوەبووە بارەگاكانی داعشی لەسنووری جەلەولا بۆ فڕۆكەكانی هاوپەیمانان دیاریدەكردو بۆردومان دەكران، لەساڵی 2015 ئەركەكەی گوازرایەوە بۆ میحوەری كەركوك و بەبڕیاری شێخ جەعفەر هێزێكی بەناوی كۆماندۆ بۆ دروستكرا كەپێكهاتبوو لە 38 پێشمەرگە. هێزەكانی كۆماندۆ بەفەرماندەیی ئاكام عومەر بەردەوام مەشقەكانیان لەژێر سەرپەرشتی هێزەكانی ئەمریكاو ئەڵمانیاو فەڕەنسادا بووەو بەهۆی ئەو كاریگەرییەی لەشەڕی دژی داعش هەیان بووە لەماوەی شەش ساڵدا ژمارەیان لە 38 كەسەوە بۆ سێ هەزار كەس زیادكراو ناوەكەیان گۆڕدراوە بۆ فەرماندەیی هێزەكانی كۆماندۆی كوردستان. ئاكام عومەر لەشەڕی رزگاركردنی موسڵ و شەڕەكانی دیكەی پێشمەرگە دژی داعش چەندینجار برینداربووە، لەشەڕی رزگاركردنی موسڵ لەدژی چەكدارانی داعش بەقورسی بریندار دەبێت و مەترسی لەسەر بڕینەوەی قاچی دەكرێت، بەڵام ئەڵمانییەكان دەیگوازنەوە بۆ ئەڵمانیاو لەوێ چارەسەر دەكرێت و دەگەڕێتەوە كوردستان. لەدوای رووداوەكانی 8ی تەمموزی ساڵی رابردووی ناو یەكێتی نیشتمانی كوردستان هێزەكانی كۆماندۆ كە ئەوكاتە لەژێر فەرمانی شێخ جەعفەردا بوو، بەڕەزامەندی ئەو دەخرێتە ژێر فەرماندەیی بافڵ تاڵەبانی، ئەو هێزە دەورێكی یەكلاییكەرەوەی هەبوو لە بەلاداخستنی ناكۆكییەكانی ئەوكاتەی ناو یەكێتی، لەكۆتایی ساڵی 2022شدا لەدۆسیەی زەوی و زارەكانی سلێمانی و گرتنی چەند بەرپرسێكی شارەوانییەكان و ئەو كەسانەی لەو دۆسیەیە تێوەگلابوون هێزەكەی ئاكام عومەر رۆڵێكی بەرچاویان هەبوو.  

هاوڵاتی   بەبەشداری چەندین سەركردەو بەرپرسی وڵاتانی هەریەكە لەعێراق و ئوردن و فەرەنسا و ئێران و توركیاو قەتەرو كوەیت و سعودیەو میسرو ئیمارات و بەحرەین و وەزیری دەرەوەی یەكێتی ئەوروپاو جامیعەی عەرەبی و بەدەستپێشخەری ئیمانۆیل ماكرۆنی سەرۆكی فەرەنسا، لەئوردن كۆنگرەی (بەغداد دوو) بەڕێوەچوو، ئەمەش وەك درێژەپێدەری كۆنگرەی بەغداد یەك كە لەمانگی ئابی ساڵی٢٠٢١بەڕێوەچوو. سەرۆكایەتی فەرەنسا رایگەیاندووە ئامانج لەم كۆنگرەیە كۆكردنەوەی دراوسێكانی عێراق و هاوبەشەكانیەتی لەسەر یەك مێز بۆ درێژەدان بەگفتوگۆ، هاوكات پێشكەشكردنی هاوكارییە بۆ ئارامی و سەقامگیری عێراق و ئاسایشەكەی و شەنوكەوكردنی دۆخی ناوچەكە بەگشتی بەوپێیەی عێراق دەوڵەتێكی میحوەرییە تیایدا. بەپێی بەیاننامەی كۆتایی كۆنگرەكەش، وڵاتانی بەشداربوو پاڵپشتی عێراق دەكەن بۆ رووبەڕووبونەوەی هەموو ئاڵنگارییەكان بەتایبەتی پرسی تیرۆر، وڵاتانی بەشداربوو جەختیش لەهاوكاریكردنی عێراق دەكەنەوەو پشتگیری ئاسایش و سەقامگیری و سەروەری و پرۆسە دیموكراسییەكەی و دەستوورییەكەی دەكەن و هاریكاریشی دەكەن بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتی دەوڵەت و یاسا و بنیاتنانی دامەزراوە دەستوورییەكانی بۆ ئەوەی توانای پێشكەوتن و دووبارە بونیاتنانەوەی هەبێت. بەستنی ئەم كۆنگرەیە لەكاتێكدایە دۆخی ناوچەكە بەگشتی لەدۆخێكی ئاڵۆزدایە و دۆخی عێراقیش بەتایبەتی بەهۆی دەستوەردانەكانی توركیاو ئێرانەوە لەكاروباری ناوخۆیی عێراق و تۆپباران و بۆردومانكردن و پێشێلكردنی سەروەری خاكەكەیەوە خراپە. بەستنی ئەم كۆنگرەیە لەكاتێكدایە ناوچەكە بەگشتی لەدۆخێكی ئاڵۆزدایەو دۆخی عێراقیش بەتایبەتی بەهۆی دەستوەردانەكانی توركیاو ئێرانەوە لەكاروباری ناوخۆیی عێراق و تۆپباران و بۆردومانكردن و پێشێلكردنی سەروەری خاكەكەیەوە خراپە. هەردوو وڵاتی توركیاو ئێران لەماوەكانی رابووردوودا بەهۆی هێرش و پەلامارە سەربازییەكانیانەوە بۆ سەر خاكی هەرێمی كوردستان، رووبەڕووی سەركۆنەكردن و ئیدانەكردنی نێودەوڵەتی بوونەوەو داوای دەستبەجێ راگرتنی هێرشەكانیان لێكردن، بەپێی زانیارییەكان جگە لەبابەتی شەڕی تیرۆرو چەند بابەتێكی دیكە، ئامانجی سەرەكی فەرەنسا لەبەستنی ئەم كۆنگرەیەو كۆنگرەكانی داهاتوو كە بڕیارە بەردەوامی هەبێت كۆكردنەوەی زۆرترین دەەوڵەتی عەرەبی و دروستكردنی بەرەیەكی فەرەنسی_عەرەبییە لەلایەن فەرەنساوە لەدژی ئێران بۆ فشاركردن لەسەر ئەو وڵاتە تادەستوەردان و تۆپبارانەكانی بۆ سەر هەرێمی كوردستان - عێراق رابگرێت و هەژموون و فشاری ئێران لەناوچەكەدا كەمبكاتەوە. وەك دەردەكەوێت هەرچەندە ناوی كۆنگرەكە (بەغداد دوو) بەناوی عێراقەوە بەستراوە، بەڵام كێشەو گرفتەكانی سوریاو خۆپیشاندانەكانی ئێران و پەیوەندی نێوان سعودیە و ئێران و دانەنانی سەرۆكێك بۆ لوبنان و چەندین گرفتی دیكەی ناوچەكە بەرۆكی كۆنگرەكەی بەرنەدابێت و بەشداربووان بەدوای چارەسەری قەیران و گرفتە كەڵەكەبووەكانی ناوچەكە بن و كۆنگرەكە كۆنگرەی كۆبوونەوەو یەكتربینی لایەنە ناكۆكەكانی ناوچەكە بێت نەوەك عێراق، هەر لەو چوارچێوەیەشدا چەندین كۆبوونەوەی دووقۆڵی لەنێوان بەرپرسانی وڵاتانی بەشداربوو بەڕێوەچوو. بەبڕوای چاودێران لەكۆنگرەی (بەغداد یەك) ئامانجی سەرەكی ئەوەبوو كەئایا تاچەند مستەفا كازمی سەرۆكوەزیرانی پێشووی عێراق دەتوانێت سەركردەكانی ناوچەكە لەبەغدا كۆبكاتەوە بەتایبەت ئەوانەی وڵاتانی كەنداو، بەڵام ئامانجی كۆنگرەی (بەغداد دوو) ئەوەیە محەممەد شیاع سودانی سەرۆكوەزیران تاچەندێك توانای ئەوەی هەیە كە ئەو پەیوەندییانە بپارێزێت و ئەم كۆنگرەیە وەك وێستگەیەكی تاقیكردنەوە وەهایە بۆ سوودانی. لەپەراوێزی كۆنگرەكەشدا وەزیری دەرەوەی ئێران و بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا كۆبوونەوەو بەپێی زانیارییە میدیاییەكانیش گفتوگۆ ئەتۆمییەكان تەوەری كۆبوونەوەكە بوون، بەبڕوای (ئەمیر عەبدولهەیان) وەزیری دەرەوەی ئێران ئەم كۆنگرەیە هەلێكە بۆ ژیاندنەوەی گفتوگۆكانی ئەتۆمی كەچەندین مانگە وەستاوە، هاوكات ئامادەیی وڵاتەكەشی دەربڕی بۆ كۆبوونەوە لەگەڵ سعودیەو وڵاتانی دیكەی كەنداو. بەبڕوای (ڕیاز قەهوەچی)ی بەڕێوەبەری پەیمانگای رۆژهەڵاتی دوورو كەنداو بۆ لێكۆڵینەوەی سەربازی دەربارەی كۆنگرەكە رایگەیاند هیواكان گەورەن بەڵام هیچ كەسێك چاوەڕێ ناكات موعجیزە رووبدات، بڕواشی وایە فەرەنسا وەك سەرەڕمی رۆژئاوا وایە كەدەیەوێت تاڵەمووی پەیوەندییەكان لەگەڵ ئێراندا نەپچڕێت بەتایبەت لەگفتوگۆكانی تایبەت بەچەكی ئەتۆمی، ئاماژە بەوەشدەكات لەبنەماكانی ئێران ئەوەیە هەرگیز واز لەدەستكەوتەكانی خۆیان نەهێنن و ئەو وڵاتە خۆی بەیاریكەری سەرەكی دەزانێت لەناوچەكەدا، بەڵام پرسیارە سەرەكییەكە ئەوەیە ئایا ئێران هیچ نەرمییەك یاخود ئامادەییەكی زیاتر دەنوێنێت..؟ بەبڕوای زۆرێك لەچاودێرانیش بەهۆی هەڕەشەو دەستوەردانەكانی ئێران و توركیایەو هەوڵدان بۆ دەستبەسەراگرتنی بڕیاری سیاسی و قەیرانی سەرۆكایەتی لەلوبنان و بەردەوامی خۆپیشاندانەكانی ئێران و گرفت و كێشەكانی سعودیەو ئێران و چەندین قەیرانی دیكەی ناوچەكەو مەیلی ئاشكرای محەممەد شیاع سوودانی بۆ ئێران ناتوانرێت هیچ شتێكی تازە لەهاوكێشەكانی ناوچەكە بگۆڕێت و بەبێ دەستكەوتێكی هەستپێكراو وەك هەموو كۆنگرەكانی دیكە كۆتایی هاتووە، بەتایبەت لەدۆخی عێراق كەهێشتا گرووپە چەكدارییەكان چەكەكانیان لەدەرەوەی دەوڵەتەو ئێرانیش بەردەوامە لەهەڕەشەكانی بۆ سەروەری خاكی عێراق، توركیاش بەردەوامە لەلەشكركێشی و هەڕەشەو بۆردوومانكردنی خاكی كوردستان.  

عەمار عەزیز لەسنوری پارێزگای دهۆك لەكۆی 45 پاڵاوگەی نایاسایی 26 پاڵاوگەیان تێكدەدرێت و رادەگیرێن، 19 پاڵاوگەكەی تر پێشتر كارەكانیان راگیرابوو، بەڵام خەڵكی ناوچەكە بەگومانن بەشێك لەم پاڵاوگانەی كە راگیروان دواتر دەست بەكاربكەنەوە.  لە 2015وە ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بەكۆی دەنگ بڕیاری داخستنی پاڵاوگەكانی كواشێ-یان دەركرد، ئەوەش بەهۆی تێكدانی ژینگەی ناوچەكە، دوای تێپەڕبوونی هەشت ساڵ بەسەر بڕیارەكە، دوێنێ 7ی كانونی یەكەم پاڵاوگەكان لەناوبران. مەهدی حەسەن، نیشەجێی قەزای سێمێل بەهاوڵاتی وت:» تێكدانی 26 پاڵاوگە جێگای دڵخۆشی یە بۆ هەموومان بەڵام ئێمە دەمانەوێت بەیەكجاری پاڵاوگەكان لەسنوری قەزاكە نەمێنن، چونكە دەیان ساڵە بێزاربووین لەدوكەڵ و بۆنی ناخۆش، تائێستاش زیاتر لە 10 پاڵاوگە ماون و تێكنەدراون، داوا لەحكومەت دەكەین رێگا بەهیچ كەسێك نەدەن جارێكی تر پاڵاوگە لەكواشێ دابنێن». عەبدولسەمەد تێلی، سەرۆكی لیژنەی وزەو پیشەسازی لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی راگەیاند:»لەساڵی 2015ەوە ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بەكۆی دەنگ بڕیاری داخستنی پاوڵاگە نەیاساییەكانی ناوچەی كواشێی دەركرد، كەئەوكات 45 پاڵاوگە بوون، دواتر وەزارەتی ناوخۆو ئیدارەی پارێزگای دهۆكیش بڕیاری داخستنیانی دەركرد، بەڵام بەداخەوە بڕیارەكە جێبەجێ نەكرا، ئەوەش بەهۆی ئەوەی خاوەنی پاڵاوگەكان بەهێزن و خەڵكی بەهێزیش لەپشتیانەوەیە، پێویستبوو هەر ئەوكات رێگرییان لێكرابایە، چونكە كاركردنی ئەو پاڵاوگانە زیانێكی زۆر گەورەی بەژینگەی پارێزگای دهۆك گەیاندووە، بڕیاری داخستنی پاڵاوگەكان هەنگاوێكی دڵخۆشكەرە، بەڵام لەمە گرنگتر ئەوەیە چیتر رێگا بەهیچ كەس و لایەنێك نەدرێت لەو شوێنە كاربكات». هەر سەبارەت بەپاڵاوگە نایاساییەكان، خەلیل مەحمود، قایمقامی قەزای سێمێل بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت:»دوایین بڕیاری حكومەت بۆ داخستنی پاڵاوگەكان لە 25ی ئابی 2021 بوو، ئەوكات خاوەنی پاڵاوگەكان ناڕازیبوون، بەڵام حكومەت سووربوو لەسەر ئەوەی دەبێت دابخرێن، دواتر لیژنەیەك پێكهێنرا كەمۆڵەت بدرێتە هەندێكیان، بەڵام بەمەرجێك تەواوی رێنماییەكان حكومەت جێبەجێ بكەن، لەكۆی 45 پاڵاوگە خاوەنی هەشت پاڵاوگە وازیان لەكاركردن هێناو پاڵاوگەكانیان داخست، ئەو لیژنەیەی كەپێكهێنرابوو بۆ بەدواداچوونی كاری پاڵاوگەكان، 11پاڵاوگەیان هەڵبژارد كەئەگەر رێنماییەكان جێبەجێ بكەن دەتوانن كاربكەن، بەڵام رێنماییەكانی حكومەتیان جێبەجێنەكردبوو، بۆیە كارەكانیان هەڵپەسێردرا، 26 پاڵاوگەی تر مابوون دوێنێ بەپێی بڕیاری ژمارەی سێی ساڵی 2018 تایبەت بەزیادەڕەوی بەسەر زەوی شارەوانی هەڵساین بەلەناوبردنیان». وتیشی:»خاوەنی ئەو 26 پاڵاوگەیە بەناوی دروستكردنی كارگە موڵەتیان وەرگرتبوو، بەڵام لەجیاتی ئەوەی كارگە دروستبكەن پاڵاوگەیان دانابوو، بەپێی یاسا شوێنەكانیان لەناوبران، ئێستا هیچ پاڵاوگەیەك لەسنوری قەزای سێمێل ئیش ناكات». هاوكات دڵشاد عەبدولڕەحمان، بەرێوەبەری گشتی ژینگە لەپارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی راگەیاند:»بۆ ئەم قوناغە 26 پاڵاوگە لەناوچەی كواشێ لەناوبراون، بەڵام  11 پاڵاوگەی تر ماون كەهێشتا حكومەت بڕیاری كۆتایی لەسەریان نەداوە كەئایا ئەوان كاردەكەن یان بەپێچەوانەوە، ساڵێكە چارەنوسی ئەوان بە هەڵپەسێردراوی ماوەتەوە، بەڵام بەگشتی بەرنامەی حكومەت و لایەنە پەیوەندیدارەكان ئەوەیە كێشەی ناوچەی كواشێ لەڕووی ژینگە بەگشتی چارەسەربكەن». وتیشی:»دوو بۆ سێ مانگە هیچ پاڵاوگەیەك لەكواشێ كارناكات ، پێشتر هەندێكیان بەنهێنی كاریان دەكرد، بەڵام ئەوەش نەماوە».