ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

هاوڵاتی دوای بومەلەرزەکانی ٦ی مانگی شوبات کە کارەساتێکی مرۆیی گەورەی لێکەوتەوە، بەهۆی سەرقاڵبوون بە رزگاکردنی قوربانیان و هاوکاریکردنی زیانلێکەوتووان، پرسی هەڵبژاردن لە تورکیا کپکرابووەوە، بەڵام چەند رۆژێکە جارێکی دیکە، مشتومڕەکان لەبارەی ئەم پرسە دەستی پێکردووەتەوە. ئەمڕۆ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا و سەرۆکی گشتی پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکەپە)، لە کۆبونەوەی حەفتانەی پارتەکەیدا، ئاماژەی بە پرسی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی و پەرلەمانی کرد و وتی، " گەلی تورکیا لە ١٤ی ئایاردا وڵامی پێویست دەداتەوە" قسەکانی ئەردۆغان لە شەقامی سیاسی تورکیادا، کاردانەوەی زۆری لێکەوتەوە. زۆر پێنەچوو، کەمال کلچدارئۆغلۆ سەرۆکی پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) کە گەورەترین پارتی ئۆپۆزسیۆنە، لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ رۆژنامەی سوزجوی سەر بە پارتەکەی باسی هەڵبژاردنەکان کرد و ئەوەی خستەڕوو کە سبەینێ ٢ی ئازار شەش لایەنەکەی ئۆپۆزسیۆن کە هاوپەیمانی گەلیان پێکهێناوە، کاندیدی خۆیان بۆ پۆستی سەرۆکایەتی تورکیا یەکلایی دەکەنەوە. کلچدارئۆغلۆ ئاماژەی بە گۆتارێکی ئەردۆغان کرد کە بڕیارە رۆژی ١٠ی ئازار پێشکەشی بکات و تێیدا بە فەرمی رۆژی هەڵبژاردنەکان دیاری بکات کە ماوەیەک لەمەوبەر دەسەڵات هەوڵی دواخستنی دەدا کە ئەویش ١٤ی ئایارە و وتی، " دوای گۆتارەکەی ئەردۆغان، واتە لە رۆژی ١١ی ئازاردا، ناوی کاندیدی هاوبەشیان بۆ پۆستی سەرۆکایەتی تورکیا بۆ رای گشتی و هاوڵاتیانی تورکیا ئاشکرای دەکەن. دواتر ساروخان ئولوچ جێگری سەرۆکی فراکسیۆنی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە)، لە پەرلەمانی تورکیا، کۆنفڕانسێکی رۆژنامەنووسی ئەنجامدا. ساروخان ئولوچ باسی قسەکانی ئەمڕۆی ئەردۆغان کرد کە وتبوی ' گەلی تورکیا لە ١٤ی ئایاردا وڵامی پێویست دەداتەوە' و ئاماژەی بەوەکرد، " ئەردۆغان ئەم جارە قسەی راستی کرد. گەلی تورکیا لە ١٤ی ئایاردا وڵامی ئەردۆغان و دەسەڵاتەکەی دەداتەوە و حساب لە دەسەڵاتی ئاکەپە دەپرسێت کە بەرپرسیاری کارەساتی بومەلەرزەیە." ئێوارەی ئەمڕۆ کەمال کچدارئۆغلۆ سەرۆکی جەهەپە و ئەحمەد داودئۆغلۆ سەرۆکی پارتی دوارۆژ لە ماڵی داودئۆغلۆ لە ئەنقەرە کۆبونەوە. بەگوێرەی میدیاکانی تورکیا، لە کۆبونەوەکەدا کە دوور لە چاوی کامێراکان ئەنجامدراوە، باسی کاندیدی هاوبەشی ئۆپۆزسیۆن کراوە. دوێنێ کورشاد ئۆزەر وتەبێژی پارتی باش کە پارتەکەی یەکێکە لە شەش پارتەکەی ئۆپۆزسیۆن کە هاوپەیمانی گەلیان پێکهێناوە رایگەیاند، رێککەوتنێکی سەرەتایی لەبارەی کاندیدی سەرۆککۆماری کراوە و ئەوەشی ئاشکرا کرد کە سەرۆککۆماری داهاتوو یەک جێگری دەبێت، ئەویش لە پێکهاتەی پارتی باش دەبێت.

هاوڵاتی   پێچەوانەی لێدوانی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران، ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا ئەمینی كۆتایی نەهاتوە و پێدەچێت بەهۆی دۆخی خراپی ئابوریی و دابەزینی بەهای تومەن بەرامبەر دۆلار و بەرزبونەوەی هەڵاوسانی ئابوریی تەقینەوەی ناڕەزایەتییەكان روبدات. هەڵاوسانی ئابوریی و بەرزبونەوەی نرخی خۆراك و كەلوپەل و پێدوایستییە سەرەتاییەكانی ژیان تەنگی بە زۆربەری چین و توێژەكان هەڵچنیوە، لە كاسبكاری بانە تا پزیشك و بەڵێندەرانی تاران بەهۆی ئەو دۆخە ئابورییەوە، گردبونەوەی ناڕەزایەتی و دەربڕینی نیگەرانی بە دەیان شێوەی جیاواز بەردەوامە و لەئێستادا تەنها ناوی ژینا و دروشمەكان تا ئاستێك كەم دەردەكەوێت، بەڵام ناڕەازیەتییەكان كەم و كپ نەبونەتەوە و تەنها خۆپیشاندانی بەرفراوان لە شار و شەقامەكان بەڕێوەناچێت. رۆژانە لانیكەم لە دەیان شار و شارۆچكەی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران، كاسبكار و خانەنشین و مامۆستا و كرێكار و پزیشك و ئەندازیاریش لە شێوەی گردبونەوە و چونە بەردەم دامودەزگا پەیوەندیدارەكانی دەسەڵاتی ئێران ناڕەازیەتیی دەردەبڕن لە كەمیی موچە و بەرزبونەوەی نرخەكان لەو وڵاتە و دەسەڵاتیش لەگەڵ ئەوەی ناتوانێت چارەسەری ئەو كێشانە بكات لە میدیاكانەوە بەڵێنی بەهێزبونەوەی ئابوریی و زیادكردنی فرۆشی نەوت و جێبەجێكردنی رێككەوتن و گرێبەستە ئابورییەكان لەگەڵ چین دەدات بە هیوای دامركاندنەوەی ئەو ناڕەزایەتییانە. دوانیوەڕۆی رۆژی یەكشەممە (26/2/2023) بۆ یەكەمجار لە مێژودا بەهای یەك دۆلار لە ئێران گەیشتە 60 هەزار و 50 تومەن و ئەوەی مایەی سەرنج بوو میدیاكانی دەسەڵات كە پێشتر حاشایان لە بەرزبونەوەی بەرچاوی بەهای دۆلار دەكرد بە بڵاوكردنەوەی بڕیاری بانكی ناوەندیی و هەرسێ سەرۆكایەتیی وڵاتەكە وایان وێناكرد كە دۆلار لە 61 هەزار تومەنەوە دەستی بە دابەزین كردوەتەوە. بەرزبونەوەی دۆلار كە زۆرترین كاریگەریی لەسەر بازاڕەكانی ناوخۆی ئێران هەیە بوەتە هۆی بەرزبونەوەی نرخی ماددە خۆراكییەكان، نرخی یەك كیلۆ گۆشتی نەرمە گەیشتە 850 هەزار تومەن لە كاتێكدا كرێكارێك ئەگەر  30 رۆژ لە مانگێكدا كاربكات تەنها شەش ملیۆنی دەست دەكەوێت. حكومەت بەڵێنی داوە لە رێگەی پڕۆژە یاسایەكی پەرلەمانەوە موچەی خانەنشینان بۆ 20% بەرزبكاتەوە و ئەو بەرزبونەوەیەش موچەی خانەنشینان دەكاتە شەش ملیۆن و 300 هەزار تومەن لە كاتێكدا هەڵاوسانی ئابوریی لە زاری بەرپرسانی حكومەتەوە 54% و لە زاری شارەزایانی ئابوریی وڵاتەكەش گەیشتوەتە زیاتر لە 70%. بە پێی ئەو بەڵێنانەی حكومەت داویەتی لانی كەمی موچەی كارمەندان لە وڵاتەكە دەگاتە حەوت ملیۆن و 200 هەزار تومەن بەڵام بە پێی نوێترین خەمڵاندن هێڵی هەژاریی بۆ هەر خێزانێك 15 ملیۆن بۆ 18 ملیۆن تومەنە لە كاتێكدا كە هەر دۆلارێك بە 36 هەزار تومەن بوو، هێڵی هەژاریی 10 ملیۆن تومەن بوە بۆ هەر خێزانێك. زیاتر لە پێنج مانگە ناڕەزایەتییەكان لە رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران لە دوای مەرگی ژینا ئەمینییەوە ئەگەرچی كپ و بێدەنگ دیارە، بەڵام بەهێزتر بوە و چاوەڕێ دەكرێت لە شێوەی بوركانێك لە ئان و ساتێكدا بتەقێتەوە.  

نزیکەی مانگێکە رۆژانە دەیان خوێندکاری کچ لە ئێران ژەهراوی دەکرێن و ژمارەیەکیان رەوانەی نەخۆشخانەکان کراون، بە وتەی بەرپرسانی ئەو وڵاتەش دەستی نەیارانی دەسەڵات لە پشت روداوەکانەوە هەیە و گومانیش دەکرێت گروپێکی توندڕەوی سەر بە دەسەڵات لە پشت ئەو روداوانەوە بن کە خەڵک و پەرلەمان و حکومەتی بەخۆیەوە سەرقاڵ کردوە. میدیاکانی ئێران بڵاویان کردوەتەوە؛ سەرەتای روداوی ژەهراویکردنی کچانی خوێندکار لە شاری قوم دەستی پێکردوە کە بە پایتەختی شیعە لە وڵاتەکە ناوەدهێنرێت و لە ئێستاش دیاردەکە گەیشتوەتە تارانی پایتەخت و شارەکانی تەبرێز، کەرەج، بروجەر و و چەند شارێکی دیکە.  تا ئێستا نزیکەی هەزار کەس کە لانیکەم 850 کەسیان خوێندکارانی کچ بون توشی ژەهراویبون بون. ئاماژە بەوە کراوە لانیکەم لە 60 خوێندگەی ناوەندیی و دواناوەندیی کچان دەیان کچ ژەهراویی کراون و هەر بەو هۆیەوە توشی رشانە و سکچون بون و ژمارەیەکیشیان رەوانەی نەخۆشخانە کراون و تەنانت هەندێک کەسیان رەوانەی ژوری چاودێریی وردی پزیشکیی کراون. رۆژنامەی (هەم میهەن) لە ئێران بڵاوی کردوەتەوە؛ لە چەند خوێندگەیەک شتێک هاوشێوەی تۆپی یاریی لە دەرەوە خراوەتە ناو حەوشە و بینای خوێندگەکان و دواتر بۆنی میوەی رزیو و پرتەقاڵ و نارنگیی بڵاو بوەتەوە و لە ئەنجامدا خوێندکاران بەو بۆنە ژەهراویی بون. ئەوەی جێگەی سەرنجە تا ئێستا هیچ کەسێک یان هێرشکارێک لە کامێراکانی چاودێریی و لە لایەن خەڵکەوە نەبینراوە کە راستەوخۆ هێرشی کردبێتە سەر خوێندگایەکی کچان یان ئەو شتەی لەشێوەی تۆپە هەڵیدابێتە خوێندگەکانەوە. ژمارەیەک سەرچاوە ئاماژەیان بەوە کردوە کە ئەو کچانە لە رێگەی سپرا ژەهراویی کراون و پێشتر گروپێک بە ناوی فیداییانی ویلایەت وەک ئاماژەیەک بە پشتیوانیی لە بازنەی دەسەڵاتی رێبەری کۆماری ئیسلامی ئێران ئەو روداوانەیان گرتە ئەستۆ بەڵام لە ئێستا تەنها گروپی هێزارەگەرا تۆمەتباری سەرەکیی ژەهراویکردنی خوێندکارانی کچە. گروپی فیداییانی ویلایەت لە ساڵی 1988 لە ئێران دەرکەوتوە کە هیچ ناوەند و شوێنێکی فەرمیی نییە و تەنها بانگەشەی ئەوە دەکەن پشتیوانیی لە کۆماری ئیسلامیی دەکەن. محەمەد تەقی فازڵ مەیبودی، ئەندامی دەستەی زانایانی ناوەندی مامۆستایانی ئایینیی شاری قوم بە رۆژنامەی (شەرق) لە ئێرانی راگەیاندوە؛ روداوەکە بە ئەنقەستە و دەستی گروپێکی توندڕەوی لە پشتە کە دژی خوێندنی کچانن. بە وتەی ئەو گروپێکی توندڕەوی شیعە بە ناوی (هێزارەگرا) لە ئێران دەستیان لە ژەهراویکردنی خوێندکاران و قوتابیانی کچدا هەیە و کە بە بوکوحەرام-ی ئێران ناویان دەهێنرێت. لە لایەکی دیکەوە راوێژکاری وەزارەتی تەندروستیی ئێران رایگەیاندوە؛ ئامانجی ئەو ژەهراویکردنە داخستنی کاتیی خوێندگەکانی تایبەت بە کچان بوە. مەولەوی عەبدولحەمید، رێبەر و پێشەوای سوننەکانی سیستان و بەلوچستان رایگەیاندوە؛ ژەهراویکردنی کچان تۆڵەی دەسەڵاتە چونکە کچان و خوێندکاران زیاترین بەشدارییان لە ناڕەزایەتییەکاندا کردوە. لە کاتی ناڕەزایەتییەکاندا دەیان وێنە و تۆماری ڤیدیۆی خوێندکارانی کچ بڵاو کرایەوە کە وێنەکانی روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەری کۆماری ئیسلامی و عەلی خامنەیی رێبەری ئێستای کۆماری ئیسلامی ئێرانیان دەسوتاند و هاوکات . پەرلەمانی وڵاتەکەش هەر لە سەر ئەو روداوانە کۆبوەتەوە و ژمارەیەک پەرلەمانتار داوای راگرتنی کاتیی پڕۆسەی خوێندنی کچانیان لە ئێران کردوە.

ماوەی زیاتر لە سێ ساڵە روفاتی 171قوربانی ئەنفالكراو لە گۆڕێكی بەكۆمەڵدا دۆزراونەتەوە لە ناوچەی سەماوەی باشوری عێراق، كە زۆربەیان ژن و منداڵن لە پزیشكی دادی بەغداد دانراون و هیچ دڵنیایەكیش نیە بەم زووانە بهێنرێنەوە بۆ كوردستان. بەگوێرەی زانیارەكان قوربانیەكان خەڵكی سنوری گەرمیان و قەزای چەمچەماڵ بوون، جگە لەو گۆڕە بەكۆمەڵە كە لەدەشتی سەماوەی باشوری عێراقدا دۆزراوەتەوە، 11 گۆڕی دیكەی بەكۆمەڵ لەو ناوچەیەدا هەیە و هیچ كارێكیش نەكراوە تا گۆڕەكان هەڵبدرێنەوە و بهێنرەوە بۆ كوردستان. كەسوكاری ئەنفالكراون دەڵێن حكومەت ئیشی بە پرسی ئەنفال نەماوە  بۆیە بەلایەوە گرنگ نیە كە تەرمی كەسوكارەكانیانمان بۆ بهێنێتەوە. قاسم كازم كەسوكاری ئەنفالكراو لە قەزای چەمچەماڵ بە هاوڵاتی وت:» نەهێناوەی روفاتی كەسوكارەكانمان پەیوەندی هەیە بەحكومەتی هەرێم و وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان چونكە پێویستە ئەوان سامپڵی خوێنمان لێ وەرگرن و دیاری بكەن كە ئەو روفاتانە هی چی ناوچەیەكن، لە ئێستادا 20 ناسنامەیان دۆزراوەتەوە كە خەڵكی چەمچەماڵ و ناوچەی شوانن و  دەبێت حكومەتی هەرێم خەمخۆر بێت بەڵام بێباكە و پێویستی بە دۆسیەی ئەنفال نەماوە». وتیشی:» حكومەتی كوردستان ئەگەر تۆزێك غیرەتی هەبێت ماوەی سێ ساڵە تەرمی كەسوكارەكانمان لەبەغداد ناهێڵێتەوەو  ئەمە عەیبەیە و پەڵەی ڕەشە بەناوچاوی هەمو دەسەڵاتی كوردی، ئەوان هەر خەریكی نەوت فرۆشتنن، نازانم چۆن رویاندێت باسی ئەنفال دەكەن لەكاتكدا سێ ساڵ زیاترە ئەو روفاتانەیان نەهێناوەتەوە بۆ كوردستان «. شوان محەمەد ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە لیژنەی شەهیدان و قوربانیان بە هاوڵاتی راگەیاند: «لە ماوەی ڕابردوودا سەردانی سەرۆك وەزیران عێراق و لایەنی پەیوەندیدارم كردوە لەسەر هێنانەوەی روفاتی پیرۆزی قوربانیانی ئەنفال، ئەوەی هەیە پشكنینی DNA كراوە بۆ بەشێك لە روفاتەكان كە خەڵكی سنوری گەرمیان و چەمچەماڵن و كەسوكاری ئەنفالكراونیش داوای ئەوەدەكەن كە پشكنین بۆ ئەوانیش بكرێت و حكومەتی هەرێمیش ئەمەی كردوە بە بیانو بەكارێكی قورسی دەزانێت كە نمونە وەربگرێت لە كەسوكاری ئەنفال بۆ هێنانەوەی روفاتەكان». وتیشی:» جگە لەم گۆڕە بەكومەڵە كە دۆزراوەتەوە خۆم سەردانی ناچەكانی سەماوە و تۆپزاوە و سنوری سعودیەم كردوە و گۆڕی بەكۆمەڵی دیكەش هەیە، لە سەماوە 11 گۆڕی بە كۆمەڵ هەیە كە بەئاشكرا گۆڕەكان دیارن لەو ناوچانەداو ئێس و پروسك و كەلەسەری مرۆڤم بینیوە لەو شوێنانەدا، بەڵام هێشتا كارنەكراوە بۆ هەڵدانەوەیان،  ئەركی حكومەتی هەرێمە كار بكات بۆ روفاتەكان و گۆڕەكانی دیكەش هەڵبداتەوە، بەڵێ كەمتەرخەمیە بۆ هەمومان كە روفاتی كەسوكارەكانمان لە بەغداد بێت و نەتوانین بیهێنینەوە». هاوكات ئامینە ساڵح كەسوكاری ئەنفالكراو لە گەرمیان بە هاوڵاتی وت:» حكومەتی هەرێم كارناكات بۆ هێنانەوەی روفاتی كەسوكارەكانمان و داوا دەكەین روفاتی ئازیزانمان بەزوترین كات بۆ بهێننەوە، پێشوتر گۆڕێك دۆزراویە ڕوفاتەكان سوتان وتیان بەهۆی شۆرتی كارەباوە بووە،  ئێمە دەترسین ئەم روفاتانەش وا لێ بكەن». وتیشی:» بۆ لەدەستدانی كەسوكارەكانمان چەند نیگەران بوین، زیاتر لەوە نیگەرانین كە  روفاتەكانمان بۆ ناهێننەوە، ئەمەش نیشانەی بێدەربەسی حكومەتی كوردیە بەرامبەر ئێمەی كەسوكاری ئەنفال». هاوكات ئەدیب لەتیف بەڕێوبەری گشتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوانی سلێمانی بە هاوڵاتی راگەیاند:» رێكارەكانی هێنانەوەی روفاتەكان بەشێكی پەیوەندی بەوەوە هەیە كە كەسوكارەكانیان داوای پشكنینی DNA دەكەن و ئێستا كاردەكەین كە بتوانین سامپڵی خوێن لەكەسوكارەكانیان وەرگرین و دواتر بزانین كە خەڵكی كوێن و كەسوكاریان بناسرێنەوە». ئەوەشی وت: « تا ئێستا هیچ دڵنیایەك نیە كە بتوانین بۆ یادی ئەم ساڵی ئەنفال روفاتەكان بهێنینەوە بۆ كوردستان،  بەڵێ كەمتەرخەمی هەیە لەهێنانەوەی روفاتەكان ئێمەش وەك وەزارەت كارمانكردوە كە زوتر بتوانین سامپڵی خوێنیان  وەربگرین و تا بتوانن زوتر روفاتەكان بهێنیەوە و كار دەكەین بۆ هێنانەوە و دۆزینەوەی ئەو روفاتانەی كەتا ئێستا نەدۆزراونەتەوە«.

باكور بۆتان لە چوارەم رۆژی بوومەلەرزەكانی شەشی شوباتی ٢٠٢٣دا، كە ١٠ پارێزگای باكوری كوردستان و توركیا، چەندین پارێزگا و شاری رۆژئاوای كوردستان و سوریای گرتەوە و بەو هۆیەوە دە یان هەزار كەس گیانیان لەدەستدا و نزیكەی ١٠٠ هەزار كەسیش بریندار بوون، كۆما جڤاكێن كوردستان (كەجەكە) و هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) رایانگەیاند: بەهۆی بوومەلەرزەكانەوە سەرجەم چالاكیە سەربازیەكانیان رادەگرن، بەڵام توركیا شەڕی رانەگرتووەو بەردەوامە لەهێرشەكانی. هەرچەندە لە ئاستی ناوخۆیی و دەرەوەدا، تا رادەیەك پێشوازیەكی گەرم لەو دەستپێشخەریەی كەجەكەو هەسەدە كرا، بەڵام دەوڵەتی توركیا شەڕی رانەگرت و بەردەوامە لەسەر ئۆپراسیۆن و هێرشەكانی بۆسەر ناوچەكانی ژێر كۆنتڕۆڵی گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لە باشوری كوردستان و ناوچەكانی ژێر كۆنتڕۆڵی شەڕڤانانی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) لە رۆژئاوای كوردستان و باكور و رۆژهەڵاتی سوریا. ناوەندی پاراستنی گەل (نەپەگە) رۆژێك دوای بانگەوازەكەی جەمیل بایك هاوسەرۆكی دەستەی بەڕێوەبەری كەجەكە بۆ راگرتنی شەڕ راگەیەندراوێكی بڵاوكردبووە و ئاماژەی بەوەكرد، گەلانی توركیا رووبەرووی ئازارێكی زۆر گەورە بوونەتەوە و بۆیەش پێویستیان بە هاوكاری و پشتگیری هەیە و وتی: « لەم چوارچێوەیەدا بەرپرسیاری خۆمان جێبەجێ دەكەین و شەڕ رادەگرین.» رۆژێك دوای راگەیەندراوەكەی نەپەگە، ناوەندی راگەیاندن و چاپەمەنی هێزەكانی پاراستنی گەل (هەپەگە) راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە و ئاشكرایكرد: كە لەگەڵ ئەوەی هەموو چالاكییە سەربازیەكانیان راگرتووە، بەڵام سوپای توركیا بەردەوامە لەسەر تۆپباران و بۆردومانی ناوچەكانی ژێر كۆنتڕۆڵی گەریلاكانیان. هەپەگە رایگەیاند: لە نزیك گوندی سیدای سەر بە شاروچكەی شێلادزێی قەزای ئامێدی، گەریلایەكیان شەهید بووە و سەربازێكی توركیاش كوژراوە. لەو كاتەوە و تاوەكو ئێستا، هەپەگە ١٨ راگەیەندراوی لەبارەی شەڕ و پێكدادانەكان، تۆپباران و هێرشی فڕۆكە جەنگیەكانی توركیا بۆ سەر سەنگەرەكانی گەریلاكانیان لەنێو خاكی باشوری كوردستاندا بڵاوكردووەتەوە. هەرچەندە بەگوێرەی راگەیەندراوەكانی پێشووتری هەپەگە، پێكدادان و هێرشەكان كەمترن، بەڵام لە راگەیەندراوەكاندا باسی ئەوە دەكات، لە ماوەی ئەم ١٨ رۆژەدا، هەموو رۆژێك جۆرە تۆپێكی فسفۆر لەلایەن سوپای توركیاوە بەكاردەهێندرێت كە لایەن كۆمەڵگای نێودەوڵەتیەوە قەدەغەكراوە. هەپەگە لە راگەیەندراوەكانیدا، چەندینجار ئاماژەی بەوەكردووە، هەرچەندە چالاكییە سەربازیەكانیان راگرتووە، بەڵام لە حاڵەتی هێرشكردنە سەریاندا، مافی خۆپاراستن بەكار دەهێنن.   هێرشی توركیا بۆ سەر رۆژئاوا بەردەوامە هاوكات هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) لەگەڵ ئەوەی بەهۆی بوومەلەرزەكانەوە، چالاكییە سەربازیەكانی راگرت، بەڵام ئەمە نەبووە هۆی ئەوەیە سوپای توركیاش هێرشەكانی رابگرێت. بەگوێرەی ئامارێكی ئاژانسی هەواڵی هاوار (هاوارنیوز)، لە شەشی شوباتەوە كە بوومەلەرزەكان روویانداوە و تاوەكو ئێستا، سوپای توركیا و چەكدارە توندڕەوەكانی سەر بە توركیا، زیاتر لە ٢٠ هێرشیان لەبەرامبەر هێزەكانیان و خەڵكی مەدەنی رۆژئاوای كوردستان ئەنجامداوە و فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی سوپای توركیاش دوو جار هێرشیان لەنیو خاكی رۆژئاوای كوردستان ئەنجامداوە. ئاژانسی هاوار دەڵێت لە هێرشەكاندا، دوو هاوڵاتی مەدەنی شەهید بوون كە یەكێكیان پیاوێكی تەمەن ٧٠ ساڵ بووە كە دوای بوومەلەرزەكە لە حەلەبەوە كۆچی كردووە بە هەرێمی شەهبا. هەروەها لە هیرشەكاندا بە دەیان كەسی دیكەش بریندار بوون. ئاژانسەكە باسی لەوەكردووە كە دەوڵەتی توركیا هیچ كاتێك لە كارەساتە مرۆییەكاندا، هێرشەكانی رانەگرتووە و بەبیریهێناوەتەوە كە لە سەردەمی بەربڵاوی ڤایرۆسی كۆرۆنادا (كۆڤید١٩)، لە ساڵەكانی ٢٠٢١ و ٢٠٢٢دا، سوپای توركیا ١٨ هەزار و ٧٣٣ هێرشی زەمینی، ٢٠٩ هێرشی لە رێگەی درۆن و ٤٣ هێرشی بە  فڕۆكەی جەنگی ئەنجامداوە. هەر بەگوێرەی ئامارەكان لەو دوو ساڵەدا ٣٥٣ هاوڵاتی مەدەنی شەهید بوون و بە دەیان قۆتابخانە، نەخۆشخانە، وێستگەی كارەبا و غاز و نانەواخانە، ماڵ و موڵكی هاوڵاتیان وێران بوون.   هەسەدە و هێزی  هاوپەیمانان فەرهاد شامی بەرپرسی ناوەندی راگەیاندنی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) لە رێگەی ڤیدیۆیەكەوە كەلایەن راگەیاندنی هەسەدەوە بڵاوكرایەوە ئاماژەی بەوەكردوە: كە هێزەكانیان بۆ پێشكەشكردنی هاوكاری مرۆیی و رزگاكردنی هاوڵاتیان لەژێر داروپەردووی خانوو و باڵەخانەكاندا ئامادەیی خۆی دەربڕیوە كە تیمەكانی خۆیان رەوانەی ناوچە داگیركراوەكانی ژێر كۆنتڕۆڵی توركیا و چەكدارەكانی بكات و لەم چوارچێوەیەدا چالاكییە سەربازیەكانی راگرتووە، بەڵام وڵامیان نەدراوەتەوە. شامی ئەوەی خستەڕوو، ئەوان بە ئەركێكی ئەخلاقی و مرۆیی دەبینن كە لەم جۆرە كارەساتانەدا شەڕ رابگرن و وتی: « بڕیاری ئێمە بۆ راگرتنی شەڕ، لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە بەكارهێنراوە. دەوڵەتی توركیا هیچ كاتێك لەبەرامبەر ئێمەو هەرێمەكانمان شەڕی رانەگرتووە. پێشتریش رەخنەمان لە هێزەكانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش گرتبوو و ئێستاش رەخنەیان لێدەگرین و بێدەنگی و بێهەڵوێستی هاوپەیمانان، بوێری بە دەوڵەتی توركیا دەدات كە لەم دۆخەی كارەساتی بوومەلەرزەیەشدا بەردەوامی بە هێرشەكانی بدات.   سوپاو بوومەلەرزە یەكێكی دیكە لەو رەخنانەی كە رووبەرووی دەسەڵاتی توركیا دەكرێتەوە، ئەوەیە كە لە كاتی بوومەلەرزەكەدا، فەرمانی بە سوپای وڵات نەكردووە، بە پەلە هێزی مرۆیی خۆی بۆ رزگاكردنی هاوڵاتیان بەكار بهێنێت. زۆرێك لە بەرپرسانی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان و نووسەرانی ئەو وڵاتە، داوایان لە حكومەتی هاوبەشی پارتی داد و گەشەپێدان (ئاكەپە) و پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە) كردووە كە روونكردنەوە لەسەر بەكارنەهێنانی هێزی مرۆیی سوپا بدەن لە رزگاكردن هاوڵاتیاندا. چەندین لایەنیش باسی ئەوەیان كردووە كە حكومەت ترسی لەوە هەبووە كە ئەم دۆخەی بوومەلەرزە بۆ كودەتایەكی سەربازی بەكاربهێندرێت و كۆتایی بە دەسەڵاتەكەی ئاكەپە و مەهەپە بهێندرێت كە لەم دۆخەی بوومەلەرزەدا، روبەرووی رەخنەی توند بوەتەوە.  

هێمن مەحموود هەڵبژاردن لە كوردستان بوەتە ئاڵنگاری لەبەردەم پرۆسەی سیاسیدا، دەسەڵات لەژێر فشاری ناوخۆیی و دەرەكیدایە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمان، حزبەكانی دەسەڵات بە دیاریكراوی پارتی و یەكێتی یەكتری تۆمەتبار لە پرسی دواخستنی هەڵبژاردندا. رۆژی سێشەممە 28ی شوبات هەردوو دەزگای هەڵبژاردنی پارتی و یەكێتی و فراكسیۆنەكانیان كۆبوونەوەو لەسەر چوار خاڵ رێككەوتن كەبریتین لە (یەكەم : هەڵبژاردن بە چوار بازنە بكرێت. دووەم: هەڵبژاردن نیوە بە لیستی كراوە، نیوە بە لیستی داخراو. سێیەم: ژمارەی كورسیی بازنەكان لەسەر بنەمای ئاماری وەزارەتی بازرگانیی عێراق بێت. چوارەم: هەماهەنگی لەگەڵ كۆمیسیۆنی عێراق بكرێت بۆ سوودوەرگرتن لە لیستی دەنگدەرانی عێراق). پەرلەمانی كوردستان كە لەتشرینی یەكەمی ساڵی رابووردوو بەدەنگی زۆرینەی پەرلەمانتارانی تەمەنی خۆی بۆ ماوەی ساڵێك درێژكردەوە، لەسەر درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان لەدادگای فیدراڵی لە بەغداد سكاڵا لەسەر  پەرلەمانی كوردستان تۆماركراو دادگای فیدراڵیش دوای دوو دانیشتن هێشتا بڕیارێكی كۆتایی لەوبارەیەوە نەداوەو دوایخستووە بۆ 15ی ئەم مانگە، كە بەبڕوای زۆرێك لەچاودێران پێدەچێت هۆكاری دواخستنی بڕیاردانەكە بۆ بەخشینی كات بێت بەحزبە دەسەڵاتدارەكانی هەرێم تاوەكو وادەیەك بۆ هەڵبژاردنی نوێی پەرلەمانی دیاریبكرێت و دادگاكە لەو دۆخە رزگاربكەن كە تێیكەوتووە. ئەو سكاڵایەی لەدادگای فیدراڵی تۆماركراوە بە ناوی سروە عەبدولواحید، سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی عێراق پێشكەشكراوە، لە پاش ئەوەی لەگەڵ سێ سكاڵای دیكەدا یەكخران، كە لەلایەن یوسف محەممەد، سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان؛ شاسوار عەبدولواحید، سەرۆكی جووڵانەوەی نەوەی نوێ و كاوە عەبدولقادر، سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی كوردستان پێشكەش كرابوون، 18ـی كانوونی یەكەمی 2022، یەكەم دانیشتن لەبارەی سكاڵاكان كرا و تیایدا سكاڵاكاران داوای پووچەڵكردنەوەی یاسای ژمارە 12 رۆژی 9-10-2022 تایبەت بە درێژكردنەوەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان دەكەن بە پاساوی دژایەتیی لەگەڵ هەردوو ماددەی 5 و 20 كە لە دەستووری عێراقدا هەیە، هاوكات لەسكاڵاكەدا ئەوەشخراوەتەروو ئەو هەنگاوەی پەرلەمان «مافی دەستووریی دیاریكراو لە ماددەی 51 یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە 1ـی ساڵی 1992 پێشێلدەكات.» لەهەرێمی كوردستاندا تا ئێستا 5 هەڵبژاردنی پەرلەمان ئەنجامدراوە كە لەساڵەكانی 1992_2005_2009_2013_2018 سازكراون، ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان 111 كەسە كە 11 كورسی تایبەتە بە كۆتاكان (توركمان 5، مەسیحی 5، ئەرمەن 1 كورسی). بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی پلاندانانی هەرێم، ژمارەی دانیشتوانی هەرێم لەساڵی 2021 زیاتر لە 6 ملیۆن و 100 هەزار كەسە، ئەمە لەكاتێكدا وەزارەتی پلاندانانی عێراق دەڵێت ژمارەی دانیشتوانی هەرێم 5 ملیۆن و 500 هەزار كەسە.

هاوڵاتی – دهۆك یاسای رزگاربووە ئێزدییەكانی دەستی داعش كە لە 1ی ئاداری 2021 لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق پەسەندكرا و تایبەتە بە قەرەبووی ماددی و مەعنەوی ئەو ژنانەی لەلایەن داعشەوە رفێنرابوون و رووبەرووی توندوتیژی بوونەوە، بەئامانجی دابینكردنی ژیانێكی شایستە و دوبارە تێكەڵكردنەوەیان بە كۆمەڵگا، بەڵام دووساڵ تێپەری هێشتا یەك ژن قەرەبوو نەكراوەتەوە. حەلا سەفیل، ژنێكی رزگاربووی دەستی داعشە و سێ جار كڕین و فروشتنی پێوەكراوە و حەوت جار هەوڵی هەڵهاتنی داوە، لە 1 تەموزی 2017 لەژێر دەستی داعش رزگاری بووە، ئەو كە خەڵكی  كۆمەڵگای تلقەسەبە سەر بە قەزای شنگال بە هاوڵاتی وت:» لەكاتی دەرچوونی یاساكە دڵمان خۆشبوو، بەڵام زیاتر لەدوو ساڵە لە چاوەڕوانیدان و تائێستا یەك دینارمان وەرنەگرتووە، تەنیا لە رۆژی 3ی ئابی هەموو ساڵێك كۆمەڵێك بەڵێن و قسەی گەورە دەكەن دواتر هەمووی لەبیر دەكەن». چەكدرانی داعش لە ئابی 2014 دەستیانگرت بەسەر قەزای شەنگالدا، شەش هەزار و 417 هاوڵاتی ئێزیدییان رفاند، دواتر زیاتر لە سێ هەزارو 562  و ئافرەت و منداڵ و پیاو رزگاركران، بەڵام تا ئێستا چارەنوسی زیاتر لە 2 هەزار 693 كەس دیارنیە. هەرمان میرزا بەگ، جێگری میری ئێزدییان بە هاوڵاتی وت: « رزگاربووان لەبەرئەوەی ئێزدین حكومەتی عێراق هیچ شتێكیان بۆ ناكات، پرۆژەی یاسای رزگاربووانی دەستی داعش زیاتر لەدوو ساڵە لەسەر كاغەز ماوەتەوە و یەك ژن قەرەبوو نەكراوە، بە وڵاتانی ئەوروپا و زۆر كەسمان وتووە حاڵی رزگاربووانی دەستی داعش زۆر خراپە ئەوەش بۆ ئەوەی ئەوان لەرێگای خۆیانەوە فشار لەسەر حكومەتی عێراق بكەن تا یاساكە جێبەجێ بكەن بەڵام هەر سوودی نەبووە». هەرمان میرزا بەگ وتیشی:» داعش گەورەترین ستەمی بەرامبەر ژن و كچانی ئێزدی كردووە، پێویست بوو پێش چەند ساڵێك هەموویان قەرەبوو وەربگرین، هەوڵەكانمان بەردەوام دەبن لەگەڵ حكومەتی هەرێم و عێراق تا بە زووترین كات بڕیارەكە بكەوێتە بواری جێبەجێكردن و رزگاربووانی دەستی داعش قەرەبوی خۆیان وەربگرن». لەگرنگترین ماددەكانی ناو یاساكە پێدانی موچەیەكی مانگانەیە كە دوو هێندەی موچەی خانەنشینی بێت، ئێستا كەمترین موچەی خانەنشینی لە عێراق 500 هەزار دینارە و بەو پێیەش رزگاربوانی ئێزدی تا لەژیاندابن دوو هێندەی ئەو مووچەیە وەربگرن، هەر لەیاسایەكەدا  پێدانی پارچەیەك زەوی نیشتەجێبوون یان شوقە بۆ رزگاربووان جێگیركراوە و لەگەڵ كردنەوەی ژمارەیەك ناوەندی دەروونی بۆ چارەسەر و گەڕانەوەی ئەو خانمانەی بەهۆی رفاندنیانەوە لە خوێندن دابڕاون. نازو دربۆ، خەڵكی گوندی وەردی سەر بە قەزای شەنگالە، لەكاتی پەلاماری داعش منداڵێكی 9 مانگی هەبووە لە 3ی ئابی 2014 لەگەڵ خێزانەكەیدا كەوتوونەتە دەستی داعش، ئەو بە هاوڵاتی وت: « چەكدارانی داعش ستەمیان لە هەموو كەسێك كرد، بەڵام ئەوەی لەبەرامبەر ئێمە كردییان لەهەموویان بەئازارتر و ناخۆشتر بوو، ئێستاش حكومەتی عێراق هیچ رێزێك لە ئێمە ناگرێت و وادەزانێت كە هیچمان بەسەردا نەهاتووە، زیاتر لە دوو ساڵە ریكلام بۆ یاسای رزگاربووانی دەستی داعش دەكەن، بەڵام من چی لە یاسایەك بكەم كە تەنها لەسەر كاغەز ماوەتەوە، دوو ساڵە هیچ شتێكمان وەرنەگرتووە و هیچ ئومێدیشمان بەو یاسایە نیە، چونكە ئیرادەیەكی بەهێز و توكمە نیە بۆ جێبەجێكردنی یاسایەكە». نازو دربۆ ئێستا لە ژێر خێوەتێكدا لەگەڵ خێزانەكەی دەژیت، ئاماژەی بۆ ئەوەكرد: كەسوكارەكەی دەفتەرێك و 50 وەرەقەیان داوەتە قاچاغچیەك بەو شێوەیە لە 18ی ئابی 2015 رزگاری بووە»، و وتیشی: دۆخی ژیانمان نەك خراپە بەڵكو هەر وێرانەیە، هەشت ساڵە لەژێر خێوەتدا دەژین نەدەتوانین بگەرێینەوە بۆ زێدی خۆمان و لە هەرێمی كوردستانیش هاوكارییەكان بەرادەیەكی زۆر كەمبوونەتەوە، هەموو كەسێك باش دەزانێت حاڵی ئێمە چۆنە، بەڵام هیچ شتێك بۆ ئێمە ناكەن و داوا لە هەموو بەرپرسانی عێراق دەكەم چیتر جێبەجێكردنی ئەو یاسایە دوانەخەن و چونكە هەموو رزگاربووان زۆر پێویستیان بە هاوكارییە».  

هاوڵاتی  لەگەڵ روودانی بومەلەرزەكانی شەشی ئەم مانگەدا كە ناوەندەكانیان پارێزگاكانی مەڕەش و دیلۆكی باكوری كوردستان بوو و بە گشتی لە ١٠ پارێزگای باكوری كوردستان و توركیا و چەندین پارێزگای سوریا زیانی زۆری گیانی و مادی لێكەوتووە، هەروەها كۆچی پێچەوانە دەستی پێكرد. دوای بومەلەرزەكانی شەشی شوبات، زیاتر لە شەش هەزار پاشەلەرزەی دیكە لە ناوچەكەدا روویانداوە كە گەورەترینیان بومەلەرزەكەی ٢٠ی شوبات بوو لە هاتای كە جارێكی دیكە زیانی گیانی لێكەوتەوە. زانكۆی بەیازیتی ئەنقەرە، لەبارەی دۆخی ناوچە زیانلێكەوتووەكان و كۆچی هاوڵاتیان لێكۆڵینەوەیەكی ئەنجامداوە، بەگوێرەی لێكۆڵینەوەكە، لەو ١٠ پارێزگایەی باكوری كوردستان و توركیا، بە گشتی نزیكەی ١٤ ملیۆن كەس دەژین كە ملیۆنێك و ٧٠٠ هەزار كەسیان ئاوارەی سوریان كە دوای شەڕی ناوخۆی ئەو وڵاتە لە ساڵی ٢٠١١، روویان لە پارێزگاكانی باكور و توركیا كردووە، بەڵام بەهۆی بومەلەرزەكەوە جارێكی دیكە ئاوارە بوونەتەوە و بێ پەناگە ماونەتەوە و ناچارن بگەڕێنەوە بۆ سوریا. ئاماری قوربانیانی ئاوارەكانی سوریا مەرسەدی سوریا بۆ مافەكانی مرۆڤ، ئاشكرای كردووە، لە بومەلەرزەكەدا لەنێو سنورەكانی باكور و توركیادا، سێ هەزار و ٨٤١ پەنابەری سوریا گیانیان لەدەستداوە، بەڵام هەندێك سەرچاوەی نافەرمی رایدەگەینین ئامارەكە زۆر زیاترە. رۆژنامەی بیرگونی توركیش لەبارەی دۆخی ئاوارە سوریەكان دەڵێت: لە ئێستادا ئاوارە سوریەكان لەو پارێزگایانەدا سەرگەردان بوون، خانووی كرێیان پێنادرێت، لە نۆرەی هاوكاریەكاندا دەردەكرێن و هەستی دژە پەنابەری لە هەڵكشاندایە. كەناڵی بی بی سی لە دەروازەی سنوری باب لهەوای نێوان سوریا و توركیا راپۆرتێكی ئامادەكردوەو راپۆرتەكە بە هاوار و ناڵەی ژنێك دەست پێدەكات كە تەرمێكی لەبەردەمدایە و دەڵێت: «كچەكەم من بەبۆنەی تۆوە دەژیام، تۆ رۆیشتی ئێستا چی بكەم». بی بی سی بەم شێوەیە سەرنجی راكێشاوەتە سەر گەڕانەوەی ئاوارە سوریەكان بۆ زێدی خۆیان و باس لەوەدەكات: « تاوەكو ئێستا تەرمی دوو هەزار و ٣٠٦ ئاوارەی سوریا لە رێگەی دەروازەی باب لهەواوە بۆ نێو خاكی سوریا رەوانە كراونەتەوە». رۆژنامەی نیویۆرك تایمزیش راپۆرتێكی لەبارەی دۆخی پەنابەرە سوریەكان لە ناوچە زیانلێكەوتووەكان ئامادە كردووە، نیویۆرك ئاماژەی بەوەكردووە كە پەیامنێرەكەیان لەنێو خەڵكی زیانلێكەوتووی نێو یاریگای هاتایدا گەڕاوە و بە ئاشكرا بینیویەتی كە خەڵكە زیانلێكەوتووەكەی توركیا، بە دەنگێكی بەرز داوایان لە كاربەدەستەكان كردووە، ئیدی هاوكاری ئاوارە سوریەكان نەكەن، لەبەرئەوەی ئەوان باجیان بە حكومەت داوە و ئێستا پێویستە هاوكاریەكان بۆ ئەوان بێت.   ١٠ هەزار و ٥٠٠ پەنابەر گەڕاونەتەوە چەند رۆژێك لەمەوبەر، لە هەندێك ماڵپەر و دەزگای راگەیاندنی توركیادا باسی ئەوە دەكرا كە شەپۆلێكی دیكەی پەنابەرە سورییەكان،  بەهۆی زیانی زوری بومەلەرزە و نەبوونی هیچ هاوكاریەك، روویان لەسوریا كردووەتەوە، بەڵام خولوسی ئاكاری وەزیری بەرگری توركیا ئەو هەواڵانەی رەت كردەوە. خولوسی ئاكاری لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەنووسیدا ئاماژەی بەوەكرد، دوای بومەلەرزەكە هیچ خەڵكێكی سوریا سنورەكانی توركیای تێپەڕ نەكردووە، بە پێچەوانەوە تاوەكو ئیستا ١٠ هەزار و ٦٣٣ ئاوارەی سوری، لەسەر داواكاری خۆیان، گەڕاونەتەوە بۆ زێدی خۆیان.   گەڕانەوە بۆ وێرانە بەرزبوونەوەی ئاستی نەژادپەرستی، هاوكارینكەردن، نەمانی كاروكاسبی لە پارێزگا زیانلێكەوتووانی توركیا، ئیدی ئاوارە سورییەكانی بێهیوا كردووە و وردە وردە رێگەی وڵاتەكەیان دەگرنەبەر. لە وڵاتەكەشیان تاوەكو ئێستا بە سەدان كەس لەژێر داروپەردووی باڵەخانە رووخاوەكاندان بە هۆی زیانی بومەلەرزەكانەوە، هاوكارییەكان بە تەواوی ناگاتە دەستی زیانلێكەوتوان، ئەو ئاوارە سوریانەی كە دەگەڕێنەوە، زۆربەی زۆریان لە ناوچەكانی ژێر كۆنتڕۆڵی گروپە چەكدارەكانی سەربە توركیا نیشتەجێ دەبەن، بەو پێیەی لە ١٢ ساڵی رابردوودا، توركیا دەرگاكانی بە رووی ئەو سوریانەدا كردبووەوە كە دژی حكومەتی دیمەشق بوون كە بەگوێرەی ئامارە فەرمیەكان، نزیكەی شەش ملیۆن ئاوارەی سوریا رووی كردبووە توركیا، بەڵام زۆربەیان لەوێوە خۆیان گەیاندە وڵاتانی ئەوروپا و لە ئێستادا كەمتر لە چوار ملیۆن پەنابەری سوریا لە توركیا ماون. ئەو پەنابەرانە دەگەڕێنەوە بۆ هەرێمێك كە لە ئێستادا بەهۆی بومەلەرزەوە بەشێكی زۆری وێران بووە، بە گشتی لە كارەساتی بومەلەرزەكەدا نزیكەی ١٠ هەزار هاوڵاتی سوریا لە ناوخۆی ئەو وڵاتە و توركیادا گیانیان لەدەستداوە كە زیاتر لە چوار هەزاریان لە ناوچەكانی ژێر كۆنتڕۆڵی گروپە چەكدارەكاندا گیانیان لەدەستداوە.   پێنج ملیۆن خەڵكی سوریا بێ ماڵوحاڵ بوون گەڕانەوەی ئاوارە سوریەكان بۆ وڵاتەكەیان لە كاتێدایە كە سیڤانكا داناپالا كۆمیساری باڵای نەتەوە یەكگرتووەكان رایگەیاندووە، خەڵكی سوریا لەنێو قەیراندا رووبەرووی قەیرانێكی دیكە بوونەتەوە، ئاماژەی بەوەشكرد: لە ناوچە زیانلێكەوتووانی سوریادا، مەترسی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی وەك كۆلێرا و ڤایرۆسی كۆرۆنا هەیە، بەهۆی ئەوەی پێداویستی پاككەرەوەیان لانییە و لە هەمووی خراپتر پێنج ملیۆن و ٣٧٩ هەزار كەس لە سوریا بێماڵ و حاڵ ماونەتەوە.

ئەگەرچی تومەن تەنها لە یەكساڵدا زۆرترین بەهاكەی بەرامبەر بە دۆلار لەدەست داوە، بەڵام بەپێی نوێترین لێدوانی هاوبەشی بەرپرسانی ئەمریكا و بەریتانیا، فەڕەنسا، ئەڵمانیا بەرامبەر دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی، پێشبینی دەكرێت بەهای تومەن دابەزینی زیاتر بەخۆیەوە ببینێت. جۆن كێربی، راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی ئەمریكا رایگەیاندوە: وڵاتەكەی و هاوپەیمانەكانی هەماهەنگی زیاتر دەكەن بۆ بەرەنگاربونەوەی ئێران و واشنتۆن بڕوای وایە تاران دەرەفەتی گەڕانەوەی بۆ رێككەوتنی ئەتۆمیی لەدەستداوە و ئەو بەرپرسە ئاماژەی بە پشتیوانی وڵاتەكەی بۆ ئەو ناڕەزایەتییانە كرد كە نزیكەی 160 رۆژە بەردەوامە. دەركەوت هەوڵەكانی رۆژگارە خۆشەكانی تومەن و هەیمەنەی كۆماری ئیسلامی ئێران بەرەو هەڵێدر دەڕوات و هەر دۆلارێك بۆ 50 هەزار تومەن بەرز دەبێتەوە و پسپۆڕێكی ئابورییش پێی وایە دەسەڵات و حوكمڕانی سێ قۆناغی روخانی بڕیوە و تەنها یەك قۆناغی ماوە بۆ كۆتایی. بەهای دراوی تومەن لە دابەزین بەردەوامە و بۆ یەكەمجار لە مێژوودا بەهای یەك دۆلار لە ئێوارەی یەكشەممەی رابردوودا لە ئێران گەیشتە نزیكەی 50 هەزار تومەن و پێشبینی دەكرێت بە فشارە نێودەوڵەتییەكان ئابوریی وڵاتەكە بەرەو لێواری هەڵدێر بڕوات. ماوەی ساڵێكە دۆلار روی خۆشی پیشانی ئێران و دراوی تومەن نەداوە و تومەن لە پێنج مانگی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و شارەكانی تری ئێران زیاتر لە 76٪ی بەهاكەی لەدەستداوە و هەڵاوسانی ئابوریی وڵاتەكەش گەیشتوەتە 70٪. پێشتر بڵاوكرایەوە كە بە واژۆكردن و یەكلاكردنەوەی گرێبەستە ئابورییەكانی نێوان چین و ئێران چارەنوسی دۆلار و ئابوریی لە ئێران گۆڕانكاریی بەسەر دێت، بەڵام پێناچێت شورای چین كۆڵەكە لاوازەكانی كۆماری ئیسلامی پێڕاگیرێت چونكە ناڕەزایەتییەكان لە شێوەی ئاگری بن خۆڵەمێش چاوەڕێی بریسكەیەكن بۆ ئیبراهیم رەئیسی سەرۆك كۆماری ئێران لە گەشتە سێ رۆژییەكەی بۆ چین دادی دراوی تومەنی نەداوە، چونكە تەنها یەك رۆژ دوای گەڕانەوەی بۆتاران بەهای دۆلار دەستی بە بەرزبونەوە كردەوە و بەهای ئەو درواوە لە 45 هەزارە بۆ نزیكەی50 هەزار تومەن بەرزبونەوەی بەخۆیەوە بینیوە. فشارە نێودەوڵەتییەكان و ناڕەزایەتییەكانی ناوخۆی رۆژهەڵات و ئێران هیچ ئاسۆیەكی رونیان تێدا بەدی ناكریت.   بەهای تومەن لە مێژوی كۆماری ئیسلامی ئێراندا لە جیهاندا 180 دراو هەیە و تومەنی ئێرانی لە ریزبەدنی ئەو 16 دراوە جیهانیەدایە كە بەهاكانیان زۆرترین بەرزی و نزمی بەخۆیانەوە دەبینن و بەهاكانیان سەقامگیرنییە كە لیرەی توركی و پێزۆی ئەرجەنتینی هەر لەو ریزبەندەیەن و زیاترین ناسەقامگیرییان پێوە دیارە. تومەنی ئێران لە روی بەهاوە دوای دراوی بۆلیڤوار لە وڵاتی ڤەنزوێلا بە كەم بەهاترین دراوی جیهان لەقەڵەم دەدرێت. نرخی هەر دۆلارێك لە ساڵی 1985 تا 1987 لە نێوان 61 تومەن بۆ 96 تومەندا بوە و تا ساڵی 1989 نرخی هەر دۆلارێك لە بەرامبەر تومەندا دوو ژمارەیی بوە واتە لە (99) تومەن بۆ هەر دۆلارێك زیاتر بەرز نەبوەتەوە،  لە ساڵی 1989 تا 1994هەر دۆلارێك نرخەكەی لە 100 تومەن بۆ 200تومەن بوە، دواتر لە ساڵی 1999 تا 2004 دۆلار بە بەردەوامی بەرز دەبێتەوە و نرخی یەك دۆلار دەگاتە 977 تومەن، بۆ دواجار لە ساڵی 2010 بۆ یەكەمجار دۆلاری ئەمەریكی 1000 تومەنی ئێرانی تێدەپەڕێنێت و بەرزبونەوەكانی بەردەوام دەبێت و ساڵی  نرخی هەر دۆلارێك دەگاتە سێ هەزار و 200 تومەن و دوای رێككەوتنی ئەتۆمیش لە ساڵی 2015 بەهای هەر  دۆلار بۆ زیاتر لە چوار هەزار تومەن بەرز دەبێتەوە و بەرزبونەوەكەش بەردەوامە بۆیە ئێستا هەر دۆلارێك بە 50 هەزار تومەنە و بە پێی ئامارەكان بەهای دۆلار لە 35 ساڵدا بەرامبەر بە تومەن زیاتر لە 5000% بەرزبونەەی بەخۆیەوە بینیوە . پسۆڕانی ئابوریی ئێران ئاشكرایانكردوە: تەنها لە ساڵی 2019 بۆ تومەن 137% دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە و بەهای هەر دۆلارێك لە 11 هەزار تومەنەوە گەیشتوەتە نزیكە 30 هەزار تومەن و ئەمە واتای لەدەستدانی زیاتر لە دوو هێندەی بەهاكەیەتی و هاوكات بە پێی ئامارەكانی بانكی ناوەندیی ئێران ئاستی دراوی چاپكراوی تومەنی لە ساڵی 2013 نزیكەی 507 تریلیۆن بوە كە دەوترێت لە حەوت ساڵدا زیاتر لە پێنج هێندە زیادیكردوە و پێدەچێت لە ئێستادا 10 هێندە زیاد بوبێت.   یەدەگی دۆلاری ئێران هاڕەی كرد یەدەگی دروای دۆلار لە ئێران بۆ نیوە كەمی كردوە و عەبدولناسر هیمەتی 18یەمین پارێزگاری بانكی ناوەندیی وڵاتەكە دەڵێت: یەدەگی دۆلار لە ساڵی 2016 گەیشتوەتە 320 ملیار و لە ساڵی 2017 بوەتە 340 ملیار دۆلار بەڵام ئەو بڕە بۆ ساڵی 2022 بۆ 125 ملیار دۆلار كەمیكردوە و بە گشتی یەدەگی دراوی دۆلار لە وڵاتەكە بۆ 60% كەمیكردوە. لە ئامارەكانی شەش مانگی بانكی ناوەندیی ئێران دەركەوتوە كە تەنها لە (21/3/2022) تا (22/9/2023) بڕی 12 ملیار و 850 ملیۆن دۆلار چوەتە دەرەوە. لە ئامارەكانی بانكی ناوەندیی دەركەوتوە لە هاوینی ساڵی رابردوەوە راكێشان و چونەدەرەوەی پارە لە بانكەكانی وڵاتەكە بە خێرایی زۆر زیادیكردوە و تەنها لەو وەرزەدا نزیكەی 10 ملیار دۆلار لە پارەی بانكی ناوەندی وڵاتەكە كەمیكردوە. پێشتر بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی دانیان بەوەدا نابوو كە لە دوای مەرگی ژینا ئەمینی و لە رێكەوتی (16/9/2023) چونەدەرەوەی پارە و سەرمایەی بیانی زۆر زیاتری كردوە، بەڵام بانكی ناوەندیی ئامارەكانی پێنج مانگی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێرانی ئاشكرانەكردوە. لە ساڵی 2016 و تەنها یەك ساڵ دوای رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 زیاتر لە 25 ملیار دۆلار لە پارە و سەرمایەی بانكی ناوەندیی ئێران چوەتەدەرەوە كە ئەوەش بە ژمارەیەكی پێوانەیی لە مێژوی وڵاتەكەدا لەقەڵەم دەدرێت و لە ساڵی 2018 واتە دوای كشانەوەی ئەمریكا لە رێككەوتنەكە زیاتر لە 39 ملیار دۆلار لە سەرمایەی بیانی و پارەی وڵاتەكە لەو بانكەدا كەمیكردوە كە ئەوەش دووەم ژمارەی پێوانەیی چونەدەرەوەی سەرمایە و پارە لە ئێران بوە.   یەك قۆناغ بۆ روخان شارەزایانی ئابوریی بڕوایانوایە كۆماری ئیسلامی لە روی دەسەڵاتداری و حوكمڕانییەوە سێ قۆناغی هەرەس و روخانی بڕیوە و تەنها یەك قۆناغی ماوە بۆ لەناوچون و كۆتایی تەواوەتی دەسەڵاتەكەی. موحسین رێنانی، پسپۆڕی ئابوریی و مامۆستای زانكۆ لە ئێران لە وتارێكیدا كە بڕیاربوە بگاتە دەست بەرپرسانی باڵای كۆماری ئیسلامی، ئاماژە بەوە دەكات: كە روخانی هەر دەسەڵاتێك دوو لایەن و چوار قۆناغی هەیە كە لایەنی یەكەمی هەرەسی كارامەیی و شایشتەییە لایەنی دووەم هەرەسی راستەقینەیە كە ئەویش دوو قۆنا‌غی هەرەسی هێماكان و پێكهاتەكان لەخۆ دەگرێت. بە بڕوای ئەو پسپۆڕە كۆماری ئیسلامی لە ئێران سێ قۆناغی لایەنی سەرەكیی هەرەس و هەڵدێری ئەزمون كردوەو تەنها پیكهاتەكەیەتی ماوەتەوە و دەرفەتی چاكسازیی لە هەرەمی سەرەوەی دەسەڵات لەدەست چوە و تەنها شۆرش لە ناو دەسەڵاتدا دەتوانێت كۆماری ئیسلامی رزگار بكات لە هەرەسی تەواوەتیی. ئەو رونیكردوەتەوە هەر كاتێك كۆمەڵگا بڕوا و متمانەی بە دەسەڵات و حوكمڕانی بمێنی دەتوانێت پرۆسەی چاكسازیی رووبدات، بەڵام لە ئێستادا كۆماری ئیسلامی لە هزر و بیركردنەوەی بەشێكی زۆر لە كۆمەڵگەی ئێران جێگەی متمانە نییەوە و ناتوانێت وا بكات كە خەڵك متمانەی پێبكەن. موحسین رێنانی رون و ئاشكرا لە وتارەكەیدا بە ناونیشانی (روخان) كە بڕیاربوە لە رێگەی محەمەد جواد زەریف، وەزیری پێشوی دەرەوەی ئێران بگاتە دەسەت عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران، نوسیویەتی: «دەسەڵات نابێت پێی وابێت بە ئارامبونەوە و كپكردنی ناڕەزایەتییەكان لەخۆبایی ببێت، چونكە هەل و دەرفەتەكان زۆر كەمترن لەوەی كە پێشبینی دەكرێت و ئەگەر بێت و نەوەی ئێستا لەوە زیاتر سەركوت و بێهیوا بكرێت ئەوا ئەو نەوەیە توانای خوڵقاندنی ئاسۆیەكی نوێی لە بێهیوایی هەیە». وتارەكەی ئەو پسپۆڕە ئابورییە و دەیان مامۆستا و شارەزای سیاسیی و كۆمەڵایەتیی لە ئێران هەمووی سەلمێنەری ئەوەن كە وڵاتەكە و رۆژهەڵاتی كوردستان بە هیچ شێوەیەك بۆ قۆناغی پێش سەرهەڵدانی شۆڕشی ژینا ناگەڕێتەوە و سەرجەمیان كۆكن لەسەر ئەوەی گۆڕانكارییەكی ریشەیی پێویستە دەسەڵات و حوكمڕانیی وڵاتەكە بگرێتەوە.   كۆماری ئیسلامی بە شورای چین راناگیرێت رێككەوتنی ستراتیژیی 25 ساڵەی نێوان ئێران و چین  كە زیاتر لە 10 ساڵە ئەو دوو وڵاتەی بەخۆیەوە سەرقاڵكردوە 100 گرێبەستی ئابوریی لەخۆدەگرێت و سەرمایەكەشی بە 400  ملیار دۆلار دەخەمەڵێنرێت و ئامانجی سەرەكیشی پاشەكشێی ئابوریی و سیاسیی زلهێزەكانی وەك ئەمریكا و بەریتانیا و ئەوروپایە لە رۆژهەڵاتی ناوەراست و ئاسیا. ناوەندی ئەمریكی بۆ چاودێریی سەرمایە لە جیهان (AmericanEnterprise) بڵاویكردوتەوە: رێككەوتنەكەی چین و ئێران بوارەكانی نەوت و غاز، پترۆكیمیایی، پرد و هێڵی شەمەندەفەر، بیناسازی، دەریاوانی، بانكیی،  پەروەرەدە و.هتد،  بە بڕی 400 ملیار دۆلار سەرمایەی چینی لە ئێران لە خۆدەگرێت، لە كاتێكدا سەرمایەی چین لە ئەمریكا تا ساڵی 2014 تەنها (182) ملیار دۆلار بوە و بە پێی ئەو رێككەوتنە چین ساڵانە تا 25 ساڵ 16 ملیار دۆلار سەرمایە لە ئێران دەخاتەگەڕ. ناوەندە ئابورییەكەی ئەمریكا ئاماژەی بەوەشكردوە: كە چین دەیەوێت لە رێگەی ئەو سەرمایەوە ئێران بخاتە ژێر باری قەرزێكی گەورەوە بۆ ئەوەی بە تەواوەتی كۆنتڕۆڵی بكات ئەگەر ئەو وڵاتە نەتوانێت ئەو قەرزە بداتەوە چین بۆی هەیە دەست بەسەر كۆمەڵێك سەرچاوەی داهات و دارایی ئێران لە ناوخۆ و دەرەوەدا بگرێت. چین پلانێكی ستراتیژیی و درێژخایەنی ئابوریی بۆ پێكەوە گرێدانەوەی كیشوەرەكانی (ئاسیا، ئەفەریقا، ئەوروپا) لە ساڵی 2013ەوە دەستپێكردوە كە بە (یەك بازنە و یەك رێگا) ناودەهێنرێت و لە كۆندا بە (رێگای ئاوریشم) ناوی هێنراوە، ئەم بازنەیە 70 وڵات دەگرێتەوە كە ئێران دەكەوێتە چەقی ئەو بازنەیە و بە دڵی بازنەكە ناوی دهێنرێت، بۆیە چین بە رێككەوتنێكی 25 ساڵە لەگەڵ ئێران دەیەوێت ستراتیژە گەورەكەی خۆی بەدی بهێنێت و ئێران ببێتە ناوەندێكی گواستنەوە و گەیاندن و بازرگانیی چین بۆ وڵاتانی رۆژئاوا. پەكین لە ساڵی دەستپێكی ئەو پلانە ستراتیژییەوە نزیكەی یەك تریلیۆن و (300) ملیار دۆلاری بە مەبەستی گەشەی ژێرخانی ئابوریی بۆ 70 وڵاتی نێو ئەو بازنەیە تەرخانكردوە و پێدەچێت بەم رێككەوتنە لەگەڵ ئێران ببێتە هۆی جۆرێك لە بوژاندنەوەی ئابوریی لەو وڵاتە. وەك ئاماژەی پێدراوە پلانی بازنەكە 70 وڵات دەگرێتەوە كە روسیا و توركیا بە گرنگترین پشتیوانی پلانەكەی چین لە ناوچەكەدا لەقەڵەم دەدرێن.   ئەژدیهاكەی چین بۆ ئێران دۆخی ئابوری و سیاسی ئێستای كۆماری ئیسلامی ئێران لە هەر كاتێكی دیكە خراپترە و بۆیە ئەو رێككەوتنەی لەگەڵ چین جۆرێكە لە بەهێزكردنی ئابوریی و پشتیوانێكی بەهێزە بۆ بەرەنگاربونەوەی سزا و فشارە سیاسی و ئابورییەكانی ئەمریكا و ئەمەش وا دەكات تەمەنی دەسەڵات لە ئێران درێژ بكاتەوە. ئەوەی لە تێڕوانینی كۆماری ئیسلامی ئێران بۆ ئەنجامدانی ئەو رێككەوتنە بەدی دەكرێت كە زیاتر لە 11 ساڵی خایاندوە ئەوەیە كە دەسەڵاتی ئەو وڵاتە بە بەردەوامی نایەوێت بە تەنها روی سیاسیی و ئابوریی لە رۆژهەڵات یان رۆژئاوا بێت چونكە مێژوی دەستپێكردنی قۆناغی واژۆكردنی رێككەوتنەكەی لەگەڵ چین دەگەڕێتەوە بۆ دوای رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (5+1) لە ساڵی 2015 كە ئەویش بە گەورەترین رێككەوتنی ستراتیژیی نێودەوڵەتیی نێوان تاران و رۆژئاوا لەقەڵەم دەدرا، بەڵام دۆخی ناوخۆیی و پێگەی نێودەوڵەتیی ئێران وای لە چینییەكان كرد كە واژۆكردنی ئەو رێككەوتنە لە ساڵی 2017بۆ دوای 2023 دوابخەن  و تەنانەت لە ناوخۆی ئێراندا ئاماژە بەوە دەكرا كە چینییەكان دەیانەوێت رێككەوتنەكە لەگەڵ باڵی محافزكار لە حكومەتی داهاتودا بكەن چونكە حكومەت و كابینەی پێشوو بە باڵی ریفۆرمخواز لەقەڵەم دەدرا و مەیلی چین بۆ رێككەوتن لەگەڵ ئەو باڵە نەبوو. ئەگەرچی ئەو رێككەوتنە بە فەرمی بڕیاری لێدراوە بەڵام واژۆكردنی گرێبەستەكانی ناو ئەو رێككەوتنە پرۆسەیەكی درێژخایەنە و لە دوایین گەشتی ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران بۆ چین هیچ ئاماژەیەكی رون و ئاشكرا لە واژۆكردنی هیچ گرێبەستێك بڵاو نەكرایەوە و رەنگە ئەوەش پلانی دەسەڵاتی هەر دوو وڵاتەكە بێت بۆ ئەوەی كاردانەوەی لێنەكەوێتەوە. ئێران بەهۆی سزاكانی ئەمریكا پەنای بۆ چین بردوە و دەوتریت لە ترسی هەڵۆكەی ئەمریكا ئێران خۆی هەڵداوەتەوە باوەشی ئەژدیهاكەی چین كە رون نییە رزگاری دەكات یان ئاگری ئەو ئەژدیهایە دەیسوتێنێ.    

هاوڵاتی بەڕێوەبەری ناوەندی توێژینەوە و راپرسیەکانی تورکیا رایگەیاند، بەگوێرەی راپرسیەکیان، دوای بومەلەرزەکەی ٦ی شوبات دەنگی پارتی داد و گەشەپیدان کەم دەکات و خەڵکی تورکیاش دەیانەوێت، هەڵبژاردن لە کاتی خۆیدا ئەنجام بدرێت. لەگەڵ کارەساتی بومەلەرزەی ٦ی شوبات، پرسی هەڵبژاردنیش لە تورکیا قسەی لەسەر دەکرێت. جان سەلچوکی بەڕێوەبەری ناوەندی توێژینەوە و راپرسیەکانی تورکیا لەمبارەیەوە قسەی کرد و رایگەیاند، راپرسیەکیان لەبارەی بۆچوونی هاوڵاتیان ئەنجامداوە کە ناوەڕۆکی راپرسیەکە بە تەواوی لە چەند رۆژی داهاتوودا ئاشکرا دەکرێت. جان سەلچوکی باسی ئەوەشی کرد، لە راپرسیەکەیاندا، دەنگی پارتی داد و گەشەپێدان (ئاکەپە) بە شێوەیەکی بەرچاو کەم دەکات و وتی، " زۆربەی هاوڵاتیانی تورکیا لەگەڵ ئەوەدان، هەڵبژاردن لە وادەی خۆیدا ئەنجام بدرێت، کە پێشتر بە شێوەیەکی فەرمی ١٤ی ئایار وەک رۆژی هەڵبژاردن دیاریکراوە. لە چەند رۆژی رابردوودا، پرسی هەڵبژاردن، یەکێک لە رۆژەڤە سەرەکیەکانی پارتە سیاسیەکانی تورکیا بوو. دوێنێ ماڵپەڕی هەواڵی بلۆمبێرگی ئەمریکی، لەزاری ژمارەیەک بەرپرسی باڵای ئاکەپەوە، کە ناوەکانی ئاشکرا نەکردبوو، رایگەیاند، ئەردۆغان حەفتەی رابردوو لەگەڵ بەرپرسانی پارتەکەی کۆبووەتەوە و لە کۆبوونەوەکەدا ئاماژەی بەوەکردووە کە هەڵبژاردن لە وادەی یاسایی خۆیدا ئەنجام دەدرێت. هەروەها میدیاکانی تورکیا ئاشکرایان کرد، ئاکەپە سەرقاڵی گۆڕینی کارنامەی بانگەشەی هەڵبژاردنە، لەبەرئەوەی دوای بومەلەرزەکەی ٦ی شوبات، دۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە تورکیا گۆڕانکاریەکی بەرچاوی بەسەردا هاتووە. بەهۆی بومەلەرزەکەوە، پرسی هەڵبژاردن تاوەکو رادەیەک، لە رۆژەڤی تورکیادا کپکرابوو، بەڵام حەفتەی رابردوو، بولەنت ئارنچ یەکێک لە دامەزرێنەرانی ئاکەپە لە تویتێکدا گۆمەکەی شلەقاندەوە و داوای کرد، بەهۆی دۆخی بومەلەرزەوە، هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی و پەرلەمانی دوابخرێن و لەگەڵ هەڵبژاردنەکانی شارەوانی لە ساڵی ٢٠٢٤دا ئەنجام بدرێن. تویتەکەی ئارنچ کاردانەوەی توندی پارتە ئۆپۆزسیۆنەکانی بەدوای خۆیدا هێنابوو. لەمبارەیەوە کەمال کلچدارئۆغلۆ سەرۆکی پارتی گەلی کۆماری (جەهەپە) رایگەیاندبوو، بەهیچ شێوەیەک قبوڵی ناکەن، هەڵبژارندن دوابخرێت، لەبەرئەوەی، بەگوێرەی دەستووری بنەڕەتی تورکیا، تەنیا لە دۆخی جەنگدا دەتوانرێت هەڵبژاردن دوابخرێت. لەم بارەیەوە، سەلاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پێشووی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە) لە تویتێکدا، بە توندی رەخنەی لە دەسەڵات گرت و وتی، " دواخستنی هەڵبژاردن بە واتای کودەتا بەسەر یاسا و دەستووردا دێت." دەمیرتاش داوای لە کەمال کلچدارئۆغلۆ سەرۆکی جەهەپە کرد، هەموو لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکان کۆبکاتەوە و کۆتایی بە دەسەڵاتی ئەردۆغان بهێنن. لە تورکیا سێ هاوپەیمانی سەرەکی بۆ هەڵبژاردن پێکهێنراون کە ئەمانەن: هاوپەیمانی گەل، هاوپەیمانی کۆمار و هاوپەیمانی رەنج و ئازادیەکان. تاوەکو ئێستا هیچ لایەنەک کاندیدی سەرۆککۆماری ئاشکرا نەکردووە. هاوپەیمانی کۆمار پێداگیری لەسەر کاندیدکردنی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری ئێستا و سەرۆکی گشتی ئاکەپە دەکات، بەڵام شەش لایەنەکەی هاوپەیمانی کۆمار تاوەکو ئێستا خۆیان یەکلایی نەکردووەتەوە، هەرچەندە کەمال کلچدارئۆغلۆ لە هەموو کاندیدەکانی دیکە چانسی زیاترە. هاوپەیمانی رەنج و ئازادیەکانیش، هەرچەندە رایگیەیاندووە، کاندیدی خۆیان دەبێت، بەڵام بەگوێرەی هەندێک زانیاری کە لە میدیاکاندا باس دەکرێن، چاوەڕێی هاوپەیمانی گەل دەکات کە ئەگەر کلچدارئۆغلۆ کاندید بکات، بۆ رووخاندنی دەسەڵاتی ئەردۆغان، دەنگ بە کلچدارئۆغلۆ دەدەن.

رەزا مەنوچەهری نەخشەی شاخ و ڕووبارەكان، دەریا و دەشتەكان، كانزاكان، كێڵگەكانی نەوت، هێڵەكانی گواستنەوە لە ئاسمان و زەوی و دەریا، نەخشەی سەربازی، نەخشەی كەش و هەوا، نەخشەی گڕكانەكان و بومەلەرزەكان و شوێنەكانیان لەسەر زەوی تا ئاستێكی ڕوون و بەرچاو دیاریكراون. لەبارەیانەوە سەدان لێكۆڵینەوەی زانستی ئەنجامدراون و سەدان ناوەند لە كاردان بۆ توێژینەوەی بەردەوام و سەدان كتێب و رێنمایی جۆراوجۆریان لەبارەیانەوە بڵاوكردوەتەوە. هیچ وڵات و دەوڵەتێك نییە بە ئەندازەی پێویست پسپۆڕ و لێكۆڵەری لەو بوارانەدا نەبێت، یان ئاگاداری ئەو بوارانە نەبێت، بۆیە هەموو دەوڵەت و دەسەڵاتێكی سیاسی ئەوە دەزانێت، كە لە چ جوگرافیایەكدا سیاسەت دەكات و دەبێت چ جۆرە رێوشوێنێك بەرامبەر تایبەتمەندییە سروشتییەكانی جوگرافیاكەی ژێر دەسەڵاتی بگرێتە بەر. لە كاتی رووداوە سروشتییەكان دا رووی راستەقینەی دەسەڵاتەكان، پلانەكانیان، چۆنیەتیی مامەڵەكردنیان لەگەڵ گەلەكەیان، چۆنیەتیی مامەڵەكردنیان لەگەڵ سروشت و ژینگە، چۆنیەتیی دڵسۆزی و مرۆیی بوون و مرۆیی نەبوونیان دەردەكەوێت. رووداوە سروشتییەكان هەر هەبوون و هەر دەشبن، پێش  دروستبوونی مرۆڤ، یان هاتنی مرۆڤ بۆ سەر ئەم زەوییە بوومەلەرزە، لافاو، وشكەساڵی و ... هەبووە، بۆیە مرۆڤ هەزاران ساڵە ئاشنایە بە ڕووداوە سروشتییەكان، هۆكار، شوێنەكانیان و تایبەتمەندییەكانیان. سروشت یەكەیەكی زیندووە و بەردەوام لە جوڵەدایە، لەم نمونەیەدا پلێتە جۆراجۆرەكان كاتێك بەهۆی جوڵەكانیانە لە قوڵایی ژێر زەویدا لە یەك دەدەن بوومەلەرزە روودەدات، شوێنی پلێتەكان و شوێنی بەریەككەوتنیان و شوێنی روودانی بوومەلەرزەش دیاریكراوە، بەڵام جگە لە جوڵەی پلێتەكان دەستكارییە زۆرەكانی مرۆڤ لە سروشتدا بووەتە هۆی ئەوە، كە جوڵەی پلێتەكان خێراتر بكرێن، یان بەهۆی دەستكاریی لە رادەبەدەری مرۆڤ لەسەر هێڵەكانی بوومەلەررزە و درووستكردنی پەستانێكی زۆر لەسەر هێڵەكانی بوومەلەرزە، روودانی بوومەلەرزە زیاتر و زیانبارتر بكرێت.   بوومەلەرزەكانی باكووری كوردستان و توركیا بوومەلەرزەكەی ٦ی شوباتی ٢٠٢٣، كە ناوەندەكەی ناوچەی بازارجخی پارێزگای مەرەش (مەرعەش) باكووری كوردستان بوو و گوڕەكەی ٧.٨ پلە بە پێوەری رێختەر بوو، دیسانەوە دەیان باس و پرسیار و هەڵوەستەكردنی هێنایەوە پێش. توركیا جوگرافیای بەریككەوتەوتنی سێ پلێتی عەرەبی و ئۆراسیا و ئەفریقییە، لەو جوگرافیایەدا بە درێژایی مێژوو بوومەلەرزە ڕوویداوە. لەو كاتەوە مرۆڤ ڕووداوەكانی تۆمار كردووە و باسی شەڕ و رووداوە سروشتییەكانی كردوە باسی لە ڕوودانی بوومەلەرزە و زیانەكانی كردووە، بۆ نمونە لە ساڵی ١٢٦٨زاینی لە شوێنێكی نزیك لە شوێنی بوومەلەرزەكەی بازارجحی مەرەش، واتە لە باكووری ئەدەنە و لە كاتی  دەسەڵاتی پاشایی كیلیكیەدا بوومەلەرزەیەك روویداوە و ٦٠ هەزار كەسی كوشتووە. لە ساڵی ١٦٦٨ی زاین دا لە ناوچەی سامسۆن و لە باكووری شوێنی بومەلەرزەكەی ١٦ ڕۆژ لەوە پێش دا، روویداوە و نزیكەی ١٠ هەزار كەسی كوشتووە و پاشلەرزەكانیشی تاوەكو ٦ مانگ بەردەوام بوون. لە ساڵی ١٩٠٠یشەوە تاوەكو ئێستا نزیكەی ٧٠ بوومەلەرزەی گەورە، كە پێوەرەكەیان لە نزیك ٦ پلە بە پێوەری رێختەر بۆ ٧.٨ پلە بە پێوەری رێختەر  بوون و لە توركیا روویانداوە، یانی بە زمانێكی تر لە ماوەی ١٢٣ ساڵی رابردوودا هەر ساڵێك و ٧ مانگ بوومەلەرزەیەكی زیانبەخش لە توركیا روویداوە. ئەوەش بەو مانایە دێت، كە دەسەڵات لە توركیا بە باشی لەوە ئاگادارە، كە ئەگەری ئەوە هەیە هەموو ساتێك بوومەلەرزەیەكی گەورە لە توركیا رووبدات. لە توركیا و لە زانكۆكانیشدا چەند ناوەندێكی بوومەلەرزەی ناسی لەكاردان و توێژینەوەی باشیشیان لەبارەی بوومەلەرزەكان و چۆنیەتیی كەمكردنەوەی زیانەكانیان كردووە. لە ١٧ی ئابی ١٩٩٩دا لە ئیزمیتی توركیا بوومەلەرزەیەك بە گوڕی ٧.٦ پلە ڕوویدا و نزیكەی ١٨ هەزار كەس گیانیان لەدەستدا. دوای نزیكەی چوار مانگ و لە ١٢ی نۆڤەمبەری ١٩٩دا بوومەلەرزەیەكی تر بە گوڕی ٧.٢ پلە لە پارێزگای دوزجە ڕوویدا و لەوەشدا نزیكەی هەزار كەسی تر گیانیان لە دەستدا. لەو كاتەوە دەوڵەتی توركیا باجێكی خستووەتە ئەستۆی هاوڵاتییەكانی بە ناوی باجی ڕووبەڕووبوونەوەی بوومەلەرزە و رووداوە سروشتییەكان. ئەوە بە چاوكردن لە هەندێك وڵات كرا بۆ ئەوەی بیناسازی لە توركیا بگەیەنرێتە ئاستێك، كە لە كاتی روودانی بوومەلەرزەدا بیناكان بەرگە بگرن و زیانیان كەمتر پێ بگات و هاووڵاتییان پارێزراو بن. گەرچی هاوڵاتیان باجیان بۆ ئەو یاسایە داوە، بەڵام بۆ نمونە وەك ئەوەی لە وڵاتی ژاپۆن كراوە لە توركیا نەكراوە و بە كردەوە زیانە زۆرە مادی و مرۆییەكانی بوومەلەرزە بەردەوامن. لە دوای ئەوەی ئاكەپە بە سەرۆكایەتیی ئەردۆغان دەسەڵاتی لە توركیا گرتە دەست بەڵێنی ئاوەدانی، بیناسازی، بەنداو درووستكردن، چاككردنی ڕیگاوبان و كەمكردنەوەی زیانی ڕووداوە سروشتییەكان و ژمارەیەك بەڵینی تری سیاسی و ئاشتیخوازانە و ئارامیی بە خەڵكی توركیا دا و هیچیشی نەبردە سەر، دەسەڵاتی ئەردۆغان بە خێرایی باجی دەسەند و كاری دەكرد و كۆمپانیا لەسەر كۆمپانیا و پرۆژە لەسەر پرۆژە بە پەلەپەلییەكی زۆرەوە درووست دەكرد. بینای نهۆمی نەرم لە توركیا و بینای مێهر لە ئێران  یەكێك لە كارەكانی ئەردۆغان ئەوە بوو، كە بە پرۆژە یاسایەك شێوازی بیناسازیی باڵەخانەكانی لە توركیا گۆڕی و بە یاسایەك رێگای بە دروستكردنی نهۆمی نەرم لە باڵەخانەكاندا دا. نهۆمی نەرم لە یەكێك لە نهۆمەكانی خوارەوەی باڵەخانەكان دا و بە لابردنی بەشێك لە پایەكان و كەمكردنەوەی دیوارەكانی ناوەوە بە رووبەر گەورە بۆ كاری بازرگانی، براند، پارك و شوێنی وەرزش تەرخانە دەكرێت و دواتر نهۆمەكانی تری لەسەر دروست دەكرێت، بەڵام شارەزایانی ئەو بوارە دەڵێن، نهۆمی نەرم ٧٠ بۆ ٨٠ توانای بەرگەگرتنی لە نهۆمەكانی تر كەمترە، بۆیە لە بوومەلەرزەكەی مەرەش دا، زۆربەی هەرە زۆری رووخان و زیانەكان بەهۆی نهۆمی نەرمی ئەردۆغانەوە بوون و وەك لە سەدان وێنە و ڤیدیۆدا دەبینرێت، بەشێكی زۆری بیناكان بەسەر نهۆمێكدا ڕووخاون، یان نهۆمەكانی خوارەوە بە تەواوی رووخاون و نهۆمەكانی سەرەوە نەڕووخاون و لاربوونەتەوە. ئەم هۆكارە سیاسی و ئابووری و هەڵپەیە بۆ خۆدەوڵەمەندكردن بەهۆی دروستكردنی شوێنی بازرگانی لە ناو نهۆمی باڵەخانەكاندا هۆكاری سەرەكی بوون بۆ بەرزبوونەوەی ئاست و قەبارەی زیانە مرۆیی و مادییەكان بەم ڕادەیەی ئێستا. كاتێكیش لە ١٢ی ئۆكتەبەری ٢٠١٧دا بومەلەرزەیەك بە گۆڕی ٧.٢ پلەی رێختەر لە ئەزگەڵەی نزیك كرماشان ڕوویدا، ڕووی ڕاستی پرۆژەیەكی بیناسازی لە ئێران ئاشكرا بوو، كە بە بڕیاری مەحمود ئەحمەدی نەژاد سەرۆك كۆماری ئەو كاتی ئێران دروستكرا و ناونرا پرۆژەی مەسكەن مێهر، ئەو پرۆژەیە بریتی بوو لە دروستكردنی خانوی هەرزان بۆ خەڵكی كەمدەرامەت و ئەحمەدی نەژادیش وەك ئەردۆغان زۆر شانازیی بە پرۆژەكەیەوە دەكرد، بەڵام ئەوەی لەو بوومەلەرزەیەدا زۆرترین زیانی بە هاووڵاتییان گەیاند، پرۆژەی مەسكەن مێهر بوو، نەك تەنها ڕوودانی بوومەلەرزەكە. هۆكاری مرۆیی روودانی بومەلەرزەكان كاتێك لەسەر رووی زەوی و لەسەر هێڵی بوومەلەرزە و شوێنی بە یەكدادانی پلێتەكانی ژێر زەویدا، دەستكاریكردنێكی گەورە، یان پرۆژەیەكی گەورە دروست بكرێت، ئەو دەستكاریكردن و پرۆژەیە دەبێتە هۆی دروستبوونی كاریگەری لەسەر جوڵەی پلێتەكان.  لێرەدا بۆ نمونە پرۆژەی گاپ، كە لەلایەن دەسەڵاتدارانی توركیاوە لە پاڵ ئامانجی پێشخستنی كشتوكاڵ، بازرگانی و پرۆژەكانی كارۆئاویدا، ئامانجێكی گەورەتریان هەیە، كە ئەویش ئامانجی گوشاری سیاسی بەرامبەر بە دراوسێكانی، دەستبەسەرداگرتنی سەرچاوەكانی ئاو، بەكارهێنانی ئاو لە بەرامبەر نەوت و گۆڕینی باری دیموگرافیا و شێواندنی مێژووی كوردستانە. گەرچی دەوڵەتی توركیا دەڵێت، ئەو پرۆژەیە بۆ باشتركردنی ژیانی خەڵكی كوردی ناوچەكەیە، بەڵام هیچ كاریگەرییەكی لەسەر باشتركردنی ژیانی خەڵكی كورد لەو ناوچەیەدا نەبووە. ئەم پرۆژەیە دەكەوێتە سەر هێڵی بوومەلەرزە و شوێنی بەریەككەوتنی پلێتەكان. پرۆژەكە بە گشتی لە ٢٢ بەنداوی گەورە لە ٩ پارێزگادا پێكدێت، كە ئەو ٩ پارێزگایە لە ناو ئەو ١٢ پارێزگایەدان، كە بوومەلەرزەكەی ٦ی شوباتی ئەمساڵ تیایاندا ڕوویداوە. گەورەترین بەنداوی ئەو پرۆژەیە بەنداوی ئەتاتوركە، كە ٦٠ ملیار مەتر سێ جا ئاو دەگرێت و ١٠ هێندەی بەنداوی دوكان گەورەیە و دەكەوێتە ١٠٦ كیلۆمەتری چەقی بومەلەرزەكەی بازارحجی مەرەش. بەنداوەكە لە ساڵی ١٩٩٢ەوە تەواو بووە و پڕكراوە لە ئاو، كێشی هەر مەتر سێجا ئاو یەك تۆنە و بەوەش ٦٠ ملیار مەتر سێجا ئاوی بەنداوەكە بەرامبەر بە ٦٠ ملیار تۆن قورسایی. واتە ٣٠ ساڵە بەهۆی گلدانەوەی ئەو ئاوە زۆرەوە پەستانێك بە قورسایی ٦٠ ملیار تۆن خراوەتە سەر پلێت و هێڵی بوومەلەرزە لەو ناوچەیە، ئەو قورسایەیە زۆرە بە یەكێك لە هۆكارە مرۆییەكانی بوومەلەزرەكە دەزانرێت. ئەگەر قورسایی بەنداوەكانی تری پرۆژەی گاپ بۆ سەر هێڵی بوومەلەرزە لەو  ناوچەیەدا بەو قورسایی ئاوی بەنداوی ئەتاتورك (بەشێك لەلایەنگرانی ئەردۆغان لە ناوخۆیاندا و لە هەندێك لە وتە و پۆستەكانیاندا پێی دەڵێن، بەنداوی ئەردۆغان) زیاد بكرێت، ئەوە ڕوون دەبێتەوە، كە ئامانجی سیاسی و دەستوەردانی مرۆڤ بەو ڕادە زۆرە لە سروشت دەبێتە هۆی خێراتركردنی ڕووداوە سروشتییەكان.   بە دەمەوە نەچوون، جیاكاری و نادادی لە دابەشكردنی هاوكارییەكان دا یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی دەوڵەتە داگیركەرەكان و دیكتاتۆرەكان و مەزهەبەییەكان ئەوەیە خەڵكی ناوچە داگیركراوەكان و زۆربەی خەڵكی وڵاتەكەیان بە هاووڵاتیی خۆیان نازانن و لە كات و بۆنە جۆراجۆرەكاندا جیاكارییان لەگەڵ دەكەن و زۆر بێباكانە و خاو بە دەمیانەوە دەچن و لە دابەشكردن و گەیاندنی هاوكارییەكاندا جیاكارییەكی گەورە دەكەن. دەوڵەتی توركیا لە بومەلەرزە ٧.١ پلەیەكەی ٢٣ی ئۆكتۆبەری ساڵی ٢٠١١ی وان دا بۆ ماوەی ٣ رۆژ رێگای بە تیمە نێودەوڵەتییەكان نەدا بچنە وان و فریای خەڵكی بومەلەرزە لێدراو بكەون. بەرپرسانی ئەو كاتی دەوڵەتی توركیا ڕایانگەیاند، هۆكاری رێگریكردن لە تیمە نێودەوڵەتییەكان ئەوە بووە، كە توانای بە دەمەوە چوونی دەوڵەت تاقی بكەنەوە، واتە لەسەر تەرمی هاووڵاتییانی كورد توانای دەوڵەتیان تاقی كردووەتەوە. كاتێكیش هاوكارییەكان گەیشتنە وان لە ناو هاوكارییەكاندا ژمارەیەكی زۆر پەڕۆ و هێمای فاشیستەكانیش تورك و جنێو و سوكایەتی بۆ بوومەلەرزە لێدراوەكان نێردرا و تەنانەت لە تەلەفزیۆنەوە بە ئاشكرا چەند كەسێك وتیان، ئەوان هەموویان تیرۆریستن و با لەوە خراپتریان بەسەر بێت. ئەم ڕەفتارە فاشیستیانەیە لە چەند كات و ڕووداوی تردا دووبارەبوونەتەوە، بۆیە خەڵك لە هەر ڕووداوێكدا متمانەی زیاتری بەرامبەر بە دەوڵەت لەق دەبێت. لە بوومەلەرزەكەی ساڵی ٢٠١٧ی كرماشان لە ئێراندا، بەشێك لە چالاكوانانەكان باسیان لەوە دەكرد، دەزگا فەرمییەكانی دابەشكردنی هاوكارییان لە ناوچە شیعەنشینەكان زیاتر و خێراتر بووە بەراورد بە ناوچە سونەنشین و یارسان نشینەكانی كرماشان، یانی ئەوانیش جیاكاریی مەزهەبییان لەگەڵ كورد لە كرماشاندا كردووە. دەوڵەتی توركیا لە بومەلەرزەكەی ٦ی شوباتی ئەمساڵ دا بەردەوام بوو لە شێوازی جیاكاریكردنی خۆی لە مامەڵەكردن و بەدەمەوە نەچوونی هاووڵاتییانی ناوچە بوومەلەرزە لێدراوەكان. تاوەكو نزیكەی سێ رۆژ كارێكی ئەوتۆ و گرنگ نەكرا. لەو سێ ڕۆژەی یەكەم دا خەڵك، چالاكوانان، ڕێكخراوەكان، رێكخستنی حیزبەكان و ئۆپۆزسیۆن لە ریزی پێشەوەی هەڵمەتەكان بوون بۆ ڕزگاركردنی هاووڵاتییان و گەیاندنی هاوكارییەكان. ڕۆڵی هەدەپە و گەنجانی كورد زۆر گرنگ و كاریگەر بوو، كە تا ئێستاش بەدرەوامە، بەڵام دەوڵەت بە ڕاگەیاندنی باری نائاسایی دەستیكردووە بە رێگریكردن لە هاوكارییە مەدەنی و جەماوەری و خۆڕسكەكان. پۆلیس و سوپا و جەندرمە ناوچەكانیان دراوەتە دەست و بەپێی یاسای باری نائاسایی مامەڵە دەكەن و دەزگای ئافادیش جگە لەوەی لاوازەی خۆی سەلماند، لە دابەشكردنی هاوكارییەكاندا جیاكارییەكی زۆریش دەكات.   كوردانی عەلەوی و پرۆسەی سڕینەوە ناوچەكانی بازارجخ و ئەلبیستان لە پارێزگای مەرەش، كە چەقی بومەلەرزەكەن، ناوچەی كوردی زازا و عەلەوین، قەڵایەكی هەدەپە و بزووتنەوەی كوردی باكووری كوردستانن، تێكۆشەری وەك بەسیمە كۆنجا-یان هەیە. كۆمەڵكوژییە گەورەكەی كوردانی عەلەوی لە  ساڵی ١٩٨٧ لە مەرەش هێشتا لە یاد و بیری كورداندایە، كە توركە فاشیست و سونەكان بە پشتیوانیی دەوڵەت و سوپا سەدان كەسیان لێ كۆمەڵكوژكردن و سەدان خانوو و دوكانیان تاڵان كردن و ئاگریان تێبەردان و هەوڵیان دا شاری مەرەش لە كوردی عەلەوی پاكتاو بكەن و بۆ ئەوەش زۆربەیان ناچاری كۆچبەری كردن. جگە لەوەش لە پرۆژەی چاكسازییەكانی رۆژهەڵات لە ساڵانی ١٩٣٠ تاوەكو ١٩٥٠ كوردانی ناوچەكە و كوردانی عەلەوی كرانە ئامانج و هەوڵیان دا ناوچەی رووباری فورات بە تایبەتی رۆژئاوای فورات لە كوردی عەلەوی پاكتاو بكەن. هەروەها بە پرۆژەی گاپ هەڵێكی تریان دا، كورد و عەلەوی لە ناوچەكە دەر بكەن. كورد لە باكووری كوردستان بە وردی لە هۆكاری مامەڵەی دەوڵەتی توركیا بەرامبەر بە ناوچە جۆراجۆرەكان تێدەگات. بۆیە خێرا هەڵمەتی هاوكارییان بۆ ئەو ناوچانە ڕاگەیاند و هەدەپە و گەنجان و ڕێكخراوەكان بە دەم خەڵكی ناوچەكەوە چوون و جەمخانەكان، كە شوێنی ستایش و پیرۆزی عەلەویەكانن بوونە لانەی حەوانەوە و دابەشكردنی خۆراك و هاوكاری بەسەر هاووڵاتییاندا. یەكێك لە هۆكارەكانی ژێرەوەی بڕیاری باری نائاسایی ئەوەیە، كە دەوڵەت دەیەوێت رێگری لەو یەكگرتن و یەكڕیزییە بكات. خاڵێكی سەیریش ئەوەیە، دەوڵەت لە بریی بە دەمەوە چوونی بەپەلە، خێرا دەستی بە گواستنەوە و دوورخستنەوەی هاووڵاتییان لە ناوچەكانیان كرد، وەك ئەوەی دەوڵەت پەلەی بێت لەوەدا، كە ناوچەكە چۆڵ بكرێت لە مرۆڤ و بە پاساوی جۆراجۆر خەڵكەكە لە زێد و نیشتمانی خۆیان دوور بخەنەوە، خەڵك بەهۆی سیاسەتەكانی دەوڵەتی توركیاوە لەو بڕوایەدایە، ئەمكارەی دەوڵەت بەشێكە لە پرۆسەی پاكتاوكردن و سڕینەوەی كورد و عەلەوی لە ناوچەكە. ئەمەش نیگەرانیی دروستكردووە و لایەنە كوردیەكان و عەلەوییەكان داوایان لە خەڵك كردووە ناوچەكانیان چۆل نەكەن، یان بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانیان. شاردنەوەی زیانەكان سەرباری ئەوەی بومەلەرزەكە ١٢ پارێزگای گرتووەتەوە و ٢٢ ملیۆن كەس لێی زیانمەند بوون و دەوڵەتی توركیا خۆی ڕووداوەكەی بە ڕووداوی پلە چوار ناساند و  باسیش لەوە دەكەن، كە ئەوەی ڕوویداوە كارەساتی سەدەیە و ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانیش ئاستی كارەساتەكەی بۆ پلەی سێ بەرزكردوەتەوە و قەبارەی زیانەكان بە زیاتر لە ١٠٠ ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت و لە ناوچەكە بۆ ماوەی ٦ مانگ باری نائاسایی ڕاگەیاندراوە، بەڵام تا ئێستا دەوڵەتی توركیا لە بری شەفافیەت و بڵاوكردنەوەی ئامارێكی ڕوون و وردەكارانە، هەوڵی شاردنەوەی ئامارەكان بە تایبەتی زیانە مرۆیەكان دەدات. دەمیرتاش لە زیندانەوە بەپێی ئاشنایەتیی بە چڕیی دانیشتوانی ناوچەكە و زانیاری بە دەستگەیشتوو لە پارێزەرەكانیەوە ڕایگەیاند، دەبێت ١٠٠ هەزار كەس گیانیان لە دەست دابێت، هەندێك سەرچاوەی تریش باس لەوە دەكەن، زیاتر لە ٢٠٠ هەزار كەس گیانیان لە دەستداوە و دەیان هەزار كەسی تریش هێشتا لە ژێر داروپەردووەكاندان. بەپێی ئەوەی تا ئێستا دیارە، ڕەنگە دەوڵەتی توركیا بۆ شاردنەوە شكستەكانی خۆی، بیەوێت ئامارەكانی زیانی بومەلەرزەكە وەك ئامارەكانی شەڕی ٤٠ ساڵە لە باكووری كوردستان بشارێتەوە، چونكە لەو شەڕەدا نزیكەی ٣٠٠ هەزار كەس كوژراون و نزیكەی ٣ ملیۆن كەس ئاوارە بوون و دەوڵەتی توركیا ٦ تریلۆن دۆلاری بۆ شەڕی دژ بە كورد خەرج كردووە، بەڵام خۆی باس لە كوژرانی ٤٠ هەزار كەس لەو شەڕەدا دەكات. گومان لەوەدا نییە، ئامارەكانی زیانی بومەلەرزەكە زۆر زۆر زیاترن لەوەی كە دەوڵەتی ئەنقەرە باسی دەكات. دزی و تاڵانی گروپەكانی سەر بە دەوڵەتی توركیا دەوڵەتی توركیا جارێكیتر سەلماندی، كە دەوڵەتی ئۆپراسیۆن، بۆردومان، لەشكركێشی و داگیركارییە نەك دەوڵەتی فریاگوزار و فریادڕەسی هاووڵاتییەكانی. بە خێرایی باری نائاسایی ڕاگەیاند و رێگریی لە كاری فریاكەوتنی گەنجان و هەدەپەش كرد، هێزی بۆ رێگریكردن لە كارە فریاگوازرییەكان بڵاوەپێكردووە، ئەو هێزە كۆنتێنەر و كانێكس و گەرمەكەرەوەیان بە هاوڵاتییان نەگەیاند، تاوەكو خەڵكێكی زۆر لە ژێر داروپەردووەكاندا لەسەرمادا ڕەقبوونەوە. جگە لەوەی باس لە زیان گەیشتن بە دیواری بەشێك لە بەنداوەكان دەكرێت، بەڵام دەسەڵاتدارانی ئەنقەرە ئەوە ڕەتدەكەنەوە، بەڵام هاوكات بەپێچەوانەی ساڵانی ترەوە ئاوی بەنداوەكان هێدی هێدی بەردەدەنەوە. ژمارەیەك رووداوی ئاگركەوتنەوە لە بەندەرەكاندا بە تایبەتی ئەسكەندەروون ڕوویدا، بەڵام هۆكارەكەی و زیانەكانی روون نەكرایەوە و رووماڵی میدیاییان قەدەغە كرا. جگە لەوانەش كاتێك خەڵك هاوكاریی پێنەدەگەیشت و بە دوای پارویەك نان و هۆیەكی گەرمەكەرەوەدا دەگەڕان بۆ ڕزگاركردنی خۆیان و منداڵەكانیان، هێزە ئەمنییەكان بە پاساوی دزیكردن دەستیانكرد بە دەستگیركردنی هەندێك لە هاووڵاتییانی برسی و لێقەوماو، بەڵام رێگایان بۆ ژمارەیەك گروپی تاڵانچیی سەر بە دەوڵەت كردوەتەوە، كە هاوكات لەگەڵ هەڵدانەوەی داروپەردووەكاندا زێڕ و خشڵ و كەلوپەلی گرانبەهای هاوڵاتییان و ماڵە ڕووخاوەكان بدزن، تاڵانكارییەكی گەورەی بە بەرنامە لەناوچەكە هەیە، كاتێك هاووڵاتییان و خاوەن ماڵەكان لە دژی ئەو تاڵانییەی دەوڵەت دەوەستنەوە، هێزە ئەمنیەكان بەرەنگاری خەڵك دەبنەوە و ئەشكەنجەیان دەدەن و لە دادگاش بڕیاری زیندانیكردنیان بۆ دەردەكات.

هاوڵاتی هێشتا گەڕی نوێی گفتوگۆكانی نێوان هەرێم و بەغداد كۆتایی نەهاتبوو، راپۆرتێكی رۆژنامەی (سەباح)ی نیمچە فەرمی حكومەتی عێراق خەریكبوو جارێكی دیكە گڕ لەپەیوەندییەكانی بەغداو هەولێر بەربدات و ناكۆكییەكانی نێوانیان زیندووبكاتەوە ئەگەر لێدوان و ڕەتكردنەوەی هەردوولایەن نەبووایە لەسەر بابەتەكە. رۆژنامەی (سەباح) كە سەر بەتۆڕی میدیای عێراقە و بارەگاكەی لەبەغدایە رۆژی شەممە 18-2-2023، بابەتێكی بڵاوكردەوە كە تیایدا باسی لە ئەنجامدانی راپرسییەك كردبوو لەبارەی بارودۆخی هەرێمی كوردستان و دەڵێت: «بەهۆی ناكۆكییەكانی هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار، لە راپرسییەكیدا كە سەنتەرێكی ئەكادیمی بۆ راپرسی و شیكردنەوە ئەنجامیداوە خەڵكی هەرێمی كوردستان بێ هیوابوونی خۆیان لە دەسەڵاتی سیاسی هەرێمی كورستان راگەیاندووە و خوازیاری گەڕانەوەن بۆ سەر بەغدا.» هەرزوو راپۆرتەكەی رۆژنامەی سەباح حكومەتی هەرێمی هێنایە سەرخەت و وەڵامێكی توندی رۆژنامەكەی دایەوەو و رایگەیاند: هەرێمی كوردستان خاوەن قەوارەیەكی یاسایی و دەستوورییە و بەرهەمی خوێنی هەزاران شەهید و خۆڕاگری پێشمەرگە قارەمانەكانە و هیچ دەسەڵاتێك توانای هەڵوەشاندنەوەی هەرێمی كوردستانی نییە بە نووسینی رۆژنامەیەكی مایەپووچ هەڵناوەشێتەوە، كە پارەیەكی زۆری لێ خەرجدەكرێ و كەسیش هەر نازانێ ماوە یان داخراوە. حكومەتی هەرێم ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: ئەم سەنتەر و بەناو راپرسییەی رۆژنامەكە پشتی پێبەستووە، هیچ بنەمایەكی زانستی نییە و دوورە لە راستییەوە، ئەگەر بەڕاستیش رۆژنامەی (سەباح ) و ئەوانەی لە پشتییەوەن، باوەڕیان بە راپرسییە، لە 25ـی سێپتەمبەری 2017 ، زۆرینەی هەرە زۆری خەڵكی كوردستان، لە گەورەترین راپرسی و ریفراندۆمی جەماوەری و دەنگدانێكی ئازاد دا، قسەی خۆیان كرد و دەنگیان بۆ جیابوونەوە دا، بەڵام دەسەڵاتدارانی ئەوكاتی بەغدا، بە هێرشی سەربازی و بەكارهێنانی سوپا لە دژی خەڵكی كوردستان و گەمارۆدان وەڵامی ریفراندۆم و رای خەڵكیان دایەوە. توڕەبوونەكەی حكومەتی هەرێم وەهای لەحكومەتی عێراق كرد بێتە دەنگ و وتەبێژی حكومەتی عێراق رایگەیاند: ئەو بابەتەی لە رۆژنامەی (سەباح)ی عێراقی بڵاوكراوەتەوە، رای كەسی خۆیانە و گوزارشت لە بۆچوونی فەرمی حكومەتی عێراق ناكات. باسم عەوادی وتەبێژی حكومەتی عێراق وتی: دەستوور دەوڵەتی ئیتیحادی عێراقی پێكهێناوە، شێوازی پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و حكومەتی ئیتیحای داڕشتووە، ئەمە یەكێكە لە دەستكەوتەكانی عێراقی نوێ ئەوەشی خستووەتەڕوو، بەغدا پشتگیری لە قەوارەی هەرێمی كوردستان دەكات، كە بە پێی دەستوور‌، خاوەنی حكومەتێكی هەڵبژێردراوی شەرعییە. لەلایەن خۆشیەوە تۆڕی میدیای عێراقی كە خاوەندارێتی رۆژنامەكە دەكات داوای لێكۆڵینەوەی بەپەلەی كرد لەو راپۆتی رۆژنامەكە و رایگەیاند: «ئێمە ئەو لێدوانەی بەشی راگەیاندن و زانیاریمان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان بینیوە، كە لە چوارچێوەی وەڵامدانەوەی یەكێك لەو راپۆرتانەی بڵاوكراوەتەوە». ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە:» جەخت لەسەر ئەوە دەكەینەوە، هەر زیانگەیاندنێك بە مافە دەستوورییەكانی دامەزراوە و قەوارە یاساییەكان، بە هەرێمی كوردستانیشەوە، رەتدەكەیەنەوە». دواتر ئەحمەد عەبدولحسێن بەڕێوەبەری بەشی نووسین لە رۆژنامەی سەباحی عێراقی رایگەیاند، ئەو راپرسییەی لەبارەی رای خەڵكی هەرێمی كوردستان بۆ گەڕاندنەوە بۆ سەر بەغداد بڵاویانكردووەتەوە خۆیان نەیانكردووە، بەڵكو لە سەنتەرێكی ئەكادیمی وەریانگرتووە و دەڵیت: «ئەگەر بڵاوكردنەوەی ئەو راپرسییە گەلی كوردی دڵتەنگكردووە، داوای لێبووردنیان لێ دەكەین.» دوابەدوای ئەو كاردانانەوەش رۆژنامەكە لە ئەرشیفی ئەلیكترۆنی خۆیدا راپۆرتەكەی سڕیوەتەوەو دەستكاریی لاپەڕە 3ی رۆژنامەكەی كردووە. ئەو راپرسییەی كە رۆژنامە عێراقییەكە بڵاویكردۆتەوە هی كۆمپانیای شیكارە بۆ تۆیژینەوەو راپرسی كە لەساڵی 2010ەوە دامەزراوەو بارەگاكەی لەشاری هەولێرە. لەروونكردنەوەكەیەكیشدا كۆمپانیاكە دەڵێت: كۆمپانیاكەیان ١٠٠% ئەهلییە و لەلایەن (موراد حەكیم، رابەر تەڵعەت و مەهدی حەسەن)ەوە خاوەندارێتی دەكرێت و ساڵانە باج دەداتە فەرمانگەی باج و دەرامەتی حكومەتی هەرێم، ئاماژە بەوەشدەكات: لە ماوەی كاركردنیدا ژمارەیەكی زۆر پرۆژەی راپرسی و توێژینەوەی بۆ ناوەندە جیهانی و ناوخۆییەكان ئەنجامداوە، دوا راپرسیش كە مشتومڕێكی لە شەقامدا دروست كردووە لەسەر بنەمایەكی زانستی ئەنجامدراوە و هیچ بەرژەوەندی شەخسی و سیاسی تێدا نەبووە. ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە: بەداخەوە راپرسییەكە وەكو گشت ناخوێندرێتەوە بەڵكو تەنیا ئاماژە بە بەشێكی زۆر بچووكی دەكرێت و بەلارێدا دەبرێت، پێمانناخۆشە بۆ مەرامی سیاسی و حزبی بەكاربێت و رێگەش نادەین بدرێینە پاڵ هیچ لایەن و كەسایەتییەكی ناوخۆیی یان بیانی و ئەگەر پێویستیشی كرد بۆ پاراستنی ناوبانگی پیشەیی خومان پەنا بۆ دادگاكان دەبەین. ئەم گرفتە میدیاییەی لەنێوان بەغداد و هەولێر كە ئان و ساتەكەی لەكاتێكی زۆر هەستیاردا بوو ئەویش بەو پێیەی گفتوگۆكانی بەغدا و هەولێر لەسەر بابەتەكانی بودجە و یاسای نەوت و غاز زۆر بەگەرمی بەڕێوەدەچێت و بەپێی لێدوانەكانی هەردوولا بێت هیوایەك هەیە بۆ گەیشتن بەڕێككەوتن. دوای گەڕانەوەی دووبارەی شاندی هەرێمی كوردستان بۆ بەغداد لەسەرەتای ئەم هەفتەیەدا، هەردوو لایەنی حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بڕیاریاندا لیژنەیەكی هاوبەش پێكبهێنن بۆ ئامادەكردن و دارشتنی پڕۆژەیاسای نەوت و گازی فیدراڵی.  بەپێی راگەیێندراوێك رۆژی یەكشەممە 19ی شوباتی 2023، شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بەغدا لەگەڵ شاندی وەزارەتی نەوتی عێراق كۆبووەوە و بڕیاردرا لیژنەیەكی هاوبەش پێكبهێنرێت بۆ ئامادەكردن و داڕشتنی پڕۆژەیاسای نەوت و گازی فیدراڵی. هاوكات محەممەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش رایگەیاندووە تا كۆتایی ئەمساڵ یاسای نەوت و غاز لەپەرلەمانی عێراق دەردەچێت. لەبارەی سەرهەڵدانی جیاوازی و ناكۆكیش لەنێوان پارتی و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیشدا، ڕۆژنامەی ئەلعەرەبی، چاپی لەندەنی بڵاویكردۆتەوە مەسرور بارزانی سەرۆك وەزیرانی هەرێم لە سەردانەكەیدا بۆ فەرەنسا،  داوای لە ئیمانوێڵ ماكرۆن سەرۆكی فەڕەنسا كردووە فشار بخاتە سەر بەغداد تا پابەندی ڕێكەوتنی پێكهێنانی حكومەت بن لەگەڵ كورد و ئەو بەڵێنانە جێبەجێ بكەن كە بەكورد دراوە. ڕۆژنامەكە باسی لەوەشكردووە: كە پارتی دیموكراتی كوردستان هەست بەوە دەكات لایەنەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی كودەتایان بەسەر ئەو ڕێككەوتنانە كردووە كە لە كاتی پێكهێنانی حكومەت لە نێوان كورد و چوارچێوەی هەماهەنگی ئەنجامدراون و ئێستا خواستی پابەندبوونییان پێوەی نییە، ئاماژەشی بەوەكردووە: پارتی دیموكرات و بارزانی كشانەوەیان لە حكومەتی سودانی وەك دوا كارت داناوەو ئەگەر حكومەتی سودانی پابەندی بەڵێنەكانی نەبێت دەست بۆ ئەو كارتە دەبەن و پێدەچێت ئەو  پەیامەیان بەماكرۆن گەیاندبێت.  

هێمن مەحمود مشتومڕەكان لەسەر تێپەڕاندنی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەعێراقدا تا دێت زیاتر دەبێت و وابڕیارە پەرلەمانی عێراق لەماوەكانی داهاتوودا گفتوگۆكانی لەبارەی هەمواركردنەوەی ئەو یاسایەوە دەستپێبكاتەوە، هاوپەیمانی چوارچێوەی هەماهەنگی-یش لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبوویەوەو باسیان لەتیپەڕاندنی چەند یاسایەك كرد، بەشێك لە سەركردە شیعەكانیش لەهەوڵی ئەوەدان بۆ بەشداریكردن لەهەمواری یاساكە قسە لەگەڵ رەوتی سەدر بكەن و ڕای ئەوان وەربگیرن لەهەمواركردنەكەدا، هاوكات چەند رێكخراو و كوتلەیەكی پەرلەمانیش بەنیازن بەرەیەك لەدژی تێپەڕاندنی یاساكە بكەنەوە، پەرلەمانتارێكیش بڕوای وایە ئەمساڵ هەڵبژاردنی پارێزگاكان ئەنجامنادرێت وەك ئەوەی حكومەت بانگەشەی بۆ دەكات. خوێندنەوەی یەكەمی پرۆژە یاسای هەمواركراوی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بەپێی سیستەمی (سانت لیگۆ) مشتومڕو لێكدانەوەی جیاوازی بەدوای خۆیدا هێناو بەشێوەیەكی گشتی لەناو ناوەندە یاسایی و پەرلەمانی و سیاسییەكاندا گەڕانەوە بۆ ئەو سیستەمە بە گەڕانەوە بۆ دواوە وەسفدەكرێت كە هەڵوەشاندنەوەی سیستمەكە  بە بەرهەمی خۆپیشاندانەكانی تشرین وەسفدەكرێت. خالید دەراجی سەرۆكی لیژنەی هەرێم و پارێزگاكان لە پەرلەمانی عێراق رایگەیاندووە: گەڕانەوە بۆ سیستەمی( سانت لیگۆ) وا دەكات جارێكی تر عێراقییەكان بەشداری هەڵبژاردنەكان نەكەن جا چی پارێزگاكان بێت یاخود هەڵبژاردنی پەرلەمان، هەربۆیە پێویستە سیستمی فرە بازنەیی پەیڕەوبكرێت بۆ ئەوەی زۆرترین كەس بەشداری بكەن، جەختیش لەوەدەكاتەوە خۆێندنەوەی یەكەمی یاساكە بەپێی سیستەمی (سانت لیگۆ) توڕەییەكی زۆری لەسەر ئاستی میللی و سیاسیدا درووستكردووە، باسیی  لەوەشكردووە هەندێك لایەن دەیانەوێت ئەم یاسایە بسەپێنن لەكاتێكدا شكستی لەساڵانی پێشووتردا بینراوە. لەماوەكانی رابوردوودا لیژنەی یاسایی پەرلەمانی عێراق دوایین سەرنج و تێبینییەكانی خۆی لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاكانی ژمارە 12ی ساڵی 2018 تەواوكرد و لیژنەكە رایگەیاندبوو بەنیازە ئیمزای پێویست كۆبكاتەوە بۆ ئەوەی 16 ماددەی یاساكە هەمواربكاتەوە بەجۆرێك كە هەردوو یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و پارێزگاكان پێكەوە بكاتە یەك یاسا. هەر بەپێی زانیارییەكان تاڕادەیەك هەمووان كۆكن لەسەر ئەوەی پێشنیارەكان بەجۆرێكبن كە هەر پارێزگایەك یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت و بەیاسای (سانت لیگۆ 1.9) بەڕێوەبچێت نەوەك (سانت لیگۆ 1.7) بەڵام تا ئێستا بڕیاری كۆتایی لەو بارەیەوە نەدراوە. بەپێی سیستەمی سانت لیگۆ 1.4 هاوپەیمانێتییە بچووكەكان فرسەتی زیاتریان بۆ بردنەوە هەیە، بەڵام لەعێراقدا سانت لیگۆی 1.9 پەیرەو دەكرێت كە ئەمەش وادەكات هاوپەیمانێتییە گەورەكان لەسەر حسابی كاندیدە سەربەخۆ و مەدەنییەكان و هاوپەیمانێتییە بچوك و تازە درووستكراوەكان دەنگی زیاتریان دەستبكەوێـت و لەبەرژەوەندییان بێت. هاوكات هاوپەیمانێتی چوارچێوەی هەماهەنگی بە ئامادەبوونی سەرۆكی فراكسیۆنەكانی پەرلەمانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی  و ژمارەیەك ئەندامی لیژنەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لەگەڵ محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبوویەوەو گرنگترین پڕۆژە یاساكان بەمەبەستی دەنگدان لەسەریان لە پەرلەمانی عێراق گفتوگۆیان لەسەر كراوە. لەلایەكی ترەوە سەركردەیەكی رەوتی سەدر بە رۆژنامەی (عەرەبی جەدید)ی وتووە سەركردەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی هەوڵیانداوە رای موقتەدا سەدر لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكان وەربگرن، ئەویش لەترسی كاردانەوە جەماوەرییەكان. ئەو سەركردە وتویەتی» چەند لایەنێكی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی لەنێویشیاندا (هادی عامری) و (ئەحمەد ئەسەدی) پەیوەندییان بەنوسینگەی موقتەدا سەدرەوە لەنەجەف كردووە تاوەكو گفتوگۆ لەگەڵ سەدردا بكەن سەبارەت بەیاسا تازەكەی هەڵبژاردن بۆ ئەوەی رای رابەری رەوتی سەدر بزانن بەتایبەت گەڕانەوەیان بۆ سیستەمی (سانت لیگۆ) كە پێشتر سەدر رەتیكردۆتەوەو پێی باشە هەمان   یاسا بمێنێتەوە كە ئێستا لەئارادایە كە فرە بازنییە لەهەموو پارێزگایەكداو براوە ئەوەیە كە زۆرینەی دەنگەكان بەدەستدەهێنێت. سەركردەكەی رەوتی سەدر جەختی لەوەشكردۆتەوە كە موقتەدا سەدر رەتیكردۆتەوە هیچ گفتوگۆیەك ئەنجامبدات و دەستەی سیاسی و سەركردەكانی رەوتەكەشی لەئەنجامدانی هیچ جۆرە گفتوگۆیەك ئاگاداركردۆتەوە لەوبارەیەوە لەگەڵ لایەنەكانی دیكە ئەنجامیبدەن، سەركردەكە ئاماژەی بەوەشكردووە رای سەدرییەكان لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكان ئاشكرایەو هەر دەستكاریكردنێك دژی بۆچۆنی سەدرییەكان و تشرینییەكان و مەرجەعیەت بێت ئەوا ئەگەر دووبارە رژانە سەر شەقامەكانی لێدەكرێت. بەپێی ئەو بەرنامە سیاسییەی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەسەرەتای دەستبەكاربوونیدا خستیەروو، دەبێت لەماوەی 18 مانگدا هەڵبژاردنی پارێزگاكان و پەرلەمان بەڕێوەبچێت، بەڵام بەپێی ئاماژەكان پێناچێت بەرنامە حكومییەكەی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەتایبەت لەبواری هەڵبژاردنەكاندا بەئاسانی بەڕێوەبچێت و رووبەڕووی نەیاری زۆر دەبێتەوە بەتایبەت سەدرییەكان و تشرینییەكان و هێزەكانی دیكەی كۆمەڵگەی مەدەنی. لەبەیاننامەیەكیشدا چەند كوتلەیەكی پەرلەمانی و رێكخراوێكی مەدەنی و دیموكراسی دژی بەندە هەمواركراوەكانی یاساكە وەستانەوەو رایانگەیاند: ئەو پرۆژە یاسایە كە ئێستا لەپەرلەمان هەیە رەتدەكەینەوە، هاوكات داوادەكەن بەرەیەكی یەكگرتوو لەدژی رەشنوسی یاساكە درووستبكرێت چونكە دژ بەدیموكراسییەو لەبەرژەوەندی حزبەكانی دەسەڵاتە. شێروان دوبەردانی پەرلەمانتاری پارتی لەپەرلەمانی عێراق رایگەیاندووە: لیژنەی هەرێم و پارێزگاكان چاوەڕوانی رێككەوتنی كۆتایی لایەنەكانە لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكان و تا ئێستا هیچ رێككەوتنێك نەكراوە، ئاماژە بەوەشدەكات پێناچێـت لەمانگی 10ی ئەمساڵ هەڵبژاردنی پارێزگاكان ئەنجامبدرێت وەك ئەوەی بڕیاری لێدراوە، بەڵكو چاوەڕواندەكرێـت بكەوێـتە ساڵی داهاتوو. كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەكانیش رایگەیاند: بۆ هەڵبژاردنەكان لەدایكبووانی ساڵی 2005 دەتوانن بەشداری بكەن و كارتەكانی خۆیان وەربگرنەوە. ئەوەی تا ئێستا روونە ئەوەیە هاوپەیمانێـتی ئیدارەدانی دەوڵەت كە لە چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان و پارتی دیموكراتی كوردستان و هاوپەیمانێتی سیادەی سونیەكان و یەكێتی نیشتیمانی   كوردستان و هاوپەیمانێتی عەزمی سوننەكان و بابلیۆنی مەسیحییەكان كە ژمارەی پەرلەمانتارەكانیان 270 پەرلەمانتارە لەكۆی 325 پەرلەمانتاری عێراق لەگەڵ هەمواری نوێی یاسای هەڵبژاردنەكانن.    

شەنای فاتح   لە چەند رۆژی رابردوودا بڵاوبوونەوەی هەواڵی كەیسێكی تری منداڵانی ونبووی هەڵەبجە بەناوی (هاوڕێ‌) زۆرترین دەنگدانەوەی لەناو رایشگتی دروستكرد، لە كوردستاندا تائێستا ناوەندێكی زانستی پێشكەوتوو نیە بۆ چارەسەركردنی ئەم  كەیسانەو زۆربەی كەیسەكان دەبرێتە تاقیگەكانی دەرەوەی وڵات، وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان دەڵێت: بۆردێكیان دروستكردووە بۆ گەڕان و دۆزینەوە و سۆراغكردنی منداڵە ونبووەكانی هەڵەبجە، و لوقمان عەبدولقادر سەرۆكی كۆمەڵەی قوربانیانی هەڵەبجەش ئاماژە بۆ ئەوە دەكات: كە ئەوەندەی ئێمە ئاگادارین لیژنەیەك دروستكراوە لە ئاستی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنجومەنی وەزیران و لیژنەكە فەرمانەكەی بۆ دەرچووەو نەیتوانیوە كێشەكان چارەسەر بكات، هاوكات پسپۆڕێكی بواری (دی ئێن ئەی) بە هاوڵاتی وت: ناوەندێكی پێشكەوتوو لەكوردستاندا نییە كە پشكنینی (دی ئێن ئەی) و چارەسەری كەیسی منداڵە ونبووەكان بكات. عادل مەلاساڵح وتەبێژی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوانی حكومەتی هەرێم لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی راگەیاند: « وەزارەتی كاروباری شەهیدان بۆردێكی دروستكردووە بۆ گەڕان و دۆزینەوە و سۆراغكردنی منداڵە ونبووەكانی هەڵەبجە كەئامانج لێی ئەوەیە ئەم بابەتانە بە هەڵپەسێردراوی نەمێنەوە و بەدڵنیایەوە وەزیرو وەزارەت و ئەندامانی بۆردەكە و لایەنی پەیوەندیدار لەهەوڵی بەردەوامدان بۆ ئەم جۆرە كەیسانە چارەسەرێكی بنەڕەتی بۆ بدۆزرێتەوە هەم لەروی یاسای و هەر لە رووی زانستیشەوە». وتیشی:»بەداخەوە سۆشیاڵ میدیا و هەندێك لایەنی ناپەیوەندیدار پێش وەزارەتەكەی ئێمەو بۆردەكەی  ئێمە تەداخولی ئەم بابەتەیان كردووە كە ئەم بابەتە بابەتێكی زانستیی و یاساییە». سەبارەت بە كەیسی (هاوڕێ) كە كەیسێكی نوێی منداڵە ونبوەكانی هەڵەبجەیەو لەچەند رۆژی رابردوودا لەناو رایگشتیدا زۆرترین دەنگدانەوەی هەبوو، وەتەبێژی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان وتی: «چەندین منداڵ وەك منداڵی ونبووی هەڵەبجە لەساڵانی رابردوودا دۆزراونەتەوە و پشكنینیان بۆ ئەنجامدراوە، هەندێكیان گیروگرفتیشیان بەدوادا هاتووە، بەڵام یەكەم حاڵەتە كە منداڵیك بدۆزرێتەوە كە بە (دئ ئێن ئەی) بسەلمێنرێت منداڵی خانەوادەیەكە و خانەوادەكە نكۆڵی لە راستی و دروستی پشكنینەكە بكات». تا ئێستا كەیسی منداڵانی ونبووی كیمیابارنی ساڵی 1988ی هەڵەبجە بابەتێكی كراوەیەو هەندێك لە كەیسیش بە هەڵپەسێردراوی ماونەتەوەو یەكلایی نەكراونەتەوە. لوقمان عەبدولقادر سەرۆكی كۆمەڵەی قوربانیانی هەڵەبجە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «ئێمە وەك كۆمەڵەی قوربانیانی هەڵەبجە ڕوونكردنەوەیەكمان داوە لەسەر ئەو كەیسی (هاوڕێ‌) و هیچ شتێك ناوترێت و ئەو كەیسە كۆتایی پێنایەت تا ئەو پشكنینە دووبارە بێتەوە كەپێویستە ئەوە لایەنی ئیداری و حكومی پێی هەستێت». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: «ئەم كەیسانە بەو شێوەیە ناگەن بە چارەسەری كۆتایی، ئەو پڕۆژە یاسایەی لە پەرلەمانە بە هەر وەسیلەیەك هەیە بكرێت بە یاسا بۆ ئەوەی هەم میكانیزمەكە دیاریبكرێت هەم ئەو هەڵەو كەم و كورتیانەی پێشتر كراوە بەپێی ئەو یاسایە چارەسەربكرێت». «ئەوەندەی ئێمە ئاگادارین لیژنەیەك دروستكراوە لە ئاستی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنجومەنی وەزیران و لیژنەكە فەرمانەكەی بۆ دەرچووەو نەیتوانیوە كێشەكان چارەسەر بكات»، لوقمان عەبدولقادر وای وت. هەر سەبارەت بەكێشەی منداڵانی ونبووی هەڵەبجە لوقمان عەبدولقادر ئاماژەی بۆ ئەوەكرد:» كەیسەكەی مریەمیش كێشەی بۆ دروست بوو، پشكنینەكە دووبارە كرایەوە بەو دووبارە كردنەوەیە ئەو ناسنامەیەی پێشتر پێی درابوو لێی سەندرایەوە، هەروەها كەیسەكەی ئەعزەمیش بەهەمان شێوە لەكێشەدایەو لە ئێستادا  لە دادگادایە و بڕیاری كۆتایی وەرنرگرتووە كەپێشتر پشكنینی بۆ كرابوو و كەسوكارەكەی داوای دووبارەكردنەوەی پشكنینەكە دەكەن، و هەروەها ئێمە وەك كۆمەڵەی قوربانیان داوامان وایە حكومەت هەرچۆنێك بێت خۆی خاوەندارێتی ئەم كەیسە بكات، بەهەمان شێوەش ئەو هەڵە و كەموكورتیانەی پێشتر كراوە ببنە بنەمایەك كە دووبارە نەبنەوە». هاوكات لەبارەی راگەیاندنی ئەنجامی پشكنینەكانی هاوڕێ ئەنوەر ( كوردەوان) مشتومڕ لەنێوان هاوڕێ ئەنوەر و مەحمود فەتاحدا روویداو بەو هۆیەوە كۆمەڵەی قوربانیانی هەڵەبجە لە راگەیەندراوێكدا دەڵێت: «پرسی نێوان بە ڕێز كاك محمود فتاح و كاك هاوڕێ ئەنوەر بابەتێكی تەواو زانستییەو لێكدانەوەی سۆزداریانەو لابەلا هەڵناگرێت و ئێمە وەك كۆمەڵەی قوربانیانی كیمیابارانی هەڵەبجە، هەردوو لایان وەك یەك دەبینین و بۆ نێوەندگیری و چارەسەركردنی كێشەكەیان پەنابرن بۆ پشكنینێكی نوێی DNA  لە ناوەندێكی تاقیگەیی ئەوروپا بەباشترین چارەسەر دەبینین،و لەو ڕووەوە هاوكاردەبین لە گرتنەبەری ڕێوشوێنی پێویست تا دەگەینە ئەنجام، و هەر كاتێكیش دۆسێكە گەیشتە ئەنجام و سەلمێنرا كە كاك (هاوڕێ) كوڕی كاك (محمود فتاح)ە یان بەپێچەوانەوە، ئەوا ئێمە بە هەموو شێوەیەك هاوكارو پشتیوان  دەبین دۆسێكە ڕێڕەوی یاسایی خۆی وەربگرێت». چالاك شێخ محێدین خاوەنی بڕوانامەی ماستەر لە دی ئێن ئەی پرۆفلینگ (DNAProfiling) لە بەریتانیا بە هاوڵاتی راگەیاند: «ناوەندێكی پێشكەوتوو لەكوردستاندا نییە كە پشكنینی (دی ئێن ئەی) و چارەسەری ئەو كەیسانە بكات، چونكە هەبوونی سەنتەرێكی لەوشێوەیە تێچوویەكی زۆری هەیە و حكومەت ئەوە بەبارگرانییەك دەزانێت كە كار لەسەر ئەوە بكات یان هەست بە بەرپرسیارێتی ناكات و لەگەورەیی ئەو كەیسانە تێنەگات كە كوردستان رووبەرووی بووەتەوە». وتیشی: حكومەت ناوەندێكی هەیە وەك سەنتەرەكانی بەڵگە و تاوان كە لەهەولێر هەیە و ساڵی ٢٠١٠ ئەمریكییەكان دایانمەزراندوە، بەڵام لەقەیرانی داراییەوە كەیسێكی وا بەڕێنەكراوە چونكە ئامێرەكان خزمەتیان پێویستە و كۆنبوون و نوێنەكراونەتەوە و ئەو سەنتەرانەشی كە لە هەرێمی كوردستاندا هەن ئەهلین و بەپێی ستانداردە نێودەوڵەتییەكان نین و چاودێریان لەسەر نییە». «وەزارەتەكانی ناوخۆ و داد و شەهیدان پێویستە دانیشتن بكەن و بڕیارێك بدەن كە ناوەندێكی لەو شێوەیە دروستبكەن كەچیدی ئەم بابەتانە نەبنە بابەتی میدیایی و كارێكی زانستیبن و دانانی سەنتەرێكی هاوشێوە پێویستە بەپرۆسەی دڵنیایی جۆریدا بڕوات و دڵنیابن لەئامێر و ئەو كەرەستانەی كە لەو سەنتەرەدا بەكاردەهێنرێن. «هەروەها پێویستە سامپڵی كەسە نزیكەكانی ونبووەكان وەربگیرێت پێش ئەوەی كۆچی دوایی بكەن نەك هەر ونبوویەك بدۆزرێتەوە داوا بكرێت سامپڵ بدرێت چونكە دواتر كارەكە قورس و ئاڵۆز دەبێت بۆ یەكلایكردنەوەی هەر یەكێك لەو كەیسانەی روویان داوە». د.چالاك وای وت. رۆژی ١٥ی شوباتی ٢٠٢٣، دادگای باری كەسێتیی هەڵەبجە لەبارەی كەیسی هاوڕێ ئەنوەر كۆبوویەوە و لەدانیشتنەكەدا بەڵگەی پشكنینی (دی ئێن ئەی) بەغداد پێشكەش بەدادگا كرا كە بەپێی ئەو پشكنینە كە ١٠٠٪ دەریدەخات كوڕی مەحموود فەتاحە، بەڵام دادگە بڕیاری كۆتایی لەوبارەیەوە نەدا. هاوڕێ ئەنوەر یان كوردەوان دەڵێت: ٪١٠٠ من كوڕی كاك مەحموودم، لەبەرامبەردا مەحموود فەتاح ئەو قسەیە رەتیدەكاتەوە و دەڵێت ١٠٠٪ كوڕی من نییەو تانە لە بڕیارەكەی دادگا دەدەم.      

هاوڵاتی لەگەڵ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان سەرەڕای هەموو قەیرانەكان دەسەڵاتی ئێران رووبەڕووی زۆری ژمارەی زیندانیان و كورتهێنانی بودجەی زیندانەكان بووەوەو ئەو وڵاتە كەخاوەنی پلەو ریزبەندی جیهانییە لە رووی ژمارەی زیندانیانەوە دەیەوێت بەتیرێك دوو نیشان بپێكێت و بەناوی لێبوردنی گشتییەوە خۆی لەقەیرانی زیندان دەرباز بكات. لەساڵانی رابردووشدا ئێران بەدەركردنی لێبوردنی گشتیی نزیكەی 20 بۆ 35 هەزار زیندانیی ئازاد دەكرد كەتاوانێكی ئەوتۆیان لەسەر نەبوو یان بەشێكی زۆری سزاكەیان تێپەڕاندبوو، بەڵام ئەمساڵ لەهەنگاوێكی سەرنجڕاكێشدا لێبوردنێكی بەرفراوانتری بەقەبارەی سێ هێندەی ساڵانی رابردوو دەركرا. دەسەڵاتی ئێران دەیەوێت بەئازادكردنی نزیكەی 100 هەزار كەس بەلێبوردنی گەشتی لەلایەن رابەری كۆماری ئیسلامی لەلایەك تێچووی زیندانەكانی و لەلایەكیش ژمارەی بەندكراوەكانی كەمبكاتەوەو زیاتر لە 39 هەزار دەستگیركراوی ناڕەزایەتییەكان منەتبار بكات كە تائێستا زۆربەی ئەو چالاكوانانەی كەئازادكراون خۆیان نەخستووەتە ژێر باری ئەو منەتەو رایانگەیاندووە بەهیچ شێوەیەك داوایان نەكردووە كەلێبوردن بیانگرێتەوەو نموونەی ئەوە زارا محەمەدی، مامۆستای زیندانیكراوی كورد بوو كەئێوارەی هەینی (10/3/2023) ئازاد كرا. كوردو زیندان پێگەی تایبەت بەبەرگریی لەزیندانیكراوان لەئێران (united4iran.org) ئاشكرای كردووە؛ بەپێی ئەوەی 60% خەڵكی ئێران بەزمانی فارسی قسە دەكەن و بەڕەچەڵەك بەفارس ئەژمار دەكرێن، دەبێت بەپێوەرە كۆمەڵایەتی و مرۆییەكان 60% رێژەی كەسانی زیندانیكراون لەو وڵاتە لەڕەچەڵەكی فارس بن بەڵام لەئامارەكاندا دەردەكەوێت كەدوای رەچەڵەكی توركمان، فارسەكان كەمترین كەسیان لەزیندانەكاندایەو لەبەرامبەردا زۆرترین ژمارەی زیندانی كورد بەتۆمەتی جیاوازیی ئایینی و سیاسیی لەزیندانەكانی ئێراندان. ئەو پێگەیە روونیكردووەتەوە كورد لە ریزبەندی یەكەمی زیندانیكراوانی ئێراندا كەزۆرترین كەسی بەتۆمەتی سیاسی و ئایینی لەزیندانەكانی ئەو وڵاتەدان و دوای ئەوەشی فارس لەپلەی دووەمی تۆمەتی سیاسی و عەرەب لەپلەی سێیەم و بلوچ لەپلەی چوارەمی زیاترین زیندانیانی سیاسیی ئێراندا دێن. كۆماری ئیسلامی ئێران بەبیانووی جێبەجێكردنی یاساو شەرعی ئیسلامی یەكێكە لەو وڵاتانەی زیاترین سزای زیندانی بەسەر نەیاران و هاووڵاتیانی سەرپێچیكاری خۆیدا دەسەپێنێت و ئەمەش ئەو وڵاتەی كردووەتە هەشتەمین بۆ دەیەمین زیندانی گەورەی جیهان و چوارەم زیندانی گەورەی وڵاتانی ئیسلامی. كۆمارێك لەزیندانی ئامارە فەرمییەكانی ئێران دەریدەخەن كەساڵانە نزیكەی 650 هەزار كەس سزای زیندانیان بەسەردا دەسەپێنرێت و بەوەش لە 44 ساڵی تەمەنی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بەسەر ئێراندا نزیكەی 29 ملیۆن كەس لەكۆی 85 ملیۆن هاوڵاتی بەتۆمەتی جیاوزا لانیكەم بۆ جارێكیش بێت زیندانیی كراون. بەپێی زایارییەكانی پێگەی ئەلیكترۆنی ناوەندی نێودەوڵەتی زیندانیانی جیهان (prisonstudies.org) لەساڵی 1980 واتە تەنها یەك ساڵ دوای بەدەسەڵات گەیشتنی كۆماری ئیسلامی لەئێران ژمارەی زیندانیكراوانی وڵاتەكە 10هەزار كەس بووە كەدوای 13ساڵ ئەو ژمارەیە بۆ زیاتر لە 101هەزار زیندانیی بەرز بووەتەوەو لەساڵی 2001 گەیشتووەتە 158 هەزار و لەساڵی 2018 بۆ زیاتر لە 240 هەزار زیندانیی بەرزبووەتەوە، بۆیە ئێران لەساڵی 2018 دەبێتە هەشتەم وڵات  لەجیهان  كەزیاترین زیندانیكراوی هەیە. ئێران هەفتەیەكە بانگەشەی لێبوردنێكی گەشتی دەكات كە بەپێی لێبوردنەكە نزیكەی 100 هەزار زیندانی و دەستگیركراوی ئەو وڵاتە ئازاد دەكرێن و لەئامارە نافەرمییەكانیش دەركەوتووە لەماوەی نزیكەی پێنج مانگی ناڕەزیەتییەكاندا زیاتر لە 30 هەزار كەس دەستگیرکراون و ژمارەی زیندانیانی ئەو وڵاتەش بۆ زیاتر لە 200 هەزار كەس بەرزبووەتەوە لەكاتێكدا بڕیاربووە تەنها 20 هەزار كەس لەزیندانەكانی ئێراندا هەبێت. شەوی هەینی لەچوارچێوەی لێبوردنە گشتییەكەی ئێران ژمارەیەك چالاكوان ئازادكران بەبێ ئەوەی پێشتر خۆیان یان پارێزەرەكانیان ئاگاداركرابێتنەوە و تەنانەت هەندێك لەو زیندانیانە ئەو لێبوردەنەیان رەتكردووەتەوە كە لەلایەن عەلی خامنەیی، رابەری كۆماری ئیسلامی ئێران راگەیەنراوە.   گەورەترین لێبوردن لەمێژووی ئێران یاسای ژمارە 110ی دەستوری ئێران بەپێی بەندی 11 ئاماژە بەوەكراوە كەتەنها یەك كەس بەڕاوێژ لەگەڵ سەرۆكی دەزگای دادی وڵاتەكە دەتوانێت لێخوشبوون یان لێبوردنی گشتی بۆ تاوانبارو زیندانیان دەربكات كەئەویش عەلی خامنەیی رابەری كۆماری ئیسلامییە. خامنەیی ئەمساڵیش هاوشێوەی ساڵانی رابردوو بەبۆنەی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی لێبوردنێكی گشتیی دەكرد كە بەو جیاوازییەی كەزیاترین زیندانیی بەراورد بەفەرمانەكانی پێشووی بەر ئەو لێبوردنە دەكەون كەژمارەیان دەگاتە 100 هەزار كەس. سەرچاوەكانی ناوخۆی ئێران بڵاویانكردووەتەوە لێبوردنە گشتییەكەی ئەمجارە بڕیارە 100 هەزار زیندانیی بگرێتەوە كە لانیكەم 39 هەزار زیندانییان لەدەستگیركراوانی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ناوچەكانی تری ئێرانە لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی. خامنەیی لەساڵی 2019 بەهۆی یادی 40 ساڵەی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی ئێران  لێبوردنێكی گشتیی دەركرد كە 94 هەزار زیندانیی دەگرتەوەو نزیكەی 61 هەزار زیندانیی ئازادكران، بەڵام لەساڵی 2020 و لەهەماندا یاددا لێخۆشبوونی بۆ سێ هەزار و 840 زیندانیی وڵاتەكەی دەركردووە كە لێخۆشبوونەكە ئازادكردن و سوككرنی سزای ئەو ژمارە زیندانیەی لەخۆگرتووە، بۆیە فەرمانی ئەم دواییەی بەبۆنەی 44 ساڵی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی بەراورد بەسەرجەم لێبوردنەكانی دیكە زیاترین زیندانیی دەگرێتەوە، بەڵام بەپێی مەرجەكان بێت كەمترین ژمارەی دەستگیركراوانی ناڕەزایەتییەكان دەگرێتەوە. مەرجەكانی ئەو لێبوردنە گشتییە ئەوەیە كەنابێت هیچ دەستگیركراوێك تۆمەتی سیخوڕی لەسەر بووبێت و تۆمەتبار كرابێت بە پەیوەندیی راستەوخۆ لەگەڵ دەزگا هەواڵگرییە بیانیەكان و هاوكات تۆمەتی كوشتن و برینداركردنی لەسەر نەبێت و هەروەها ئەو دەستگیركراوانە نابێت هیچ جۆرە سكاڵایەكیان لەسەر تۆمار كرابێت و دەستیان نەبووبێت لەكردنەوەی ئاگرو دروستكردنی بەربەست لەشەقام و شوێنە گشتییەكان و هێرشیان نەكردبێتە سەر دامودەزگا حكومییەكان.   قەیران و بودجەی زیندانیان ناوەندی سیستمی زیندانەكان لەجیهان(World Prison Brief) بڵاویكردووەتەوە؛ ئێران خاوەنی 189 هەزار زیندانییەو بەوەش دەبێتە دەیەمین وڵاتی جیهان كەزیاترین زیندانیی هەیە لەكاتێكدا ناوەندی زیندانەكانی وڵاتەكە رایگەیاندووە ژمارەی زیندانییانی ئێران زیاتر لە 240 هەزار كەسە. ئاشكرابووە هەر زیندانییەك مانگانە لانیكەم 222 دۆلاری پێویستەو بەهۆی ئەوەی لەم دواییانەشدا زیاترین بەشداربووی ناڕەزایەتییەكان دەستگیركراون و دەبێت رەوانەی زیندانەكان بكرێن، خەرجییەكانی حكومەت بەرزدەكەنەوە. بودجەی ئەمساڵی زیندانەكانی ئێران بە 198 ملیۆن دۆلار دیارییكراوەو لەبەراوردەكاندا دەركەوتووە ئەگەر ئەو ژمارە زۆرە لەزیندانەكاندا بمێننەوە لانیكەم پێویستیان بە 79 ملیۆن دۆلاری دیكەیە. لێبوردنە گەشتییەكەی خامنەیی كە بۆ یادی 44 ساڵەی دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی ئێران بووە دوو ئامانج دەپێكێت كە لەلایەك زیندانەكانی ئێران لەو قەرەباڵغی و لەكورتهێنانی بودجە رزگار دەكات و لەلایەكی دیكەشەوە دەسەڵاتی وڵاتەكەی بەلێبوردەو خۆگونجێن پیشاندەدات كە تائێستا پێچەوانەی ئەوە دەركەوتووە.   جێ‌ لەزیندانەكاندا نەماوە بەپێی ئامارە رەسمییەكان بۆ هەر 100 هەزار كەس لەدانیشتوانی ئێران بەرۆژهەڵاتی كوردستانیشەوە نزیكەی 290 كەس زیندانیی دەكرێن و لەهەر ساڵێكدا نزیكەی 650 هەزار كەس لەدانیشتوانی ئێران بۆ ماوەی تەنانەت 24 كاتژمێریش بێت، زیندانیی دەكرێن لەكاتێكدا توانای لەخۆگرتنی زیندانەكانی ئێران 88 هەزار كەسە. بەهۆی ئەوە ژمارەو سزای زیندانیكردن لەئێران زۆرە پێدەچێت هەر هاووڵاتییەك تاكۆتایی ژیانی لەو وڵاتە بەلانی كەمەوە 24 كاتژمێر زیندانیكردنی بەربكەوێت. ئێران خاوەنی 268 زیندانی ئاشكرایە لە 31 پارێزگا كە 108 زیندانیان لەلایەن دەزگای دادی وڵاتەكەوە سەرپەرشتیی دەكرێن و سوپای پاسدارن 29 زیندانی هەیە و وەزارەتی هەواڵگریی ئێران (ئیتلاعات) نزیكەی 51 زیندانی هەیە، بۆیە هەر كەسێك رێی بكەوێتە زیندانەكانی سوپای پاسداران و ئیتلاعات رەنگە بەتەواوەتیی بێسەروشوێن ببێت چونكە هیچ زانیارییەكی فەرمیی لەسەر بڵاوناكرێتەوە. زیندانەكانی قەرچەك، فەشافویە، عادل ئاباد، ئێوین، وەكیل ئاباد، ورمێ بەمەترسیدارترین و گەورەترین زیندانەكانی ئێران و رۆژهەڵاتی كوردستان لەقەڵەمدەدەرێن كەسەرجەمیان لەلایەن ئەمریكاوە سزایان بەسەردا سەپێنراوە. رێكخراوەكانی مافی مرۆڤی رۆژهەڵاتی كوردستان ئاشكرایانكردووە تەنها لەو بەشەی كوردستان نزیكەی حەوت هەزار كەس لەناڕەزایەتییەكاندا دەستگیركراون و دوور نییە بەو لێبوردنە سزای زۆرینەیان كەم ببێتەوەو ژمارەیەكیشیان ئازادبكرێن، بەڵام ئەوەش ناتوانێت ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵات راگرێت بەتایبەت كەجگە لەو زیندانیانە 130 كەس كوژراون.