چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

دەشتی مەحمود   شوێنەوارناسی بوارێكی سەرنجڕاكێشە، بەشێكی لەبەرئەوەیە چونكە پەیوەندییەكمان بەخەڵكی سەردەمی رابردووەوە بۆ دەڕەخسێنێت. رێگەمان پێدەدات لەسەردەمی هەنووكەیی خۆمان دەربچین و بۆ ساتێك خەیاڵ بكەین كەژیان لەسەردەم و شوێنێكی جیاوازدا چۆن بووە. بەڵام، شتگەلێكی زۆر هەن، لەوانە پێداویستییە سەرەتاییەكانی وەك خۆراك، شوێنی نیشتەجێبوون و پەیوەندی نێوان مرۆڤەكان، كە لەكات و شوێنە جیاوازەكان وەكو یەكن و بەنەگۆڕی دەمێننەوە. بۆ نموونە، هیچ پێشكەوتنێكی تەكنەلۆژیاو ئاسانكارییەكی مۆدێرن ناتوانێت لەسرووشتی بایۆلۆجی بنەڕەتی مرۆڤبوونمان جیامان بكاتەوە. بەڵام، كاتێك لەئاستی بایلۆجیادا، شتێكی رابردوودا دەدۆزینەوە، كاریگەرییەكی قووڵتر لەسەر مرۆڤەكان دروستدەكات. یەكێك لەو دۆزینەوانە جووتە ئێسكەپەیكەرێكە كەپێی دەوترێت «ئەویندارەكان»ـی حەسەنلو، كەخەڵكی شاری حەسەنلوی دێرینە، ئەم شارە دێرینە دەكەوێتە گوندی حەسەنلوی رۆژهەڵاتی كوردستان و نزیكەی ١٠كم لەشاری نەغەدەوە دوورە. زانكۆی پێنسیلڤانیا بۆ یەكەمجار ئەم جووتە ئێسكەپەیكەرەی دۆزیەوە لەكاتی هەڵكەندنی شوێنەواریی شارێكی كۆن لەڕۆژهەڵاتی كوردستان لەساڵانی حەفتاكانی سەدەی رابردوودا. ئەو دوو ئێسكەپەیكەرە لەپاشماوەی شاری دێرینی گردی حەسەنلو دۆزراونەتەوە كەمێژووەكەی بۆ دوو هەزارو ٨٠٠ ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە. لەدەوروبەری ساڵی ٨٠٠ی پێش زایین، شاری حەسەنلو لەڕۆژهەڵاتی كوردستان، لەلایەن هێزێكی داگیركەری بێگانەوە كەتاوەكو ئێستا نەناسراونەتەوە، لەناوچوو. لەكاتی هێرشەكەدا، دانیشتووانەكەی كوژران و لەو شوێنەی كەبەر پەلامارەكە كەوتن، تەرمیان بەجێهێڵراو بەشێكی زۆری شوێنەكەش گڕتێبەردراو سووتا. ئێسكەپەیكەری «ئەویندارەكان» پێكەوە لەناو كەندوویەكی گەنمی خشتی قوڕو گەچدا لەكاتی هەڵكەندنەكاندا لەساڵی ١٩٧٣دا دۆزرایەوە. هەردوو ئەویندارەكە لەكاتی وێرانكردنی شارەكەدا لەناوچوون؛ هەردووكیان بەر لەمردنیان هەندێك نیشانەی زەبریان پێوە دیارە، بەڵام هیچ برینێكی كوشندەیان لەسەر ئێسقانەكانیاندا نییە. ئەم دوو ئەویندارە، روو لەیەكتر راكشاون و وادەردەكەوێت كەئاوێزانی یەكتربووبن. ئێسكەپەیكەرەكەی لای چەپ دەستێكی درێژ كردووە بۆ ئەوەی دەست لەڕووخساری ئەوی دیكە بدات و قۆڵەكانیان لەیەكتر ئاڵاندووە. ئێسكەپەیكەری دوو «ئەویندارەكان» لەناوەڕاستی حەفتاكانی سەدەی رابردوو تاناوەڕاستی هەشتاكانی سەدەی رابردوو لەمۆزەخانەی پێن، لەفیلادیلفیا لەئەمریكا نمایشكرابوو. جگە لەئەویندارانی حەسەنلو، پاشماوەی مرۆیی سەدان كەسی دیكەی ئەو سەردەمە لەژن و پیاوو منداڵان دۆزراوەتەوە كەئێسكەپەیكەرو پاشماوەكانیان بەسەر شەقامەكانی شاری حەسەنلودا بڵاوبوونەتەوە. وادیارە، خەڵكی ئەم شارە، بەتەواوی لەلایەن هێرشبەرە داگیركەرەكانەوە لەناوچووون. هەندێ لەشارەزایانی بواری شوێنەوارناسی و مێژووی كۆن، باوەڕیان وایە، كەئاشوورییەكان ئەم كارەساتەیان بەسەر ئەم شارەدا هێنابێت، ئەم دەرئەنجامەش بۆ توندووتیژی ئاشوورییەكان دەگەڕێتەوە، چونكە لەشوێنی تردا بەم شێوەیە هێرش و تاڵانكارییان كردووە. سەرەڕای ئەمش، هەندێكی دیكە پێیان وایە، كەشانشینی ئۆرارتو بەرپرسیاریی ئەم كارەساتەن، بەڵام لەگەڵ هەموو گریمانەكاندا، تاوەكو ئێستا بەدیاریكراوی نەزانراوە بەرپرسیاری هێرشە داگیركارییە وێرانكەرەكەی حەسەنلو كێبوون. لەبنەڕەتدا، لێكدانەوەكان بۆ ئەم ئێسكەپەیكەرانە لایەنگرییە، بەهۆی ئەو نازناوەی كەپێیان دراوە. لێكدانەوەكان بینەر ناچار دەكات بەبێ ئەوەی لەسەر ئەم دوو كەسە و سروشتی پەیوەندییەكەی نێوانیان بزانێت، گریمانەكان قبوڵ بكات. هێڵكارییە بایۆلۆجییە بنەڕەتییەكانی ئەو دوو تاكە، بەپشتبەستن بەشیكاری ئێسكەپەیكەرەكان، تووێژەران گریمانەی ئەوە دەكەن كە: ئەم ئێسكەپەیكەرانە، یەكێكیان كوڕێكی زۆر گەنجی پێگەیشتوو و ئەویتریشیان، پێدەچێت ژنێك یان پیاوێكی كەمێك گەورەتر بێت، هەردووكیان تاڕادەیەك تەندروستن و لەقۆناغی سەرەتایی ژیاندان. بێگومان، لەچەندنین رووەوە تێگەیشتن لە «ئەویندارەكان» ئاڵۆزە. بۆ نموونە، چۆن و بۆ چوونەتە ناو كەندووەكەوە؟ ئایا لەوێدا نێژراون، یان هەوڵیانداوە لەناو كەندووەكەدا خۆیان لەهێرشبەرەكان بشارنەوە؟ هەروەتر، هیچ كەرەستەیەكی دەستسازیی لەناو كەندووەكەدا نەدۆزراوەتەوە، جگە لەتەختە بەردێك كە لەژێر سەریاندایە. ئەمەش بەپێچەوانەی ئێسكەپەیكەرەكانی دیكەی شوێنەكە كە لەكاتی ناشتندا بەڕوونی نیشانە رازاندنەوەكانیان هێشتا لەسەر جەستەیان ماون. ئینجا، بۆچی هیچیان لەگەڵدا نەنێژراوە؟ ئایا پێش ئەوەی بمرن هەرچی پێیان بووە لێیان زەوت كراوە؟ هەروەها، پەیوەندی نێوان ئەم دوو كەسە چۆن و چی بووە؟ ئایا ئاوێزانی پڕسۆزیان چ ئاماژەیەك هەڵدەگرێت لەبەرانبەر ئەم بارودۆخە سەختەی شارەكە تێیدا بووە؟ رەنگە شیكاریی لەسەر پاشماوەكان بتوانێت رۆشنایی بخاتەسەر هەندێك لایەنی چیرۆكەكەی نێوان دوو ئەویندارەكە. بۆ نموونە شیكاری DNA دەتوانێت رەگەزی بایۆلۆجییان پشتڕاست بكاتەوە و تەنانەت لەوانەیە بزانێت كە ئایا پەیوەندییەكی خێزانیی لەنێوان ئەو دووانەدا هەبووە. بەڵام، ئەو گریمانەیەی كەئایا دەكرێت پەیوەندییە نزیك و پڕ سۆزە رواڵەتییەكەیان، سەلمێنەری هەبوونی پەیوەندییەكی ئەوینداریی بێت، تاكە لێكدانەوە نییە. بێگومان زۆرێك لە لێكۆڵەوەران باوەڕیان وایە كە ئەم دوو ئەویندارە، نێرو مێ بن، بەڵام بێگومان، ئەزموونی مرۆڤ پڕە لەكاتی سەخت كەپێویستی ئارامكردنەوەو باوەشی ئەوانی دیكە دەخوازێت. لەكاتێكدا ئەم دوو تاكەو دانیشتووانی دیكەی حەسەنلو پێكەوە رووبەڕووی تاریكترین ساتەوەختی خۆیان بوونەتەوە، رەنگە باوەشێك لەلایەن هاوڕێیەك، ئەویندارێك، خزمێك، یان تەنانەت كەسێكی نامۆوە، دەرئەنجامێكی سروشتی ناچارییەكی زۆر بووبێت، بۆیە دەكرێت بگوترێت ئەم دوو كەسە نێرو نێر بووبن و لەوانەیە نزیك یاخود نامۆ بەیەكیش بووبن. بەدڵنیاییەوە، راستییەكانی دۆزینەوەی ئەم دوو ئێسكەپەیكەرە سەرنجكێشن، بەڵام دەبێت ئەوەمان لەبیربێت كەهەر چیرۆكێك لەبارەیانەوە دابڕێژین، زیاتر لەهەموو شتێك لەدیدگا كەلتوورییەكانی خۆمانەوە نزیكە، نەك خودی چیرۆكی دوو ئەویندارەكە. لێكدانەوەی شوێنەواریی فرەلایەنەو قەدەرمان وایە بەهۆی سروشتی پرۆسەكەوە، زۆرجار بەنەزان بمێنینەوە.  

هێرش جەلال عەبدوڵا ئۆجالان كەنزیكەی چارەكە سەدەیەكە لەزیندانی ئیمراڵی گۆشەگیركراوە، زیاتر لە 20 مانگە هیچ كەسێك ئاگاداری دۆخی نییە، كەمپینی «ئازادی بۆ عەبدوڵا ئۆجالان»یش كەماوەی چوار مانگە راگەیەنراوەو لەلایەن 28 كەسایەتی ئەكادیمی و نووسەرو پزیشك و سیاسەتمەداری ناودارەوە پێشەنگایەتی دەكرێت بەردەوامەو بەملیۆنان ئیمزای كۆكردووەتەوە بۆ ئازادكردنی ئۆجەلان. ئۆجالان خۆی دەڵێت: دەستگیركردنم سەرەتای جێبەجێكردنی پلانی نوێی ئەمریكاو وڵاتانی رۆژئاوا بوو لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەوڵیاندا بەدەستگیركردن و لەناوبردنم، گەلێك لەناوببەن، هاوكات جەمیل بایك ئاشكرایدەكات: «ئەمریكا، بەریتانیا، ئیسرائیل، یۆنان، فەرەنسا، هۆڵەندا، روسیا، ئەڵمانیا، كینیاو میسر، بەشداربوون لەپلانی دەستگیركردنی رێبەرەكەمانداو بەریتانیاش خاوەن بیرۆكەی پیلانگێڕییەكە بوو». ١٥ی شوباتی ساڵی ١٩٩٩ بەشێوەیەكی چاوەڕواننەكراو، دیمەنی ڤیدیۆیی عەبدوڵلا ئۆجالان رێبەری پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لەنێو فڕۆكەیەكدا لەگەڵ ژمارەیەك كەسی دەمامكداردا بڵاوكرایەوە كەفڕۆكەكە لەنایرۆبی پایتەختی كینیاوە بەرەو توركیا دەفڕی، هەواڵەكە بەخێرایی لەمیدیاكانی جیهان، ناوچەكەو كوردستاندا بڵاوبووەوە كە ئۆجالان بەگەلەكۆمەیەكی نێودەوڵەتی دەستگیركراوەو رادەستی حكومەتی توركیا كراوەتەوە. دوای فشارێكی زۆری توركیاو هاوپەیمانان لەسەر حافز ئەسەدی سەرۆكی پێشوی سوریا، ئۆجالان ناچاركرابوو كەسوریا بەجێبهێڵێت بێ ئەوەی رێگەی پێبدرێت بچێت بۆ قەندیل. دوای چەندین مانگ لەگەشتێكی چڕوپڕ بۆ یونان، روسیاو وڵاتانی ئەوروپا، داواكاری ئۆجالان بۆ مافی پەنابەری سیاسی لەلایەن هەموو ئەو وڵاتانەوە رەتكرایەوەو هەوڵیدا خۆی بگەیەنێتە ئەفریقای باشور وڵاتی نیلسۆن ماندێلا، بەڵام لەلایەن دەزگا هەواڵگرییەكان لەكینیا كۆتایی بەگەشتەكەی هێنرا. دادگای توركیا سەرەتا، سزای لەسێدارەدانی بەسەر ئۆجالاندا سەپاند، بەڵام بەفشاری لایەنگرانیدا یاسای لەسێدارەدان لەدەستووری بنەڕەتی توركیادا لابراو سزای زیندانی هەتا هەتایی بەسەر ئۆجالاندا سەپێندرا. جگە لەسەپاندنی ئەو سزایە، ئۆجالان گواسترایەوە بۆ دورگەیەك لەژێر ئەمنیەتێكی تونددا، ئەویش زیندانی دورگەی ئیمڕالیەو لەژوورێكی تاكەكەسیدا گۆشەگیركرا.   ئۆجالان: رۆڵی توركیا لەئیمڕالی بەتەنیا پاسەوانیكردنە ئۆجالان لەبارەی دەستگیركردنی لەلایەن هێزە رۆژئاواییەكانەوە دەڵێت:»  دەستگیركردنم سەرەتای جێبەجێكردنی پلانی نوێی ئەمریكاو وڵاتانی رۆژئاوا بوو لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەوڵیاندا بەدەستگیركردن و لەناوبردنم، گەلێك لەناوببەن، پێویستە رۆشنبیرانی كورد لێكۆڵینەوە لەسەر ئەم بابەتە بكەن، ویستم بگەڕێمەوە كوردستان، بەڵام مۆسكۆو ئەسینا رێگەیان نەدا. سیناریۆی پلانی دەستگیركردنم لەلایەن وڵاتانی رۆژئاواوە ئامادەكرابوو، تەنیا رۆڵی پاسەوانی و دادگاییكردنەكەیان بەتوركیا داوە، بەڵام من پیلانگێڕیەكەم لەئیمڕالی پووچەڵكردەوە.» هاوكات جەمیل بایك هاوسەرۆكی كۆما جڤاكێن كوردستان (كەجەكە) لەكتێبی «مێژوویەك لەئاگر‌دا» باس لەو وڵاتانە دەكات كەبەشداربوون لەدەستگیركردنی ئۆجالانداو دەڵێت، «ئەمریكا، بەریتانیا، ئیسرائیل، یۆنان، فەرەنسا، هۆڵەندا، روسیا، ئەڵمانیا، كینیاو میسر، بەشداربوون لەپلانی دەستگیركردنی رێبەرەكەماندا، بەریتانیاش خاوەن بیرۆكەی پیلانگێڕییەكەبوو، هەروها ئەمریكا سەرپەرشتیی جێبەجێكردنی دەكردو هەندێك پارتی كوردیش دەستیان لەو پیلانگێڕییەدا هەبووە».   سزاو سیاسەتی گۆشەگیری ئۆجالان ٢٤ ساڵە لەنێو دۆخێكی گۆشەگیریدا لەدورگەی ئیمڕالیدا بەندكراوە. لەم ٢٤ ساڵەدا پارێزەران و خانەوادەكەی نەیانتوانیوە بەڕێكوپێكی چاویان پێبكەوێت، لەساڵی ٢٠٠٩دا سێ گیراوی دیكەی ئەندامی پەكەكە بەناوەكانی حامیلی یڵدرم، وەیسی ئاكتاش و عومەر خەیری كۆنار بۆ دورگەی ئیمڕالی گواسترانەوە. ئەو گیراوانەش سزای هەتاهەتاییان لەسەرەو لەگەڵ ئۆجالاندا گۆشەگیریەكی توندییان لەسەرە. زیندانی ئیمڕالی بەسزای دیسیپلین و قەدەغەی چاوپێكەوتنی خانەوادەكان و پارێزەران بووەتە ناوەندێكی گەورەی گۆشەگیری، یەكەمجار سزای دیسیپلین لە مانگی كانونی یەكەمی ٢٠٠٥دا بەسەر ئۆجالاندا سەپێندرا، لەنێوان ساڵەكانی ٢٠٠٥ بۆ ٢٠١٠، ١٥ جار، لەنێوان ساڵی ٢٠١٨ بۆ ٢٠٢١، ٢٨ جار سزای دیسیپلین بەسەر ئۆجالاندا سەپێندراوە كەتاوەكو ئێستاش ئەو سزایە نوێ دەكرێتەوە. هەروەها لە ٢٧ی تەممووزی ٢٠١١ تاوەكو ئێستا نزیكەی هەزارو ٢٣٠ سەردانی پارێزەران رەتكراونەتەوەو لەساڵی ٢٠١٩ەوە تاوەكو ئێستا، تەنیا پێنج جار پارێزەران چاوپێكەوتنیان لەگەڵ عەبدوڵلا ئۆجالان ئەنجامداوە. هاوكات لەساڵی ٢٠١١ەوە تاوەكو ئێستا بەگشتی ٢٤٩ جار سەردانی خانەوادەكان بۆ ئیمڕالی رەتكراونەتەوە، بەتەنها ٢٨ جار خانەوادەكان توانیویانە چاوپێكەوتن ئەنجامبدەن.   ٢٠ مانگە كەس ئاگاداری دۆخی ئۆجالان نییە دوایین جار، محەمەد ئۆجالان و عەبدوڵلا ئۆجالان، لەمانگی ئازاری ٢٠٢١ بەتەلەفون بۆ ماوەی پێنج خولەك قسەیان لەگەڵ یەكدی كرد، دوای ئەوە، هیچ كەسێك ئاگاداری دۆخی ئۆجالان و زیندانیانی دیكەی ئیمڕالی نییە. تاوەكو مانگی حوزەیرانی ساڵی ٢٠٢٢ هیچ زانیارییەك لەبارەی ئیمڕالیەوە نەدەبیسترا، بەڵام لەسەر داواكاری نوسینگەی یاسایی سەدە كە لەكۆمەڵێك پارێزەر پێكدێت و ئەركی پارێزەری ئۆجالانیان لەئەستۆدایە، شاندێكی كۆمیتەی رێگریكردن لەئەشكەنجەی سەر بەكۆمسیۆنی ئەوروپا (سی پی تی) سەردانی زیندانەكانی توركیای كردو دواتر راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە كە لەئیمڕالی چاویان بەئۆجالان كەوتووەو دوای شەش مانگ راپۆرتێك لەمبارەیەوە بڵاودەكەنەوە. لەمانگی ئەیلولی هەمان ساڵدا، نوسینگەی یاسایی سەدە، بەڕاگەیەندراوێك، راگەیەندراوی (سی پی تی) بەدرۆخستەوەو ئاشكرایكرد كەشاندی سی پی تی ئۆجالانیان نەبینیوەو پێویستە بەزووترین كات سی پی تی راپۆرتەكەی ئاشكرابكات و دەوڵەتی توركیاش روونكردنەوە بدات، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا تاوەكو ئێستا هیچ لایەنێك روونكردنەوەی نەداوەو دوای ئەوەش نوسینگەی سەدە، چەندین جار ئاشكرایكردووە كەمەترسی لەسەر ژیانی ئۆجالان هەیە. دوران كاڵكان ئەندامی كۆمیتەی بەڕێوەبەری پەكەكە لەنوێترین چاوپێكەوتنیدا لەگەڵ میدیاكانی پارتەكەیدا دەڵێت: «گۆشەگیریی تووند، ئەشكەنجە لەناو سیستمی قڕكردنی ئیمراڵیدا بەردەوامەو هیچ گۆڕانێك لەم بوارەدا نییە».   كەمپەینی ئازادی بۆ ئۆجالان بەدرێژایی ٢٤ ساڵی رابردوو، چەندین كەمپەینی واژۆ كۆکردنەوە بۆ ئازادی ئۆجالان دەستیپێكرد، لەم چوارچێوەیەدا بەملیۆنان واژۆ لەژێر ناوی «ئۆجالان ئیرادەی سیاسی ملیۆنان كەسە» كۆكرانەوەو پێشكەش بەناوەندە یاساییەكانی یەكێتی ئەوروپا كران. لەچوار پارچەی كوردستانیش هەموو ساڵێك چالاكی و كەمپەینی جۆراوجۆر بۆ ئازادی ئۆجالان بەڕێوەدەچن. دواجار لە ٨ی تشرینی یەكەمیی ساڵی رابردوودا، كەمپەینی «ئازادی بۆ عەبدوڵلا ئۆجالان، لەئێستادا» راگەیەندرا. لەهەموو جیهان ٢٨ ئەكادیمی، سیاسەتمەدار، نووسەر، پزیشك و چالاكوانی ناودار پێشەنگایەتی كەمپەینەكەیان كردووە. لەڕاگەیەنراوێكدا كە ٢٨ كەسایەتیەكە بڵاویانكردەوە هاتووە، «بۆ ئەوەی بەڕێز ئۆجالان لەچارەسەری كێشەی كورددا بەشێوەیەكی ئاشتیانە رۆڵی خۆی بگێڕێت، پێویستە ئازادبكرێت.» كەمپەینەكە تاوەكو ئێستاش لەكوردستان و جیهان و بەتایبەتی ئەوروپا بەردەوامە. لەلایەكی دیكەوە، بۆ ئەوەی پەكەكە لەلیستی رێكخراوە قەدەغەكراوەكان دەربهێندرێت و ئۆجالان ئازادبكرێت، ١٣ی كانونی دووەمی ٢٠٢١ بەپێشەنگایەتی دەستپێشخەری دادپەروەری نێودەوڵەتی بۆ كورد، لە ٣٠ وڵاتی جیهان كەمپەینی واژۆ كۆكردنەوە دەستیپێكرد. لە ٣١ی مانگی رابردووشدا، لەبرۆكسلی پایتەختی بەلجیكا، سێ ملیۆن واژۆ كەمۆری فەرمی فەرمانگەكانی دادنوسی وڵاتانی پێوەبوو كە لەچوار پارچەی كوردستان و ٣٠ وڵاتی جیهان كۆكرابوونەوە، دوای كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانی رادەستی كۆنسەی ئەوروپا كران.

هاوڵاتی دهۆك؛ بەشێكی ئەو خێزانانەی خانووەكانیان بەر فرۆكەخانە كەوتوون قەرەبوو نەكراونەتەوە   لەپارێزگای دهۆك بەشێكی زۆری ئەو خێزانانەی خانوو و زەوییەكانیان بەر پرۆژەی فرۆكەخانەی دهۆك كەوتوون تائێستا بەتەواوی قەرەبوو نەكراونەتەوەو لەچاوەڕوانیدان و حكومەتیش وەڵامیان ناداتەوە، پرۆژەكە لەساڵی 2013 ەوە بەردی بناغەی دانراوە لەگەڵ ئەوەی پرۆژەكە تەواونەكراوە، ئەو كەسانەشی زیانمەندبوون قەرەبوو نەكراونەتەوە.   محەمەد حەسەن، ئێستا لەكۆمەڵگای حەوشكێ سەر بەقەزای سێمێل نیشتەجێیە بەهاوڵاتی  راگەیاند:»بە دوو وەجبە خەڵك قەرەبوكراوەتەوە، وەجبەی یەكەم نزیكەی 800 خێزان قەرەبوكراونەتەوە، بەپارچەزەویەك لەگەڵ پێدانی 25 ملیۆن دینار، ئێمە لەوەجبەی دووەم بووین نزیكەی 150 بۆ 200 كەس دەبین تەنها پارچەزەویەكمان وەرگرتووەو پارەكەمان وەرنەگرتووە». وتیشی»بەو مەرجەی شوێنەكانی خۆمان چوڵكردووە كەپارچەزەویەك لەگەڵ بڕێك پارە وەربگرین، بەڵام فێڵیان لێكردین، دەیان جار داوای پارەكەمان كردووە بەڵام هەر دەڵێن پارە نیەو چاوەرێ بكەن، هەشت ساڵە هەر چاوەڕوانین». پرۆژەی دروستكردنی فرۆكەخانەی دهۆك دەكەوێتە سنوری قەزای سێمێل، لەساڵی 2013و بڕی 450 ملیۆن دۆلاری بۆ تەرخانكرا، زیاتر لە  10 ساڵە بەتەواونەكراوی ماوەتەوە، ئەوە لەكاتێكدایە لەمانگی ئەیلولی پارساڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەردانی قەزای سێمێلی كردو وتی: « پێداچوونەوە بەپرۆژەكە دەكەین و ئەو گرێبەستانەی ئەنجامدراون دووبارە دەستیپێدەكەینەوە چونكە پرۆژەیەكی زۆر گرنگە بۆ پارێزگای دهۆك». مەسرور بارزانی راشیگەیاند:» دوای تەواوكردنی لێكۆڵینەوەیەكی ورد لەسەر پرۆژەكە رەنگە هەندێك گوڕانكاریشی تیادابكرێت، دواتر دەست بەجێبەجێكردنی پرۆژەكە دەكەین». ئازاد ئەحمەد، نوێنەری ئەو كەسانەی كەموڵكەكانیان بەر فرۆكەخانەكە كەوتووەو قەرەبوو نەكراون بەهاوڵاتی وت:»ئێمە 198خێزانین تەنها یەك پارچەزەویمان وەرگرتووە، بڕیاربوو لەگەڵ پارچەزەویەكە هەریەكێكمان بری 30 ملیۆن دینار وەربگرین بەڵام تائێستا یەك دینارمان وەرنەگرتووە، چەند جارێك هەوڵماندا سەردانی پارێزگاری پێشووی دهۆك بكەین، بەڵام ئامادەنەبوو بمانبینێت». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:»سەرەتا بەئێمەیان وت پارچەزەویەك لەگەڵ 30ملیۆن دینارتان پێدەدەین، بەڵام تەنها پارچەزەویمان وەرگرتووە، وتیشی: سكاڵامان تۆمارنەكردووە چونكە دڵنیاین هیچ سوودی نابێت». هاوكات شەمعون شلیمون، جێگری پارێزگاری دهۆك بۆ كاروباری كارگێڕی بەهاوڵاتی راگەیاند: «پێش چەند رۆژێك یەكێك لەو خێزانانەی كە قەرەبونەكراونەتەوە سەردانی دیوانی پارێزگای دهۆكی كرد، نزیكە 66 خێزان تائێستا قەرەبونەكراونەتەوەو دۆسیەكە لای ئێمەیە، بەڵام پێویستی بەپارەیە، ئەگەر پارە هەبێت بەدڵنیاییەوە هەموو ئەوانەی كەمەرجە یاساییەكانیان هەیە قەرەبوی خۆیان وەردەگرن». لەبارەی هۆكارەكانی دواكەوتنی قەرەبوی ئەوخێزانانە ناوبراو وتی:»پێشتر هەندێك هەڵەكرابوو لەناوەكان بەتایبەت لەشارەوانی ئەوە پێویستە جارێكی تر بەدواداچوونی بۆ بكرێت كەئایا ئەوكەسانەی ماون مافی قەرەبوكردنەوەیان هەیە یان ناو رێكارەكانی یاسایی ئەوان دەگرێتەوە یان بەپێچەوانەوە مافی قەرەبوكردنەوەیان نیە، ئیش لەسەر دۆسیەكە دەكرێت بەڵام پێویستی بەكات و پارەیە». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: بابەتی قەرەبوكرنەوە هیچ پەیوەندی بەتەواوكردنی فرۆكەخانەكەوە نیە، راوەستانی پرۆژەی تەواوكردنی فرۆكەخانەی دهۆك تەنها پەیوەستە بەنەبوونی پارە، هەركاتێك بودجەیەكی بۆ دابینكرا ئەوە دەستبەجێ پرۆژەكە تەواودەكرێت».

ڤانە حەمە  كڵێسای مەریەمی عەزرا لەسابونكەرانی شاری سلێمانی، بووەتە فێرگەیەكی پەروەردەیی بۆ پەنابەرەكانی سوریاو رزگاربووانی دەستی داعش، لەناو كڵێساكەدا چەندین خولی بەهێزكردنی زمان و بەرنامەی جۆراوجۆری كۆمپیوتەر بەبێ بەرامبەر لەلایەن مامۆستای خۆبەخشەوە پێشكەش بەسەدان فێرخواز دەكرێت، كەزۆرترینیان  پەنابەری سوری و كوردانی رۆژئاوای كوردستانن. زەردەشت رەحیم، یەكێكە لەو مامۆستا خۆبەخشانەی كەنزیكەی شەش ساڵە بەخۆبەخشی لەكڵێسای سابونكەران وانەی ئینگلیزی بەو خوێندكارانە دەڵێتەوە كە لەڕۆژئاوای كوردستان و سوریاوە ئاوارەی هەرێمی كوردستان بوون، لەلێدوانیكیدا بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد:» كەئەم خولانە لەپێناو بەرزكردنەوەی توانای خوێندكارەكانە كەپەنابەرن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا چەندین فێرخوازی دیكە لەشاری سلێمانی كەخەڵكی باشوری كوردستانن بەشداری خولەكان دەكەن». وتی:»چەند جارێك لەلایەن رێكخراوە ناحكومیە مرۆییەكانەوە هاوكاری كراون، بەڵام خولەكان بەشێوەیەكی گشتی بێبەرامبەرن و تەنها بڕێكی رەمزی زۆر كەم وەردەگیرێت وەك رێوشوێنێكی فەرمی».. هاوكات لەبارەی سودمەندبوونی فێرخوازەكانیشەوە زەردەشت رەحیم دەڵێت:» چەندین فێرخوازیان لەئاستە سەرەتاییەكانی زمانەوە گەیاندووەتە ئاستە باڵاكان». فێرخوازەكان بەشێكی زۆریان لەكەمپی ئاوارەكانی عەربەتەوە پاسیان بۆ دابینكراوەو بەوجۆرە هاتووچۆ دەكەن و وانەكانیان وەردەگرن، ئەو فێرخوازانە هەریەكەیان لەشارێكی رۆژئاوای كوردستان و سوریاوە ئاوارەی هەرێمی كوردستان بوون، لەناویاندا قامیشلۆ، دیمەشق، عەفرین، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو ئێزدییانەی كەڕزگاربووی دەستی داعشن بەشێكن لەو فێرخوازانەی كە بەشداریی خولەكان دەكەن. ئەو خوێندكارانەی كەبەشدارییان كردبوو، لەبارەی خولەكانەوە بەمجۆرە بۆ هاوڵاتی دووان» ئێمە هەریەكە لەشارێكی جیاوازەوەو لەخێزانێكی جیاوازەوە لێرە بەیەك ئاشنابووین، خولەكان زۆر سودیان هەبووە بۆمان و هەندێكمان تا ئاستی بەرز فێری ئەو وانانەو ئەو زمانانە بووین كەوەرمانگرتوون». ئەحمەد، تەمەنی ٢٠ ساڵەو یەكێكە لەخویندكارەكان كە لەشاری دیمەشقی سوریاوە ئاوارەی هەرێمی كوردستان بووە، دەربارەی خولەكان بەهاوڵاتی وت:»من ئەمە یەكەم كۆرسە كەبەشداری دەكەم و لەڕێگای چەند هاوڕێیەكم بەشداریم كردووە، خولەكان سودیان بەمن گەیاندووەو كڵێساش خۆیان پاسیان بۆ دابینكردووین بۆ هاتووچۆكردنمان لەكەمپەكانەوە». كڵێساكە چەندین خولی پیشەیی و فێركاری دیكەی تێدا ئەنجامدەدرێت لەپێناو بەرزكردنەوەی توانای گەنجان و رەخساندنی هەلی كار بۆیان، بەتایبەت بۆ ئەو گەنجانەی كەئاوارەن، لەوانەش مۆسیقا، كۆمپویتەر، زمان، خولی سەماكردن و فریاگوزاری و خولی شانۆیی و فێركردنی گەنجان، لەگەڵ ئەوەشدا خولە فێركاریە پیشەییەكانی وەك ئاسنگەری، دارتاشی، بەرگدووری و كارگێڕی و سكرتێری. ماوەی خولەكان لەكڵێساكەدا بۆ زۆربەی خولەكان، ١٣ هەفتەیە كەدەكاتە نزیكەی ٢٥٠ كاتژمێرو بۆ هەر پۆلێكیش ١٢-١٨ خوێندكار لەخۆدەگرێت، هاوكات جگە لەخولە فێركارییەكان لەناو كڵێساكەدا ناوەندی تایبەت بەكۆبوونەوەو سیمیناری تایبەت و لێكۆڵینەوە هەن، بەتایبەتیش كۆبوونەوەو كۆڕەكانی ژنان. كڵێسای مەریەمی عەزرا، بەكڵێسەی سابونكەران ناسراوە، بەهۆی ئەوەی كەوتووەتە گەڕەكی سابونكەرانی شاری سلێمانی، یەكێكە لەشوێنە كۆن و مێژووییەكانی شاری سلێمانی و لەساڵی ١٨٢٠ دامەزراوە، كڵێساكە بۆ كارە مرۆییەكان لەلایەن چەندین رێكخراوی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی هاوكاری  دەكرێت، وەك رێكخراوەكانی « ئەی ئاڕ ئای لەعێراق، «میسیۆ» لەئەڵمانیاو «ماجیس» لەئیتاڵیا.

نیگار عومەر بڕیارە لەڕۆخی رووباری سیروان لەقەزای كەلار پرۆژەیەكی گەشتیاری و وەبەرهێنان كە بەگەورەترین پرۆژەی وەبەرهێنان دادەنرێت لەناوچەكەدا دروستبكرێت، كەڕوبەرەكەی دوو هەزارو 400 دۆنم زەوی دەگرێتەوەو بەدرێژایی نۆ كیلۆمەتر تێچووەكەی بەزیاتر لەیەك ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت، بەڵام بایكۆتی تیمی یەكێتی لەئەنجومەنی وەزیران گرفتی خستووەتە بەردەم پرۆژەكە.  پرۆژەكە بەپرۆژەی (میكس) ناودەبرێت كە دابەشكراوە بەسەر پێنج زۆنداو لەنزیكی بەردەسورە تانزیك پردی گردەگۆزینە دەگرێتەوە، كارە ئیداریەكانی پرۆژەکە لەئیدارەی گەرمیان تەواوكراوەو تەنها مۆڵەتی ئەنجومەنی وەزیرانی ماوەو باس لەوەش دەكرێت لەئێستادا ناونووسین بۆ كڕینی خانووەكان و یەكەكانی ناو پرۆژەكە  نەماوەو نرخی خانووەكانی  200 بۆ 250 هەزار دۆلار دەبێت. هونەر مەحمود، بەڕێوەبەری گشتی وەبەرهێنانی گەرمیان بەڕۆژنامەی هاوڵاتی راگەیاند:" ئەم پرۆژەیە بە میكس ناودەبرێت خۆی دەبینێتەوە لەپرۆژەی بازرگانی نیشتەجێبون و گەشیاری كە كارە ئیداریەكانی لەسنورەكە تەواو بووەو لەلایەن لیژنەیەكی شارەزاوە كۆبوونەوەی لەسەركراوو بڕیاری لەسەر دراوە، ئەم پرۆژەیە كراوە بەپێنج زۆرنەوە كە لەبەردەسورەوە بۆ نزیك پردی  گردەگۆزینەوە دەگرێتەوە، تائێستاش سێ زۆرنی لەلایەن سێ كۆمپانیاوە بڕیاری لەسەردراوە و زۆنی یەك و دوو و سێ و بەمنزیكانە دەستپێدەكات و تەنها مۆڵەت لەئەنجومەنی وەزیران وەردەگرێت و لەسەر ئەركی سەرمایەدارو كۆمپانیاكان جێبەجێدەكرێت ". وتیشی،" پرۆژەكە پێكدێت لەیەكەی نیشتەجێبوون و پرۆژەی بازرگانی گەشتیاری تەندروستی  و پەروەدەو كۆڕنیشی نێو پرۆژەكە كە 120مەترەو هەروەها سەوزایی دروستدەكرێت كەخۆی دەبینێتەوە لەشوێنی گشتی بۆ هاوڵاتی، پرۆژەكە پرۆژەیەكی بازرگانییە و هۆكاری كەمكردنەوەی كۆڕنیشەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی لەنێو ئەم پرۆژەیەدا زەوی تەرخانكراو بۆی لەسەر رووباری سیروان هەمووی وەك یەك نیە تابتوانن هەمووی 175 مەتری بۆ دابنینبكەین بۆیە كەمكراوەتەوە". زەوی تەرخانكراو بۆ كۆڕنیشەكان لەنووسراوی یەكەمی لایەنە پەیوەندیدارەكان بۆ ئیدارەی گەرمیان 175مەترەو دواتر كەمكراوتەوە بۆ 120 مەتر، ئەمەش نیگەرانی لای چالاكان و خەڵكی سنورەكە دروستكردووەو پێیانوایە ئەم پرۆژەیەش وەك پرۆژەكانی دیكە تەنها چەند كەسێكی دەستڕۆشتوو سودی لێدەبینن و لەبەرامبەردا كەمترین هاووڵاتی ئاسایی سودی لێدەبینێت، ئەمە جگە لەوەی ئەم پرۆژەیە موڵكی گشتییەو هیچ راوبۆچوونێكی خەڵكی شارەزای سنورەكە وەرنەگیراوە. ئاراز محەمەد، چالاكی مەدەنی بۆ هاوڵاتی وتی: " رۆخی رووباری سیروان موڵكی گشتییەو هاتوون دەیانەوێ بیكەن بەموڵكی چەند كەس و بازرگانێك، ئێمە دەزانین دەسەڵاتی بازرگانەكان زیاترە لەیەكە ئیدارییەكانی سنورەكەو ئەوان دەبن بەخاوەنی ئەم پرۆژەیە، بۆیە هاووڵاتی ئاسایی بەهیچ شێوەیەیەك ناتوانێت سوودمەندبێت، هاووڵاتی تەنها لەكوڕنیشەكان سوود دەبینێت، ئەوەشیان كەمكردووەتەوەو لەبەر خاتری ئەوەی نەك بازرگانەكان رووبەری پرۆژەكانیان كەمبكەنەوە. وتیشی:" لەنێو ئەم پرۆژەیە یەكەی نیشتەجێبون دروستدەكرێت، بەڵام كام یەكەی نیشتەجێبوون خەڵكی ئاسایی سوودی لێبینیوە تائەم پرۆژەیە خەڵكی ئاسایی سوودی لێوەربگرێت، ئەم پرۆژەیە كەشوێنەكەی موڵكی گشتییەو مۆڵكی یەكە ئیدارییەكانی سنورەكە نیە بەدڵی خۆیان بڕیاری لەسەربدەن، هەندێك بەڕێوبەر كەئەزمونی یەك ساڵی كاركردنی هەیە، هاتووە بێ ئەوەی رای خەڵكی شارەزا وەربگرێت بڕیار لەسەر مۆڵكی گشتی دەدەن". ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد: هیچ گرنتیەك نیە بۆ جێبەجێ كردنی ئەم پرۆژەیە لەلایەن كۆمپانیاو سەرمایەدارەكانەوە، چونكە چەندین پرۆژەمان هەیە دراوە بەو كۆمپانیایانە، بەڵام پرۆژەكەی بەڕێكوپێكی  جێبەجێ نەكردووە و ئەمەش هەروەك پرۆژەكانی دیكەی لێدێت و تەنها خەڵكانی دەسڕۆیشتو سوودی لێدەبینن". هێرش فەیزوڵا، بەڕێوەبەری گشتی گەشتوگوزاری گەرمیان بۆ هاوڵاتی وتی:" پرۆژەكە رێكارەكانی تەواو بووەو هۆكاری دەستپێنەكردنی پرۆژەكە رەنگە پەیوەندی بەوەوە هەبێت كەتیمی یەكێتی لەحكومەتدا نیە، پێمانوایە پرۆژەیەكی گرنگ دەبێت بۆ ناوچەكەو خزمەت دەگەیەنێت بەسنورەكەو لەڕووی گەشتوگوزارەوە، هۆكاری دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبوونیش لەنێو پرۆژەكەدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كاتێك حكومەت ناتوانێ پرۆژەیەك دروستبكات وەبەرهێنەكان دێن یەكەی نیشتەجێبوون دروستدەكەن و دەیفرۆشن و لەپاڵ ئەمەشدا مەرجی حكومەت ئەوەیە كەكۆمەڵێک پرۆژەی گەشتیاری بۆ ئێمە دروستبكەن بەبێ بەرامبەر". وتیشی:" پێشتر رێژەی سەوزایی 55 لەسەد بووە، ئێستا بووە بە 45 لەسەداو لەهەموو بەشەكانی كەمكراوەتەوە، ئێمە وەك گەشتوگوزار پێمانوایە پرۆژەیەكی گرنگەو پێویستە هەموومان چاودێربین لەسەری، هیچ شتێك بێ كەموكورتی نیەو راستە بەشێك لەخەڵكی دەستڕۆشتوو سوودی لێدەبینن، لەبەرامبەر ئەمەدا خەڵكی ئاسایی سودی لێدەبینێت، هەر كەسەو بەگوێرەی ئیمكانیاتی خۆی و لەهیچ بەڵێندەرێكیش قبوڵ ناكەین كارەكان وەك خۆی جێبەجێ نەكات".  

هاوڵاتی  لەدوای سەرهەڵادانی خۆپیشاندان و ناڕەزاییەكانی ئێران، نزیكەی حەوت هەزار كەس لەڕۆژهەڵاتی كوردستان دەستگیركراون و لانی كەم 130 كەس تەنها لەڕۆژهەڵات لەسێدارە دراون یان بەتەقەی هێزە ئەمنی و سەربازییەكان كوژراون، هاوكات 18 هاووڵاتی تری كورد مەترسی لەسێدارەدانیان لەسەرە. ئێران بەپێی ژمارەی دانیشتوانی یەكەم وڵاتی جیهانە كەزۆرترین سزای سێدارەی تێدا جێبەجێدەكرێت و پشكێكی سەرەكی ئەو سێدارانە بەر كورد لەڕۆژهەڵاتی كوردستان دەكەوێت، بۆیە شێركۆ بێكەس، شاعیری ناوداری كورد دەسەڵاتی ئەو وڵاتەی بەكۆماری سێدارە ناوهێنا. لەدوای ناڕەزایەتییەكانی مەرگی ژینا ئەمینی لە (16/9/2022) تائێستا ژمارەیەكی زۆر لەكورد بەتۆمەتی جیاواز لەسێدارەدراون بەجۆرێك تەنها لەماوەی سێ هەفتەی سەرەتای ئەمساڵ 19 كەس لەسێدارەدران و لانیكەم 18 گەنج و لاوی تری كورد كە لەناڕەزایەتییەكان دەستگیركراون مەترسیی لەسێدارەدانیان لەسەرە. سایەی پەتی سێدارە ژنانی دەستگیركراوی كوردی لەناڕەزایەتییەكاندا گرتووەتەوەو ژنێك تائێستا مەترسیی لەسێدارەدانی لەسەرەو خانمێكی دیكەش دوای دادگای تێهەڵچوونەوە سزای سێدارەكەی بۆ كرایە زیندانیی. لەسێدارەدانی چوار گەنج لەناڕەزایەتییەكاندا زۆرترین كاردانەوەی ناوخۆیی و نێودەڵەتیی لێكەوتەوە، بۆیە دەسەڵاتی ئێران پەنای بۆ لەسێدارەدانی ئەو كەسانە برد كەپێشتر بەتۆمەتی دیكەوە سزای سێدارەیان لەسەربوو چونكە بەباشترین ئامراز بۆ چاوترسێنكردن قوربانییان لەسێدارە دەدات.   لێبوردنێكی بێسوود بەگشتی لەماوەی 145 رۆژی ناڕەزایەتییەكاندا لانیكەم 130 كەس تەنها لەڕۆژهەڵاتی كوردستان كوژراون و لەسێدارەدراون و 18 كەسی دیكەش مەترسیی سێدارەیان لەسەرەو نزیكەی حەوت هەزار كەس لەو بەشەی كوردستان لەماوەی ناڕەزایەتییەكاندا دەستگیركراون. عەلی خامنەیی، رابەری كۆماری ئیسلامی ئێران دوای 142 رۆژ لەخۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكان لێبوردنێكی گشتیی بۆ دەستگیركراوانی ناڕەزایەتییەكان دەركردو رێكخراوی مافی مرۆڤی ئێرانیش ئەو لێبوردنە بەناڕاست وەسدەكات و دەڵێت: بۆ بانگەشەیە. موحسینی ئێژەیی، سەرۆكی دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی ئێران پێشنیاری بۆ خامنەیی كردووە ئەو لێبوردنە مەرجدارە بۆ ناڕەزایەتییەكان دەربكات و بەبۆنەی یادی دامەزراندانی (شۆڕشی كۆماری ئیسلامی) لەئێران رایبگەیەنێت. بەپێی لێبوردنەكە ئازادكردنی دەستگیركراوان بەمەرج دەبێت، بەو پێیە دەبێت هیچ دەستگیركراوێك تۆمەتی سیخوڕی لەسەر نەبێت و تۆمەتی كوشتن و برینداركردنی كەسی لەسەر نەبێت و دەستی لەسوتان و هێرشكردنە سەر دامودەزگا حكومییەكان نەبووێت و پێشتریش هیچ دۆسیەیەكی لەدادگاكان نەبووبێت. ئەو مەرجانە رەنگە لەسزای مانەوەی زیندان قورستر بێت و هەر ئەوەش پرسیارو گومانی زۆری لەسەر لێبوردنەكەی خامنەیی درووست كردووە.   كوردو سێدارە لە 30 رۆژی مانگی رابردودا جگە لەسێدارەدانی مەهدی كەرەمی خەڵكی شاری بیجار لەڕۆژهەڵاتی كوردستان ناسنامەی 18 زیندانیی دیكەی كورد ئاشكرابوون كە بەر تۆمەتەكانی «بازرگانیی بەماددە هۆشبەرەكان» و «كوشتنی بەئەنقەست» لەزیندانەكانی كەرەج و بەندەرعەباس و ئەراك سزای سێدارەیان جێبەجێكردووە. ئەو ژمارە لەسێدارە دەكاتە 30% جێبەجێكردن سەرجەم سزاكانی سێدارە لەسەرتاسەری ئێران، واتە كورد تەنها لەمانگێكدا زیاتر لەیەك لەسەر سێی پشكی سێدارەدانی وڵاتەكەی بەركەوتووە. ئەگەرچی گومانێك هەیە كەكۆماری ئیسلامی ئێران دەیەوێت بەسزادانی ئەو تۆمەتبارە كوردانە دوو ئامانجی سەرەكی بپێكێت، بەڵام دواجار ژمارەی زۆری لەسێدارەدراونی كورد ئاماژەی روونی ئاستی توندوتیژیی ئەو دەسەڵاتەیە دژی خەڵكی كوردو رۆژهەڵاتی كوردستان. دەسەڵاتی ئێران لەلایەك باش دەزانێت كەهاندەری سەرەكی و قەڵای پشتوپەنای ناڕەزایەتییە سەرتاسەرییەكانی وڵاتەكە، كوردو رۆژهەڵاتی كوردستانە، بۆیە دوور نییە جێبەجێكردنی ئەو ژمارە زۆرە لەسێدارە بەمەبەستی پەیامێكی روون و راشكاوبێت بۆ سەركوت و بێدەنگكردنی رۆژهەڵات و هاوكات دەیەوێت وا پیشانبدات كەسی بێتاوان لەسێدارە نادات و ئەوانەی سزای سێدارەیان بەسەردا جێبەجێدەكرێت تەنها بازرگانی ماددەی هۆشبەرو ئەو كەسانەن كەتۆمەتی كوشتنی كەسانی دیكەیان لەسەر بووە.   چیرۆكی سێدارەی گەنجێكی كورد دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بەبیانوی بەشداریی لەناڕەزایەتییەكاندا گەنجێكی كوردی كاكەیی (یارسان)ی لە رێككەوتی (7/1/2022) و بەبێ ئاگاداركردنەوەی پێشوەختی دایك و باوك و كەسوكارەكەی لەسێدارەدا كەپاڵەوانی كاراتی  و خاوەنی زیاتر لە 20 میدالیا بوو. باوكی كەرەمی كەكوڕەكەی لەگەڵ محەمەد حسێنی لەسێدرەدرا تەنها چەند رۆژێك پێش لەسێدارەدانی رۆڵەكەی لەڕێگەی تۆمارێكی ڤیدیۆییەوە داوادەكات مەهدی لەسێدارە نەدرێت و سزاكەی بۆ بكرێت بەزیندانیی، چونكە وەك خۆی وتوویەتی؛ ئەو كوڕەی بەكرێكاری و دەستفرۆشی گەورە كردووە، بەڵام دواجار ئەو باوكە جەرگی سوتاو بەجارێك لەسەر گلكۆی كوڕەكەی و محەمەد كەپێكەوە لەسێدارەدرابوون شینی گێڕا. مەهدی كەرەمی كە رێگەی پێنەدرابوو پارێزەری هەبێت، پێش ئەوەی لەسێدارە بدرێت مانی لەخواردن گرتبوو وەك ناڕەزایەتییەك بەسزای سێدارەكەی، بەڵام ئەو گەنجە تەمەن 22 ساڵەی خەڵكی شاری بیجار لەڕۆژهەڵات و نیشتەجێ ئێشتێهارد لەبەرەبەیان و بەبێ ئەوی مانگرتنەكەی بشكێنێت لەزیندانی كەرەج لەسێدارە درا. كەرەمی بەشداری لەچلەیی مەرگی حەدیس نەجەفی یەكێك لەكوژراوەكانی شاری كەرەج كردبوو كە لەڕێوڕەسمە جاماوەرییەكەدا پێكدادان لەنێوان هێزە ئەمنی و سەربازییەكان و بەشداربوواندا روویدا و بەهۆیەوە ئەندامێكی سوپای پاسداران بەناوی روحەڵڵا عەجەمیان كوژرا. لەدۆسیەی كوژرانی عەجەمیان زیاتر لە 16 كەس سزای زیندان و سێدارەیان بەسەردا سەپێنراو مەهەدی كەرەمی و محەمەد حسێنی تۆمەتبار كران بەكوشتنی ئەو ئەندامەی سوپای پاسداران و لەسێدارەدران و بەدوریی چەند مەترێك تەرمەكانیان لەگۆڕستانی ئێشتێهارد لەپارێزگای ئەلبورز باخاكسپێردران. دایك و باوكی مەهدی لەیەكەم شینیان دوای بەسەركردنەوەی گلكۆی كوڕەكەیان چوونە سەر گڵكۆی بێنازی محەمەد حسێنی و هاوشێوەی مەهدی شینیان بۆ محەمەد كرد، چونكە محەمەد دایك و باوكی لەژیاندا نەمابوون و تەنها برایەكی هەبووە كەئەویش بێسەروشوێن بوو، دایك و باوكە جەرگسوتاوەكەی مەهدی بەو هەنگاوەیان كاریگەریی زۆریان لەسەر سۆزی خەڵك داناو رۆژانە دەیان كوڕ كچ و پیرو گەنج دەچوونە سەر گۆڕی محەمەد حسێنی و هاوشێوەی براو كوڕو رۆڵەی خۆیان رێوڕەسمی یادكردنەوەیان بۆ دەگێڕا. چیرۆكی لەسێدارەدانی مەهدی گەیشتە ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكاو دەستەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەو ئەنجومەنە بەپەیامێك سەرەخۆشیان لەدایك و باوكی مەهدی و خەڵكی وڵاتەكە كردو ئیدانەی جێبەجێكردنی سزای سێدارەی ئەو گەنجەو دەستگیركراوانی ناڕەزایەتییەكانیان لەئێران كرد.   رەتكردنەوەی سێدارە بەدەقی قورئانی مامۆستایانی ئاینیی شارەكانی پیرانشارو نەغەدەو شنۆو دەوروبەری لەدووەم بەیاننامەی ناڕەزایەتییەكاندا بەپێی ئایەتی قورئان لەسێدارەدانیان رەتكردەوەو رایانگەیاند؛ وەڵامی دەسەڵاتی ئێران بۆ ناڕەزایەتییەكان شەپۆڵێك لەتوندتیژیی و سەپاندنی سزای سێدارە بووەو لەجیاتی دەستەبەركردنی مافەكان بڕیاری زۆر بێبەزەییانە دژی خەڵك دراوە. ئەو مامۆستایانە روونیانكردووەتەوە؛ تۆمەتی دژایەتیی خودا (محاربە) بۆ خەڵكی ناڕازیی بەپشتبەستن بەسورەتی (مائیدە)ی قورئان پێچەوانەی تێگەیشتن و ئامانجەكانی ئیسلامە كە لەلایەن كۆماری ئیسلامییەوە بەشێوەیكی دوور لە رەوشتی ئیسلامی و مرۆیی بەكاردەهێنرێت.   ژنی كوردو سێدارە ناوەندی چاودێری مافەكانی مرۆڤی سەر بە نەتەوەیەكگرتووەكان بڵاویكردووەتەوە شەهلا عەبدی خەڵكی شاری بۆكان بەتۆمەتی دڕاندنی وێنەی روحەڵڵا خومەینی، دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی ئێران سزای سێدارەی بەسەردا سەپێنراوەو ئەگەری جێبەجێكردنی سزاكەی هەیە. ئەو ناوەندە ئاشكرایكردووە شەهلا عەبدی كەدوو گیانەو لەزیندانی ورمێ بەندكراوە بەمەبەستی لەسێدرادان رەوانەی زیندانی شاری تەبرێز كراوە. چەند ژنێكی زیندانیكراو لەزیندانی ورمێ ئاشكرایانكردبوو، عەبدی لەژووری تاكەكەسی زیندان راگیراوەو رێگەی پێنەدراوە لەگەڵ زیندانیكراوانی دیكە تێكەڵ بێت و قسەبكات، بەڵام بەپێی رەنگ و رووخساری تەمەنی 21 بۆ 23 ساڵ بووەو دەركەوتووە چوار مانگ بووە دووگیان بووە. شەهلا عەبدی بەتۆمەتی بەشداریی لەناڕەزایەتییەكانی شاری ورمێ لەڕۆژهەڵاتی كوردستان و دڕاندنی وێنەی خومەینی دەستگیركراوەو سزای سێدارەی بەسەردا سەپێنرا. موژگان كاوسی، خانمە نووسەر و سیاسەتمەداری كورد لەناڕەزایەتییەكانی شاری نەوشەهەر لەپارێزگای مازندەران لەباكوری ئێران دەستگیركراو بەپێی ئەو تۆمەتانەی درابویە پاڵی، سزای سێدارە ئەو خانمەی دەگرتەوە، بەڵام دادگای تێهەڵچوونەوە سزاكەی بۆ زیندانیی گۆڕی. كاوسی كەپێشتر تۆمەتی هەوڵدان دژی كۆماری ئیسلامی و هاندان بۆ جەنگ و تێكدانی ئاسایشی ئێرانی درابوە پاڵ بەبیانوی بێڕێزیی بەڕێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران سزای 65 مانگ زیندانیی بەسەردا سەپێنرا كەسێ ساڵ لەو سزایەی لێبوردن و لێخۆشبوون نایگرێتەوە.   دادوەری سێدارە موسا ئاسێف ئەلحسێنی، سەرۆكی لقی دووی دادگای شۆڕش لەپارێزگای ئەلبورز، لەدۆسیەی كوژرانی ئەندامێكی سوپای پاسداران لەڕێوڕەسمی چلەی مەرگی حەدیس نەجەفی ئەو كچەی لەناڕەزایەتییەكانی كەرەج كوژرا، سزای سێدارەی بەسەر 16 كەسدا سەپاند كەدوو كەسیان مەهدی كەرەمی (كورد)و محەمەد حسێنی بوون. لەڕێوڕەسمێكدا خەڵاتی دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی ئێران بەخشرایە ئەبولقاسم سەڵەواتی، دادوەری بەرپرسی دۆسیەی سزای سێدارەی زۆبەی چالاكوانی سیاسی كوردو ئێران. ئەو دادوەرە سزای سێدارەی بەسەر شیرین عەلەم هولی چالاكوانی كورد، فەرزدا كەمانگەر مامۆستاو چالاكوانی كوردو زانیار مورادیدا سەپاندووەو هەموو ئەو تێكۆشەرانەی كورد لەڕۆژهەڵات لەسەر دەستی ئەو دادوەرە لەسێدارەدراون. سەڵەواتی كە لەماوەی ناڕەزایەتییەكاندا زۆرترین دەركەوتنی بەهۆی سزای قورسی دەستگیركراوانی خۆپیشاندانەكاندا بووە سزای سێدارەی بەسەر سامان سەیدی، هونەرمەندی شاری كرماشان و محەمەد قوبادلودا سەپاندووەو بەهاوبەشی لەگەڵ موسا ساسێف حسێنی سزای سێدارەیان بەسەر مەهدی كەرەمیدا سەپاندو دواجار ئەو گەنجە كوردە لەسێدارە درا.

نایدە ئەحمەد نرخی یەك ئەمپێری كارەبای موەلیدە دەگاتە نزیكەی 20 هەزار دینار، بەراورد بەساڵی رابردوو نرخی یەك ئەمپێر نزیكەی 10 هەزار دینار زیادیكردووە، موەلیدە ئەهلیەكان دەڵێن حكومەت گازوایلی پاڵپشتیكراومان بۆ دابین ناكات، بۆیە نرخی ئەمپێر گرانبووە، ئەو هاووڵاتیانەی بۆ ئەم راپۆرتە قسەیان كردووە هەندێكیان لەبەر گرانی نرخی ئەمپێر ژمارەی ئەمپێرەكانیان كەمكردووەتەوە، هاووڵاتیەكی تر دەڵێت: نرخەكەی ئەوەندە گران بووە لەبەر عەیبە نەبێت كارەبای موەلیدە هەر ئەبڕم، بۆ كارەبای نیشتمانیش جیاوازی لەنێوان گەڕەكەكاندا دەكرێت و پێدانی كاتژمێرەكانی كارەبا لەگەڕەكێكەوە بۆ گەڕەكێكی تر جیاوازە، ئەوە لەكاتێكدایە وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی كارەبای سلێمانی دەڵێت: كارەبای نیشتمانی ئەوەندە كەمە منیش نازانم رۆژانە چەند كاتژمێر كارەبا دەدرێت. تاریق سەمین ئەمین  سەرۆكی كۆمەڵەی موەلیدە ئەهلیەكانی سلێمانی بەهاوڵاتی وت: «چەند هۆكارێك  وایكردووە نرخی ئەمپێری كارەبای موەلیدە ئەهلیەكان گرانبێت، یەكێكیان بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی گازو ئەوی دیكەشیان پێدانی كاتژمێرەكانی كاركردنی موەلیدەكانە بەپێی ئەو خشتەیەی كەدیاریكراوە، كە لەمانگی یەكی ئەمساڵ سیانزە كاتژمێرو نیو رۆژانە كارەبامان بۆ هاووڵاتیان دابینكردوە، هەتا نرخی گازوایلیش بەرزبێتەوەو كارەبای نیشتمانیش خراپ بێت نرخی ئەمپێری كارەبای موەلیدەكانیش بەرزدەبێتەوە». وتیشی: «هەر خاوەن موەلیدەیەك لەبازاڕی ئازاددا گاز بو موەلیدەكانیان دەكڕن، بۆیە نرخی ئەمپێری كارەبای موەلیدە ئەوەندە گرانە،  لەساڵی 2016وە  حكومەت هیچ بڕە گازێكی بۆ خاوەن موەلیدەكان دابین نەكردووە، ئەمەش وایكردووە لەئێستادا نزیكەی 10 هەزار بۆ هەر ئەمپێرێك لەكارەبای موەلیدە زیادیكردووە و ئەمە بارگرانی بۆ هاوڵاتی دروستدەكات، نرخی ئەمپێرێك كارەبای موەلیدە بۆ ئەم مانگە لەنێوان ١٧ هەزار بۆ ١٩ هەزارو ٧٥٠ دینارە ، نرخی ئەمپێر لەگەڕەكێكەوە بۆ گەڕەكێكی تر جیاوازە، چونكە كارەبای نیشتمانی لەگەڕەكێك چەند كاتژمێرێك زیاتربووە، هەروەها موەلیدەی گەرەكێك چەند كاتژمێرێك شكاوە، بۆیە  ئەو گەڕەكەی كارەبای نیشتمانی زیاتربووە یا ئەو گەڕەكەی موەلیدەكەی تێكشكاوە پارەی كەمتر لەهاووڵاتی وەردەگیرێت». سەرۆكی كۆمەڵەی موەلیدە ئەهلیەكان ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:» هەتا نرخی گاز بەرزبێتەوەو كارەبای نیشتمانی خراپ بێت، نرخی ئەمپێری كارەبای موەلیدەكانیش بەرزدەبێتەوە». ئەحمەد ئەبوبكر ، هاونیشتمانییەكی دانیشتوی گەرەكی كەنەسورەی  سلێمانییەو  بۆ هاوڵاتی دواو دەڵێت: «نرخی كارەبای موەلیدە زۆر زۆرەو تەواو قورس بووە لەسەر شانمان و پارەكەیمان بۆ نەدەدرا، بۆیە داوام لەخاوەن موەلیدەكە كرد كارەبای موەلیدەكەم بۆ كەمبكاتەوە، پێشتر چوار ئەمپێر كارەبای موەلیدەمان هەبوو، بەڵام بەهۆی گرانی نرخەكەی نەمدەتوانی ٨٠ بۆ ٨٠ هەزار مانگانە  بدەم بەموەلیدە،  ئێستا تەنها دوو ئەمپێر كارەبام هەیە». هاوكات شیروان ساڵح،  هاووڵاتیەكی دیكەی دانیشتوی گەرەكی ئاوبارەیە لەسلێمانی بەهاوڵاتی وت:» خێزانێكی حەوت كەسین كەهیچ موچەیەكمان لەحكومەت نیەو كرێكاری دەكەم، تەنها دوو ئەمپێر كارەبای موەلیدەم هەیە، لەبەر عەیبە نەبوایە ئەویشم ئەبڕی، چونكە نرخی كرێی مولیدە زور زۆرە، نەك تەنها من زۆری وەك من هەیە كە بەزەحمەت كرێی كارەبای موەلیدەی پێدەدرێت». هاوكات سیروان محمەد وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی كارەبای سلێمای دەڵێت: «دوو فاكتەر وایكردوە نرخی ئەمپێری كارەبای موەلیدە ئەهلیەكان گرانبێت ئەویش، كاتی كاركردنی موەلیدەكانە كەزیاتر لە 320 كاتژمێر لەمانگێك ئیشیان كردووە، هەروەها گرانی  نرخی گاز كە بەراورد بەپارساڵ و سالانی رابردووتر  نرخەكەی زۆز زۆر گرانە».  سەبارەت بەجیاوازی كارەبای سیتییەكان كەكارەبای بەردەوامیان هەیە لەچاو گەڕەكەكانی تر  كە كارەبای مولیدەو نیشتمانییان هەیە، سیروان محمەد وتی: «ئەوە بەپێی بڕیاری وەزارەتی كارەبا بووە، ئەو سیتیانە كراون بەپریپەیدو كارەبای بەردەوامیان هەیە هیچ لەدەستەڵاتی ئێمەدا نییە». وتیشی:» لەئێستادا ئەوەندە كارەبای نیشتمانی كەمبووەتەوە كەخۆشم نازانم رۆژانە چەند كاتژمێر كارەبا بۆ هاووڵاتیان دابیندەكرێت».  

هێمن مەحموود هەفتەیەكە بەشێكی زۆری خەڵکی دەربەندیخان لەناوەندی شارەكەدا مانیانگرتووەو خێمەیان هەڵداوەو شەوو رۆژ لەسەر شەقامن، هەرچەندە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت بڕیاریداوە زەوییەكی نایاب لەسلێمانی بفرۆشرێت و پارەكەی بۆ كێشەی پیسی ئاوەكەی دەربەندیخان تەرخانبكرێت، كەئەمە یەكێكە لەداواكارییەكانی قەزاكە، بەڵام مانگرتن هەر بەردەوامەو چالاكوانانی شارەكەش دەڵێن: تائێستا وەڵامێكی جددی و راستەقینەیان نەدراوەتەوە. دەربەندیخان خاوەنی دوو بەنداوی گەورەیە، بەڵام ئاوی خواردنەوەی نیە، خاوەنی وێستگەیەكی كارۆئاوییە، بەڵام كارەبای پێویستی نیە، خەڵكی دەربەندیخان بۆ خزمەتگوزارییەكانی ئاوو كارەبا و نەمانی پێوەری ئاو دەستیان بەمانگرتن كردووە، ژمارەی مانگرتووان و خۆپیشاندەرانیش رۆژ لەدوای رۆژ زیاتردەبێت، چالاكوانێكیش رایدەگەیەنێت تا جێبەجێكردنی داواكانییەكان بەردەوام دەبن، قائیمقامی شارەكەش دەڵێت: جێگری سەرۆك وەزیران بەڵێنی جێبەجێكردنی بەشێك لەداواكارییەكانی داوە. دەربەندیخان لەساڵی 1971ەوە كراوەتە قەزا، ژمارەی دانیشتوانەكەی نزیكەی 60 هەزار كەس دەبێت و ناحیەی باوەخۆشێن و نزیكەی 50 گوندی لەسەرە، لەساڵی 1991 تاساڵی 2006 ناوەندی پارێزگای كەركوك-گەرمیان بووە. شارەكە خاوەنی دوو بەنداوە كەئەویش بەنداوی دەربەندیخانە كە بۆ كشتوكاڵ و بەرهەمهێنانی كارەبا بەكاردێت و ساڵی 1961 تەوابووە، بەنداوی دێوانە كە بۆمەبەستی ئاودێری بەكاردێت، هەروەها خاوەنی چەندین شوێنی گەشتیارییە وەك ئەشكەوتی كونەباو تونی باباو گوندی ژاڵەناوی گەشتیاری. وەك هاووڵاتیان و چالاكوانانی شارەكە باسی دەكەن دەربەندیخان بەدەست كێشەی بێكاری گەنجان و نەبوونی كارگەو ئیشوكارەوە دەناڵێنێت و بەردەوام خەڵكەكەی كۆچ بۆ شارە گەورەكان دەكەن، سەرەڕای ئەوەی شارەكە خاوەنی دوو بەنداوی ئاوەو وێستگەیەكی بەرهەمهێنانی كارەبایە، كەچی گرفتی كەمئاوی و پیسی ئاوەكەو كەمی كارەبایان هەیەو تائێستاش چارەسەرنەكراوەو لەڕابووردووشدا چەندین خۆپیشاندانیان بۆ ئەو مەبەستە ئەنجامداوەو قوربانیان داوە لەپێناو بەدیهێنانی داواكارییەكانیاندا، نوێترین خۆپیشاندانیش ئەم خۆپیشاندانەی ئێستایە كەماوەی هەفتەیەكە بەردەوامی هەیە. زەردەشت دەربەندی یەكێك لەچالاكوانان و سەرپەرشتیارانی خۆپیشاندان و مانگرتنەكە بەڕۆژنامەی (هاوڵاتی) راگەیاند: «ئەمجارە تەنها داوای پاككردنەوەی ئاوی دەربەندیخان و زیادكردنی كارەبای نیشتمانی و لابردنی پێوەری ئاوە لەشارەكەدا، ئاماژەی بەوەشكرد: تاجێبەجێكردنی داواكارییەكانیان بەردەوام دەبن و هێزە ئەمنییەكانیش وەك پشتیوانیەك سەلامەتی و درووستنەبوونی پشێوی هاوكارمان بوون». هاوكار قادر یەكێكی ترە لەچالاكوان و سەرپەرشتیارانی خۆپیشاندانەكە بەڕۆژنامەی (هاوڵاتی) وت: «هەر لەسەرەتاوە ئێمە جەختمان لەبەڕێوەچوونی ئارامی خۆپیشاندان و مانگرتنەكە كردووەتەوەو هەتا ئێستاش هەر بەئارامی دەڕواو شتێكی نەخوازراو رووینەداوە، بەڵام تائێستا وەڵامێكی جددی و راستەقینە لەهیچ لایەكەوە نیە بۆ داواكارییەكانی دەربەندیخان». هاوكات سلێمان محەمەد قائیقمامی دەربەندیخان دەربارەی جێبەجێكردنی داواكانی خۆپیشاندەران و بەدەنگەوەهاتنی حكومەت بەڕۆژنامەی (هاوڵاتی) راگەیاند: «ئێمە هەر لەیەكەم رۆژەوە لەگەڵ داواكاری خۆپیشاندەران و مانگرتوواندا بووین و بەدەم گرفت و كێشەكانی شارەكەوە بووین و هەموو هاوكارییەكیشمان كردوون تاخۆپیشاندانێكی شارستانی و مەدەنی بەڕێوەبچێت و هەرواش بووە، لەوەڵامی داواكارییەكانیشدا لەڕێگای نوسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتەوە پەیوندیمان پێوەكراوە كەجێگری سەرۆكی حكومەت بڕیاریداوە زەوییەكی نایاب لەسلێمانی بفرۆشرێت و پارەكەی بۆ كێشەی پیسی ئاوەكەی دەربەندیخان تەرخانبكرێت، بۆ داواكارییەكانی دیكەش لەهەوڵی بەردەوامداین». ئەوەی دیمەنێكی سەرنجڕاكێش و تایبەتی بەمانگرتنەكە داوە رۆژانە سەدان كەس لەتەواوی چین و تووێژەكان و ئەندام و لایەنگرانی حزبە جیاجیاكان بێ‌ جیاوازی تادرەنگانی شەو لەژێر خێمەكان دەمێننەوەو ژەمی خواردن بۆ سەدان كەس دابیندەكرێت و بەڵێنی ئەوە دووپاتدەكەنەوە تاجێبەجێكردنی داواكانیان مەیدانەكە چۆڵناكەن.

سودانی بەدابەزینی نرخی دۆلار دەیەوێت متمانە بۆ دینار بگەڕێنێتەوە عێراق كونێكی رەشە بۆ بردنە دەرەوەی دۆلار  هێمن مەحموود لەماوەی تەمەنی كابینەكەی محەممەد شیاع سودانی كە 100 رۆژی تەمەنی بەڕێكرد جگە لەو بەڵێنانەی كە دایبوون و جێبەجێی نەكردن، گرفتێكی گەورەش یەخەی كابینەكەی گرت كەئەویش بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار بوو،  لەئێستاشدا بەبڕیارێك دەیەوێت ئەو گرفتە چارەسەربكات، كەئەویش بڕیاریدا نرخی فەرمی هەر دۆلارێك لەهەزارو 450 دینارەوە بكاتە هەزارو 300 دینار، ئەمە لەكاتێكدا نرخی هەر دۆلارێك تانزیكەی هەزارو 780دینار بەرزبووەوە، ئەم بڕیارە نوێیەی حكومەتیش شڵەژانێكی لەبازاڕدا درووستكردو دۆلار بۆ ئاستێك دابەزی كەپێشبینی نەكراوبوو، بەرپرسێكی ئەمریكیش بەبەڵگەوە رێگاكانی بەقاچاغبردنی دۆلار لەعێراق ئاشكرادەكات. لەسەرەتای دەستبەكاربوونیدا سوودانی وەك لەكارنامەی وەزارییەكەیدا هاتبوو بەڵێنی ئەوەیدابوو كەچەك تەنیا لەدەستی دەوڵەتدا بێت و بەرەنگاری گەندەڵی دارایی و ئیداری ببێتەوەو گرفتی هەژاری و بێكاری چارەسەربكات و بەهای دینار لەبەرامبەر دۆلارو دراوەكانی دیكەدا بەرزبكاتەوەو سوپاو گرووپە چەكدارەكان لەشارەكان دووربخاتەوەو چاكسازی لەكەرتەكانی ئابووری و دارایی و خزمەتگوزاریدا بكات. بەڵێنەكانی سودانی نەك هەر جارێ هیچیان نەهاتووەتەدی، بەڵكو تاوەكو ئێستاش كەمانگێك لەساڵی نوێ تێپەڕیوە هێشتا بوودجەی ئەمساڵی نەناردووەتە پەرلەمان و دیناری عێراقیش تائاستێكی مەترسیدار بەرامبەر دۆلار بەهای لەدەستداو بۆ رێگەگرتن لەهەرەسی تەواوەتی دینار، ئەنجومەنی وەزیران پێشنیارێكی بانكی ناوەندی پەسەندكرد كەبەهای هەر دۆلارێكی بەهەزارو 300 دینار حسێب كردووە، پارێزگای بانكی ناوەندیش رایدەگەیەنێت هەموو هەوڵێكی خۆیان دەخەنەگەڕ بۆ بەهێزكردنی دراوی نیشتیمانی، ئەم بڕیارەش بەشێوەیەكی كاتی نرخی دۆلار بەشێوەیەكی بەرچاو دابەزاند، بەڵام شڵەژانێكی لەبازاڕدا درووستكردووە كەهێشتا كەس نازانێت تاچەندێك دەخایەنێت و بازاڕ لەو نرخە فەرمییەدا جێگیر دەبێت كەحكومەت پێشنیاریكردووە. دابەزینی بەهای دینار بەهۆی ئەو رێوشوێنانەوە بوو كەوەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا بەرامبەر بانكی ناوەندی عێراق گرتویەتەبەرو وەهایكرد رێوشوێنەكانی پێدانی دۆلاری زیاتری توندتركردەوەو چوار كۆمپانیای خستە لیستی رەشەوە كەبەشی زۆری مەزادی رۆژانەی بانكی ناوەندی عێراقیان بەدەستەوەبوو. (سەفوان قوسەی) شارەزای ئابووری رایگەیاندووە كەمبوونەوەی فرۆشی دۆلار لەمەزادی رۆژانەی بانكی ناوەندی و بەرزبوونەوەی نرخەكەی لەبازاڕدا ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئەو چوار كۆمپانیایەی خراونەتە لیستی رەشەوە لەسەدا 40ی فرۆشی رۆژانەی دۆلاریان لەبانكی ناوەندی عێراق بەركەوتووە، ئاماژە بۆ ئەوەشدەكات ئێستا پێویستە لەسەر بانكە تایبەتەكان بەدواداچوون بۆ ئەو پارەیە بكەن كەحەواڵەی دەكەن پێش ئەوەی دۆلار بكڕن لەبانكی ناوەندی بۆ ئەوەی بەر رێوشوێنە توندە تازەكانی بانكی ناوەندی نەكەون. بەپێی زانیارییە میدیاییەكانیش براین نیلسۆن یاریدەری وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا بۆ كاروباری تیرۆرو هەواڵگری دارایی لەكۆبوونەوەیەكدا چەندین بەڵگەی سەبارەت بەقاچاغبردنی دۆلار لەدەروازە نافەرمییەكانی دیالەو سلێمانییەوە بۆ ئێران لەڕێگای كەسانی باڵادەست و نزیك لەئێرانەوە بەبەرپرسانی عێراقی داوە كە بەئۆتۆمبیلی پڕ لەدۆلارەوە دەڕۆنە ئێرانەوەو لەو سەرەوە بەخاڵی دێنەوە، هاوكات ئەمریكا پێشنیاری دابینكردنی چەند ئامێرێكی كردووە لەدەروازەكاندا كە رێگە لەبەقاچاغبردنی دۆلار بۆ ئێران دەگرێت. ئەمە لەكاتێكدایە لەكۆبوونەوەیەكدا لەگەڵ سودانی هاوپەیمانیی چوارچێوەی هاوئاهەنگی پرسی پڕۆژەیاسای بودجەو بەهای دینار بەرامبەر بەدۆلاریان تاووتوێكردو محەممەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران روونكردنەوەی لەبارەی ئەو میكانیزمانە داوە كە ئەو بودجەیەی لەسەر دانراوە، لەگەڵ ئاستی گونجاوی لەگەڵ كارنامەی حكومەتەكەی.  دەربارەی بەقاچاغبردنی دۆلاریش سەرۆك وەزیرانی عێراق لەچاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا سەرسوڕمانی خۆی پیشاندا بەوەی كەڕۆژانە 300 ملیۆن دۆلار بۆ هاوردە حەواڵە كراوە، كەئەمەش ئاماژەبووە بۆ ئەوەی كە پارەكە بەقاچاغ دەبرێتە دەرەوە. لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقیش لەڕاگەیەندراوێكدا ئاماژەی بەوەكردووە كەجێگیرنەبوونی نرخی نەوت و دابەزینی بەهای دینار، دوو هۆكاری سەرەكین بۆ نەناردنی بودجە بۆ پەرلەمانی عێراق. لیژنەكە ئەوەی خستۆتەڕوو نرخی نەوت لەبودجەدا بە 75 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك خەمڵێنراوەو كەنرخەكەی دابەزی كراوەتە 60 دۆلار. پەتای بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار مەترسی راستەقینەی بۆ سەر كابینەكەی سوودانی درووستكردو ئەگەری ئەوە لەئارادابوو موقتەدا سەدر جارێكی دیكە بگەڕێتەوە گۆڕەپانەكەو لایەنگرانی بنێرێتەوە بۆ خۆپیشاندان، هەرچەندە چەند جارێكیش خۆپیشاندانی ناڕەزایەتی ئەنجامدرا، بەڵام هێشتا كاریگەرییەكانی بەدیارنەكەوتووە، بەڵام پریشكی بەر پەرلەمان كەوتووە. لەیەكەم كاردانەوەشدا بزووتنەوەی ئیمتیداد كەخاوەنی 11 كورسی پەرلەمانی عێراقەو بەیەكێك لەنوێنەرانی خۆپێشاندانی تشرینییەكان دادەنرێت كەساڵی 2019 دەستیپێكرد داوا لە محەممەد شیاع سوودانی، سەرۆكوەزیران دەكات دەست لەكاربكێشێتەوە.  بزووتنەوەكە لەڕاگەیێندراوێكدا 10 تێبینی لەسەر ئەدای حكومەتی عێراق بڵاوكردەوە لەماوەی 100 رۆژدا، تێیدا ئاماژەی بەوە داوە كە لەو ماوەیەدا بەهای دینار بەرامبەر بەدۆلار بۆ ژمارەی پێوانەیی دابەزیوەو رێژەی هەڵاوسان زیادیكردووە، پرۆسەی بەقاچاغبردنی دۆلار بۆ دەرەوە بەردەوامەو بەشێوەیەكی باش مامەڵە لەگەڵ دۆسیەی "دزی سەدە" نەكراوە كە بەمەست لێی دزینی 3.7 ترلیۆن دینارە لەهەژماری سپاردەی دارایی دەستەی گشتیی باج لەبانكی رافیدەین. بەپێی زانیارییە ئابوورییەكانیش عێراق رۆژانە پێویستی بە 130 تا 170 ملیۆن دۆلار هەیە كەبانكی ناوەندی بیخاتە بازاڕاوە، ئەوەی پێشووتر كە 300 ملیۆن دۆلار دەخرایە بازاڕەوە بەشێكی زۆری بۆ دەرەوە دەڕۆیشت و هیچ بەرهەمێكی بۆ ناوخۆ نەبوو. هاوكاتی هەوڵە ئابوورییەكان بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییەكانی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار، لەڕووی ئەمنیشەوە كابینەكەی سوودانی چەند رێوشوێنی گرتووەتەبەر، ئەویش بەدەستگیركردنی ژمارەیەك بازرگان بەتۆمەتی بەقاچاغبردن و یاریكردن بەنرخ و داخستنی نووسینگە نایاساییەكانی گۆڕینەوەی دراوو توندوتوڵكردنی بازگەو دەروازەكان، هەر لەو چوارچێوەیەشدا رۆژی هەینی رابووردوو دەزگای هەواڵگریی عێراق رایگەیاند، توانیویانە لەپارێزگای دیالە دەست بەسەر یەك ملیۆن دۆلاردا بگرن، كە بۆ بەقاچاغبردن ئامادەكرابوو ببرێتە دەرەوە، دەزگای ئاسایشی نیشتیمانیی عێراقیش لەڕاگەیێندراوێكدا ئاشكرایكرد، ژمارەیەك لەخاوەنی "كۆمپانیا گەورەكان"یان دەستگیركردووە كە بەگوتەی ئەو، یارییان بەنرخی دراو كردووەو بەقاچاغ بردوویانەتە دەرەوە.  بەشێك لەچاودێرانی دۆخی سیاسیش بڕوایان وایە دوای 100 رۆژ كابینەكەی سوودانی لەبەردەم تاقیكردنەوەیەكی سەختدایەو بەزوویی بەڵێنەكانی جێبەجێنەكات نەیارەكانی لەبۆسەدان و بەزوویی چارەنووسی هاوشێوەی كابینەكانی دیكە لێدەكەن.  

هاوڵاتی هێرش جەلال   سەرلەبەیانی ٦ی ئەم مانگە چەند بومەلەرزەیەكی بەهێز باكورو رۆژئاوای كوردستانی هەژاندو كارەساتێكی گەورەی مرۆیی لێكەوتەوە، ناوەندی بومەلەرزەكە باكوری كوردستان بوو، ئەندامێكی ئەكادیمیای زانستی توركیا دەڵێت: پێشتر هۆشداریمان لەڕوودانی بومەلەرزەی بەهێزو كارەساتبار لەو ناوچەیە بەدەسەڵات داوە بەڵام هیچ ئامادەكارییەكی پێشوەختە نەكراو گوێیان لێ نەگرتین و ئێستاش هەموولایەك ئاگاداردەكەمەوە كەئەو ناوچانە، شوێنی مەترسیدارن و پێشبینی بومەلەرزەی دیكەش لەوێ دەكرێت. یەكەم بومەلەرزە كاتژمێر 4:17 بەگوڕی ٧.٧ ناوچەی پازارجكی پارێزگای مەرەش، دووەم بومەلەرزە كاتژمێر 4:26 بەگوڕی 6.4 ناوچەی نورحەقی دیلۆك (عەنتاب) و سێیەم بومەلەرزەش كاتژمێر 4:36 بە گوڕی ٥.٥ ناوچەی ئیسلاحیەی دیلۆكی (عەنتاب) باكوری كوردستانی هەژاند. بومەلەرزەكان لەقۆڵایی هەشت بۆ پێنج كیلۆمەتر لەژێر زەوی روویانداو هەرسێكیان زیاتر لەخولەكێك بەردەوام بوو. لەگەڵ پارێزگاكانی دیلۆك و مەرەش، بومەلەرزەكان كاریگەریەكی زۆریان لەسەر پارێزگاكانی، ئامەد، سەمسور، روحا، مێردین، سێرت، شڕنەخ، كلس، مەلەتی، عوسمانیە، هاتای و ئەدەنەی باكوری كوردستان و توركیا دروستكرد. لەئاستی دەرەوەشدا، بەشێوەیەكی زۆر كاریگەر، شارەكانی، حەلەب، حەما، لازقیە، ئیدلب و تەرتوسی سوریاو عەفرین و كۆبانێی رۆژئاوای كوردستانی گرتەوە. هەروەها لەشارەكانی دهۆك و هەولێر بەئاسانی هەستی پێكرا و كاریگەری لەسەر پارێزگای سلێمانیش هەبوو. بومەلەرزەكان هەروەها بوونە هۆی ئەوەی هێڵی نەوتی كەركوك-جەیهان دابخریت و حكومەتی هەرێم سێ رۆژ پشووی فەرمی راگەیاند. بومەلەرزەكان لەدەریای ناوەڕاستدا قوبرسی گرتەوە و تاوەكو لوبنان، ئیسرائیل، فەڵەستین، عەممان و میسریش درێژ بووەوە. بەو پێیەش وەك یەكێك لەگەورەترین بومەلەرزەكانی جیهان پێناسەكرا. جگە لەوە هەمان رۆژ كاتژمێر ١٣:٢٤ بومەلەرزەیەكی دیكە بەگوڕی 7.6 ناوچەی ئەلبیستانی پارێزگای مەرەشی هەژاندەوە. بەگوێرەی نوێترین ئاماری بەڕێوەبەرایەتی كارەساتە سروشتییەكانی توركیا (ئافاد)، لەباكوری كوردستان و توركیا بەهۆی بومەلەرزەكەوە  زیاتر لەچوار هەزارو 540 كەس گیانیان لەدەستداوەو 26 هەزارو 720 كەسیش برینداربوون. هەروەها نزیكەی شەش هەزار باڵەخانەش داڕماون و زیان بەر ١١ هەزارو ٣٠٢ باڵەخانەی دیكەش گەیشتووە. لە رۆژئاوای كوردستان و سوریاش، بەگوێرەی ئاماری وەزارەتی تەندروستی سوریا هەزارو ٦٠٠ كەس گیانیان لەدەستداوە و نزیكەی چوار هەزار كەسیش برینداربوون. عەفرین یەكێك لەو شارانەی رۆژئاوای كوردستانە كە زیاترین زیانی بەركەوتووە كەنزیكەی ٦٠ كەس گیانیان لەدەستداوە.   لێقەوماوان یارمەتی پێویستیان پێنەگەیشت هاوكات لەگەڵ بومەلەرزەكان، كەشوهەوایەكی سارد، باران و بەفرێكی زۆر باكوری كوردستانی گرتووەتەوە. لەزۆربەی پارێزگاكان و ناوچەكانیان، پلەی گەرما لەژێر سفرەوەیە، زۆربەی هاووڵاتیان ماڵ و حاڵیان بەجێهێشتووە و بەرەو گوندەكان بەڕێكەوتوون، ئەوانەی كە لەشارەكاندا ماون، لەنێو ئۆتۆمبێلەكانیان و مزگەوتەكاندا ژیان بەسەردەبەن، زۆربەی دوكان، نانەواخانەو ماركێتان وێران بوون، یاخود داخراون و بەو هۆیەوە قەیرانێكی گەورەی خۆراك و پێداویستییە سەرەتاییەكانیش دروستبووە. ئیدریس شاهین وتەبێژی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن (دەڤا)، رایگەیاند، حكومەت تاوەكو ئێستا هاوكاری و یارمەتی پێویستی پێشكەش بەلێقەوماوان نەكردووەو وتی: « جگە لەوە كەخواردن، پۆشاك، ئامێری خۆگەرمكردنەوە و پەناگەی وەك كۆنتەینەر بۆ زیانلێكەوتووان دابین نەكراوە، هەروەها هەڵمەتی گەڕان و رزگاركردنی هاووڵاتیانیش زۆر بەخاوی بەڕێوەدەچێت.» لەلایەكی دیكەوە، بەهۆی ئەوەی حكومەت جگە لەناوەندە حكومییەكان رێگەنادات هاوكاری و یارمەتی هیچ رێكخراوو پارتێك بگەیەندرێتە لێقەوماوانی بومەلەرزەكە. مانگی سوری كوردستان لەسەر ئەم بڕیاری حكومەت راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو داوای لەكوردانی چوار پارچەی كوردستان و دەرەوەی وڵات كرد كە لەڕێگەی رێكخراوەكەیانەوە، پارە كۆبكەنەوەو چەند هەژماری بانكی بڵاوكردەوە كە لەو رێگەیەوە هاوكاری پێشكەش بەزیانلێكەوتووان بكرێت. هاوكات كۆما جڤاكێن كوردستان (كەجەكە)، پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە)، سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپەو بەدەیان كەسایەتی و پارت و رێكخراوە كوردییەكان، داوایان لەگەلی كورد كرد بەهانای زیانلێكەوتووانەوە بڕۆن. هەروەها كۆمەڵێك رێكخراوو پارت و كەسایەتی رۆژئاوای كوردستان ئامادەییان دەربڕی كە بەهەموو شێوەیەك هاوكاری و یارمەتی بۆ زیانلێكەوتووانی سوریاو رۆژئاوای كوردستان پێشكەش بكەن.   هۆشداری لەبوومەلەرزەی دیكە دەدرێت پرۆفیسۆر دكتور جەلال شەنگۆر زانای جیۆلۆجی توركیا لەبەرنامەیەكی تەلەڤزیۆنیدا، ئاماژەی بەوەكرد كەپارێزگاكانی ئەدەنە، هاتای و دەوروبەریان كەدیلۆك و مەرەش دەگرێتەوە، شوێنێكی مەترسیدارن و ئەگەرێكی زۆری هەیە، بومەلەرزەی دیكە ئەو ناوچانە بگرێتەوە. هەروەها پرۆفیسۆر دكتور ناجی گورۆر ئەندامی ئەكادیمیای زانستی توركیاش لەبەرنامەیەكی تەلەڤزیۆنی كەناڵی فۆكسی توركیدا رەخنەی لەحكومەت گرت كەگوێیان لێنەگرتوون و وتی: « چەندین جار هۆشداریمان بەدەسەڵاتدارانی ناوچەكە داوە لەئەگەری بومەلەرزەی بەهێز، بەڵام هیچ گوێیان لێنەگرتین، زمانمان مووی لێهات كەچی بەردەوام بوون لەسەر خەمساردییان، ئێستاش هەموولایەك ئاگاداردەكەمەوە كەئەو ناوچانە، شوێنی مەترسیدارن و پێشبینی بومەلەرزەی دیكەش لەوێ دەكرێت.   یارمەتی وڵاتانی جیهان هەرچەندە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا لەڕۆژی بومەلەرزەكەدا رایگەیاند كەئەوان دەتوانن دۆخەكە كۆنتڕۆڵ بكەن و پێویستیان بەهاوكاری هیچ وڵاتێك نییە، بەڵام چەندین وڵاتی دیكەی وەك، ئەمریكا، ئەڵمانیا، سوید، فینلەندا، فەرەنسا، یۆنان، روسیا، ئازەربایجان، پاكستان، هیندستان، چین، میسر، بەریتانیا، ئوكراینا، نەمسا، قوبرس و ئیسپانیا ئامادەیی خۆیان دەربڕیوە كەهاوكاری زیانلێكەوتووانی بومەلەرزەكە بكەن. هەندێكیان تیمی شارەزاو فریاكەوتنی خێراشیان بۆ توركیا ناردووە.   باكوری كوردستان و بوومەلەرزە لەساڵی ٢٠١١ەوە چەندین جار بومەلەرزەی بەهێز، شارەكانی باكوری كوردستانیان هەژاندووە. یەكێك لەگەورەترین بومەلەرزەكان، لەناوچەی ئەرجیشی وان روویدا لە ٢٣ی تشرینی یەكەمی ٢٠١١. لەو بومەلەرزەیەدا نزیكەی ٦٥٠ هاووڵاتی كورد گیانیان لەدەستداو نزیكەی دوو هەزار كەس برینداربوون. بومەلەرزەیەكی بەهێزیش لە ٢٤ی كانونی دووەمی ساڵی ٢٠٢٠دا لەشاری خارپێت (عەلازیخ)ی باكوری كوردستان روویدا، لەو بومەلەرزەیەشدا نزیكەی ٣٠٠ كەس گیانیان لەدەستداو زیاتر لەهەزار كەس برینداربوون. باكوری كوردستان دەكەوێتە نێو دوو هێڵی بومەلەرزەوە كەیەكێكیان لەكەنداوی عەرەبیەوە درێژدەبێتەوە بەزنجیرە چیای زاگرۆس تاوەكو خارپێت، مەلەتی درێژدەبێتەوە و هێڵەكەی دیكەش لەئەنجامی یەكگرتنی دوو هێڵی بومەلەرزەوە دروستدەبێت كەهەردوویان لەدەریای ناوەڕاست و ئیجەوە درێژدەبنەوە تاوەكو هاتای و لەوێوە بۆ مەرەش و دیلۆك.

هاوڵاتی هەموو ساڵێكی نوێ لەگەڵ باسكردن لەپرۆژەیاسای بوودجەی عێراق بابەتی پڕچەككردنی سوپای عێراق و تەرخانكردنی بڕە پارەیەكی یەكجار زۆر بۆ بواری بەرگری عێراق دێتە ئاراوەو رای جیاواز جیاوازی لەسەر درووستدەبێت بەتایبەت لەكاتێكدا كە هاوشانی سوپای عێراق دامودەزگای سەربازی و ئەمنی لەجۆری حەشدی شەعبی هەیە، لەسەردانەكەی چەند رۆژی رابووردوی سەرۆك وەزیرانی عێراقیش بۆ فەرەنسا باس لەبابەتی پڕچەككردنی سوپا كراوە. حسێن عەلاوی راوێژكاری سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاندووە لەو سەردانەدا باس لەوەكراوە كەوا عێراق بەنیازی كڕینی فڕۆكەی لەجۆری (رافال)ی فەرەنسیە، ئەمەش وەك بەهێزكردنی بواری هێزی ئاسمانی سوپای عێراق و رووبەڕووبوونەی گرووپی تیرۆرستی داعش لەناوچە كراوە كشتووكاڵییەكاندا. فەریق شەهاب جاهدی فەرماندەی هێزی ئاسمانی عێراقیش ئاشكرایكردووە لەساڵی 2023 گرنگییەكی زیاتر بەهێزی ئاسمانی دەدرێت و فڕۆكەو چەكی نوێ بۆ هێزەكە دابیندەكرێت و بەهێزدەكرێت. سوپای عێراق كە لەساڵی 1921 دامەزراوە، تاوەكو ئێستا پێنج جەنگی نیزامی گەورەی ئەنجامداوە كەئەوانیش جەنگی ئیسرائیل 1948، جەنگی ئۆكتۆبەر 1973، جەنگی ئێران 1980، جەنگی داگیركردنی كوەیت 1990، جەنگی ئەمریكا 2003، ئەمە جگە لەچەندین جەنگی ناوخۆیی لەدژی كوردو شیعەكان و سەركوتكردنی راپەڕینەكانی خەڵك لەساڵی 1991. لەدوای ساڵی 2003 و داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكا، بەپێی بڕیارێكی پۆل برێمەری حاكمی مەدەنی ئەوكاتی عێراق سوپای عێراق هەڵوەشایەوەو سوپایەكی نوێ لەبری ئەوە درووستكرا كەخزمەتكردن تیایدا ئارەزوومەندانەبوو پێچەوانەی سوپای پێشوو كە بەزۆرەملێی بوو، هاوكات بەتازەترین چەكی ئەمریكی پێشكەوتوو پڕچەككراو ساڵانە بودجەیەكی زەبەلاح بۆ پڕچەككردانی تەرخانكرا، كەچی لەساڵی 2014دا بەهۆی گەندەڵی لەناو سوپادا لەبەرامبەر چەند هەزار چەكدارێكی داعشدا شكستیخواردو چەندین پارێزگای بەدەستەوەدا، دواتر بەهاوكاری هاوپەیمانان و پێشمەرگەو حەشدی شەعبی شارەكان ئازادكرانەوە. لەساڵانی رابووردووشدا بەهۆی شەڕی تیرۆرو گەندەڵییەوە سوپای عێراق سوپایەكی لاوازبووەو چەندین هێزو میلیشیا لەدەرەوەی سوپا هەبوون و چەندین دۆسیەی گەندەڵی لەپڕچەككردنی سوپادا پەردەیان لەسەرهەڵداریەوە كە زیانەكانی بەملیارەها دۆلار لەبودجەی عێراق مەزەندە دەكرا بەتایبەت ئەو گرێبەستە سەربازییە لەگەڵ رووسیا لەسەردەمی كابینەكەی نوری مالیكی ئەنجامدراو دەركەوت چەندین ملیار دۆلار گەندەڵی تیادا كراوە. بۆ ساڵی 2023ش، محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەكۆبوونەوەیەكدا لەگەڵ لیژنەی پڕچەككردنی سوپای عێراق لەوەزارەتی بەرگری گفتوگۆی لەسەر ئەو پرسەكرد و پانۆڕامایەكی پڕچەككردنی سوپاكەی هەر لەساڵی 2004ەوە تائێستا بۆ خرایەڕوو. بەپێی راگەیاندراوێك كەدوای كۆبوونەوەكە بڵاوكراوەتەوە باس لەگرنگی پڕچەككردنی بواری بەرگری ئاسمانیش كراوەو هاوكات سەرۆك وەزیران رێنمایی لیژنەكەی كردووە هەماهەنگی بكەن لەگەڵ وەزارەتی داراییدا بۆ ئەوەی پارەی پێویست بۆ پلانی پڕچەككردنەكە دابینبكرێت. وەزارەتی پیشەسازی عێراقیش بڵاویكردووەتەوە كە بەنیازی بەرهەمهێنانی ئاسنی پڕچەككردنە بۆ سوپاو هەنگاوی لەو بوارەدا ناوە. پێشووتریش وەزارەتی بەرگری عێراق بڵاویكردبووەوە كە لەگەڵ ئەمریكاو فەرەنسا لەپێناوی بەهێزكردنی دامەزراوە سەربازییەكان چەندین گرێبەستی لەگەڵ ئەمریكاو فەرەنسا ئیمزاكردووە. لیوا روكن عەبد عەرداوی فەرماندەی بەشی تۆپهاوێژ لەوەزارەتی بەرگری رایگەیاندووە وەزارەتەكە چەندین گرێبەستی بۆ پڕچەككردنی سوپا لەگەڵ ئەمریكاو فەرەنسا ئیمزاكردووە بەتایبەت لەبواری تۆپهاوێژدا كە لەم دواییەدا گرنگی و چالاكی ئەو بوارە دەركەوتووە لەجەنگی دژ بەداعشداو چەكی تۆپهاوێژی دوورمەودا بەدەستدەخەین كە دوژمن لەدوورەوە دەكاتە ئامانج. ئەم خۆپڕچەككردنەی عێراق بەتایبەت لەدوای ساڵی 2021ەوە زیاتربووە، ئەویش پاش كشانەوەی هێزە بیانییەكان و فەرماندەیی سوپای عێراق ئەوەی ئاشكراكردووە كەدەیەوێت فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و بەرگری ئاسمانی بەهێزتربكات. لیژنەی بەرگری و ئاسایشیش لەئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق سوورە لەسەر ئەوەی دەستكاری بڕگەی تەرخانكراو لەبودجە بۆ بواری ئەمنی بكات و چەكی پێشكەوتوو بۆ پاسەوانی سنور بكڕدرێت بەتایبەت فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و دووربین و كامێرای حەراری و چەكی لیزەری و دامەزراندنی سەدان كەسی نوێ لەناو هێزەكەدا تابتوانرێت باشتر سنوورەكان بپارێزرێت. بەپێی پێگەی گڵۆباڵ فایەر پاوەری ئەمریكی لەئێستادا سوپای عێراق لەڕیزبەندی 34 ی سوپاكانی جیهاندایە، ئەمەش پاش ئەوەی ساڵی 2021 لەڕیزبەندی 57 ی  جیهانیدا بوو لەكۆی 140 دەوڵەتی جیهاندا، ئەم بازدانە هەرچەندە لەڕووی تیۆرییەوە بەدەستكەوت دەژمێردرێ، بەڵام لەواقیعدا سوپاكە بەدەست چەندین گرفتەوە دەناڵێنێت وەك ئەوەی هێزێكی دیكە لەدەرەوەی سوپا هەیە كەئەویش حەشدی شەعبییەو سوپای عێراقی لاوازكردووە، هاوكات ئەم سوپایە بەرەو پیربوون دەچێت ئەویش بەهۆی ئەوەی كە كەسانی نوێ دانامەزرێن و خزمەتی زۆرەملێی لەئارادانییە تا گەنج بێتەوە، هاوكات خەرجی سوپاكەش زۆربووە هەر بۆ نموونە لەبودجەی ساڵی 2021 زیاتر لە 18 ملیارو 700 ملیۆن دۆلاری بۆ تەرخانكراوە كەچەندین قات زیاترە لەبودجەی تەرخانكراو بۆ بوارەكانی پەروەردەو فێركردن و گەشەپێدان و بونیاتنان. بەپێی ئامارەكانی حكومەتی عێراقیش لەئێستادا تەواوی هێزە ئەمنییەكانی عێراق بەوەزارەتی بەرگری و ناوخۆ و ئاسایشی نیشتیمانی و هەواڵگری و حەشدی شەعبی زیاتر لە یەک ملیۆن كەسەو هەر 40 كەسێكی عێراقی كەسێكی ئەمنی بەردەكەوێت، سویای عێراقیش زیاتر لە 310 هەزار كەسەو دابەشبوون بەسەر 14 فیرقەی سەربازیدا لەتەواوی عێراقدا جگە لەهەرێمی كوردستان، خاوەنی زیاتر لە 500 تانك و زرێپۆشی رووسی و ئەمریكی و  زیاتر لە یەک هەزار مودەرەعە و چوار هەزارو 500 ئۆتۆمبیلی سەربازیشە، هەروەها خاوەنی 350 فڕۆكەی جەنگی و هەلیكۆپتەرو فرۆكەی راهێنانە، لەڕووی بەرگری ئاسمانیشەوە عێراق لاوازەو تەنیا خاوەنی 13 پێگەی رادارییە، هێزی ئاویش عێراق تەنیا خاوەنی 100 بەلەمی سەربازییە كەتوانایان سنوردارەو كاری گەورەیان پێ ئەنجامنادرێت. **لەئێستادا سوپای عێراق لەڕیزبەندی 34 ی سوپاكانی جیهاندایە، ئەمەش پاش ئەوەی ساڵی 2021 لەڕیزبەندی 57 ی  جیهانیدا بوو لەكۆی 140 دەوڵەتی جیهاندا، ئەم بازدانە هەرچەندە لەڕووی تیۆرییەوە بەدەستكەوت دەژمێردرێ، بەڵام لەواقیعدا سوپاكە بەدەست چەندین گرفتەوە دەناڵێنێت وەك ئەوەی هێزێكی دیكە لەدەرەوەی سوپا هەیە كەئەویش حەشدی شەعبییەو سوپای عێراقی لاوازكردووە

هاوڵاتی مێژووی موزیك ئەوەندەی خودی مرۆڤایەتی كۆنە. شوێنەوارناسان فلوتی سەرەتایییان دۆزیوەتەوە كە لەئێسك و عاج دروستكراون و مێژووەكەیان بۆ ٤٣ هەزار ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە ، هەروەتر باوەڕوایە زۆرێك لەشێوازە موزیكە كۆنەكان لەنەریتە زارەكییەكاندا پارێزراوبن، بەڵام كاتێك باس لەگۆرانییە تایبەتەكان دەكرێت، كۆنترین نموونەی زانراو و دۆزراوە تاڕادەیەك مێژووەكەی تازەترە. زۆربەی مێژوونووسان، وەك كۆنترین پارچە موزیكی نووسراو لەمێژووی مرۆڤدا، ئاماژە بە «سروودی هۆریی ژمارە ٦-  Hurrian Hymn no.6» دەكەن، كە سروودێكە بۆ مێخواوەند، نیكال كە بەشێوەی مێخی لەلایەن هۆرییەكانەوە لەدەوروبەری سەدەی ١٤ـی پێش زایین، واتە نزیكەی سێ هەزارو٥٠٠ ساڵ پێش ئێستا دانراوە. ئەو تاتە گڵینانەی كە ئەو ئاوازەیان تێدایە لەساڵانی پەنجاكانی سەدەی رابردوو لەوێرانەكانی شاری ئۆگاریت لەسوریا دۆزراونەتەوە. هەروەها، لەسەر تاتە گڵینەكە، رێنمایی تایبەت هەیە بۆ چۆنیەتی لێدانی گۆرانییەكە لەسەر جۆرێك قیسارەی نۆ تاڵی. سروودی هۆری نیكال، كە سروودی پەرستەی هۆری ژمارە ٦ـیشی پێدەگوترێت، بەشێكە لە ٣٦ سروودی ئاینی كە بۆ نیكالی مێخواوەند نووسراون، بەكۆنترین میلۆدی لەجیهاندا دادەنرێت كەهەتاوەكوو ئێستا دۆزرابێتەوە. نیكال مێخواوەندی باخچەو سەوزایی بووە و لەزۆربەری ناوچەكانی میزۆپۆتامیا بەتایبەت میزۆپۆتامیای سەروو لەناوچەی حەران پەرستراوە. سەرەڕای هۆنراوەكە، لەسەر تاتە گڵینەكە، رێنماییش نووسراوە بۆ گۆرانیبێژو موزیكزانەكان كەچۆن ئاوازەكەی بژەنن و ئاماژە بەئەوەشكراوە كەدەبێت موزیكەكە لەسەر ئامێرێكی هاوشێوەی قیسارە بەناوی ساممون لێبدرێت، ئەمە لەكاتێكدایە كەناوی ئاوازدانەرەكە نەزانراوە. لەماوەی ساڵانی رابردوودا گۆرانییەكە لەلایەن موزیكزانان و تووێژەرانەوە داڕێژراوەتەوە و لەئێستادا بەچەندین شێوە گۆرانییەكە لەلایەن چەندین كەسەوە گوتراوەتەوەو هەركەسێك دەتوانێت لەڕێگەی ئۆنلاینەوە گوێبیستی گۆرانییەكە بێت. لەئێستادا تاتە گڵینەكە لەمۆزەخانەی نیشتمانی دیمەشقە. هۆنراوەی گۆرانییەكە: «من قوربانیم بۆ مێخواوەندەكە كردووە سا لەخۆشەویستیدا دڵی خۆی بكاتەوە جا لەگوناهەكانم خۆش بێت گۆزە زەیتی كونجی خۆش‌ بۆن دڵی شادبكات تا بەمیهرەبانی چاوی لێمان بێت سا بەرهەمدارمان بكات وەك كێڵگە بەپیتەكانی دانەوێڵە سا ژنان لەگەڵ مێردەكانیاندا منداڵیان بێت جا ئەوانەی كەهێشتا پاكیزەن رۆژێك بەمنداڵ بەختەوەر بن» بەبڕوای مێژوونووسی گەورەی كورد، میهردادی ئێزدی، هۆرییەكان بەمەودایەكی فراوانی كەوانەیی زنجیرە چیاكانی زاگرۆس-تۆرۆسدا بڵاوبوونەتەوەو تەواوی جوگرافیای كوردستانییان گرتووەتەوە و بۆماوەی چوار هەزارو ٣٠٠ ساڵ كولتوورێكی بەهێزیان ئاواكردووە و لەژێر ناوی میتانی رێكخستنێكی سیاسیی بەهێزیان دامەزراندووە. هەروەها هۆرییەكان بۆ ماوەیەكیش دەستدرێژییان كردووەتەسەر دەشتەكانی دراوسێیان: میزۆپۆتامیا و دەشتاییەكانی ئێران. بەڵام، لەگەڵ ئەوەشدا هەرگیز زۆر دوور لەشاخەكان بڵاونەبوونەتەوە. ئابووری و پەیوەندییە سیاسییەكانی هۆرییەكان بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەر لەسەر جوگرافییەكەیان یەكگرتوو و چڕبووە، واتە تاڕادەیەكی زۆر هاوتەریب لەگەڵ كەوانەی شاخەكانی زاگرۆس-تۆرۆس دەڕوات، هەروها بە لەبەرچاوگرتنی پاشماوە شوێنەوارییەكانی كاڵاو بنچینەییەكانیان، دەردەكەوێت ئاڵوگۆڕی ئابووری، لەنێوان چیاو دەشت لەگرنگیدا بەپلەی لاوەكی ماوەتەوە.  

هاوڵاتی ئەمریكا هەوڵی رازییكردنی چین دەدات نەوت لەئێران نەكڕێت ناڕەزاییەكان و جەنگی ئۆكرانیا گەورەترین گورز لەڕێككەوتنی ئەتۆمی دەدات ئێران نزیكەی دوو ساڵە هیوای لەسەر رێككەوتنی ئەتۆمیی هەڵچنیوە بۆ دەربازبوون لەزۆربەی ئەو قەیرانانەی كە وڵاتەكەی بەرەو هەڵدێر بردووەك بەڵام بەدەستپێكردنی جەنگی ئۆكرانیاو سەرهەڵدانی شۆڕشی ژینا هەموو ریسەكانی لێبووەتەوە بەخوری بەتایبەت كەئەمریكا وەك لایەنی سەرەكیی ئەو رێككەوتنە تەنها مەرگەكەی رانەگەیاندووە و لەنوێترین هەڵوێستیشدا هێندەی دیكە تارانی بێهیوا كردو رایگەیاند بژاردەی سەربازیی دژی بەرنامەی ئەتۆمیی لەسەر مێزە. بەكورتی بچووكترین قازانجی ماددیی ئێران لەزیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی فرۆشتنی 50 ملیۆن بەرمیل نەوت دەبوو لەشەش مانگدا كە وڵاتی قەتەر نێوەندگیریی سەرەكیی وڵاتانی رۆژئاوا و ئێران بوو بۆ یەكلاكردنەوەی ئەو بابەتە بەڵام تاران بەكەمتر لە 100 ملیۆن بەرمیل رازیی نەدەبوو ئەمریكا لەهەفتەی رابردوودا رایگەیاند هەوڵدەدەن چین رازیی بكەن بەوەی چیتر نەوت لەو وڵاتە نەكرێت و كۆتایی بەهەناردەی 850 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی ئێران بێت بۆ چین. ئێران بەزۆر رازی نەبوو ئێستا كەمەكەشی دەستناكەوێت، چونكە رۆبەرت مەڵی، نوێنەری ئەمریكا بۆ كاروباری ئێران رایگەیاندووە؛ وڵاتی چین ئاگاداركراوەتەوە كە لەچوارچێوەی سزاكاندا نابێت نەوت لەئێران بكڕێت، هاوكات جۆن كیربی، رێكخەری پەیوەندییە ستراتیژییەكانی ئاسایشی نیشتیمانی كۆشكی سپی وتی: واشنتۆن بەهیچ جۆرێك ئامانجی زیندووكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی نەماوەو لەنوێترین پێشهاتێشدا ئەنتۆنی بلینكن، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لەقاهیرە، پایتەختی میسر وتی: بژاردەی سەربازیی بۆ رێگریی لەبەرنامەی ئەتۆمیی تاران لەسەر مێزە. تەنها مانگێك دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان بەرپرسانی باڵای ئەمریكا رایانگەیاند سەرنجی وڵاتەكەیان تەنها لەسەر پشتیوانیی خۆپیشاندانی ئاشتییانەی ئێران دەبێت و چیتر رێككەوتنی ئەتۆمی پرسی سەرەكیی واشنتۆن نابێت و دواتر تۆمارێكی ڤیدیۆیی جۆ بایدن، سەرۆكی ئەمریكا بڵاو كرایەوە كە بەوتەی ئەو تەنها مەرگی ئەو رێككەوتنە كۆتایی هەتاوە تەنها بەڕەسمی مەرگی راناگەیەنرێت.   سوپای پاسداران سەری رێككەوتنی ئەتۆمیی دەخوات روسیا لەنوێترین لێدوانیدا سەبارەت بەڕێككەوتنی ئەتۆمیی رایگەیاند؛ ئەمریكا هەوڵدەدات بەزەقكردنەوەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی ناوخۆی ئێران سەرنجی جیهان لەسەر رێككەوتنی ئەتۆمیی بەلاڕیدا ببات. وەزارەتی دەرەوەی روسیا لەبەیاننامەكەیدا رایگەیاندووە كەئیدارەی جۆو بایدن، سەرۆكی ئەمریكا هەوڵدەدات بەپشتیوانیی لەناڕەزایەییەكانی ئێران سەرنجەكان لەسەر زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی 5+1 بە فێڵ و هەوڵی ناڕاست بەلاڕێدا ببات و ئامانجی دیكە بگرێتەبەر بەمەبەستی كەمكردنەوەی فشارە نێودەوڵەتییەكان لەسەر واشنتۆن بۆ یەكلاكردنەوەی ئەو دۆسیەیە. رۆژنامەی (فایننشال تایمز)ی بەریتانی بڵاوی كردووەتەوە؛ یەكێتی ئەوروپا دەیەوێت لەڕێگەی بژاردەیەكی یاساییەوە سوپای پاسداران بخاتە لیستی تیرۆر بەئامانجی كۆتاییهێنان بەخەون و هیواكانی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی. ئەو رۆژنامەیە ئاشكرای كردووە كەئەڵمانیا و فەڕەنسا دەوری سەرەكیی دەبینن بۆ ئەوەی ئەو بژاردە یاساییە دژی سوپای پاسداران جێبەجێ بكەن بۆ ئەوەی بەتیرێك دوو نیشان بپێكن و ئێران بكەوێتە بەر لێشاوی سزاكانی 27 وڵاتی ئەوروپا لەپێناو ئەو هاوكارییانەی پێشكەشی روسیای كردووە لەجەنگی ئۆكرانیاو هاوكات ئەوەش وەك پشتیوانییەك و كاردانەوەیەك دژی سەركوتی ناڕەزایەتییەكانی ناوخۆی ئێران پیشان بدەن. هەڵوێستی فەڕەنساو ئەڵمانیا بەراورد بەوڵاتانی دیكەی ئەوروپا دژی كۆماری ئیسلامی گرنگترە بەتایبەت كە ئەو دوو وڵاتە بەشێكن لە رێككەوتنی ئەتۆمیی. رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی (ئەمریكا، روسیا، چین، بەریتانیا، فەڕەنسا) لەگەڵ ئەڵمانیا كە بە 5+1 ناودەهێنرێت دوای 20 مانگ دانوستان لەساڵی 2015 واژۆكرا كەئەو رێككەوتنە بەشێك لەبەرنامە موشەكییەكانی سوپای پاسدارانی دەگرتەوە و تاران بۆی نەبوو پیتاندنی یۆرانیۆم لە 5% زیاتر بەرز بكاتەوەو كشانەوەی ئەمریكا لەساڵی 2018 بووە بیانویەك بۆ ئەوەی ئێران پیتاندن بۆ 60% بەرز بكاتەوەو ئەگەر ئەو پیتاندنەش تا 95% بگات ئەوا ئەو وڵاتە دەتوانێت چەكی ئەتۆمیی دروستبكات، بەڵام پێناچێت نە ئەمریكا و تەنانت روسیا و چین بیانەوێت وڵاتێكی دیكەی خاوەن چەكی ئەتۆمیی بۆ جیهان زیادبێت، بۆیە ئەگەر بەرنامەی ئەتۆمیی لەڕابردوودا كارتێكی فشاری تاران بووە، ئەمڕۆ بووەتە گرێكوێرەیەك كەچارەسەرەكەی لەدەستی خۆیدا نییە.

هێرش جەلال  لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا كەبڕیارە لە ١٤ی ئایاری ئەمساڵدا ئەنجامبدرێن، پرسی كاندیدی لایەنە سیاسییەكانیش بۆ پۆستی سەرۆكایەتی گفتوگۆی زۆری لەسەر دەكرێت و بووەتە باسی میدیاو رای گشتی ئەو وڵاتە، ئەگەر هەیە پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) كە لەگەڵ پێنج لایەنی سیاسی هاوپەیمانی هەیە ژنێك كاندید بكات، هاوكات لەناو لایەنەكانی هاوپەیمانی (گەل)ی ئۆپۆزسیۆن باس لەچەند كاندیدێك دەكرێت، ئەوەی زۆرترین مشتومڕی لەنێوان لایەنە سیاسییەكان و لەسەر ئاستی دەوڵەتیش دروستكردووە جارێكی تر كاندیدكردنەوەی ئەردۆغانە بۆ پۆستی سەرۆكایەتی كە لایەنەكانی دەرەوەی دەسەڵات دەڵێن، بۆی نیە خۆی كاندید بكاتەوەو بەرەی دەسەڵاتیش كە لەپارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە)و پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە) پێكدێت پێیان وایە هیچ گرفتێكی دەستوری و قانونی لەو رووەوە نیە. كەمال كلچدارئۆغلۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە)، ئاشكرای كرد كە لە ١٣ی شوباتدا، كاندیدی هاوبەشی ئۆپۆزسیۆن ئاشكرا دەكرێت و ئەگەر لایەنەكان نێو هاوپەیمانی گەل رازی ببن، خۆی كاندید دەكات، بەڵام بەگوێرەی ئەو زانیاریانەی كە میدیاكانی توركیا بڵاوی دەكەنەوە، مەڕال ئاكشەنەر سەرۆكی پارتی باش زیاتر مەیلی بەلای ئەكرەم ئیمامئۆغلۆ سەرۆكی گەورە شارەوانی ئەستەنبوڵ و مەنسور یاڤاش سەرۆكی گەورە شارەوانی ئەنقەرەیە. جاروباریش باسی عەلی باباجان سەرۆكی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن دەكرێت، بەڵام ئەگەری كاندیدكردنی باباجان زۆر لاوازە. ئەگەر هەیە كاندیدی هەدەپە ژن بێت بەرپرسانی لایەنەكانی نێو هاوپەیمانی رەنج و ئازادی كە لەپارتی دیموكرایتی گەلان (هەدەپە) و پێنج لایەنی چەپڕەو پێك دێت، زۆر جار باسی كاندیدێكی ژن بۆ پۆستی سەرۆكایەتی توركیا دەكەن. ئوزگور پاكسوی رۆژنامەنووسی ئاژانسی میزۆپۆتامیای نزیك لەهەدەپە ئاماژەی بەوەكرد كەهاوپەیمانی رەنج و ئازادی، گفتوگۆ لەبارەی كاندیدكردنی، سەباحەت تونجەل سەرۆكی پێشووی پارتی دیموكراتی هەرێمەكان (دەبەپە) کەئێستا لەزینداندایە، گولتەن كشاناك سەرۆكی پێشووی گەورە شارەوانی ئامەد كەئەویش لەزینداندایە، شەبنەم كۆرور فینجانجی سەرۆكی یەكێتی پزیشكانی توركیا كەماوەیەك لەمەوبەر لەزیندان ئازادكرا، نووسەر زولفو لیڤانلی، ئایلین كۆتیل سیاسەتمەدار، ساروخان ئولوچ سەرۆكی فراكسیۆنی هەدەپە لەپەرلەمانی توركیاو گارۆ پایلان پەرلەمانتاری هەدەپەی ئامەد، دەكەن، بەڵام ئەگەری هەیە سەباحەت تونجەل یان گولتەن كشاناك یاخود شەبنەم كۆرور فینجانجی ببنە كاندیدی هاوبەشی هاوپەیمانێتیەكە. هۆكارەكەشی ئەوەیە كە چەندین جار پەروین بوڵدان هاوسەرۆكی هەدەپە ئاماژەی بەوەكردووە كە كاندیدەكەیان ژن دەبێت.   پرسی كاندیدكردنەوەی ئەردۆغان هەرا دەنێتەوە هاوپەیمانی كۆمار هەر لەسەرەتاوە ئاماژە بەوە دەكات كە كاندیدەكەیان جارێكی دیكە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری ئێستاو سەرۆكی گشتی پارتی دادو گەشەپێدان ئاكەپە دەبێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی سێیەم جار ئەردۆغان خۆی كاندید دەكاتەوە، ئۆپۆزسیۆن ئەردۆغان و دەسەڵات بەپێشێلكردنی دەستووری بنەڕەتی توركیا پێشێل دەكەن. ماددەی ١٠١ی دەستووری توركیا تایبەتە بەپرسی كاندیدی سەرۆكایەتی كە لە ساڵی ٢٠١٧دا لەلایەن ئاكەپەو مەهەپەوە هەمواركراوەتەوە. لەماددەكەدا ئاماژە بەوەدەكرێت كەنابێت هیچ كەسێك سێ جار پۆستی سەرۆكایەتی بەدەستبهێنێت. ئۆپۆزسیۆنیش پێی وایە كەئەردۆغان دوو جار بووەتە سەرۆك و مافی خۆكاندیدكردنەوەی نییە، بەڵام دەسەڵات ئاماژە بەوەدەكات كەیەكەم جار ئەردۆغان لەهەڵبژاردنەكانی ٢٠١٤ دا بووەتە سەرۆككۆمارو دواترو لەساڵی ٢٠١٧دا ماددەكە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووەو بەگوێرەی ماددە نوێكە، یەك جار ئەردۆغان بووە بەسەرۆك، بۆیەش مافی ئەوەی هەیە بۆ جاری دووەم خۆی هەڵبژێرێتەوە. لەم بارەیەوە، مستەفا شەنتۆپ سەرۆكی پەرلەمانی توركیا دەڵێت، پرسی خۆكاندیدكردنەوەی ئەردۆغان دەستبەسەرداگرتنی كورسی نییە، بەڵكو یاساییەو دوای ٢٠١٨ یاساكان گۆڕاون و بەگوێرەی یاسا نوێیەكە ئەردۆغان دەتوانێت بۆ دووەم جار خۆی كاندیدبكاتەوە. خۆدی ئەردۆغانیش لەبارەی پرسەكەوە دەڵێت: «لایەنەكان دەڵێن نابێت خۆی كاندید بكاتەوە، بەڵام گەلەكەم هەم رێگەم دەدات، خۆم كاندید بكەمەوەو هەم جارێكی دیكە وەك سەرۆككۆماریان هەڵدەبژێرنەوە.   ئۆپۆزسیۆن: ئەردۆغان دەستوور پێشێل دەكات لەم بارەیەوە كورشاد زۆرلو وتەبێژی پارتی باش، رایگەیاند، كاتێك كە ئەردۆغان بەفەرمی سەردانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی كرد، پێویستە كۆمسیۆن بەئاشكرا پێی رابگەیەنێت كەهەنگاوەكەی نایاساییە، بەڵام هەمووان چاوەڕێی كۆمسیۆن دەكەن كەچی وەڵامێكی دەبێت. لەلایەكی دیكەوە ئیدریس شاهین گوتەبێژی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن (دەڤا) لەمبارەیەوە ئاماژەی بەوەكرد، پێویست بوو كاتێك مادەی ١٠١ی دەستووریان لەساڵی ٢٠١٧دا گۆڕی ئاماژەیان بەوە بكردایە كە بەگوێرەی سیستمی نوێ، هەموو شتێك لەسفرەوە دەستپێدەكات، واتە خولی یەكەمی سەرۆكایەتی ئەردۆغان سفر دەبێتەوە، بەڵام شتێكی بەو شێوەیە لەیاساكەدا نییەو خۆكاندیدكردنی ئەردۆغان نایاساییە. سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپەش لەتویتێكدا لەبارەی خۆكاندیدكردنەوەی ئەردۆغان بۆچوونی خۆی دەربڕی. دەمیرتاش ئاماژەی بەقسەیەكی ئەردۆغان كرد كەوتبووی، « یاساكانی پێشووی لەكاتی گۆڕینی هەندێك لەماددە دەستوورییەكان سفر بوونەتەوە» و وتی، « ئەردۆغان باسی سفر بوونەوەی یاساكان دەكات، بەڵام خەڵكی توركیا لەڕۆژی هەڵبژاردنەكاندا سفری دەكەنەوە.» كاندیدی سەرۆكایەتی، بەگوێرەی دەستووری توركیا پێویستە ٥١٪ی كۆی دەنگەكان بەدەستبهێنێت بۆ ئەوەی پۆستەكە بەدەستبهێنێت، بەڵام بەگوێرەی راپرسییەكان كاندیدی هیچ لایەنێك ناتوانێت، ٥١٪ی دەنگەكان بەدەستبهێنێت، بۆیە هەڵبژاردنەكە دەكەوێتە خولی دووەم و كاندیدی یەكەم و دووەم دەمێننەوەو لێرەدا ئەو دوو كاندیدە پێویستە پشتگیری لایەنەكانی دیكە بەدەستبهێنن كە لەخولی یەكەمدا لەپێشبڕكێكە چوونەتە دەرەوە كەگرنگترینیان هاوپەیمان رەنج و ئازادییەكانە كەدەتوانێت هاوكێشەكە بەتەواوی بگۆڕێت.

هاوڵاتی واشنتۆن ئامادەكاری بۆ هێرشی سەر ئەتۆمــــیی ئێران دەكات ئێران خاوەنی سێیەم هێزی سەربازیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە   لەدوای دەستبەكاربوونی كابینەی نوێی حكومەت لەئیسرائیل لەسەرۆك وەزیرانەوە تاوەزیری بەرگریی و دەرەوە هەڕەشەی ئەوەیان لەئێران كرد كەبەهەموو شێوەیەك بەرەنگاری دامەزراوە ئەتۆمیی و سەربازییەكانی ئەو وڵاتە دەبنەوەو بۆ ئەو مەبەستەش پرس بەكەس ناكەن. رۆژنامەی (ئیعتیماد) لەئێران ئاشكرای كردووە كە ئیسرائیل ژمارەیەك فڕۆكەی جەنگیی جۆری (ئێف 35)ی لەپەنای گوێی ئێران و لەسنوری ئازەربایجان جێگیركردووە كە ئەوەش ئامانجەكەی روون و ئاشكرایە. ئەو رۆژنامەیە باسی لەوەش كردووە ئیسرائیل لەو بنكانەی كە لەئازەرەبایجان هەیەتی كامێرای هەستیارو تەكنەلۆژیای پێشكەوتوی بەكارهێناوە و وەك ئەوەی هەموو ئامادەكارییەك بكات بۆ هەڵگیرساندنی جەنگ لەناوچەكەدا بەتایبەت كەبەشێك لەو ئامێرە پێشكەوتووانە بۆ چاودێریی و سیخوڕیی لەسەر دامەزراوە ئەتۆمییەكانی ئێران بەكارهاتووە و هێرشەكانی رابردووی ئەو وڵاتەش بۆ سەر چەند بنكەیەكی سەربازیی و دامەزراوەیەكی ئەتۆمیی بەپشتبەستن بەو تەكنەلۆژیا پێشكەوتووانە بووە. سوپای پاسداران بەبەردەوامی بانگەشەی ئەوەی كردووە ئیسرائیل لەهەرێمی كوردستان و وڵاتی ئازەربایجان هێرشی دژی ئێران ئەنجامداوەو ئەو سوپایە هەر لەگەڵ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان مانۆڕێكی گەورەی سەربازیی لەسنوری ئازەربایجان ئەنجامداو چەند جارێكیش هەر بەو بیانووەوەو بوونی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان هێرشی كردەسەر كۆیە و زڕگوێزو چەند ناوچەیەكی دیكە لەهەرێم. بەوتەی موهەنەد حاج عەلی، پەرلەمانتاری سوریا بەپێی رێككەوتنێكی سەربازیی كە لەنێوان تاران و دیمەشق لەساڵی 2011 واژۆ كراوە لەئێستادا سیستمی قەڵغانی سەربازیی وڵاتەكە لەلایەن سوپای ئێرانەوە نۆژەن دەكرێتەوەو ئەوەش ئیسرائیلی توڕە كردووە چونكە ئێران و سوریا دەچنە قۆناغێكی نوێ لەبەرەنگاربوونەوەی تەلئەبیب.   ئەمریكا و ئیسرائیل بەداربەڕوو هەڕەشە لەئێران دەكەن لە (24/1/2023) هێزەكانی ئەمریكاو ئیسرائیل مانۆڕێكی سەربازیی هاوبەشیان بەناوی (داری بەڕو) ئەنجامدا كە بەپێی ئەو زانیاریانیانەی كە بڵاوكراونەتەوە مانۆڕەكە هاوشێوەی هێرشكردنەسەر وێستگە ئەتۆمییەكانی ئێران بووەو بۆمبی 100 تۆنی تێدا بەكارهێنراوە. ئەو مانۆڕە لەبیابانی نەگڤ ئەنجام دراوە كەدەكەوێتە باشوری ئیسرائیل و لەڕووی جوگرافیەوە دەكەوێتە سنوری بیابانی سینا لەمیسر. ناوەندیی فەرماندەیی هێزە چەكدارەكانی ئەمریكا لەڕاگەیەنراوێكدا سەبارەت بەو مانۆڕە هاوبەشەی لەگەڵ ئیسرائیل ئاشكرای كردووە؛ 140 فڕۆكەی جەنگیی لەمانۆڕەكەدا بەشداربوون كە فڕۆكەكانی جۆری بۆمبهاوێژی (بی 52) و (ئێف 35) لەخۆ گرتووەو هاوكات 12 كەشتی جەنگیی موشەكهاوێژ بەكارهێنراوە. ئەو مانۆڕەش لە كاتێكدابوو كە پێشتر رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست) و (نیویۆرك تایمز) لەچەند راپۆرتێكی تایبەتدا ئاشكرایان كردبوو كە جۆ بایدن، سەرۆكی ئەمریكا ئەندامانی تیمی ئاسایش و سەربازیی وڵاتەكەی راسپاردووە بۆ تاووتوێكردنی هێرشی سەربازیی دژی وێستگە ئەتۆمییەكانی ئێران. ئیسرائیل لەسەر ئەو مانۆڕە روون و راشكاو رایگەیاند؛ ئەوە وەڵامێك دەبێت بۆ بەرنامە ئەتۆمییەكەی تاران و جموجۆڵە سەربازیی و سیاسییەكانی ئێران لەناوچەكەدا. ئەگەرچی ئەو مانۆڕانە و لێدوانی توندی بەرپرسانی ئەمریكاو ئیسرائیل ئاماژەن بۆ سەرهەڵدانی وەرچەرخانی نوێ لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام میدیای ئێران و بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئەو هەوڵانە بە بانگەشەی فەرماندە سەربازییەكانی تەلئەبیب لەقەڵەمدەدەن و ئەوەش بەهاوشێوەی هەڕەشەكانی ساڵی 2020 ناودەهێنن كە ئامانجی سەرەكیی سیاسەتمەدارانی ئیسرائیل بۆ دەربازبوونی قەیرانی دارایی وڵاتەكەیان بووە.   ئازەربایجان لەبەرداشی ئیسرائیل و ئێراندا ئێران و ئازربایجان زیاتر لە 432 كیلۆمەتر سنوری هاوبەشیان هەیەو ژمارەی دانیشتوانی ئازەربایجان كەزۆرینەیان تورك زمانن و (85%)یان شیعەن لە رووی كۆمەڵایەتی و كەلتورییەوە پەیوەندییەكی قووڵیان هەیە لەگەڵ هاووڵاتیانی تورك لەئێران كەژمارەیان دەگاتە نزیكەی 15 ملیۆن كەس و ئەوانیش هاوشێوەی ئازەرییەكان زۆرینەیان شیعەن و تەنانەت رەچەڵەكی خۆیان بە ئازەری دەزانن بەتایبەت كە ئازەربایجان دوو سەدە پێش ئێستا بەشێك بووە لەخاكی ئێران، بۆیە زۆر ئاساییە پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە دۆستانە بێت، بەڵام ئەوەی ئاسایی نییە ئەوەیە كەوڵاتێكی وەك ئیسرائیل بكرێتە بیانوی سەرەكیی تێكچوونی پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە، دۆستایەتیی 200  ساڵە بۆ دوژمنایەتیی بگۆڕدرێت.   ئیسرائیل ساڵی 2019 رێككەوتنێكی سەربازیی، ئەمنیی و هەواڵگریی بەڕەسمی لەگەڵ كۆماری ئازەربایجان ئیمزا دەكات و ئەوەش نیگەرانیی كۆماری ئیسلامی ئێرانی لێدەكەوێتەوەو سایتی ویكی لیكس ئاشكرای كردبوو كە لەساڵی 2009 ئیسرائیل رێككەوتنێكی لەگەڵ ئازەربایجان كردووە كە بەپێی رێككەوتنەكە دەبێت باكۆ لەبەرەی جەنگ لەدژی كۆماری ئیسلامی ئێران بێت و پابەندبێت بەڕێككەوتنەكەوە.   دۆست و نەیار لەمێژوودا ئێران لەسەردەمی رەزا پەهلەوی لەساڵی 1947 دوای توركیا دووەم وڵاتی موسوڵمان بووە كەدانی ناوە بەوڵاتی ئیسرائیل بەڵام دوای هاتنەسەركاری سیستمی كۆماری ئیسلامی ئێران لەساڵی 1979 سەرجەم پەیوەندییە بازرگانی و سیاسییەكانی لەگەڵ ئیسرائیل كۆتایی پێهاتووە. مێژووی پەیوەندییەكانی تاران و تەلئەبیب دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە 70 ساڵ بەر لەئێستا دەگەڕێتەوەو ساڵی 1973 زیاترین بازرگانیی لەنێوانیاندا هەبووەو سەرچاوە مێژووییەكان باس لەوەدەكەن كە پەیوەندیی دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل (مۆساد) و دەزگای هەواڵگریی سەر بەسیستمی پاشایەتیی ئێران (ساواك) بۆ ساڵی 1956 دەگەڕێتەوەو ئەم قۆناغە بەلوتكەی هاوكاریی ئەو دوو وڵاتە ئەژمار كراوە، بەڵام بەگرتنەدەستی دەسەڵاتی ئێران لەساڵی 1979 لەلایەن كۆماری ئیسلامی پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتە بە بەردەوامی گرژیی و توندیی بەخۆیەوە بینیوەو ئەوەش وایكردووە 44 ساڵ تەلئەبیب و تاران هەڕەشە لەیەكتر بكەن. ئیسرائیل پێی وایە ئەگەر كۆماری ئیسلامی ئێران ببێتە خاوەنی چەكی ئەتۆمیی، دەبێتە گەورەترین هەڕەشەو مەترسیی بۆ سەر وتەكەی و لەو چوارچێوەیەشدا هەوڵی هێرشی پێشوەخت دەدات بۆ راگرتنی بەرنامە ئەتۆمییەكانی ئێران، بەڵام كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاندووە؛ لەبەرامبەر هەر جۆرە هێرشێكی ئیسرائیل كاردانەوەیان دەبێت و ئەگەر پێویست بكات هێرش دەكەنەسەر تەلئەبیب و حەیفا داگیردەكەن.   سوپای ئێران ژمارەیە پێگەی گڵوباڵ فایەرپاوەر(Global Firepower) بڵاویكردووەتەوە دوای توركیاو میسر لە رووی هێزی كلاسیكی و باوەوە ئێران بەسێیەم هێزی سەربازیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەژماردەكرێت و لەو ریزبەندیەدا سوپای سعودیە چوارەم و سوپای عێراق  پێنجەم هێزی سەربازیین و دوای ئەوانیش ئیمارات و سوریاو قەتەرو یەمەن دێت. ئێران خاەنی 610 هەزار هێزی چەكدارەو 350 هەزار هێزی یەدەگی هەیە بەپێنجەم سوپای جیهان و یەكەم هێزی رۆژئاوای ئاسیا ئەژماردەكرێت كەزیاترین چەكداری هەیە. لەڕیزبەندیی نێوان 145 وڵاتی جیهاندا سوپای توركیا دەكەوێتە پلەی یانزەیەمین و میسر چواردەیەمین و سوپای ئێران دەكەوێتە ریزبەندی حەڤدەیەمین وڵات لە رووی بەهێزی هێزی سەربازیی و ژمارەی چەك و كەرەستە جەنگییەكانی. ئەوەی مایەی سەرنجە ئیسرائیل كە ئێران بەدوژمنی ژمارە یەكی خۆی لەناوچەكەو جیهان دەزانێت بەهەژدەیەمین هێزی سەربازیی جیهان لەدوای سوپای ئێران ئەژماردەكرێت. لەكاتێكدا پێوەری هێزی كلاسیكی ژمارەی سەربازو  چەك و فڕۆكەی جەنگیی و تانك و زرێپۆشی و بەگشتی ژمارەی چەك و كەرەستەكانە لەكاتێكدا ئێران بەهۆی ئەو سزا نێودەوڵەتییانەی لەسەری بووە 44 ساڵە نەیتوانیوە وەك پێویست بەتایبەت لەبواری فڕۆكەی جەنگی و قەڵغانی دژەموشەكی و زۆر ئامێرو كەرەستەی ستراتیژیی خۆی نۆژەن بكاتەوە.