چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

باكور بۆتان لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا، كەبڕیارە ١٤ی مانگی ئایاری ئەمساڵ بەڕێوەبچن، پارتە سیاسییەكان بەرەكانیان یەكلایی دەكەنەوە، هەدەپە لەگەڵ ئەوەی ئەردۆغان رەتدەكاتەوە بەڵام هێشتا كەمال كلیچدار ئۆغڵۆشی پەسەند نەكردووە، كلیچدار ئۆغلۆ سەردانی هەدەپەی كردو باسی چارەسەركردنی پرسی كوردی لەپەرلەمانەوە كرد، هاوكات داخستنی هەدەپەو قەدەغەی سیاسی لەسەر ٤٥٠ سیاسەتمەداری لەمانگی داهاتوودا ئەگەرێكی كراوەیەو ئەو پارتەش پلانی بی خۆی ئاشكرادەكات، ئەوە لەكاتێكدایە گومانی ئەوەدەكرێت ئاكەپەو مەهەپە ئامادەنەبن لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە دەسەڵات رادەست بكەن و لێكدانەوەی ئەوە دەكرێت لەدواساتدا ئەردۆغان سیناریۆیەك دروستبكات و كورسیەكەی جێنەهێلێت. دوای یەكلاییبوونەوەی، كاندیدی هاوبەشی هاوپەیمانی گەل كە كەمال كلیچدار ئۆغلۆیە، دواجار هاوپەیمانی كۆماریش بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆش بێت، كاندیدەكەی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی ئاشكراكرد. فراكسیۆنەكانی پارتی دادوگەشەپێدان و پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست لەپەرلەمانی توركیادا، بەفەرمی رایانگەیاند كەئەوان دەیانەوێت، كاندیدەكەیان بۆ سێیەم جار رەجەب تەیب ئەردۆغان بێت، هەرچەندە تێبینیش لەسەر كاندیدكردنی هەیە، بەهۆی ئەوەی دەستووری توركیا رێگە نادات، كەسێك سێ جار ببێتە سەرۆككۆماری وڵات. ئەوەی ماوەتەوەو تاوەكو ئێستا، كاندیدی خۆی ئاشكرا نەكردووە، هاوپەیمانی رەنج و ئازادییە كە لەپارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە)و شەش پارتی دیكەی چەپ و كۆمۆنیستی پێكهاتووە. هاوپەیمانی رەنج و ئازادی لەدوایین كۆبوونەوەیاندا كە، سەرۆك و هاوسەرۆكانی هەموو پارتەكانی بەشدار لەهاوپەیمانێتیەكە بەشداریان تێیدا كرد، رایانگەیاند، ئەوان لەسەر ئەوە رێككەوتوون كەهەر پارتێك و بەلۆگۆی خۆی بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا بكات. هەرچەندە هەدەپە لەگەڵ ئەو بۆچوونەدا نەبوو، بەڵام پارتەكانی دیكەو بەتایبەتی پارتی كرێكارانی توركیا (تیپ) پێداگیری كردو پارتەكانی دیكە لەسەر ئەم پلانە رازی بوون. پرسێكی دیكەی كۆبوونەوەكە، دیاریكردنی كاندیدی هاوبەشی لایەنەكانی نێو هاوپەیمانێتیەكە بوو بۆ پۆستی سەرۆكایەتی توركیا، بەڵام لەكۆبوونەوەكەدا پرسەكە یەكلایی نەكرایەوەو راگەیەندرا كە لەچەند رۆژێك داهاتوودا، پرسەكە یەكلایی دەكەنەوە. كەمال كلیچدار ئۆغلۆ بۆ سەركەوتنی لەهەڵبژاردنەكاندا، پێویستی زۆری  بەدەنگی هاوپەیمانی رەنج و ئازادیە كەدەنگی هاوپەیمانێتیەكە وەك كلیلی دەرگای سەركەوتنی ئەردۆغان یاخود كلیچدار ئۆغلۆ دادەنرێت. لەڕاستیدا یەكلایی بووەتەوە كەهاوپەیمانێتیەكە بەهیچ شێوەیەك لەئەردۆغان نزیك نابێتەوە، بەڵام تاوەكو ئێستاش كلیچدار ئۆغلۆیان پەسەند نەكردووە. كلیچدار ئۆغلۆ: شوێنی چارەسەری پرسی كورد پەرلەمانە دوای چاوەڕوانییەكی زۆر ٢٠ی ئازار، كەمال كلیچدار ئۆغلۆ كاندیدی هاوپەیمانی گەل بۆ پۆستی سەرۆكایەتی توركیاو میدحاد سانجارو پەروین بوڵدان هاوسەرۆكانی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) لەباڵەخانەی پەرلەمانی توركیا كۆبوونەوە. دوای كۆبونەوەكە كەمال كلچدارئۆغلۆ رایگەیاند كە لە كۆبونەوەكەدا باسی پرسی كوردیان كردووە و پرسی كورد لە پەرلەمان چارەسەر دەكرێت. كلچدار ئۆغلۆ هەروەها باسی زمانی كوردیشی كردو وتی: « لەپەرلەمانی توركیا نووسینی فەڕەنسی و ئینگلیزی دێتە بەردەستیان كێشە نییە، بەڵام كاتێك وشەیەكی كوردی دەبیستن دەڵێن تێناگەین، لەكاتێكدا كە بەهەزاران ساڵە ئەم زمانە هەیەو لەتوركیاش كەناڵی تەلەفزیۆنی تی ئاڕ تی كوردی هەیە. پەروین بوڵدان و میدحاد سانجاریش دوای كۆبوونەوەكە بۆ میدیاكان قسەیان كردو ئاماژەیان بەپرسی كوردو كێشەكانی توركیا كردو ئەوانیش تەئكیدیان لەچارەسەری پرسی كوردو هەموو پرسەكانی توركیا لەپەرلەمانی توركیا كردەوە. هاوسەرۆكانی هەدەپە، رایانگەیاند كەكۆبوونەوەیەكی زۆر باش بووەو دواتر بەوردی ناوەڕۆكی كۆبوونەوەكە ئاشكرا دەكەن، بەبێ ئەوەی ئاماژە بەوە بكەن كەدەنگ بە كلیچدار ئۆغلۆ كاندیدی ئۆپۆزسیۆن دەدەن یان نا؟. لەلایەكی دیكەوە هەدەپە لەدۆخێكی ئاڵۆزدایەو مەترسی داخستنی لەسەرەو دوایین دانیشتنی دادگاییكردنیشی، بڕیارە ١١ی مانگی نیسان بەڕێوەبچێت. رۆژێك بەر لەدادگاییكردنەكەش كەدەكاتە ١٠ی نیسان، دوا وادەی وەرگرتنی ناوی كاندیدەكانی پارتە سیاسییەكانە لەلایەن كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی توركیاوە. بۆیە مەترسی ئەوە هەیە، ئەگەر هەدەپە بەناوی خۆیەوە كاندید تۆمار بكات، ئەوا مەترسی هەیە رۆژێك دوای رادەستكردنی ناوی كاندیدەكان لەلایەن دادگای دەستوورییەوە دابخرێت و بەمەش، ئیدی ناتوانێت بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا بكات و بۆ ماوەی چوار ساڵ لەدەرەوەی پەرلەماندا دەمێنێتەوە. بۆ ئەوەی هەدەپە مەترسیەكە بڕەوێنێتەوە، پلانی بی ئاشكرا كردووە كەئەویش بەشداریكردنی هەڵبژاردنەكانە لەڕێگەی پارتی چەپی سەوزەوە. ئەو پارتە لەساڵی ٢٠١٠ەوە دامەزراوە و لەساڵی ٢٠١٢دا یەكەم كۆنگرەی خۆی ئەنجامداوەو بەفەرمی لەتوركیا دەستی بەكار كرد. پارتەكە هیچ سەرۆك و هاوسەرۆكێكی نییە، تەنیا هاووتەبێژی پیاوو ژنی هەیە كەئەگەرێكی زۆرە، هەدەپە لەو رێگەیەوە بەشداری لەهەڵبژاردنەكاندا بكات. بەرپرسانی پارتەكە ئاشكرایانكردووە كەپێشوازی لەهەدەپە بكەن، بەڵام كێشەیەكی دیكەش كەڕووبەرووی هەدەپە بووەتەوە، ئەوەیە كە لەسكاڵاكەی دژیدا، باسی ئەوە دەكرێت، پێویستە قەدەغەی سیاسی لەسەر ٤٥٠ سیاسەتمەداری پارتەكە دابنرێت و ئەوەش وادەكات كە لەو كەسانە ئاگادار بێت كە كاندیدی دەكات. بەم شێوەیە، ئیدی پارتە سیاسییەكان بەرەكانیان یەكلایی دەكەنەوەو ئامادەكاری بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن دەكەن كە لەناوەڕاستی مانگی نیساندا دەستپێدەكات. لەهەفتەی رابردوودا، چەندین كۆمپانیای گەورەی راپرسی توركی وەك كۆمپانیاكانی (ئەلفا، ئۆ ئاڕ جی، پییارو ئاكسوی)، راپرسیان لەبارەی دەنگی كەمال كلیچدار ئۆغلۆو رەجەب تەیب ئەردغان ئەنجامداوە، لەهەموو راپرسیەكانیشدا بەجیاوازی لەسەدا پێنج بۆ لەسەدا ١٠ كەمال كلیچدار ئۆغلۆ لەپێشەوە دەبێت. بەڵام پرسێكی دیكە ئەوەیە كە لەزۆربەی راپرسیەكاندا، هیچ كاندیدێك ناتوانێت لەخولی یەكەمدا دەنگی پێویست بۆ سەركەوتن بەدەستبهێنێت كەپێویستە كاندیدی سەرۆكایەتی لەسەدا ٥١ی دەنگەكانی هەبیت، بۆیە هەدەپە ئەنجامەكە  یەكلایی دەكاتەوە، ئەگەر لەگەڵ كلیچدار ئۆغلۆ رێكبكەوێت كە بەئەگەرێكی زۆر رێكدەكەوێت. هەرچەندە زۆربەی ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن كە هاوپەیمانی كۆمار بەسەرۆكایەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆككۆماری توركیا، لەم هەڵبژاردنەدا، دوای ٢٠ ساڵ لەحوكمڕانی شكست بهێنێت، بەڵام گۆمانی ئەوەش دەكرێت كەئەردۆغان دەست بەسیناریۆ بكات و كورسی دەسەڵات بەجێنەهێڵێت. لەم بارەیەوە، موراد قەرەیلان ئەندامی كۆمیتەی بەڕێوەبەری پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ میدیاكانی نزیك لەپارتەكەی رایگەیاند، هەڵبژاردنەكانی ١٤ی ئایار وەك گەلانی توركیا بۆ گەلی كوردیش زۆر گرنگە. لەبەرئەوەی نەك تەنیا سەرۆك كۆمار بەڵكو سیستم گۆڕانكاری بەسەردادێت. هێزە قوڵەكانی نێو دەوڵەت بۆ ئەوەی بتوانن شەڕ بەڕێوەبەرن ئەم سیستمەیان دروستكردووە. بەڵام سیستمەكە زۆر ئۆتۆریتەرە. ئەمەش كۆمەڵگای توركیای زۆر لاواز كردووە. بێگۆمان لایەنێك دەیەوێت بەردەوامی بەسیستمەكە بدات. بەڵام گەل دەیەوێت سیستم بگۆڕدرێت و هەڵبژاردن لەسەر ئەم بناغەیە بەڕێوەببرێت. واتە هەڵبژاردن لەسەر سیستم ئەنجامدەدرێت. قەرەیلان وتی: « پرسە گرنگەكە ئەوەیە ئایا حكومەتی ئاكەپەو مەهەپە رازی دەبێت بەهەڵبژاردنەكان كۆتایی بەدەسەڵاتەكەیان بهێندرێت؟ ئەمە جێگەی گۆمانە. ئاشكرایە كەفێڵ و تەڵەكەبازی زۆر بەكاردەهێنن. لەم رووەوە خوی ئاكەپە بەباشی دەناسرێت. لەهەڵبژاردنەكانی ئەستەنبوڵدا بینراو  زۆر نموونەی بەرچاوی دیكەی بەم شێوەیە هەیە. بەبەردەوامی سەرقاڵی فێڵ و تەڵەكەبازیە؛ هەموو شتێك بەگوێرەی بەرژەوەندی خۆی رێكدەخات. واتە ئاكەپەو مەهەپە هەموو شتێك سەرلەنەوێ بۆ بەرژەوەندی خۆیان بنیاتدەنێن و نایانەوێت دەست لەكورسی دەسەڵات هەڵبگرن».

تەرمی 9 ئەندامی یەکینەکانی دژە تیرۆر (یات)ی سەر بە هەسەدە کە لە روداوی هەلیکۆپتەردا گیانیان لەدەستدا، گەیشتنە حەسەدە. سبەینێ بە ڕێورەسمێک بەڕێدەکرێن ناوەندی راگەیاندنی هێزەکانی سوریای دیموکرتای (هەسەدە) بە راگەیەندراوێک ئاماژەی بەوەکرد کە تەرمی شەڕڤانانی یەکینەکانی دژە تیرۆر (یات) ئەمڕۆ گەیشتوونەتە حەسەکە.  لە راگەیەندراوەکەدا هاتووە، " دوای چەندین پەیوەندی، هێزەکانمان تەرمی 9 شەهیدی فەرماندە و شەڕڤانی یەکینەکانی دژە تیرۆر (یات)یان گەڕاندەوە کە لە ئەنجامی کەوتنی دوو هەلیکۆپتەردا شەهید ببوون. تیمێکی هێزەکانمان لەگەڵ فەرماندەیی گشتی، تەرمی شەهیدانیان گەیاندە شاری حەسەکە. رۆژی چوار شەممە (22ئازار)، هێزەکانمان بە رێورەسمێک، شەهیدەکان بەڕێ دەکەن. رێورەسمەکە کاتژمیر 11:00 بە بەشداری گەل لەبەردەم نەخۆشخانەی شەهید ساریا لە گەڕەکی خوێران دەست پێدەکات، دواتر تەرمی شەهیدان لەسەر شان دەگوازرێنەوە بەرەو یاریگای سەردەم لە گەڕەکەکە و لەوێ رێورەسمێک ئەنجام دەدرێت." رووداوەکە چۆن روویدا و چی کاردانەوەیەکی بەدوای خۆیدا هێنا؟ پرسی کەوتنەو خوارەوەی 'هەلیکۆپتەرێک یاخود دوو هەلیکۆپتەر' لە نزیک گوندی بێرکیاتی سەر بە ناحیەی چەمانکێی پارێزگای دهۆکی هەرێمی کوردستان، لە شەوی ١٥ی ئازار، مشتومڕێکی زۆری لێکەوتووەتەوە، کە تاوەکو ئێستا چۆنیەتی رووداوەکە بە تەواوی روون نەبووەتەوە کە بەو هۆیەوە 9 بەرپرسی گەورەی دژە تیرۆری رۆژئاوای کوردستان گیانیان لەدەستدا کە یەکێکیان شەڕڤان عەبدی، خوشکەزای مەزلۆم عەبدی فەرماندەی گشتی هێزەکانی سوریای دیموکراتی (هەسەدە) بوو. سەرەتا، دژە تیرۆری هەرێمی کوردستان لەم بارەیەوە راگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە و رایگەیاند کە هەلیکۆپتەرێک کەوتووەتە خوارەوە و تەرمی حەوت شەڕڤانی هەسەدە کە ئەو بە پەکەکە ناوی هێنا، لەنێویدا دۆزراونەتەوە. دوابەدوای رووداوەکە، هێزەکانی سوریای دیموکراتی (هەسەدە) لەم بارەیەوە راگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە و ئاماژەی بەوەکرد، لەو دوو هەلیکۆپتەرەی كە ١٥ ئەم مانگە لە دهۆك كەوتە خوارەوە، 9شەڕڤانیان شەهید بوون. هەسەدە وتی، هەلیكۆپتەرەکان لە رۆژئاوای كوردستانەوە بەرەو شاری سلێمانی هەرێمی كوردستان، بە مەبەستی گواستنەوەی ئەندامانی دژە تیرۆری رۆژئاوا بۆ مەشق و راهێنان روویشتوون، بەڵام بە هۆی دۆخی خراپی كەشوهەواوە کەوتووەنەتە خوارەوە. هەسەدە بانگەوازی لە حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد كە لە رادەستكردنەوەی تەرمی شەڕڤانانیدا ئاسانكاری بكات. هەرچەندە، هەسەدە ئاماژەی بەوەکرد کە دوو هەلیکۆپتەر کەوتووەنەتە خوارەوە، بەڵام دژە تیرۆر و بەرپرسانی باڵای هەرێمی کوردستان (پارتی دیموکراتی کوردستان) رایانگەیاند، تەنیا هەلیکۆپتەرێک کەوتووەتە خوارەوە و ئەوەی دیکە، لە ناوچەکە دوور کەوتووەتەوە. هەرچەندە دژە تیرۆری هەرێمی کوردستان سەرەتا وتی، تەنیا حەوت تەرمیان دۆزیوەتەوە، بەڵام 19ی ئەم مانگە، سەرچاوەکانی هەواڵی باسی ئەوەیان کرد کە دوو تەرمی دیکەی شەڕڤانان لە ناوچەیەکی دیکەی نزیک لە رووداوەکە دۆزراونەتەوە. بەمەش پشتڕاست بووەوە کە 9 شەڕڤان لە رووداوەکەدا گیانیان لەدەستداوە. هەسەدە جگە لەو راگەیەندراوە و ئاشکراکردنی ناسنامەی شەڕڤانان هیچ راگەیەندراوێکی دیکەی لەبارەی رووداوەکە بڵاونەکردووەتەوە و وڵامی هیچ لایەنێکی نەداوەتەوە، بەڵام مەسرور بارزانی سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان، لەبارەی رووداوەکە و هەلیکۆپتەرەکان زانیاری نوێی بڵاوکردەوە. مەسرور بارزانی رایگەیاند، تەنها یەک هەلیکۆپتەر بووە و ئەو هەلیکۆپتەرە لەلایەن گروپێکی ناو یەکێتییەوە کڕدراوە و نازانن چۆن گەیشتووەتە دەست دەستی هێزەکانی هەسەدە. فەرماندەیی ئۆپراسیۆنە تایبەتە هاوبەشەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتییش بە راگەیەندراوێک، سەرەخۆشی لە هەسەدە و خانەوادەی شەڕڤانان کرد و وتی، "فیداکاریان لە پاراستنی سوریادا لەبیر ناکرێت." بەڵام هیچ روونکردنەوەیەکی لەبارەی هەلیکۆپتەرەکان نەدا. کۆما جڤاکێن کوردستان (کەجەکە) لەم بارەیەوە بێدەنگی شکاند و زاگرۆس هیوا وتەبێژی کەجەکە بۆ ئاژانسی ئەسوشێدت پرێس رایگەیاند، پێدەچێت هەلیکۆپتەرەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و ئەمریکا بن و هێزەکانی سوریای دیموکراتیان لە رێگەیەوە گواستبێتەوە. هەرچەندە میدیاکانی تورکیا، بە چڕی باسی رووداوەکەیان کرد و ئاماژەیان بەوەکرد کە هەلیکۆپتەرەکان لەلایەن چ دەوڵەت و گروپێکەوە رادەستی هەسەدە کراون، بەڵام تاوەکو ئێستا بە فەرمی دەوڵەتی تورکیا یاخود سوپای ئەو وڵاتە، هیچ راگەیەندراوێکی بڵاونەکردووەتەوە و پێدەچێت، لە لێکۆلینەوەکانیاندا بەردەوام بن، چونکە بە گوێرەی زانیاریەکان، هەلیکۆپتەرەکان لە جۆری (ئەی ئێس 320ی یۆرۆکۆپتەرن و لەلایەن کۆمپانیایەکی هاوبەشی ئەڵمانی و فەڕەنسیوە بەرهەم هێناون و تورکیاش گرێبەستی لەگەڵ کۆمپانیاکەدا هەیە. لەم بارەیەوە، سەرچاوەیەکی نزیک لە خانەوادەی شەڕڤان عەبدی، فەرماندەی گشتی دژە تیرۆری رۆژئاوا کە لە رووداوەکەدا گیانی لەدەستداوە و هاوکات، خوشکەزای مەزلۆم عەبدی فەرماندەی گشتی هەسەدەیە، بە هاوڵاتی راگەیاند، خانەوادەی شەڕڤان عەبدی گۆمانیان لەوە نییە کە هەلیکۆپتەرەکان یاخود هەلیکۆپتەرەکە بەهۆی ناجێگیری کەشوهەواوە کەوتووەتە خوارەوە و ئامادە نەبوون هیچ قسەیەکی دیکە لەسەر رووداوەکە بکەن. لە بەرامبەر قسەکانی مەسرور بارزانی کە راگەیاندبوو، هەلیکۆپتەرەکان لەلایەن گروپێکی نێو یەکێتی نیشتیمانی کوردستانەوە کڕدراون، بەڵام نازانرێت، بۆچی رادەستی هەسەدە کراون، ستران عەبدوڵلا ئەندامی مەکتەبی سیاسی یەکێتی، بە ئاژانسی رۆژنیوزی راگەیاند، وەک 'مام جەلال' دەڵێت، هاوکاریکردن بۆ یەکێتی شەرەفە و تۆمەتەکان رەت دەکەنەوە.

هەندێك لەیاسا بەراییەكان سەبارەت بەتاوانەكان و سزایەكانییان لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆن چێ كراون. سۆمەریی و بابلی و ئاشووریی و ئیلامیی و هۆری و كاسییەكان و هتد... هەریەك یاسای تایبەت بەخۆیانیان هەبووە، لەنێو ئەوانەشدا، دەكرێت یاساكانی حاموڕابی بەناسراوترینیان دابنرێت. لەگەڵ ئەوەشدا زۆر یاسای تر لەپێش یاساكانی حاموڕابییەوە بوونیان هەبووە. هەروەها سەرەتاییترین یاسای میزۆپۆتامیا یاسای ئوركاگینا بوو كە لەسەدەی بیست و چواری پێش زاینییەوە نووسراوە، بەم رەنگەش تائێستا هیچ روو تەختێكی بزماری زیندووی یاساكان نەدۆزراونەتەوە. بۆیە ئێمە تەنها لەڕێگەی سەرچاوەی كارە دێرینەكانی دیكەوە لەبارەی بوونیانەوە دەزانین. هەروەها دێرینترن یاسایی زیندوو یاسای ئورنامویە كەنزیكەی ٣٠٠ ساڵ بەر لەیاساكانی حاموڕابی نووسراوە. هەرچەندە لەسەردەمی پاشای ئور نامووی ئورەوە (٢١١٢-٢٠٩٥ پێش زایین) دەرچووە. بەڵام بەبڕوای بەشێك لەمێژوونووسەكان لەلایەن شولگی كوڕی ئور ناموو پاش مردنی بڵاوكراونەتەوە. یاساكانی ئورناموو بەیەكێك لەو یاسا گرنگانەی شارستانییەتی مرۆڤی كۆن درووستی كردووە دادەنرێت. هەروەك تووێژینەوە لەیاسا مۆدێلێكی پێشكەوتن و پێواژۆیەكی سەرەكی گەشەندنی نەتەوەكانەو پێویستی بەلێكۆڵینەوە لەیاساكانی حامووڕابی و ئەو  یاسا دێرینانە هەیە وا كاریگەریی بەرچاویان لەسەر ئەم یاسایە بووە، وەك یاساكانی ئەشنۆنا و لیپیت عەشتارو چاكسازییەكانی ئەركاجینیا و یاسای ئورناموو. بەتایبەتیش یاساكانی ئورناموو بەیەكێك لەو یاسا گرنگانەی وا شارستانییەتی مرۆڤی كۆن درووستی كردووە دادەنرێت. لەلایەكی دیكەوە، دوابەدوای پاشەكشەی ئەكەدییەكان بۆ سەر چیای زاگرۆس، ئور ناموو بناغەی شانشینی سێیەمی ئور یاخود ئیمپراتۆرییەتی سۆمەری نوێ، لەسەر دەستی ئۆتو هێگال دامەزراند. بەم دەستنێژە ئور ناموو جڵەوی تەواوەتیی پێكڕای سۆمەرییەكانی بەدەستهێناو وەك دەوترێت خوداوەند نانەر ئور نامووری وەك پاشای ئورو نوێنەری خۆی لەسەر زەوی چەسپاندووە. لیۆنارد ویڵیی شوێنەوارە سەرەكییەكانی سەردەمی دەسەڵاتی پاشا ئور ناموو كەتیشكۆی دەخستەسەر حەوت ساڵەی دەسەڵاتی پاشا ئور دۆزییەوە. هەروەها شانشینی سێیەمی ئور لە ١٢٢ ساڵی دواتردا لەلایەن پێنج پاشاوە بەڕێوەدەبرا. شوێنەوارناسی لێهاتوو لیۆنارد ویڵیی شوێنەوارە سەرەكییەكانی سەردەمی دەسەڵاتی پاشا ئور ناموو كەتیشكۆی دەخستە سەر حەوت ساڵەی دەسەڵاتی پاشا ئور دۆزییەوە، جا ئەمەش لەڕاپەڕینە سەركەوتووەكەیەوە دژ بەپاشا دروستبوو بوو. هەروەها ئور ناموو چەند شارو شوێنگەی پەرستن و ماڵباتی بنیات نا. لەلایەكی ترەوە كۆشكێكی تایبەت بەخۆی و تاوەرو شورایەكیشی بەچواردەوری شاری ئوردا درووستكرد. شارەكانی لاكاش، ئیریدۆ، ئوما، لارسا، و ئورب شاكارگەلێكی تەلارسازی بوون بەدەستی ئور-ناموو دروستكراون. ئاوەڕێ، جۆگەلە و بورجی وای دروستدەكردو ناوی خۆی لەسەر هەڵدەكۆڵین كە بۆ تەمەنێك خۆیان دەگرت. هەروەها پاشایەك، ئەو كەسەی بۆ ماوەی ١٨ ساڵی رەبەق حوكمڕانی كرد، لە ٢١٠٦ بۆ ٢١٠٣ پ.ز، یاساكانی حاموڕابیشی لەسەریان هەڵكۆڵی كەئێستا لەئیستانبووڵ ماونەتەوە. تا ئەم ساتەوەختە یاسای ئور-ناموو بەكۆنترین یاسا نەك بەتەنها لەمیزۆپۆتامیا، بەڵكو لەتەواوی جیهان دادەنریت. ئەم یاسایە بۆ بەرقەراركردنی دادپەروەری و بنڕكردنی چەوساندنەوە لەسەرانسەری وڵات كاریپێدەكرا. یاسایەكە بەپێشەكیەك دەستپێدەكات كە لەسەر بنەمای تیۆری فەرمانی پیرۆزە. سەرەتا پێیان وابوو یاساكانی ئور-ناموو لە ٣١ بڕگە پێكهاتوون، و كەوابێت تەنها سێ دانەی كەمە. بەڵام دواتر تاتەقوڕینەیەك كە شەش بڕگە یاسای تێدابوو لە سیپار دۆزرایەوەو پێشەكییە كرچوكاڵەكەی بۆ پڕكردەوەو بەمەش سەرجەم بوو بە ٣٧ بڕگە یاسا.  ژمارە  یاسایەك دەركرابوون، لەوانە مافی ژن (بۆ نموونە مافی جیابوونەوەی ژن ئەگەر بێ پەیماننامە یاخود كۆیلایەتی شووی كردبێت)، سزای تاوان (تاوانی شەرەف،  ئەو كۆیلەیەی خۆی هاوئاستی خاتوونەكەی دەكاتەوە، شایەتی درۆ، تاڵانكردنی زەوی و زاری خەڵكی، دواخستنی موڵكانە، هەموو جۆرەكانی دەستدرێژی، تاوانی سێكسی و ناوزڕاندن و دزی)، قەرەبووكردنەوەو زیانگەیاندن و دواجار یاسا موڵكدارێتی و یاسا ژینگەییەكان.

ئیدارەی پارێزگای دهۆك ماوەی دوو مانگی وەكو موڵەت دابوو بە 11 پاڵاوگە بۆ جێبەجێكردنی چەند رێنماییەك، وادەكە كۆتایی هات و مەرجەكانیشیان جێبەجێنەكردووەو بەردەوامن لەكاركردن، حكومەتیش مۆڵەتەكەیان بۆ كاتێكی نادیار درێژدەكاتەوەو ئەمەش هاووڵاتیانی سنورەكەی نیگەران كردووە، دەڵێن: بۆن و دوكەڵی پاڵاوگەكان ژیانی لێهەراسان كردووین. هەوار جانگیر، دانیشتووی قەزای سێمێل بەهاوڵاتی  وت:»زیاتر لە 10ساڵە لایەنی پەیوەندیدار هەر دەڵێن چیتر رێگا بەپاڵاوگە نەیاساییەكان نادەین ئیش بكەن بەڵام بڕیارەكان بەتەواوی جێبەجێ ناكرێن، نەك هەر رۆژێك بەڵكو هەر خولەكێك ئەو پاڵاوگایانە ئیش بكەن بۆ ژینگەی قەزاكەو تەندروستی مروڤ خراپە، خەڵكی ناوچەكە بێزاربوون لەبەر بۆنی ناخۆش و دۆكەڵەكەیان، دەمانەوێت بەهەر شێوەیەك بێت بابەتی ئەم پاڵاوگایانە لەبنەڕەتەوە چارەسەربكرێت نەك هەر ماوە ماوە موڵەتیان بۆ درێژبكرێتەوە و بەردەوامبن لەئیشكردن». سەبارەت بەو پاڵاوگایانە، خەلیل مەحمود قایمقامی قەزای سێمێل بەهاوڵاتی رایگەیاند: «راستە لەكۆتایی ساڵی رابوردوو ئیدارەی پارێزگای دهۆك موڵەتی دوو مانگی دا بە 11 پاڵاوگەی كواشێ، كە لەو ماوەیە تەواوی مەرجەكانی حكومەت جێبەجێ بكەن، بەڵام ئیدارەی پارێزگای دهۆك منی ئاگاداركردوە كە موڵەتەكەیان درێژكراوەتەوەو كاتی موڵەتەكەش دیاری نەكراوە». خەلیل مەحمود وتیشی:»ئەو پاڵاوگایانە زیاتر لەدوو مانگە لەژێر تاقیكردنەوەدان، پێش تەواوبوونی موڵەتەكەیان لەگەڵ پارێزگاری دهۆك قسەمكرد بەمنی وت جارێ با ئیش بكەن تاكاتی كۆبوونەوە، پارێزگاری دهۆك جددییە لەچارەسەركردنی بابەتی پاڵاوگەكان، بەڵام بەهۆی سەرقاڵبوونی ئەو بەچەند پرۆژەو یادەكانی مانگی ئادار كەمێك دوادەكەوێت، خەڵكی قەزاكە دڵنیادەكەمەوە كە بڕیارێكی یەكلاكەرەوە دەدرێت». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد:» ئەو پاڵاوگایانە كەئێستا ئیشدەكەن، بەشی زۆریان  گازوایل بۆ موەلیدەكانی سنوری پارێزگای دهۆك دابین دەكەن». خەلیل مەحمود وتیشی: ئەو 11 پاڵاوگەیە چەند مەرجێكیان جێبەجێكردووە بەڵام هێشتا هەموو مەرجەكانیان جێبەجێ نەكردووە ، دەستەی ژینگەو هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان سوورن لەسەر ئەوەی كەدەبێت لەو ماوەیە هەموو مەرجەكان جێبەجێ بكەن بەپێچەوانەوە دادەخرێن». هاوكات دلۆڤان یەحیا، كەخەڵكی كۆمەڵگای مسریكە لەسنوری قەزای سێمێل بەهاوڵاتی وت:»بێهیوا بووین لەچارەسەركردنی بابەتی ئەم پاڵاوگایانە، ئەگەر ئیرادەیەكی بەهێز هەبێت كەمتر لەكاتژمێرێك هەموویان دادەخرێن و رێگانادەن بەهیچ شێوەیەك ئیش بكەنەوە، شەوانە بۆن و دوكەڵەكەی ئەوەندە بڵاودەبێتەوە ناتوانم وەسفی بكەم، دەرگاو پەنجەرەو هەموو شتێك دادەخەین تاكەمێك ئیسراحەت بكەین هەر كەدەرگاو پەنجەرە بكەینەوە بۆنەكە دێت، بەتەواوی بێزاربووین نازانین چی بكەین». دلوڤان یەحیا ئاماژەی بۆ ئەوەكرد:»حكومەت دەڵێت ئیشمان لەسەر پاڵاوگاكان كردووەو لە 45 پاڵاوگە كردوومانە بە11 پاڵاوگە، ئەوەی كەی چارەسەرە ئەگەر یەك پاڵاوگەش ئیش بكات زۆرە، دوو داواكاریمان هەیە یان بەتەواوی هەموویان دابخرێن یانیش تەواوی مەرج و رێنمایەكانی ژینگە و تەندروستی جێبەجێ بكەن بەتایبەت چارەسەری بۆن و دوكەڵەكەی تازیاتر خەڵك نەبێتە قوربانی». كۆی گشتی پاڵاوگە نەیاساییەكان 45 پاڵاوگە بوون 26یان داخران و 8 پاڵاوگەش خۆیان وازیانهێناو 11 پاڵاوگەش بەردەوامن لەكاركردن.

هێمن مەحموود   حكومەتی عێراق رووبەڕووی مەترسییەكانی سەرهەڵدانی داعش دەبێتەوەو بەرپرسێكی سەربازیش رایدەگەیەنێت هێشتا نزیكەی 400 بۆ 500 چەكداری داعش لەعێراقدا ماون، فەرماندەیی ناوەندیی سوپای ئەمریكاش ئاشكرای دەكات دەستگیركراوەكانی داعش لەكەمپەكانی سوریاو عێراقدا سوپایەكی زیندانیكراوی داعشن، وەزیری كۆچ و كۆچبەرانی عێراقش دەڵێت هەموو ئەو عێراقیانەی كە لەكەمپی هۆڵ-ی سوریا دەستگیركراون مەرج نییە هەموویان داعش بن، ئیدارەی خۆسەریش لەباكووری رۆژهەڵاتی سوریا هۆشداری ئەوە دەدات توانای پێویستی لەبەردەست نییە بۆ بەردەوامیدان بەدەستبەسەركردنی ئەو خێزانانەی داعش كە لەكەمپی هۆڵن. دوای شكاندنی چەكدارانی رێكخراوی تیرۆرستی داعش لەعێراق لەساڵی 2017 و لەناوبردنی زۆرینەی چەكدارەكان و دەستگیركردنیان، هێشتا بەنیسبەت حكومەتی عێراقەوە مەترسییەكانی ئەو رێكخراوە كۆتایی نەهاتووەو رۆژانە هێزە ئەمنییەكانی عێراق چالاكی لەدژی پاشماوەكانی ئەو رێكخراوە لەناوچە جیاجیاكانی عێراقدا بەڕێوەدەبەن. فەریق رووكن قەیس محەمەداوی جێگری فەرماندەی پرۆسە هاوبەشەكانی عێراق كەهەماهەنگی لەگەڵ هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتیدا دەكات رایگەیاند: بەپێی زانیارییە هەواڵگرییە باوەڕپێكراوەكان كۆی پاشماوەی چەكدارانی داعش لەعێراقدا لە 400 تا 500 چەكدار تێناپەڕێت و لەسێ یان چوار پارێزگادا كردەوەیان هەیە، ئاماژەی بەدوایین چالاكیش كرد كە لەبیابانی ئەنبار لەدژی چەكدارانی داعش ئەنجامدراوەو تیایدا 22 چەكداری ئەو رێكخراوە كوژراون. هاوكات فەریق عەبدولوەهاب ساعیدی فەرماندەی دەزگای دژەتیرۆری عێراق رایگەیاندووە پرۆسەكە لەناوبردنی سەربازگەیەك بووە كەچەندین سەركردەی داعشی تیادا بووەو چالاكی ئەو رێكخراوەیان لەپارێزگاكاندا ئاراستەكردووە نەوەك لەناوبردنی مەفرەزەیەكی گەڕۆكی ئەو رێكخراوە بێت. بەپێی راپۆرتێكی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیش كە لەمانگی شوباتدا بڵاوكراوەتەوە رێكخراوی داعش 5000 پێنج هەزار تاوەكو 7000 حەوت هەزار ئەندام و لایەنگرو چەكداری لەسوریاو عێراقدا هەیە، هاوكات لەساڵی 2022 دەزگای دژەتیرۆری عێراقی نزیكەی 150 چەكداری ئەو رێكخراوەی كوشتووە. شوێنی چەكدارانی ئەو رێكخراوەش لەناوچە بیابانی و شاخاوییەكانی پارێزگاكانی ئەنبارو تكریت و موسڵ و دیالەو سنوری عێراق و سوریا كردەوەی تیرۆریستیان هەیەو هاتوچۆ دەكەن، بەجۆرێك لەڕووی لۆجستییەوە سود لەناوچەكانی ئەنبارو نەینەوا دەبینن و لەڕووی چالاكیشەوە ناوچەكانی باكوری كەركوك و باكوری رۆژهەڵاتی دیالەو باكووری سەڵاحەدین و باكوری پارێزگای بەغدا چالاكن. فەرماندەی فەرماندەیی ناوەندی سوپای ئەمریكاش هۆشداریدا لەهەبوونی سوپایەكی دەستگیركراوی داعش لەزیندانەكانی سوریاو عێراق بەوەی ئەگەر بێت و ئازادبكرێت ئاسایشی ناوچەكە دەخەنە مەترسییەوە. مایكل كۆریلا فەرماندەی ناوەندی سوپای ئەمریكا دوای سەردانیكردنی باكووری رۆژهەڵاتی سوریاو كۆبوونەوە لەگەڵ هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) و سەردانیكردنی كەمپی هۆڵ و زیندانی غوێران كەهەزاران چەكدارو خێزانی داعشەكانی تیادا دەستبەسەرو زیندانیكراون رایگەیاند چەكدارە دەستگیركراوەكانی داعش لەسوریاو عێراق سوپایەكی راستەقینەی زیندانیكراوی ئەو رێكخراوەن، ئاماژەی بەوەشكرد ئەگەر بێت و ئازادبكرێن  مایەی مەترسییەكی راستەقینەن بۆ سەر ئاسایشی ناوچەكە، وتیشی: هیچ چارەسەرێكی سەربازی بۆ دەستگیركراوانی داعش نییە. فەرماندەكەی سوپای ئەمریكا باسی لەوەشكرد شەڕكردن لەدژی ئەو رێكخراوە شەڕكردنە لەپێناو ئارامی و ئاسایشی نەك هەر سوریاو عێراق بەڵكو هەموو ناوچەكە و هەرگیز رێگەنادەین جارێكی دیكە ئەو رێكخراوە سەرهەڵبداتەوە. دوای لەناوبردنی رێكخراوی داعش لەساڵی 2019 لەسوریا، چەكدارانی ئەو رێكخراوە لەناوچەكانی نێوان پارێزگای حمس لەناوەڕاست و دێرزور لەنزیك سنوری عێراق چالاكن و جاروبار كردەوەی تیرۆریستی ئەنجامدەدەن. هاوكات وەزیری كۆچ و كۆچبەرانی عێراق ژمارەی هاووڵاتییە عێراقییەكانی كەمپی هۆڵی لەسوریا ئاشكراكردووەو رایگەیاند هەموو ئەو عێراقییانەی لەو كەمپە دەستبەسەرن سەر بەرێكخراوی داعش نین. ئیڤان فایەق وەزیری كۆچ و كۆچبەرانی عێراق رایگەیاندووە هاووڵاتییە عێراقییەكانی ناو كەمپی هۆڵ ژمارەیان 31 هەزار كەسەو هەموویان سەر بەداعش نین، هەرچی كەسێكیان سەلمێنرا سەر بەداعشە راستەوخۆ رەوانەی دادگاكان دەكرێت، ئاماژە بەوەشدەكات جگە لەسوری و عێراقییەكان كەزۆرینەی دەستبەسەركراوانی كەمپی هۆڵ پێكدەهێنن، ژمارەی هاووڵاتیانی هەر وڵاتێكی دیكە 50 بۆ 60 كەسێكە. ئەو وەزیرە جەختیشی لەوەكردووەتەوە سەردانەكەی ئەمجارەی ئەمینداری گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ عێراق سەردانێكی هاندانی بووە بۆ ئەوەی وڵاتانی جیهان هاووڵاتیانیان لەكەمپی هۆڵ ببەنەوە بۆ وڵاتانی خۆیان. ئیدارەی خۆسەریش لەباكووری رۆژهەلڵاتی سوریا هۆشداری ئەوە دەدات توانای پێویستی لەبەردەست نییە بۆ بەردەوامیدان بەدەستبەسەركردنی ئەو خێزانانەی داعش چجای ئەوەی بتوانێت هەموویان دادگایی بكات و داواش لەوڵاتان دەكات كە هاووڵاتییەكانی خۆیان وەربگرنەوە بەتایبەت ئەوانەی كەمپی هۆڵ، بەڵام سەرەڕای هەموو داواكاریی و هۆشدارییەك ژمارەیەكی كەم لەوڵاتان هاووڵاتیانی خۆیان وەرگرتووەتەوە وەك ئۆزبەكستان و كازاخستان و كۆسۆڤۆ و ژمارەیەكی كەم لەوڵاتە ئەوروپییەكانیش ژن و منداڵیان وەرگرتووەتەوە. بەپێی راپۆرتێكی ئیدارەكە خەڵكی زیاتر لە 50 وڵات لەكەمپی هۆڵ دەستبەسەرن، گەڕاندنەوەی هاووڵاتیانی هەندێ وڵاتیش تەنیا بەهۆی دۆخێكی تایبەتی مرۆیی وەك نەخۆشی و بێ باوكییەوە بووە. بەپێی راپۆرتەكەی ئیدارەی خۆسەری، ئیدارەكە داوای لەتەواوی وڵاتان كردووە ژن و منداڵەكانیان ببەنەوە بۆ وڵاتی خۆیان، بەڵام پرۆسەكە زۆر بەخاوی بەڕێوەدەچێت بەجۆرێك هەر لەسەرەتاوە تاوەكو كۆتایی مانگی یەكی ساڵی 2023 زیاتر لە 400 ئافرەت و 1000 منداڵ بۆ 30 وڵات گەڕێندراونەتەوە. فەرماندەی سوپای ناوەندی ئەمریكاش بڕوای وایە منداڵانی كەمپی هۆڵ  لەبەردەم هەڕەشەو مەترسی رۆژانەدان بەوەی فێری توندوتیژی دەكرێن، داواشیكرد دانیشتوانی كەمپەكان دووبارە ئامادە بكرێنەوە بۆ رۆیشتنەوە بۆ وڵاتان و كۆمەڵگاكانی خۆیان.      

عێراق لەمانگی نیسانی ساڵی 2021ەوە سەرقاڵی بەیەکگەیاندن و لێكنزیکكردنەوەی ریازو تاران بوو و دواتر وڵاتی عوممان هەوڵەكانی بۆ گەیشتنە ئەنجامی دانوستانە نهێنییەكانی سعودیەو ئێران لەبەغداد بەردەوامبوو، بەڵام دواجار ئەژدیها زەردەكەی چین دەستی بەرپرسانی ئەو دوو وڵاتەی خستە دەستی یەكترەوەو ئاشتی كردنەوە. ئەگەرچی زۆربەی شیكەرەوانی سیاسیی ئەو رێككەوتنە بەهۆكارێكی گرنگی سەقامگیریی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناودەبەن، بەڵام بەپێی ئەزموونی زیاتر لە 42 ساڵ ناكۆكیی نێوان سعودیەو كۆماری ئیسلامی ئێران پێناجێت جەنگی ساردی ئەو دوو وڵاتە بەئەژدیها زەردەكە كۆتایی بێت. چین كەخاوەنی رێككەوتنێكی 25 ساڵەی ئابورییە لەگەڵ كۆماری ئیسلامی و كڕیاری سەرەكیی نەوتە لەئێران و هەندێك وڵاتی كەنداو پێویستیی بەتەبایی دوو وڵات هەیە دوژمنی دین و دنیای یەكترن لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لەدوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی مەرگی ژینا ئەمینی بەرپرسانی سوپای پاسداران دەیان جار هەڕەشەیان لەسعودیە كردووەو ئاماژەیان بۆ ئەوەكردووە: كە لەڕێگەی میدیاو راگەیاندنەكانییەوە فو بەئاگری ئەو ناڕەزایەتییانەدا دەكات، بۆیە بەوتەی ئەو بەرپرسانە لەكاتی پێویستدا وەڵامی گونجاویان بۆ ئەو میدیاو راگەیاندنانەی سەر بە ریاز دەبێت كەدەستیان لەنانەوەی ئاژاوە لەوڵاتەكەدا هەبووە، بەڵام ئەم رێككەوتنە كاریگەریی لەچارەنووسی تەلەفزیۆنێك دەبێت كەمێژووی دامەزراندنەكەشی هاوكاتە لەگەڵ قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتە. تائێستا ئەمریكاو ئەوروپا بەسەرزارەكی رەزامەندیی خۆیان بۆ رێككەوتنەكە دەربڕیوە بۆ ئەوەی ببێتە مایەی سەقامگیریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام هاوكات بەگومانیشەوە لەو رێككەوتنە دەڕوانن كە لەلایەن نەیاری ژمارە یەكی ئێستای ئەمریكا «چین» ئەنجامدراوەو ئیسرائیل بەفەرمی رایگەیاند: هیچ لێدوانێكی لەسەر ئەو رێككەوتنە نابێت و تەنانەت حكومەتی فەرمیی یەمەن رایگەیاندووە بەهەستیارییەوە مامەڵە لەگەڵ رێككەوتنەكە دەكەن لەكاتێكدا بەشێكی گرنگی ئەو رێككەوتنە پەیوەندیی بەو وڵاتەوە هەیە.  سەرەڕای هەموو ئەوانە هەر بڵاوبوونەوەی هەواڵی رێككەوتنی نێوان ریاز و تاران بەهای تمەنی بەرزكردەوەو هەر دۆلارێك نزیكەی سێ هەزار تمەن دابەزینی بەخۆیەوە بینی و بەهای یەك دۆلار بۆ نزیكەی 43 هەزار تمەن دابەزینی بەخۆیەوە بینی لەكاتێكدا ئەو دراوە نرخی 63 هەزار تمەنیشی تۆمار كردبوو. ئەو دوو وڵاتە پێش رێككەوتنەكەیان لەچین دوو رێككەوتنی ستراتیژیی دیكەشیان لەمێژووی پەیوەندییەكانی نێوانیان هەیەو بڕیارە ئەو رێككەوتنانەش چالاك بكرێنەوە كەئەوەش دەریدەخات هیچ رێككەوتنێك ناتوانێت سعودیەو كۆماری ئیسلامی لەجەنگی ساردەوە بۆ پەیوەندیی گەرموگوڕ بەرێت.   رێككەوتن لەپێناو رێككەوتندا زیاتر لە 13 ساڵە ناكۆكییەكانی ریازو تاران گرژی و ئاڵۆزیی زۆری بەخۆوە بینیوەو ئەو ناكۆكییانەش لەدوای سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبیی تووندبونەوەی زیاتری بەخۆیەوە بینی بەتایبەت كەباڵیۆزخانەی ئێران لەبەیروت (9/11/2013) تەقێنراوەیەو كۆماری ئیسلامی راستەوخۆ سعودیەی تۆمەتبار كرد بەئەنجامدانی تەقینەوەكە كە 23 كوژراوی لێكەوتەوە كە یەكێكیان راوێژكاری كەلتوریی ئێران بوو لەلوبنان. بەپێی ئەو بەڵگەنامانەی ئێران بڵاویكردووەتەوە لە (23/11/2014) و لەكاتی دانوستانە ئەتۆمییەكان سعود فەیسەڵ، وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی سعودیە بەگەشتێكی ئاسمانیی تایبەت خۆی گەیاندووەتە ڤەییەنناو لەگەڵ جۆن كیری، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بەنهێنی كۆبووەتەوە و پێشنیاری كردووە ئەمریكا هێرش بكاتەسەر ئێران و سعودیە سەرجەم تێچوونە ئابورییەكانی ئەو هێرشانە دەگرێتەئەستۆ بەو مەرجەی رێككەوتنی ئەتۆمیی سەرنەگرێت. حەسەن رۆحانی، سەرۆك كۆماری پێشووی ئێران لەپەیامێكدا دوای رێككەوتنی ریازو تاران بەپەیامێك وتی: خودا لەوانە نەبوورێت كە رێگەیان نەداین پەیوەندییەكانمان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ ئاسایی بكەینەوەو بەكاری منداڵانەو هەرزەكارانە لەشێوەی هێرشكردنەسەر كۆنسوڵخانەو باڵیۆزخانە رێگرییان كرد لەتوندوتۆڵكردنەوەی پەیوەندییەكانمان. تیرو توانجەكەی رۆحانی باڵی محافزكارو توندڕەوی كۆماری ئیسلامی كردووەتە ئامانج كە لەسەردەمی دەسەڵاتداریی ئەودا دژی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی تاران و ریاز بوون. ئێران و سعودیە بەواژۆكردنی رێككەوتنەكە لەچین كۆمەڵێك رێككەوتنی رابردوویان بۆ جارێكی دیكە زیندوو دەكەنەوە كەیەكێكیان رێككەوتنی هاوكاریی ئاسایشیی ساڵی 2001و رێككەوتنی گشتیی نێوان ئەو دوو وڵاتە كە لەساڵی 1998 واژۆ كراوەو بوارەكانی (ئابوریی، بازرگانیی، زانستیی، كەلتوریی، وەرزشیی) لەخۆدەگرن. ئەو دوو وڵاتە لەڕێككەوتنە نوێیەكەیاندا جەختیان لەبەهێزكردنی ئاسایش ناوچەیی و نێودەوڵەتیی كردووەتەوە.   شەڕی بەوەكالەت سعودیەو ئێران كەنزیكەی 43 ساڵە لەجەنگێكی ناڕاستەوخۆدان و بەجەنگی ساردو وەكالەت ناودەهێنرێت و هێندەی نەماوە ژمارەی پێوانەیی جەنگی ساردی نێوان ئەمەریكاو یەكێتی سۆڤیەت تێپەڕێنن كە 44 ساڵی خایاند. سعودیە و ئێران بەدوژمنی دین و دنیای یەكتریی ناودەهێنرێن هەردووكیان خاوەنی زیاترین یەدەگی نەوتی جیهانن و لە رووی دینی و مەزهەبیەوە بەدوو جەمسەری ناكۆكیی نێوان شیعەو سوننە ئەژماردەكرێن. هەردوو وڵات خۆیان بەخاوەن و پشتیوانی موسوڵمانانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەنانەت هەموو جیهان دەزانن، بەڵام لەگۆڕەپانی وڵاتانی سوریا، عێراق، یەمەن ساڵانێكە خەریكی جەنگی ساردن و پشتیوانیی سعودیە لەساڵی 1980 بۆ رژێمی بەعس لەجەنگ دژی كۆماری ئیسلامی جەنگی راسپێردراوی گروپە چەكدارییەكانی سەر بەو دوو وڵاتە رانەوەستاوەو بەردەوام بووەو تەنها گۆڕەپانی جەنگە ساردەكانی نێوانیان گۆڕاوە وەك ئەوەی 12 ساڵە لەسوریا روودەدات و ئێران 44 ساڵە پشتیوانیی حوسییەكان لەیەمەن دەكات و ئێستاش عێراق هێڵی پێشەوەی ململانێی ریازو تارانە بۆ سەپاندنی هەیمەنەی سیاسیی و ئابوریی. عێراق قوربانییەكی گەورەی جەنگی ساردی نێوان سعودیەو ئێرانە، بۆیە زیاترین هەوڵیدا ئاو بكات بەئاگری ململانێی ئەو دوو وڵاتەو رێكیان بخات،  دوای شەش ساڵ لەپچڕانی تەواوەتی پەیوەندییەكانی نێوان ریازو تاران ببێتەمایەی دەستپێكردنەوەی دانوستانەكانیان و لەو چوارچێوەیەشدا بەغداد میوانداریی پێنج خولی ئەو دانوستانە نهێنیانەی كرد كە لەپێناو رێككەوتن و ئاساییكردنەوە پەیوەندییەكانی سعودیەو ئێران بوو. بەوتەی مستەفا كازمی، سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق هەندێك لەكۆبوونەوەكانی نێوان بەرپرسانی سعودیەو كۆماری ئیسلامی لەبەغداد زیاتر لەشەش كاتژمێر بەبێ پچڕان بەردەوام بووە .   نەوت و وزە لەپەیوەندییەكاندا سعودیە لەساڵی 2021 رایگەیاند ئامانجی ئەوەیە دوو وێستگەی كارەبایی كەزیاتر لە 700مێگاوات كارەبا بەرهەمدەهێنن لەعێراق دروستیان بكات كەئامانجی ئەوەش روون بوو بەو كارەی دەبێتەهۆی ئەوەی عێراق چیتر گیرۆدەی غازو كارەبای ئێران نەبێت. ئاستی هەناردەی رۆژانەی غازی ئێران بۆ عێراق کەدەگاتە نزیكەی 50 ملیۆن مەترسێجا، بەڵام هەندێكجار ئەو وڵاتە بەبیانوی جیاواز ئەو رێژەیە بۆ هەشت ملیۆن مەترسێجا كەمدەكاتەوەو ئەوەش كەمبوونەوەی بڕی پێنج هەزارو 500 مێگاوات كارەبای لەعێراق لێدەكەوێتەوە. تەنانەت بەرپرسانی سعودیە بەڵێنی ئەوەشیاندا كەهێڵی كارەبای عێراق بەتۆڕەكانی ئوردن، میسرو سعودیە ببەستنەوە كەئەوەش وادەكات چیتر عێراق منەتباری كارەبای ئێران نەبێت. سعودیە كەخاوەنی 267 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگەو دەكاتە 19% یەدەگی نەوتی هەموو جیهان بەدووەم گەورەترین بەرهەمهێنی نەوت ئەژمار دەكرێت و دوای ئەویش ئێران دێت كەخاوەنی (251) ملیار بەرمیل یەدەگە كەدەكاتە 18%ی یەدەگی نەوت لەجیهاندا، بەڵام ئێران بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە ناتوانێت نەوت بەڕێگەی ئاسایی بفرۆشێت بۆیە بەپێی لێدوانی بەرپرسانی عێراق، كۆماری ئیسلامی لەیەكێك لەدانوستانە نهێنییەكانی نێوان تاران و ریاز لەبەغداد داوای كردووە سعودیە بەشێك لەنەوتەكەی ئێران بەنهێنی بفرۆشت و لەبەرامبەر ئەمەشدا ئێران رێگریی دەكات لەهێرشی حوسییەكانی یەمەن بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەكانی سعودییە. بڵاوكراوەی میدێڵ ئێست ئەی (MiddleEastEye) لەسەر ئەم بابەتە ئاشكرایكردووە لەئێستادا ئێران پشتی بە وڵاتانی ئیمارات و عوممان بەستووە بۆ ئەوەی نەوتی خۆی بفرۆشێت، بەڵام بەهۆی نێوەندگیریی بەغداد لەدانوستانەكانی نێوان تاران و ریاز، ئێران داوایكردووە سعودیە دوور لەچاوی ئەمریكا، نەوتەكەی بۆ بفرۆشێت لەكاتێكدا ریاز بەهاوپەیمانێكی سەرەكیی واشنتۆن لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەژماردەكرێت.   ئارامكۆ ئارامیی لەسعودیە بڕی ئارامكۆ لەساڵی 2022 بۆ یەكەمجار لەمێژووی ئەو كۆمپانیایەدا داهاتەكەی بەراورد بەڕابردوو 46.5% زیادیكردو داهاتی پوختی گەیشتە 161 ملیارو 100 ملیۆن دۆلار، لەكاتێكدا بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەكان ئێران لەڕێگەی حوسییەكانەوە زیاترین گورزی لەو دامەزراوە نەوتییەی سعودیە وەشاندووەو ئەگەر ئەو گورزانەش بەردەوام بێت دەتوانێت هاوشێوەی ساڵی 2019 داهاتەكەی بۆ زیاتر لەنیوە كەمبكاتەوە. رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست) رایگەیاندووە؛ كۆماری ئیسلامی ئێران لەڕێككەوتنە نوێیەكەی لەگەڵ ریاز بەڵێنی داوە حوسییەكانی یەمەن چیتر هێرشە نەكەنەسەر دامەزراوەكانی سعودیە بەتایبەت دامەزراوە نەوتییەكانی ئارامكۆ. ئەو رۆژنامەیە ئاماژەی بەوەشكردووە بەپێی رێككەوتنە نوێیەكە دەبێت ئێران قەرەبووی ئارامكۆ بكاتەوە لەو زیانانەی ساڵی 2019 بەهۆی هێرشی حوسییەكان بەر ئەو دامەزراوەیە كەوتوون و بەرهەمهێنانی نەوتی سعودیەی لە 10 ملیۆن بەرمیلی رۆژانەوە بۆ كەمتر لەپێنج ملیۆن بەرمیل كەمكردەوە. لە 14ی سێبتەمبەری ساڵی 2019 حوسییەكانی یەمەن بەسودوەرگرتن لەفڕۆكەی بێفڕۆكەوان گەورەترین هێرشیان بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەكانی كۆمپانیای هاوبەشی نەوتیی سعویەو ئەمەریكا ئەنجامداو واشنتۆن ئاشكرایكرد كەئێران لەڕێگەی خاكی عێراقەوە ئەو هێرشەی ئەنجامداوە، بەڵام حوسییەكان پێداگرییان كرد كەهێرشەكەیان لەڕێگەی 17 فڕۆكەی بێفڕۆكەوانەوە ئەنجامداوە. ئەو هێرشە ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی سعودیەی لە (10) ملیۆن بەرمیلی رۆژانەوە بۆ پێنج ملیۆن بەرمیل دابەزاندو ئەم رووداوە لە رووی سەربازیی و ئابورییەوە بەیەكێك لەجەنگە پێشكەوتووەكان ئەژمار دەكرا چونكە سیستمی قەڵغانی دژەموشەكیی ئەمەریكا ناسراو بەپاتریۆت نەیتوانی هێرشەكە پووچەڵ بكاتەوە. ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) لەهەمان ساڵدا ئاشكرایكرد كەچوار مانگ پێش رووداوی هێرشكردنەسەر ئارامكۆ، ژمارەیەك فەرماندەی سەربازیی و شارەزای موشەكیی و جەنگی تایبەت لەئێران بەنهێنی كۆبوونەتەوەو لەو كۆبوونەوەیەدا جەنەڕاڵ رەحیم سەفەوی راوێژكاری سەربازیی عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران و نوێنەری قاسم سولەیمانی، فەرماندەی فەیلەقی قودس لەو كۆبوونەوەیەدا ئامادەبوون كەپێدەچێت لەو كۆبوونەوەیە پلانی لێدانی ئارامكۆیان داڕشتبێت و خامنەیی پلانی ئەو هێرشەی پەسنەد كردووەو جەختی لەوە كردووەتەوە كەنابێت هیچ كەسێكی سەربازیی ئەمەریكاو سعودیە بكرێتە ئامانج و دەبێت زیانەكانی ئەو هێرشە تەنها ماددی بێت.   لوتكەی بەغداد تا شورای چین كۆنفڕانسەكانی بەغداد (لوتكەی بەغداد بۆ هاوكاریی) كەساڵی 2021 لەبەغداو ساڵی 2022 لەئوردون  بەسترا یەكێك لەئامانجە سەرەكییەكانی لێكنزیكکردنەوەی ریازو تاران بوو و دوای لوتكەكە دوو دانوستانی چڕتر لەسێ دانوستانی پێش لوتكەكە لەنێوان بەرپرسانی باڵای سعودیەو كۆماری ئیسلامی ئێران بەڕێوەچوو. بەگشتی پێنج گەڕی دانوستانی نهێنی بەنێوەندگیریی بەغداد لەنێوان تاران و ریازدا بەڕێوچوو رۆڵی عێراق لەنزیكکردنەوەی ئێران و سعودیە حاشای لێناكرێت، بەڵام دواجار ئەو دوو وڵاتە لە رێككەوتی (10/3/2023) لەچین رێككەوتنەكەیان راگەیاند. بڕیارە چین پەیوەندییەكانی وڵاتانی عەرەبیی كەنداو لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئاسایی بكاتەوەو لەو چوارچێوەیەشدا بەرپرسانی تاران لەگەڵ بەرپرسانی وڵاتانی ئەندامی ئەنجومەنی هاریكاریی كەنداو كۆببێتەوە لەكاتێكدا پێشتر ژمارەیەك فەرماندەی سەربازیی ئەمریكا لەگەڵ ئەو ئەنجومەندا كۆبوونەتەوە بۆ تاووتوێكردنی مەترسییەكانی ئێران لەكەنداو. چین زۆر درەنگ دەستیپێكردووەو دەیەوێت زۆر زوو بگاتە ئامانج، بەڵام ئەو هەنگاوە پێناچێت مایەی خێر بۆ ئێران و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێت بەتایبەت كەمێژوو سەلماندویەتی لەم ناوچەیە سەقامگریی ئاشتی و تەبایی درێژخایەن نییەو كاتییە.  

هاوڵاتی سوپای ئەمریكا دوو بنكەی سەربازی لەڕۆژئاوای كوردستان دادەمەزرێنێت و ژمارەی هێزەكانیشی زیادكردووە، دوای سەردانی سەرۆك ئەركانی هێزە هاوبەشەكانی ئەمریكا، فەرماندەی فەرماندەیی ناوەندیی ئەمریكاش سەردانی رۆژاوا دەكات و ئەنقەرەو دیمەشقیش بەئاشكرا نیگەرانی خۆیان لەسەردانی ئەم بەرپرسانەی ئەمریكا دەربڕوەو لەگەڵ ئەوەشدا بڵاوبوونەوەی وێنەیەكی مەزڵوم كۆبانێ‌ و مارك میلی كاردانەوەی فراوانی لێدەكەوێتەوە، هاوكات ساڵح موسلیم دەڵێت: هێزێك كەسەربازانی لەهەرێمێك جێگیربن، مافی خۆیەتی كە بەرپرسانیان سەردانیان بكەن و ئەوێ‌ خاكی دەوڵەتی توركیا نیەو ئەنقەرە مافی ئەوەی نیە بڵێت كێ‌ و بۆچی سەردانی رۆژوای كوردستانی كردووە. سەرەڕای ئەوەی لەسوریاو رۆژئاوای كوردستان، كۆتایی بەدەسەڵاتی داعش هێنراوە، بەڵام لەماوەی ساڵێكی رابردوودا، شانە نووستوەكانی تیرۆریستان، بەبەردەوامی هەوڵی هێرش، تەقینەوەو دروستكردنی نائارامی دەدەن كەئەوەش مەترسیەكی گەورەی لەسەر خۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا (رۆژئاوای كوردستان) و گەلانی هەرێمەكە دروستكردووە، هاوكات هەوڵی هەندێك لەكۆماریخوازانی ئەمریكا بۆ كشانەوەی هێزەكانی وڵاتەكەیان لەو بەشەی كوردستان جێگای هەڵوەستەكردن بوو. لەبەرئەوەی گەلانی باكورو رۆژهەڵاتی سوریاو رۆژئاوای كوردستان بەكشانەوەی ئەمریكییەكان ئەگەری زۆر هەبوو رووبەڕووی هێرش و پەلاماری سێ لایەن دەبوونەوە كەئەوانیش، سوپای توركیا، رژێمی ئەسەدو تیرۆریستانی داعشن. بەڵام پێشهاتەكانی ئەم رۆژانەی دوایی، تارادەیەك گومان و نیگەرانیەكانی هاووڵاتیان و بەرپرسانی رۆژئاوای كوردستانی رەواندەوە كەئەمریكا كشانەوەی هێزەكانی لەڕۆژئاوا رەتكردەوە. مات گایتز نوێنەری كۆمارییەكان لەئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا پرۆژەیاسایەكی بۆ كشانەوەی هێزەكانی وڵاتەكەی لە رۆژئاوای كوردستان پێشكەشكرد. ئەو پرۆژەیاسایە، نیگەرانی لێكەوتبووەوە، بەڵام سەرەنجام ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا كۆبوونەوەی كۆتایی خۆی لەم بارەیەوە ئەنجامدا. ئەنجومەنەكە لەئەنجامی ٣٢١ دەنگی نەخێرو ١٠٣ دەنگی بەڵێ‌، كۆتایی بەو مشتومڕە هێناو كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكای رەتكردەوە. بەشی زۆری ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران رایانگەیاند كە كشانەوەی هێزەكانیان، دەبێتەهۆی دووبارە خۆڕێكخستنەوەی تیرۆریستانی داعش و ئەوەش ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی دەخاتە مەترسیەوە. لەلایەكی دیكەوە مارك میلی سەرۆك ئەركانی هێزە هاوبەشەكانی ئەمریكا لەسەردانێكی كتوپڕو چاوەڕواننەكراودا، سەردانی رۆژئاوای كوردستان كردو لەشاری حەسەكە لەگەڵ هێزەكانیان كۆبووەوە. هەرچەندە میلی بە رۆژنامەنووسانی راگەیاند، ئامانجی سەردانەكەی پێداچوونەوە بووە بە رێوشوێنەكانی پاراستنی هێزەكانی ئەمریكا لەهەر هێرشێكی لەناكاو، بەڵام ئەو سەردانە، دوو دوژمنی سەرسەختی رۆژئاوای كوردستان كەتوركیا و رژێمی سوریان نیگەران كرد. وەزارەتی دەرەوەی سوریا لەمبارەیەوە راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو سەرەڕای شەرمەزاركردنی ئەو سەردانە ئاماژەی بەوەكرد، ئەو بنكە سەربازییەی ئەمریكا كە میلی سەردانی كردووە، حەوت ساڵە بەشێوەیەكی نایاسایی لەخاكی سوریادا كراوەتەوەو ئەوەش بەگوێرەی رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان، پێشێلكردنی سەروەری خاكی سوریایە”. حكومەتی توركیاش لەبەرامبەر ئەو سەردانەی مارك میلیدا خۆی نەگرت و بێدەنگی شكاند. وەزارەتی دەرەوەی توركیا لە راگەیەندراوێكدا ئاماژەی بەوەكرد كە جیف فلەیك باڵیۆزی ئەمریكایان لەئەنقەرە بانگهێشت كردووەو داوایان كردووە، زانیاری لەبارەی ئامانجی سەردانەكەی میلی ئاشكرا بكات. نێد پرایس، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاش بانگهێشتكردنی جیف فلەیك، باڵیۆزی وڵاتەكەی لەلایەن وەزارەتی دەرەوەی توركیاوە پشتڕاست كردەوەو وتی، ژەنەڕاڵ میلی تەنیا سەردانی سەربازانی وڵاتەكەی كردووە و ئامانجی ئەوە بووە كە لەنزیكەوە لەدۆخی سەربازانیان بكۆڵێتەوە. هاوكات لەگەڵ ئەم پێشهاتانە، وێنەیەكی مارك میلی سەرۆك ئەركانی هێزە هاوبەشەكانی ئەمریكا و مەزڵۆم عەبدی فەرماندەی گشتی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) لەتۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا بەخێرایی بڵاوبووەوەو بەتایبەتی میدیاكانی توركیا ئاماژەیان بەوەكرد كە میلی لەسەردانەكەیدا چاوی بە مەزڵۆم عەبدی كەوتووە، بەڵام ناوەندی راگەیاندنی هەسەدە، هەموو جۆرە كۆبوونەوەیەكی نێوان مارك میلی و مەزڵۆم عەبدی رەتكردەوەو رایگەیاند، ئەو وێنەیە دروستكراوەو هیچ راستییەكی بۆ نییە. جگە لەساڵح موسلیم هاوسەرۆكی پارتی یەكێتی دیموكراتی (پەیەدە)، هیچ بەرپرسێكی دیكەی رۆژئاوای كوردستان، لەبارەی سەردانەی مارك میلی قسەی نەكرد. موسلیم لەچاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ ئاژانسی هەواڵی فورات رایگەیاند، هێزێك كە سەربازانی لەهەرێمێك جێگیربن، مافی خۆیەتی كەبەرپرسانیان سەردانیان بكەن و وتی: «پێشتریش سەردانی بەم شێوەیە ئەنجامدراون. دۆخێكی ئاساییە. سەردانێكە بۆ ئاسایشی خۆیانە. دەوڵەتی توركیا دەڵێت، سەردانەكە بۆ پشتگیریكردنە لەقەسەدە. لەهەمانكاتدا ئەوێ خاكی دەوڵەتی توركیا نییەو ناتوانێت بڵێت كێ و بۆچی سەردانی كردووە. ئێمە نازانین سەردانی هەسەدەیان كردووە یان نا، هەسەدە هیچ راگەیەندراوێكی لەم بارەیەوە بڵاونەكردەوە، بەڵام ئێمە بەئاسایی دەبینین.» هێشتا سەردانەكەی مارك میلی لە رۆژەڤی میدیاكاندابوو كە جەنەراڵ مایكل ئێریك كوریلا فەرماندەی فەرماندەیی ناوەندیی ئەمریكا «سەنتكۆم» سەردانی رۆژئاوای كوردستانی كرد. سەنتكۆم لەم بایەوە راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو رایگەیاند، جەنەڕاڵ كوریلا لە رۆژئاوای كوردستان كەمپی رۆژو ئەلهۆڵی بەسەر كردووەتەوە كە لەئێستادا خێزانی تیرۆریستانی داعش و ژمارەیەك ئاوارەی سوریاو عێراق لەو كەمپانەدا نیشتەجێكراون. سەنتكۆم ئاماژەی بەوەكرد كەسەردانی جەنەڕاڵ كوریلا لەسەر بناغەی سێ خاڵ بووە كەیەكەمیان، لەناوبردنی ئەو تیرۆریستانەی داعشە كەخۆیان شاردووەتەوە و پلانی تیرۆریستی دادەڕێژن. دووەم، هەڵسەنگاندنی دۆخی ئەو ١٠ هەزار تیرۆریستەی داعش كە لەزیدانەكاندان و سێیەمیش؛ چارەسەری بۆ نەوەی دووەمی داعشەكانە كە بەهەزاران منداڵ پێكدێت. هێزەكانی ئەمریكا لەساڵی ٢٠١٥ەوە دوای شكستپێهێنانی داعش لە كۆبانێ بەشێوەیەكی نافەرمی هێزەكانیان لە رۆژئاوای كوردستان جێگیر كرد. سەرەتا چەند یەكەیەكی كەمی ئەمریكا لەبارەگای كۆمپانیای لاڤارچی فەڕەنسی لە نزیك گوندی خراب هشكی كۆبانێ جێگیركران كەدوای شەڕی ناوخۆی سوریا، كۆمپانیاكە خاكی سوریای بەجێهێشتبوو. ژمارەی سەربازانی ئەمریكا لە رۆژئاوای كوردستان تاوەكو ساڵی ٢٠١٩، بەدوو هەزار ٥٠٠ تاوەكو  سێ هەزار سەرباز دەزانران، بەڵام دوای بڕیارەكەی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشووی ئەمریكا، ژمارەی سەربازانی ئەو وڵاتە بۆ نزیكەی ٩٠٠ سەرباز كەمكرانەوە كەئەوەش ببووە هۆی ناڕەزایەتیەكی گەورەی بەشێك لەبەرپرسانی ئەمریكا و چەندین بەرپرسی ئەو وڵات هاوشێوەی مەكگورك دەستیان لەكاركێشایەوە، بەڵام بە هاتنەسەر دەسەڵاتی جۆو بایدن وەك سەرۆكی ئەمریكا، سیاسەتی ئەمریكا لەسوریا گۆڕانكاری بەخۆیەوە بینیەوە و بەگوێرەی سەرچاوەكان، ژمارەی سەربازانی ئەمریكا لە رۆژئاوای كوردستان و سوریا گەیشتووەتە نزیكەی هەزار و ٥٠٠ سەرباز. ئەو سەربازانەش بەشێوەیەكی سەرەكی لەچەند بارەگایەكدا جێگیركراون كەسەرەكیترینیان ئەمانەن: كێڵگەی نەوتی عومەر لەدێرەزۆر، كۆنیكۆ لە دێرەزوور، بارەگای شەداد، رمێلان، تەنەف لەسەر سنوری عێراق. هەروەها بەگوێرەی زانیاریەكانی هاوڵاتی لە رۆژئاوای كوردستانەوە كەسەرچاوەكە نەیویست ناوی ئاشكرا بكرێت، هێزەكانی ئەمریكا سەرقاڵی دروستكردنی دوو بارەگای سەربازی دیكەن لەدەورووبەری شاری رەققە. دەوریە هاوبەشەكانیشی لەگەڵ شەڕڤانانی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) زیاتر لەدەورەبەری شارەكانی تربەسپی، قامشلۆو دێركی سەر سنوری باكوری كوردستان دەبینرێن.

شەنای فاتح   لەشاری سلێمانی ناوەندی رۆشنبیری د.عیزەدین مستەفا رەسوڵ كۆنگرەی نێودەوڵەتی (مەولانا خالیدی نەقشبەندی) رێكخست، لەكۆنگرەكەدا كە ماوەی سێ رۆژی خایاند ژمارەیەك لەخۆرهەڵاتناسانی ئیتاڵی و فەرەنسی و وڵاتانی ئەوروپی و ژمارەیەكی بەرچاو لەمیوانانی وڵاتانی عەرەبی و عێراقی و خۆرهەڵات و باكوری كوردستان بەشداربوون، ئەوە جگە لەبەشداریكردنی زیاتر لە 360 میوان، كەتیایدا  27 تووێژینەوەو فیلمێك لەسەر مەولانا خالید پێشكەشكران، هاوكات هۆنراوەكانی شاعیری گەورەی كورد مەحوی كە بۆ مەولانای وتووەو هەروەها هۆنراوەكانی سالم كە لەسەر پێنج خشتەكی شیعری مەولانا شیعری وتووە لەلایەن هونەرمەندی گۆرانیبێژ عەدنان كەریمەوە بەدەنگ و ئاواز پێشكەشی ئامادەبووان كران، لەگەڵ ئەوەشدا بەشێكی دیكەی چالاكییەكان بەڕێوەچوونی چەندین پانێڵ بوو لەسەر تەوەری جیاواز كە لەلایەن رۆشنبیرانەوە بۆ زیاتر ناساندنی كەسایەتی مەولانا خالیدی نەقشبەندی پێشكەشكران. كۆنگرەی نێودەوڵەتی (مەولانا خالیدی نەقشبەندی)  رۆژانی ١٠و١١و١٢ی ئاداری ٢٠٢٣ لەگراند میلینیۆم لەشاری سلێمانی بەڕێوەچوو، دكتۆر رەئوف عوسمان، بەڕێوبەری ناوەندی رۆشنبیری د.عیزەدین مستەفا رەسوڵ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی راگەیاند: مەولانا یەكەمین كەسایەتی كوردە كەجەماوەرەكەی واتە موریدو مەنسوب و خۆشەویستەكانی بەتەنیا كورد نەبوون و عەرەب و تورك و فارسیشی تێدابووە، جگە لەوەش كۆمەڵێك مەلاو زانای كوردستان و عەرەبستانیش بوونەتە موریدی مەولانا. مەولانا خالید كوڕی پیاوێكی دەسەڵاتدارو میر یان كەسیایەتییەكی گەورە نەبووە كە بەشێوەیەكی بۆماوەیی دەسەڵاتی بۆ مابێتەوە، تەنهاو تەنها بەتواناو هەڵسوكەوت و زانستی خۆی توانیویەتی ئەو رێبازە وەربگرێت و بڵاویبكاتەوە، «تەنانەت دەوڵەتی عوسمانی وای لێهات لێی ترساوە و خۆشینەویستووە چونكە لەماوەیەكی كەمدا نزیكەی بیست هەزار موریدی بۆ دروستبووە پێی وابووە ئەم كەسایەتییە تەریقەیەكی بەدەستەوە بووەو خەڵكێكی زۆر شوێنكەوتوویەتی و دەتوانێت كاریگەری هەبێت لەسەر واقعی سیاسی و مەترسییە بۆ سەر دەسەڵاتی ئەوان». سەبارەت بەكۆنگرەی مەولانا خالیدی نەقشبەندی د.رەئوف وتی: ئامانجەكانی ئەم كۆنگرەیە زیاتر ناساندنی مەولانا بووە بەمیللەتەكەمان، هەروەها ئەوە دەرخەین كەكورد خاوەنی كەسایەتی روناكبیری و سیاسی زۆرە وەك هەر نەتەوەیەكی دیكەو مەولانا خالید یەكێكە لەو سەركردانەی كەمێژووی وڵاتەكەمان بەجوانی باسی لێوەدەكات، هەروەها ئەوەشمان دەرخست ئەوەی مرۆڤ نەمر دەكات و دەیهێڵێتەوە لەلاپەڕەكانی مێژوودا بەتەنیا سامان و پارە نییە، بەڵكو كردەوەو زانست و دڵسۆزییە بۆ خەڵك و نیشتیمان، جەماوەرێكی بەرچاو لەتووێژی رۆشنبیران بەتامەزرۆییەوە ئامادەی كۆنگرەكە بوون و گفتوگۆیان دەكرد، ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كەكۆنگرەكە سەركەوتوو  بووە». د.رەئوف عوسمان زیاتر دواو وتی: بەداخەوە وەك پێویست تیشك نەخراوەتەسەر ئەم كەسایەتییە هەرچەندە لێكۆڵینەوەی لەسەر كراوەو ئێمە لەم كۆنگرەیەدا هەشت خۆرهەڵاتناس لەئیتاڵیاو فەڕەنساو وڵاتانی ئەوروپییەوە هاتوون و  بابەتیان بۆ نووسیوین و هەروەها لەئێرانەوە كۆمەڵێك نووسەرو تووێژەر بابەتیان بۆ ناردووین و لەتوركیاوە بابەتمان بۆ هاتووە هاوكات  لەكوردستانی خۆشمانەوە كۆمەڵێك بابەتی زۆر پێشكەشكراوە، كۆی بابەتەكان ٢٧ تووێژینەوەیە و ئێمە ئەم تووێژینەوانە لەكتێبێكدا كۆدەكەینەوە، جگە لەمەش ١١ كتێبمان دەربارەی مەولانا بەچاپگەیاندووەو هەر لەو كۆنگرەیەدا پێشانگایەكی نووسین و نامەكانی مەولانا كە بەخەتی خۆی نووسراون نمایشكران». سەبارەت بەبەشداربووانی كۆنگرەكە بەڕێوەبەری ناوەندی رۆشنبیری د.عیزەدین مستەفا رەسوڵ راگەیاند: نزیكەی ٣٦٠ كەس ئامادەی كۆنفڕانسەكە بوون، رۆژانە میوان هاتوونەتە كۆنگرەكە و قەرەباڵغییەكی زۆری بەخۆیەوە بینی و كاك فاروقی مەلا مستەفا پشتگیرییەكی گەورەی ئەم كۆنگرەیە بوو چونكە لەلایەكەوە كاك فاروق بە نەسەب دەچێتەوە سەر مەولاناو هەروەها وەك خۆشەویستییەكیش بۆ ئەدەب و رۆشنبیری و كەسایەتییەكی وەك مەولانا خالیدی نەقشبەندی، هەروەها میوانانی كۆنگرەكە بریتیبوون لە: خۆرهەڵاتناسەكان كە لەمێژووی مەولانا شارەزان، هەروەها میوانانی كوردستانی ئێران و توركیاو كوردستانی باشورو ئیماراتی عەرەبی لەگەڵ چەند میوانێك لەناوەڕاست و خواروی عێراق كە نزیكەی ٢٥ كەس هاتبوون كە زۆر سەرسامی ئەم كۆنگرەیە بوون و ئەوەیان دەرخست كەچالاكی رۆشنبیری لەسلێمانیدا بەهێزترە لەشارەكانی دیكەی عێراق. بێگومان میوانانی ئەم كۆنگرەیە لەسەرجەم چین و تووێژەكان پێكهاتبوون و جیاوازی لەبیروبۆچوونەكاندا نەكراوە، جیاوازی بیروبۆچوون بەڵگەیە لەسەر زیندوێتی هەر كۆمەڵگایەك یان هەر میللەتێك». كۆنگرەی مەولانا خالیدی نەقشبەندی ماوەی سێ رۆژی خایاندو چالاكییەكان فرەچەشن بوون و بەشێكی بابەتەكان پێشكەشكراو بەشێكی نامەكانی مەولانا بوو،  بەشێكیشی نمایشكردنی  فلیمێك بوو لەسەر ژیانی مەولانا خالیدی نەقشبەندی و بەشێكی وتاری ناوەندەكە بوو هەروەها بەشێكیشی كۆمەڵێك هۆنراوەی مەولاناو هۆنراوەكانی مەحوی كە بۆ مەولانای وتووەو هۆنراوەكانی سالم كە لەسەر پێنج خشتەكی شیعری مەولانا شیعری وتووە لەلایەن هونەرمەندی گۆرانیبێژ عەدنان كەریمەوە بەدەنگ و ئاواز  پێشكەشی ئامادەبووان كران و بەشێكی دیكەی چالاكییەكان بەڕێوەچوونی چەندین پانێڵ لەسەر تەوەری جیاواز لەلایەن رۆشنبیرانەوە بۆ زیاتر ناساندنی كەسایەتی مەولانا خالیدی نەقشبەندی. مەولانا خالید كوڕی ئەحمەد ئاغا كوڕی حسێنەو لەتیرەی جافی میكایلییە، لە ٧ی حوزەیرانی ١٧٧٩ لەشارۆچكەی قەرەداغ لەدایكبووەو زانای ئاینی و سۆفی كورد بووە، لەتەمەنی لاوێتییدا بە فەقێیەتی چووە بۆ سلێمانی و لەلایەن شێخ محەممەد قەسیمی سنەیی ئیجازەی وەرگرتووە،  دواتر لەهندستان لای شا عەبدوڵا دیهلەوی تەریقەتی نەقشبەندی وەردەگرێت و دەگەڕێتەوە بۆ كوردستان و عێراق و پەرە بەو تەریقەتە دەدات و رێبازی خالیدی دادەمەزرێنێت، مەولانا خالیدی نەقشبەندی لە ٨ی تەمموزی ١٨٢٧ كۆچی دوایی كردووەو خاوەنی پێنج منداڵە بەناوەكانی (بەهادین، عەبدولڕەحمان، شەهابەدین، نەجمەدین، فاتیمە). بەشێك لەموریدو فەقێكانی مەولانا خالیدی نەقشبەندی: (شێخ عوسمان سیراجەدینی تەوێڵە-  مەلا عەبدولڵای جەلی كۆیی- شێخ تاهیری بامەڕنێ- سەید تەهای نەهری- سەید عوبەیدوڵای نەهری- شێخ عەباسی كەركوكی-  شێخ ئیسماعیلی شێروانی- شێخ موحەمەد سلێمانی- شێخ فەتاحی ئاكرێ-  شێخ ئەحمەدی سەرداری سەرگەڵوویی) بووە. هەر لەكۆنگرەی مەولانا خالیدی نەقشبەندیدا كورتە فیلمێك لەسەر ژیانی ئەو كەسیاتییە نمایشكراو دەرهێنەری فیلمەكە ئەحمەد مەحمود لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: فیلمی (مەولانا خالید) یەكەم بەرهەمی (زاموێر بۆ بەرهەمهێنانە)ە و لەگەڵ تیمێكی زۆر بە تواناو شارەزای زاموێر بەرهەمهاتووە. وتیشی: ماوەی فیلمەكە ١٧ خولەكەو بەرهەمهێنانیشی بەسەرپەرشتی زەنوێر فاروق مستەفا بووەو لەیەكەمین كۆنگرەی مەولانا خالیدی نەقشبەندی لەشاری سلێمانی نمایشكرا.   ناوەندی رۆشنبیریی د.عیزەدین مستەفا رەسوڵ ناوەندی رۆشنبیری د.عیزەدین مستەفا رەسوڵ ناوەندێكی روناكبیری و رۆشنبیرییە  لە ٣ی ئۆكتۆبەری ٢٠٢١ لەسلێمانی دروستكراوەو فاروقی مەلا مستەفا دامەزرێنەری ناوەندەكەیە، زیاتر لە ٢٥ هەزار كتێبی بوارە جیاوازەكان لەناوەندەكەدا بەچەندین  زمان دەستدەكەوێت. ناوەندی د.عیزەدین مستەفا رەسوڵ لەهۆڵێك و دوو بەشی سەرەكی پێكدێت،  بەشێكی زیاتر لە ١٢ هەزار كتێبی زمانی كوردی لەخۆدەگرێت و بەشەكەی دیكەشی زیاتر لە ١٣ هەزار كتێب بە زمانەكانی عەرەبی و ئینگلیزی و فەڕەنسی لەخۆدەگرێت، هاوكات هۆڵێكیشی تێدایە تایبەت بەخوێندنەوەو كۆڕو سیمینارە ئەدەبییەكان تەرخانكراوە.  لەناوەندی رۆشنبیری د.عیزەدین مستەفا رەسوڵدا رۆژنامەو گۆڤارەكانی تێدایەو سەرجەم ژمارەكانی گۆڤاری بەیان و گۆڤاری رۆشنبیری نوێ‌ و گۆڤارەكانی كۆڕی زانیاری كوردو گۆڤاری گەلاوێژ و رۆژنامەی كوردستانی نوێ‌ پارێزراون و هاوكات  نامە بەدەستهاتووەكانی ماستەرو دكتۆرای دكتۆر عیزەدین لەم ناوەندەدا پارێزراون، هەر لەناوەندەكەدا  كتێبی چیرۆك و دیوان، شیعر، بیرەوەریو فەرهەنگ دەستدەكەوێت ئەمە جگە لەهەبوونی چەندین كتێب بەزمانە جیاوازەكان وەك عەرەبی، فەڕەنسی و ئینگلیزی. جەمال ئیبراهیم راوێژكاری رۆشنبیریی لەناوەندی رۆشنبیریی پڕۆفیسۆر دكتۆر عزەدین مستەفا رەسوڵ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: ناوەندی دكتۆر عیزەدین مستەفا رەسوڵ لەسەنتەری شاری سلێمانی دروستكراوە بۆ ئەوەی هەر خوازیارێك بیەوێت بەئاسانی دەستی پێی بگات و ناوەندێكی قازانج نەویستە بۆ رێزلێنان لەپڕۆفیسۆر دكتۆر عزەدین، فاروقی مەلا مستەفا دایمەزراندووەو هەروەها مێژووی بنەماڵەی حاجی مەلا رەسوڵی دێلێژەی تێدایە. وتیشی: هەرچەندە تەمەنی  ئەم ناوەندە كەمە، بەڵام كارو چالاكییەكانی بووەتە هۆی ئەوەی كەنووسەران و رۆشنبیرانی سلێمانی و شارەكانی تری هەرێمی كوردستان كۆبكاتەوەو ئاوڕیش لەنووسەران و ئەدیبان بداتەوەو هەروەها بەرهەمی چەند نووسەریشی بەچاپگەیاندووە.      

هاوڵاتی   دوای نزیكەی پێنج مانگ لەدەستبەكاربوونی كابینەكەی، ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی عێراق بودجەی ساڵی 2023ی وڵاتی پەسەندكردو راشیگەیاند بودجەی ساڵەكانی 2024 و 2025 هاوشێوەی ساڵی 2023 دەبێت و لەپەرلەمان دەنگی لەسەر دەدرێت، پشكی هەرێمی كوردستانیش لەبودجەكەدا زیاتر لە سەدا 12یە، نوێترین بڕگەش كە لەساڵەكانی پێشووتری بودجەدا نەبووەو لەم بودجەیەدا هەیە ئەوەیە هەژمارێكی نوێی بانكی بۆ داهاتی نەوتی هەرێم دەكرێتەوەو لەژێر چاودێری حكومەتی عێراقدا دەبێت و هەموو هەژمارەكانی دیكە دادەخرێن، ئەندامێكی لیژنەی دارایی پەرلەمانیش پێشبینی دەكات گفتوگۆكانی بودجە دوو مانگ بخایەنێت. حكومەتەكەی محەممەد شیاع سوودانی دوای چەندین جار بانگەشەكردن بەوەی پرۆژەیاسای بودجە ئامادەیەو رەوانەی پەرلەمانی دەكات، دواجار ئێوارەی دووشەممەی رابووردوو دەنگی لەسەر پرۆژەیاسای بودجەی ساڵی 2023 و 2024 و 2025 دا (بەگوێرەی یاسای بەڕێوەبردنی دارایی ژمارە (6)ـی ساڵی 2019 كە رێگەیداوە ئەنجومەنی وەزیران بۆ ماوەی سێ ساڵ بودجە پێشكەش بكات) و رەوانەی پەرلەمانی كرد تادەنگی لەسەربدرێت و سەردەمێكی نوێ لەدەسەڵاتی ئابووری خۆی بەدیبهێنێت و سەرۆك وەزیرانی عێراقیش رایگەیاند كەهۆكاری دواكەوتنەكە ناجێگیریی بەهای دینار بەرامبەر بەدۆلارو نرخی نەوت و رێكنەكەوتن لەگەڵ هەرێم و چەند هۆكارێكی دیكە بووە. بەپێی پرۆژەیاسای بودجەی ساڵی 2023 كە بەگەورەترین پرۆژە بودجە لەمێژووی عێراقدا هەتاوەكو ئێستا دادەنرێت قەبارەی خەرجی پێشنیازكراو بە 197 ترلیۆن و 828 ملیار دینار خەمڵێنراوە كەداهاتی نەوت تیایدا 117 ترلیۆن و 251 ملیار دینارە، داهاتی نانەوتیش 17 ترلیۆن و 301 ملیار دینارە، پرۆژەكانی وەبەرهێنانیش 47 ترلیۆن و 828 ملیار دینارە. هەر بەپێ پرۆژە یاساكە ئەو كورتهێنانە داراییەی كە چاوەڕوان دەكرێت رووبدات دەگاتە 63 ترلیۆن دینار كە بە كۆمەڵێك سەرچاوەی دیكە پڕدەكرێنەوە لەوانە : بڕی پارەی خولاو لە وەزارەتی دارایی لە پشكی حەواڵەی هەڵگیراو لە بانكی ناوەندی و سەنەدات و قەرزی ناوخۆیی و چەند سەرچاوەیەكی تر. لەبودجەدا نرخی بەرمیلێك نەوتی خاو بە 70 دۆلار مەزەندە كراوە (سەبارەت بەگۆڕانكاری لەنرخی نەوتیش وەزارەتەكانی دارایی و پلاندانان دەتوانن گۆڕانكاری لە بودجە بكەن بە وەرگرتنی رەزامەندی ئەنجوومەنی نوێنەران، ئەگەر هاتوو گۆڕانكاری لە ژمارەكان یان نرخی نەوت و بڕی بەرهەمهێناندا دروستبوو)، بڕی ئەو  نەوتەی بڕیارە  رۆژانە هەناردە بكرێت دەگاتە 3.5 ملیۆن بەرمیل كە 400 هەزار بەرمیلیان لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە هەناردە دەكرێت، هەر لەپرۆژە یاساكەدا 500 ملیار دینار بۆ هاوكاریی ئاوارەكان و گەڕاندنەوەیان بۆ شوێنی خۆیان تەرخانكراوە و بڕی زیاتر لە (12 ترلیۆن) دیناریش تەرخانكراوە بۆ گەڕاندنەوەی قەرزەكانی حكومەت. ئەوەی تایبەتە بەهەرێمی كوردستان دوای چەندین جار سەردانی وەفدی هەرێم بۆ بەغدا و كۆبوونەوەیان لەگەڵ بەرپرسانی عێراق لەماوەی زیاتر لەمانگێكدا، پشكی هەرێمی كوردستان لەپرۆژە یاسای بودجەی ساڵی 2023 بە لە 12.67% جێگیركراوە و هەژمارێكی بانكی نوێ بۆ داهاتی نەوتی هەرێم دەكرێتەوەو سەرجەم هەژمارەكانی دیكە دادەخرێن. سەبارەت بەناكۆكی نێوان هەرێم و بەغداش لەسەر داهاتی نەوت كە لەساڵەكانی پێشووتردا خاڵێكی سەرەكی ناكۆكی نێوان هەولێر وبەغدا بووە كە تەنانەت دادگای فیدراڵی پرۆسەی فرۆشتن و هەناردەكردنی نەوت بەسەربەخۆیی لەلایەن هەرێمەوە بەنایاسایی وەسفكردووەو داواكراوە رابگیرێت، محەممەد شیاع سوودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاندووە دوای سەردانیكردنی وەفدی هەرێم بۆ بەغدا رێككەوتن كراوەو ناوەڕۆكی ئەو رێككەوتنەش خراوەتە بەردەم هاوپەیمانێتی ئیدارەدانی دەوڵەت، كەنوێنەری سیاسیی تەواوی كوتلە پەرلەمانییەكان لەخۆدەگرێت و هەربۆیە لەكۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانیش سەرجەم ئەندامانی ئەنجومەنی وەزیران دەنگیان پێداوە. دەربارەی داهاتی نەوتی هەرێمیش سوودانی دەڵێت» یەكەم جارە دەتوانین بگەینە رێككەوتن لەسەر ئەوەی كەسەرجەم داهاتی نەوتی كێڵگەكانی هەرێم لەیەك هەژماری بانكی دابنرێت، كەتەواوی داهاتی نەوتی خاوو بەرهەمە نەوتییەكانی لێ دادەنرێت بەبێ هیچ لێبڕینێك بۆ هەر مەبەستێك و سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان سەرپشك دەكرێت یانیش ئەو دەسەڵاتەی دەبێت كەخۆی كەسێكی دیكە دەستنیشان بكات بۆ ئەوەی دەسەڵاتی ئەو هەژمارە بانكیەی پێبسپێرێت و ئەو هەژمارەش لەژێر چاودێری حكومەتی فیدراڵی عێراقدا دەبێت و هەموو هەژمارە هاوشێوەكانی دیكەش دادەخرێن». جەختیش لەوەدەكاتەوە خاڵەكانی رێككەوتنەكەی هەرێم و بەغدا لەزمانی ئاڵۆز بەدوورگیراوەو  هەر ناكۆكیەكیش لەتێڕوانینەكانی حكومەتی هەرێم و فیدراڵ هەبێت، لیژنەی هاوبەش راسپاردەكانی ئامادە دەكات و بۆ سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ بەرزی دەكاتەوە، بۆ ئەوەی بڕیاری گونجاو بدات. هەردوو حكومەتەكانیش بە ئاراستەی راست و دروست دەستیان بەهەنگاوەكانیان بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە كردووە و گرنگترین بابەتیش كە كاری لەسەر دەكەین، دەركردنی یاسای نەوت و گازە». جەمال كۆچەر ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقیش رایگەیاندووە تاوەكو ئێستا هیچ رێككەوتنێك لەئارادا نییە بۆ تێپەڕاندنی بودجەی عێراق بەشێوەیەكی خێرا بەتایبەت كەوا هەندێك كوتلەی سیاسی مەرجی خۆی هەیە بۆ تێپەڕاندنی پرۆژەیاساكە، هەربۆیە پرۆژەیاساكە تێپەڕاندنی خێراو ئاسان نابێت لەپەرلەمان. كۆچەر دەشڵێت ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پێویستی بە دوو مانگ هەیە بۆ ئەوەی پرۆژەیاسای بودجە تێپەڕێنێت و ئەگەر كۆدەنگییەك و رێككەوتنێكی سیاسی لەئارادا نەبێت لەسەر تەواوی بڕگەكانی پرۆژەیاساكە تێناپەڕێت، پێشبینیش دەكات لەچەند رۆژی داهاتوودا گفتوگۆ لەسەر بڕگەكانی پرۆژەیاساكە دەستپێبكات و بەمەش دەرگای ناكۆكییەكانی نێوان كوتلە سیاسییەكان دەكرێتەوە. لەدوای ساڵی 2003 ەوە بەردەوام بودجەی عێراق لەبەرزبوونەوەدایە، بەجۆرێك كۆی بودجەی ئەو هەموو ساڵە نزیكەی یەک ترلیۆن دۆلار بووە، بەڵام بەوتەی چاودێرانی دۆخی ئابووری عێراق ئەم وڵاتە نەیتوانیوە سوود لەخەرجكردنی ئەو هەموو بڕە پارەیە ببینێت و هێشتا بەدەست قەیرانی ئابووری و بێكاری و گەندەڵی و بەهەدەردان و هەژاری و لاوازی ژێرخانی ئابوورییەوە دەناڵێنێت.

هاوڵاتی رۆمانی خانەقای میرزا؛ باس لەقۆناغێكی گرنگی مێژوویی دەكات، كەشوێن و كاتی رووداوەكان لەهەلومەرجە كۆمەڵاتییەكان و دابونەریتەكانی رابردوودا بەشێوەیەكی هونەرییانەو واقیعییانە نمایش دەكرێنەوە، كە لەگەڵ واقیعی مێژوویی ئەو سەردەمەدا هاوشێوەن. هەروەها كارەكتەرەكانی مێژوویی و راستەقینەن، كەنووسەر جارێكی تر ئاشنامان دەكاتەوە پێیان و ئەوەمان پێ دەڵێت؛ كەئەو رووداوانە چی كاریگەریەكییان بەسەر تەواوی كۆمەڵگەوە هەبووە. نووسەر دەیەوێت دونیایەك دووبارە لەفۆرمێكی هونەریدا دابڕێژێتەوە، كەئێمە لەئێستاماندا لەسرووشتی مرۆڤەكانی ئەوسا رابمێنین، بەڵام مرۆڤەكان وەكو كارەكتەر نەوەك پاڵەوان. بەكورتی ئەم رۆمانە سەرچاوەیەكی نوێ و ناوازەیە بۆ چێژ وەرگرتن لەهونەری گێڕانەوە و مێرووی شوناس و شوێنی خۆمان. رۆمانی خانەقای میرزا؛ چوارەمین رۆمانی نووسەر (میران ئەبراهام)ە، دوای شەوگەڕەكان، نیشتمانی سارا، خەمی مەستوورە. كە لەكۆی چیرۆك و رۆمانەكانی نووسەردا پرسی شوناس و شوێن چەقی كرۆكی گێڕانەوەی چیرۆكەكانیەتی، بەتایبەتی رۆمانی نیشتمانی سارا، كە لەنێو فەرهەنگ و زمانی كوردیدا، خاڵێكی وەرچەرخان بوو، لەشێوازی نووسین و بەتایبەتی ناوەڕۆكدا، بەگرنگیدان بەمێژووی خۆمان، پرسی مێژووی كەمینەكان. ئێمە وەك خوێنەر شایەتحاڵی ئەوە بووین، كەپێش بڵاوبوونەوەی رۆمانی نیشتمانی سارا، زۆربەی نووسەرەكان تەنیا خاوەندارێتییان لەپرسی گەلێك دەكرد، نەوەك شوناس و پرسی نەتەوەیەك، كە لەمێژوودا ئەوە گەورەترین كێشەی نەتەوەی كورد بووە، ئەو دابڕان و چەند بەرەكییەی لەمێژوودا هەبوون، بوونەتە هۆكاری ئەوەی كە زیاتر لەشەست ملیۆن كورد، بێبەختترین مرۆڤی سەر ئەم هەسارە شینە بێت. ئەو پرسە لەژێر هەر كاریگەرییەكدا بێت، ئەمڕۆ میللەتی كورد پێكەوە، بەزۆرینەی سەردەستەی موسڵمان و تەواوی كەمینەكانەوە باجەكەی دەدەن. ئەم رۆمانە نوێیەی نووسەر، لەساڵی ١٩٣٥وە دەستپێدەكات، تاوەكو ساڵانی دوای راپەڕینی ساڵی ١٩٩١، هەڵكۆڵین و بەراورد كارییەكی ساڵانی سی و چلەكانی سەدەی رابردووە، سەرهەڵدانی رەوتی چەپ و نەتەوەیییەكان، بەتایبەتی دوای رووخانی كۆماری كوردستان لەمەهاباد، كە دەتوانین بەجۆرێك لەڕێنیسانسی كوردی دابنێین، لەشارێكی وەكو سلێمانی و هەولێرو كەركوكدا، كەپێشتر پرسی نەتەوەو پێشكەوتنی كۆمەڵگای كوردی تەنیا لەسنووری خانەقا و تەكیەكاندا كڵۆم كرابوو، بەرەی قادری و نەقشبەندی، یان دەتوانین بڵێین، خانەقا و تەكیەكان، زمان و فەرهەنگی كوردی لەسنووری شیعری عەرووزو تەسەوف تێپەڕی نەدەكرد. گەڕانەوە بۆ ئەو سەردەمە و ئاشكراكردنی رەوتی بیری نوێ و یەكەم كتێبخانە لەدەرەوەی خانەقاو تەكیەكاندا، گۆڕانكاری و هەوڵدان بۆ تێگەیشتن لەپرسی شوناس و گۆڕینی تاكی نێو كۆمەڵگا لەمرۆڤێكی نەقڵانییەوە بۆ مرۆڤێكی بیركەرەوەو عەقڵانی، كە گومانی لەخۆی و عەقڵ و ئایدیۆلۆژی پێش خۆی هەبێت، هەروەها كێ ئەو رۆژانە سەرمەشق بوو، كێ یەكەم كتێبخانەی لەدەرەوەی خانەقاو تەكیەكان دروستكرد، (میرزا كەریم و قادری ئاغای عەتار)كێ بوون؟ هەروەها بوونی رەوتی چەپ و نەتەوەیی كە بەبەرەی نیشتمانی خۆیان ناساندو پێكەوە بەشداری هەڵبژاردنەكانی ئەوسای پەرلەمانی عێراقیان كرد، ئەی بەرژەوەندیخوازەكان كێ بوون، كەزۆربەیان لەڕیزی پارتە عەرەبییە نەتەوەپەرستەكانی وەكو: (یەكێتیی دەستووری نووری سەعید، نەتەوەیی ئیشتراكی ساڵح جەبر)دا بوون، كە ئەمڕۆ ئەو ناوانە، خەڵكی كوێرانە شانازییان پێوەدەكات و بەئەشرافی شار ناویان دەبەن. كاتێك ساڵی ٢٠٢٠ رۆمانی نیشتمانی سارا نووسەر میران ئەبراهامم خوێندەوە، هەستمكرد پێویستە دوای خوێندنەوەی ئەو رۆمانە دووبارە بەسەر خۆمدا بچمەوە، هەروەها لەلای من خوێندنەوەی خاڵێكی وەرچەرخان بوو بۆ تێگەیشتن لە شوناس و گرنگی شوێن و پرسی نەتەوە، بەكوردییەكەی لەڕێگای ئەو رۆمانەوە خۆمم دۆزییەوە و بەهایەكی رۆحیم بۆ گەڕایەوە، شوێن و شوناسی خۆمم لەلا پڕبەها بوو، كە پێشتر لەڕێگای هەندێك كتێبی نووسەری ترەوە، تووشی هەرەسێكی رۆحی بووبووم و شەرمم لەخۆم دەكرد كەكوردم. دوای خوێندنەوەی رۆمانی نیشتمانی سارا تەمەنام دەكرد، كە بەرگی دووەمی ئەو رۆمانە ببینم، یان من وەكو خوێنەرێك بەپێویستم دەزانی كە ئەو كتێبە زیاتر لەكتێبێك ببوایە. كاتێك بەختی ئەوەم بەر كەوت لەڕێگەی جەمال سابیری باوكمەوە رەشنووسی رۆمانی خانەقای میرزا بخوێنمەوە، هەستمكرد خەونەكەم هاتبێتە دی، كەڕۆمانی (خانەقای میرزا) تەواوكەری بەرگی دووەمی شاكاری رۆمانی نیشتمانی سارایە، كەئەم دوو كتێبە وەكو دەرمان بۆ ئێمەی كورد پێویستن، ئەوە باس لەفەرهەنگ و زمانی كوردی ناكەم كەبووەتە خاوەنی دوو شاكاری بێوێنە.

هاوڵاتی – دهۆك   بڕیارەكەی رۆژی 27ی شۆبات، لقی دهۆكی سەندیكای  پارێزەران، كەبڕیاریدا هەر پارێزەرێك لێدوان بۆ هەر دەزگایەكی راگەیاندن بدات پێشتر دەبێت ئاگاداریان بكاتەوە، نیگەرانی و ناڕەزایی پارێزەانی دهۆكی لێدەكەوێتەوە، دەڵێن: پێویستە پێداچوونەوە بەبڕیارەكەدا بكرێت و لەدەسەڵاتی ئەواندا نیە لێدوان لەپارێزەران قەدەغە بكەن یان سنورداری بكەن. رێڤینگ یاسین، پارێزەرە لەشاری دهۆك، نیگەرانە لەدەرچوونی بڕیارەكەو  بەهاوڵاتی راگەیاند:» پێش چەندڕۆژێك لقی سەندیكای پارێزەرانی دهۆك بڕیارێكیان دەركردووە بۆ سنورداركرنی لێدوان بۆ دەزگایەكانی راگەیاندن، یەكەمجار لەدەستەڵاتی ئەواندا نیە لێدوانی پارێزەران بۆ رۆژنامەنووسان قەدەغەبكەن یان موڵەت لەسەندیكا وەربگرن تالێدوانێك بدەن، چونكە لەڕێگای میدیاوە پارێزەران پەیام دەگەیەننە خەڵك لەسەر ئەو بابەتانەی كە یاساییە یان یاسایی نیە یان لەڕووی یاساییەوە چۆن مامەڵە لەگەڵ بابەتەكە دەكرێت، ئەمە پێویستە پارێزەر بۆ خەڵكی روونبكاتەوە، بۆیە كۆمەڵگا بەردەوام پێویستیان بەلێدوانی یاسایی پارێزەرانە». ئەو پارێزەرە وتیشی:» راستە هەندێك بابەت هەیە پارێزەر نابێت قسەی لەسەربكات، بەڵام لێرەدا سەندیكاو دادگا هەیە، ئەگەر پارێزەر تەشهیری بەكەسێك كرد با سكاڵای لەسەر تۆماربكەن، بەهەموو شێوەیەك بڕیارەكە رەتدەكەینەوەو ئەمە تەنها بۆ رێگریكردنە لەلێدوان و قسەی پارێزەران بۆ دەزگا راگەیاندنەكان، پێویستە پێداچوونەوە بەبڕیارەكە بكرێت و نابێت بەهیچ شێوەیەك ئازادی  پارێزەر سنوردار بكرێت». هاوكات سیروان نادر، پارێزەر لەسنوری قەزای بەردەرەش و ئاكرێ بەهاوڵاتی  وت:» لەكاتی ئامادەبوونمان لای دادوەر هەموو شتێك دەڵێین و باسی هەموو ئەو شتانە دەكەین كەپەیوەست بن بەو دۆسیەی كەوەرمانگرتووە، ئەی بۆچی بۆ دەزگا راگەیاندنەكان باس نەكرێت یان رێگری لەپارێزەر بكرێت و قسەكردنی سنورداربكرێت، هیچ دەقێكی یاسایی نیە كەڕێگری لەپارێزەر بكات قسە بۆ میدیا نەكات یان پێش ئەوەی قسە بۆ میدیا بكات مۆڵەت لەسەندیكا وەربگرێت، ئەمە جۆرێكە لەبێدەستەڵاتكردنی پارێزەر، بەدڵنیاییەوە ناڕازین و داواش دەكەین پێداچوونەوە بەبڕیارەكە بكرێت». سەبارەت بەو بڕیارە هاوڵاتی پەیوەندی بە دلێر عەبدولكەریم، سەرۆكی لقی سەندیكای پارێزەرانی دهۆك كردو رایگەیاند:»بڕیارەكە بەهەڵە خوێندنەوەی بۆ كراوەو لێكدانەوەی جیاوازی بۆ كراوە، ئێمە نەمانوتووە نابێت پارێزەر لێدوان بۆ راگەیاندنەكان بدات، بەڵكو وتوومانە كاتێك پارێزەر لێدوانێك دەدات نابێت باسی كەسەكان بكات، یاخود كاتێك دۆسییەك وەردەگرێت ناوەڕۆكی هەموو دۆسیەكە بۆ راگەیاندن ئاشكرابكات، واتە نابێت تەشهیر بەكەسێك بكات و ئەمە لەهەموو دونیا هەیە، تەنهاو تەنها ئیشی خۆمان رێكخستووە، حەزدەكەی بەیانی بڕۆن بۆ دادگا قسە لەگەڵ 10پارێزەر بكەن بەبێ ئەوەی  ئاگاداری سەندیكا بكەن». وتیشی: «هەموو ماڵێك پێویستی بەڕێكخستنەوەیە ئێمە تەنها ماڵی خۆمان رێكخستووە، هیواداراین هیچ كەسێك لێكدانەوەی خراپ و پێچەوانە بۆ بڕیارەكە

زیاتر لە 100 رۆژە دیاردەی ژەهراویكردنی خوێندكارانی كچان لەئێران سەریهەڵداوەو ئەو رووداوانەش باڵی بەسەر وڵاتەكەدا كێشاوە بەتایبەت كەدەركەوتووە بەماددەی كیمیایی دەگمەن هێرش دەكرێتەسەر خوێندنگاكانی كچان كەدەستكەوتنی ئاسان نییە. ژەهراویكردنەكە لەچەند رۆژی رابردوودا گەیشتە خوێندگاكانی كچانی رۆژهەڵاتی كوردستان و لەشارەكانی كرماشان، سنە، ورمێ و ئیلام دەیان كچ رەوانەی نەخۆشخانەكان كران و تائێستا بەگشتی رووداوی ژەهراویبوون 18 پارێزگای ئێرانی گرتووەتەوە. رووداوەكە سەرجەم میدیاو دامەزراوە فەرمییەكان و سەرۆكایەتییەكان و پەرلەمانی ئێرانی بەخۆیەوە سەرقاڵ كردووەو بەبێ ئەوەی یەك سەرەداو لەئەنجامدەرانی رووداوەكە دەركەوتبێت یان حكومەت هیچ زانیارییەكی بۆ خەڵك دركاندبێت، چونكە زۆربەی ئەو خوێندنگانەی رووبەڕووی ئەو دیاردە بوونەتەوە تۆماری كامێراكانی چاودێرییان هیچ ئاماژەیەكی تۆمار نەكردووە كە كەسێك یان كەسانێك ئەو هێرشەیان ئەنجامدابێت. بەسەرنجدان لەوێنەو تۆمارە ڤیدیۆییەكانی ناڕەزایەتییەكانی دوای مەرگی ژینا دەردەكەوێت ئامادەبوونی كچانی خوێندكارو ژنان لەناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بەرچاوەو هەر لەسەرەتای خۆپیشاندانەكانەوە كچان و ژنان بەشێوازێكی جیاواز لەناڕەزایەتییە باوەكان پێشەنگ بوون بەجۆرێك كە بەشۆڕشی ژن ناودەهێنرا. دەیان تۆماری ڤیدیۆیی كچانی خویندكار بڵاوبووەوە كەوێنەكانی خومەینی و خامنەیی لەناو هۆڵەكانی خوێندن دەسوتێنن و تەنانەت ئەو كچانە سەرجەم لاپەڕەی ئەو كتێب و پەرتوكانەی خوێندن كەوێنەی ئەو دوو كەسی تێدابوایە لێدەكردەوەو دەیاندڕاندو دەیانسوتاند. هەموو ئەو وێنەو تۆمارانەی كە لەناڕەزایەتییەكانی كچانی رۆژهەڵات و ئێران تۆماركراوە بەسە بۆ ئەوەی گومان لەوەنەكرێت ژەهراویكردنیان تۆڵەی ئەو رۆژانەیەو تەنانەت هەندێك چالاكوان و كەسایەتییە ناودارە ئاینییەكانیش حاشایان لەوە نەكردووە كەدەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بەكیمیایی تۆڵە لەو كچە خوێندكارانە دەكاتەوە.   هێرش دەكرێتە سەر خوێندنگاكانی كچان رۆژنامەی (هەم میهەن) لەئێران بڵاویكردووەتەوە؛ لەچەند خوێندگەیەك شتێكی هاوشێوەی تۆپی یاریی لەدەرەوە خراوەتە ناو حەوشەو بینای خوێندگەكان و دواتر بۆنی میوەی رزیوو پرتەقاڵ و نارنج بڵاوبووەتەوەو لەئەنجامدا خوێندكاران بەو بۆنە ژەهراویی بوون. ئەوەی جێگەی سەرنجە تائێستا هیچ كەسێك یان هێرشكارێك لەكامێراكانی چاودێریی و لەلایەن خەڵكەوە نەبینراوە كەڕاستەوخۆ هێرشی كردبێتەسەر خوێندنگایەكی كچان یان ئەو شتەی لەشێوەی تۆپە هەڵیدابێتە خوێندنگەكانەوە. چەند سەرچاوەیەك لەناو ئێران ئاماژەیان بەوە كردووە كەئەو كچانە لەڕێگەی سپرا ژەهراویی كراون و پێشتر گروپێك بەناوی فیداییانی ویلایەت وەك ئاماژەیەك بەپشتیوانیی لەبازنەی دەسەڵاتی رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران ئەو رووداوانەیان گرتووەتە ئەستۆ، بەڵام لەئێستا تەنها گروپی هێزارەگەرا تۆمەتباری سەرەكیی ژەهراویكردنی خوێندكارانی كچەكانە. پزیشكێك ئاشكرای كردووە لە رووداوی بەكارهێنانی ماددەی كیمیایی دژی خوێندكارانی كچ، چەند ماددەیەك بەتێكەڵكراوی بەكارهێنراون كەدەست كەسانی ئاسایی ناكەوێت. محەمەد رەزا هاشمیان، پسپۆڕی بواری چاودێریی وردی پزیشكی لەنەخۆشخانەیەكی تاران رایگەیاندووە لەنزیكەوە چاودێریی ژمارەیەك خوێندكاری كچی كردووە كەژەهراویبوون و هۆكارەكەشی هەڵمژینی چەند جۆرێك ماددەی كیمیاییە كەتێكەڵكراوەو كەسانی ئاسایی ناتوانن ئەو ماددە كیمیاییانە دەستخەن  یان بەكاریبهێنن. عەلی كیمایی ئێران‌ رووداوی ژەهراویكردنی كچانی خوێندكار لەئێران كە بەهێرشی كیمایی لەقەڵەمدەدرێت و پەنجەی سەرەكیی تۆمەتەكان بۆ لایەنگرانی دەسەڵاتی خامنەیی رادەكێشرێت.  عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی بەهۆی رووداوەكانی ژەهراویكردنی كچانی خوێندكار بە «عەلی كیمیایی ئێران» ناوی دەهێنرێت وەك ئاماژەیەك بە عەلی حەسەن مەجید كەتاوانباری كیمیابارانكردنی شاری هەڵەبجە بوو. لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی ئێران زۆربەی تیرو توانجەكان لەسەر رووداوەكانی ژەهراویكردنی كچانی خوێندكار ئاڕاستەی دەسەڵات دەكرێت و تائێستا دوو گروپ بەناوەكانی (هێزارەگەرا) و (فیداییانی ویلایەت) تۆمەتبارن بەئەنجامدانی ئەو ژەهراویكردنانە كەهەردوو گروپەكە لایەنگری خامنەیین. گروپی فیداییانی ویلایەت لە ساڵی 1988 لە ئێران دوای تەواوبونی جەنگی هەشت ساڵەی نێوان ئەو وڵاتەوە رژێمی بەعس دەركەوتوە كە هیچ ناوەند و شوێنێكی فەرمیی نییە و تەنها بانگەشەی ئەوە دەكەن پشتیوانیی لە كۆماری ئیسلامیی و بە دیاریی كراوی ویلایەتی فەقهـی یان بەیتی رەهبەری واتا خامنەیی و دەوروبەرەكەی دەكەن. محەمەد تەقی فازڵ مەیبودی، ئەندامی دەستەی زانایانی ناوەندی مامۆستایانی ئاینیی شاری قوم بەڕۆژنامەی (شەرق)ی  ئێرانی راگەیاندوە؛ رووداوەكە بەئەنقەستەو دەستی گروپێكی توندڕەوی لەپشتە كەدژی خوێندنی كچانن، بەڵام دواتر مەیبۆدی لەژێر فشاری دەزگا ئەمنییەكانی كۆماری ئیسلامیدا ناچاربوو لەلێدوانەكانی پاشگەز ببێتەوە. بەوتەی ئەو گروپێكی توندڕەوی شیعە بەناوی (هێزارەگرا) لەئێران دەستیان لەژەهراویكردنی خوێندكاران و قوتابیانی كچدا هەیە كە بە بۆكۆحەرام-ی ئێران ناویان دەهێنرێت. مەولەوی عەبدولحەمید، رێبەرو پێشەوای سوننەكانی سیستان و بەلوچستان رایگەیاندووە؛ ژەهراویكردنی كچان تۆڵەی دەسەڵاتە، چونكە كچان و خوێندكاران زیاترین بەشدارییان لەناڕەزایەتییەكاندا كردووە.   ژەهراویكردنی كچان هاوشێوەی ئەفغانستان و چیچان ساڵی 2004 و ناوچەی خۆبەڕێوبەری كۆماری ئەوسیتیای باكوری (ئالانیا) گروپێكی توندڕەو بۆ رێگریی لەخوێندنی كچان نزیكەی 800 خوێندكاریان بەبارمتە گرت و 160 خوێندكاریان كوژران، تەنها لەبەرئەوەی ئەو گروپە دژی خوێندنی كچان و ژنان بوون و ساڵیك دوای ئەو رووداوەش زنجیرەیەك ژەهراویبوونی خوێندكاران لەناوچەكانی باكوری رۆژهەڵاتی چیچان روویدا. ئەو رۆژنامەنووسەی لێكۆڵینەوەی لەهۆكاری ژەهراویبوونی خوێندكارانی چیچانی دەكرد ساڵی 2007 لە رووداوێكی گوماناویدا كوژراو روسەكان تۆمەتباركران بەكوشتنی ئەو رۆژنامەنووسە، چونكە رەخنەگری هەیمەنەو دەسەڵاتی ڤلادیمیر پوتین لەڕوسیاو ناوچەكە بوو. ساڵی 2016 لەئەفغانستان بەماددەیەكی كیمیایی هێرش كرایەسەر خوێندنگەیەكی كچان لەشاری هەرات لەو وڵاتەو دواتر رێكخراوی تاڵیبان هێرشەكەی لەئەستۆ گرت و رایگەیاند ئەو هێرشە وەك كاردانەوەیەكە بەرامبەر بەخوێندنی كچان و ژنان لەوڵاتەكەدا. رۆژی شەممە (4/3/2023) ژەهراویبوونی كچانی خوێندكار لە 33 شاری ئێران و چوار شاری رۆژهەڵاتی كوردستان روویداو دەیان كچ بەهۆی رشانەوەو كێشە لەهەناسەدان رەوانەی نەخۆشخانەكان كران و تەنها لەتاران رووداوی ژەهراویبوون لە 27 خوێنگەی كچان روویدا. رۆژی یەكشەممە (5/3/2022) تەنها لەشاری زاهیدان لەپارێزگای سیستان و بەلوچستان نزیكەی 800 خوێندكاری كچ بەهۆی ژەهراویبوون رەوانەی نەخۆشخانە كراون كە 200 كەسیان پێویستیان بەچاودێریی پزیشكی بووە لەو رۆژەدا لانیكەم رووداوی هاوشێوە لە 80 خوێندنگەی سەرتاسەری ئێران و رۆژهەڵاتی كوردستان روویدا. ئەگەرچی پێشتر ئەو دیاردەیە لەڕۆژهەڵاتی كوردستان بەدی نەدەكرا، بەڵام نزیكەی هەفتەیەكە دەیان خوێندكاری كچ لەخوێندنگەكانی ئەو بەشە لەكوردستان بەهۆی ژەهراویبوونەوە رەوانەی نەخۆشخانەكان كراوە. شارەكانی ورمێ، سنە، كرماشان، ئیلام و دەیان شاری دیكەی رۆژهەڵات گیرۆدەی دووبارەبوونەوەی زنجیرەی رووداوی ژەهراویبوونی كچان بوون و رۆژ نییە دەیان خوێندكار رەوانەی نەخۆشخانە نەكرێن، بەڵام تائێستاش هیچ كەس یان كەسانێك بەتۆمەتی ئەنجامدانی ئەو كارە دەستگیرنەكراوە.   قوم لەسەر ژەهراویكردنی كچان دەێتە دەنگ ئەنجومەنی زانایان و تووێژەرانی ناوەندی زانستی ئاینیی قوم كە بەپایتەختی ئاینیی شیعە لەقەڵەمدەدرێت لەبەیاننامەیەكدا؛ ئیدانەی ژەهراویكردنی خوێندكارانی كچی لەوڵاتەكە كردو رایگەیاند؛ ئەو هێرشە كیمیایی و بایۆلۆژییانە بۆ سەر كچان تەنها قەیرانی وڵاتەكە قووڵتر دەكاتەوە. لەبەیاننامەكەدا هۆشداریی دراوە بەدەسەڵاتداران كە ئەو هێرشانە بۆ رێگریی لەخوێندنی كچانەو ئامانجی ترس و تۆقاندنی گشتیی ئەنجامدەدرێت و لەگەڵ كێشەی بژێوی و ناكارامەیی حكومەت ئەوەش دەبێتە هۆكارێك بۆ سەرهەڵدانی قەیرانی نایاسایی بوونی دەسەڵاتی وڵاتەكەو قوڵبوونەوەی قەیران و ناڕەزایەتییەكان. ئەو ئەنجومەنە كەنزیكە لەباڵی ریفۆرمخوازانی كۆماری ئیسلامی ئێران لەبەیاننامە توندەكەیدا ئاماژەی بەوە كردووە كەلێدوانی دژبەیەك و ناڕاستی بەرپرسان هێندەی دیكە دۆخەكەی ئاڵۆز كردووەو تەنانەت ئەو هێرشانە هاوتەریبە لەگەڵ ئەو لایەنە توندڕەوە ئاینییەی كە لەڕێگەی پەروەردەی ئاینییەوە دژی خوێندنی كچانەو لەژێرەوە لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە پشتیوانیی لێدەكرێت.   یونیسێف هۆشداریی دەداتە ئێران نەتەوەیەكگرتووەكان و ئەمریكا لەسەر ژەهراویكردنی خوێندكارانی كچ لەئێران هاتنەدەنگ و نووسینگەی سندوقی منداڵان-ی سەر بەنەتەوەیەكگرتووەكان (یونیسێف) هۆشداریی داوە لەزنجیرەی رووداوی ژەهراویكردنی كچان و خوێندكاران لەوڵاتەكەو رایگەیاندووە؛ كاریگەریی خراپی لەسەر باری دەروونیی ئەو خوێندكارانەو كۆمەڵگە دروستكردووە و پڕۆسەی خوێندن رووبەڕووی كێشە بووەتەوە. هاوكات وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لەڕێگەی وتەبێژەكەیەوە رایگەیاند؛ خوێندن مافی كچان و ژنانەو واشنتۆن چاوەڕێی ئەوەیە هۆكارەكانی ژەهراویكردنی خوێندكارانی كچ لەئێران ئاشكرا ببێت. نێد پرایس وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا وتوویەتی: نیگەرانین لەژەهراویكردنی كچانی خوێندكار لەئێران و چاوەڕێین لێكۆڵینەوەی ورد بكرێت و هۆكارەكانی ئەو رووداوانە ئاشكرا بكرێن.   گومانەكان لەسەر دەسەڵاتە ئەگەرچی تائێستا دەسەڵات لەئێران هیچ هۆكارێك یان كەسانێك كەدەستیان لەو رووداوانەدا هەبێت ئاشكرا نەكردووە، بەڵام زۆربەی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی رایانگەیاندووە كە ئەو رووداوانە گەورە كراونەتەوەو دوژمنان و نەیاران دژی دەسەڵاتی وڵاتەكە بەكاریدەهێنن. شارەزایانی سیاسی و پسپۆڕانی كۆمەڵایەتیی لەئێران بەبەیاننامەیەك هۆشدارییان داوە كەئەو رووداوانە ئەنجامی ژووری بیركردنەوەی دەسەڵاتە بەرامبەر نەیاران بۆ ئەوەی دۆخی وڵاتەكە بگەڕێتەوە بۆ دواوەو دواكەوتوویی باڵ بەسەر ئێراندا بكێشێتەوە. ژمارەیەك لەپەرلەمانتارانی ئێران لەڕۆژی یەكشەممەدا داوایانكرد بابەتی سەرەكیی كۆبوونەوەی پەرلەمان تایبەت بكرێت بە رووداوی ژەهراویكردنی كچانی خوێندكار بەڵام لەلایەن محەمەد باقر قاڵیباف، سەرۆكی پەرلەمانەوە رێگریی لەو كارەو لێدوانی پەرلەمانتاران كراو ئەوەش وایكرد پەرلەمان گرژیی و دەمەقاڵێی تێبكەوێت.   دەسەڵات ئۆپۆزسیۆن و نەیاران تۆمەتبار دەكات میدیاو بەرپرسانی سەر بەدەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران لەو رووداوانەشدا ئۆپۆزسیۆن و راگەیاندنەكانی دەرەوەی وڵاتەكە تۆمەتباردەكەن بەوەی كە رووداوەكانیان زۆر زیاتر لەقەبارەی خۆی گەورەكردووەتەوە و ئەوەش بووەتە هۆكارێك كە باری دەروونیی كچانی خوێندكار تێكبچێت. دەسەڵاتدارانی ئێران بەوەشەوە نەوەستاونەتەوەو رایانگەیاندووە ئەگەر ئەو ژەهراویكردنانە دەستی لەپشت بێت ئەوا روونە كەئەو جۆرە كارانە لەكێ دەوەشێتەوەو لەبەرژەوەندیی چ لایەنێكە، چونكە دەسەڵات هیچ كاتێك كار لەسەر تێكچوونی ئاسایش و سەقامگیریی وڵاتەكە ناكات. ئاژانسی تەسنیم كەزمانحاڵی باڵی توندڕەوی كۆماری ئیسلامی ئێرانە، بڵاویكردووەتەوە؛ كۆماری ئیسلامی لەكاتی جەنگی ئێران و رژێمی بەعس لەعێراق دەستی لەبەكارهێنانی چەكی كیمایی نەبووە، بەڵام رێكخراوی موجاهیدینی خەلق هاوشانی رژێمی بەعس هاوكاریی لەكیمایابارانی هەندێك ناوچەی ئێران و عێراق كردووە. رۆژنامەی كەیهان كە سەر بەباڵی توندڕەوی كۆماری ئیسلامییە نووسیویەتی: ئەو رووداوانە بەشێكە لەجەنگی تایبەت دژی كۆماری ئیسلامی كە لەڕێگەی كلك و كۆیلەكانی دەزگا هەواڵگرییەكانی وڵاتانی رۆژئاوا بەڕێودەچێت. بەگشتی بەهۆی ژەهراویبوونی كچانی خوێندكارەوە دۆخێكی ناسەقامگیر بەسەر ئێران و رۆژهەڵاتی كوردستاندا زاڵ بووەو دەسەڵاتیش بەئاشكرانەكردنی سەرەداوەكان بووەتە هۆی قوڵبوونەوەی گومانەكان.    

دەشتی مەحمود زۆربەی پێكهێنەرو توخمەكانی كەلتووری كورد هەر لەئەدەب، زمان، ئاین، موزیك و خواردن و جلوبەرگەوە، هتد، فرەیی و هەمەجۆری و هەمەڕەنگییەكی سەرنجكێشی تیدایە كە بۆ مرۆڤ زیاتر لەنیگارێكی فرەڕەنگی تێر دەبینرێت، دەكرێت بڵێین كە وەكو چۆن سەیری هەر ناوچەیەكی كوردستان بكەی، لوتكەی چیا، زەنوێر، پێدەشت هەیە، ئەوا لەجلوبەرگیشدا، رەنگدانەوەی سرووشتی پەیوەند بەخاك و نیشتیمانی رەنگاوڕەنگ هەست پێدەكەی. نووسەرو رۆماننووسی بەریتانی، ساگڤێل وێست، لەپەرتوكی گەشتیاری بەرەو تاراندا، كە یەكەمجار لەساڵی (١٩٢٦) بڵاوكراوەتەوە، باوەڕیوایە كەجلوبەرگی كوردی، رەنگدانەوەی وێنەی سرووشتی رەنگاوڕەنگی نیشتیمانی كوردانەو دەنووسێت، "مرۆڤ ناتوانێت زیادەڕەوی لەتێری رەنگی گردەكانی كوردستاندا بكات؛ لەچاوەڕواننەكراویمدا، هەرگیز لەهیچ شوێنێكی جیهاندا، هەمەجۆری و تێر رەنگی وەهام نەدیتووە." هەروەها، بەبڕوای مێژوونووسی مەزنی كورد، مێهرداد ئێزەدی، فرەڕەنگی پۆشاكی كوردان، گەشەو رەنگدانەوەی فرەڕەنگی گڵكاریی كەلتووری هەلەفە كەمێژووەكەی بۆ هەشت هەزار ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە.  ئێزەدی لەپەرتووكی چەردەباسێك دەربارەی كوردان، دەنووسێت، "جلوبەرگە رەنگاوڕەنگەكان، باس لەكاریگەرییەكی راستەوخۆی ژینگەیی دەكەن لەسەر دەروون و سەلیقەی كورد. هەمان كاریگەری دەتوانرێت بەپەرەپێدانی گڵكاریی هەمەجۆری و رەنگاوڕەنگی نایابی كەلتووری هەلەفی ٨٠٠٠ ساڵی پێش ئێستا لەكوردستاندا بكرێت." ئێزەدی، لەسەر كەلتووری هەلەف دەنووسێت، "گڵكاریی هەلەف كە بەشێوەیەكی نایاب رەنگ كراو و بەشێوەیەكی ناسك نەخشێنراوە، بەئاسانی لەبەرهەمەكانی پێشوو و دواتر جیادەكرێتەوە."  تایبەتمەندی جلوبەرگی كوردان بێگومان، دەكرێت بگوترێت، یەكێك لەتایبەتمەندییە بنچینەییەكانی كەلتووری كوردی، لەنێوانیاندا، جلوبەرگیش، فرەییە. فرەییەكی سەرنجكێش، بەڵام یەك بونیادیی لەتەواوی توخمە كەلتوورییەكانی كوردییدا هەیە. بەڵام دەكرێت، لەجلوبەرگی كوردیدا، تێبینیی ئەوە بكەین كە جگە لەڕەنگاوڕەنگی و فرەیی پۆشاكی كورداندا، ناتوانرێت بەهیچ كام لەم پۆشاكانە بگوترێت جلوبەرگێكی تایبەتی كوردی، چونكە، جلوبەرگەكان لەناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی تر لەپێكهاتەو بڕین و كەرەستەدا جیاوازن، بەڵام لەهەمان كاتدا لەهەمەڕەنگی و تاڕادەیەك لەفۆڕمدا وەكوو یەكترین. بەبڕوای ئێزەدی، بەشێوەیەكی گشتی جلوبەرگی كوردی، سەرەڕای فرەییەكەی سەر بەدوو شێوەی جیاوازدا دابەشبكرێت و بناسرێتەوە، ئەوانیش، یەكەم، شێوەی جلوبەرگی رۆژئاوای كوردستان و دووەمیش شێوەی جلوبەرگی باشور، ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی كوردستان، هەروەتر، شێوە جلوبەرگی كوردانی باكور، تێكەڵەیەكە لەشێوەو رەنگی هەردوو شێوەكانی تری جلوبەرگی كوردی. جلوبەرگی ژنانی كورد لەناو كورداندا، جلوبەرگ یەكێكە لەتایبەتمەندیی كوردبوون و جیاوازی جلوبەرگ لەنێوان هەردوو رەگەزدا بەئاسانی تێبینی دەكرێت، بەڵام فرەڕەنگی و فرەشێوەیی لەجلوبەرگی هەردوو رەگەزدا شتێكی نەگۆڕەو لەجلوبەرگی هەردووكیاندا هەمەجۆری و هەمەڕەنگی تایبەتمەندییەكی ناسراوەیە. خانمانی كورد كراسی درێژی تاسەر ئەرز دەپۆشن، زۆرجار كراسەكە لەقوماشێكی نەرم و سوك و قۆڵدرێژ پێكدێت كەكۆتایی بەسێگۆشەیەكی هەڵواسراو كەپێی دەگوترێت فەقیانە دێت، كەدەتوانرێت لەپشت كراسەكەوە گرێبدرێت یاخود لە بەدەوری قۆڵەكاندا بپێچرێتەوە. لەژێر كراسەكەدا، خانمان، ئارەقچین دەپۆشن كە پارچە قوماشێكی درێژو تاڕادەیەك فشە، ئارەقچین بەزۆری لەڕەنگی رەش دروست دەكرێت، بەڵام زۆرجار رەنگی درەوشاوەش بەكاردەهێنرێت. هەروەتر، ژنان دەرپێش دەپۆشن. جا لەسەر كراسیش هەم هێلەگ و سەڵتەو هەمیش پارچە قوماشێكی یەك بەریش دەپۆشن كەپێی دەگوترێت كەوا، لەهەندێك ناوچەی كوردستاندا، بەتایبەت لەڕۆژهەڵاتی كوردستان، خانمان لەسەر كراسەكانیان پشتێن دەبەستن. هەروەها، خانمان لەگەڵ جلوبەرگی كوردیدا، قۆندەرە دەكەنە پێیان. زۆرجار خانمان كۆچك دەكەنە سەریان كە وەك كڵاو وایەو بەئاڵتوون و خشڵی رەنگاوڕەنگ دەڕازێندرێتەوە،  پارچە قوماشێكیش كەپێیدەگوترێت هەوری، دەیدەن بەسەر شانیاندا. خانمان چەندین شێوەی دوورینی كراس و جلی ژنان بەكاردەهێنن و زۆربەی رەنگەكان بەجیاوازی و تێكەڵ بەكاردەبەن، ژنان لەهەڵبژاردنی رەنگی كراس و پۆشاكیان زۆر وردبین و بەزەوقن، بەشێوەیەك بۆ هەر بۆنەیەك شێوەو رەنگی جیاواز هەڵدەبژێرن. جلوبەرگی پیاوانی كورد بەشێوەیەكی گشتی پیاوان تێكەڵەیەك لەپانتۆڵێكی شل و شەپۆلاویی كە پێیدەگوترێت، شارواڵ، لەبەردەكەن كە لەكەمەرەوە هەتا سەرپێ تەنك دەبێتەوە، هەروەها چۆخەش لەسەر شارواڵ دەپۆشن كەچەندین شێوەی جۆراوجۆری هەیە، لەژێر چۆخەش كراس دەپۆشن. پیاوان كڵاو دەكەنە سەریان لەگەڵ مشكی و جامانە یاخود جەمەدانی، ئەمەش لەهەندێ ناوچەدا رەنگی سورە بەڵام بەزۆری رەنگی رەش و سپییە، دەكرێت رەنگی تریش بەكاربهێنن. هەروەها، لەسەر كەمەریان، پیاوانیش هاوشێوەی خانمان، پشتێن دەبەستن، بەدڵنیاییەوە، دوور نییە كەپشتێن یاخود پشتوێن سەرەتا لەلایەن خانمانەوە پۆشرابێت، چونكە زیاتر وەكو پارچەیەك بۆ رەنگاڵەكردنی پۆشاكەكە بەكاردەبرێت، وەلێ دەكرێت لەڕابردوودا كاركردەیەكی ئاینی یاخود پیشەیی هەبووبێت، واتە دەكرێت پشتێن كە لەزۆر ناوچەدا چین چین دەبەسترێت، وێنەو ئاماژەی دۆناودۆنی (بیروباوەڕی ئاینی فریشتەباوەڕی كوردان (یەزیدی، یارسان و عەلەوی) بووبێت یاخود هەر ئاماژەیەكی تری ئاینی لەگەڵ ئەوەی دەكرێت لەكاتی چاندن و كاركردنی كشتوكاڵیدا بەكاربرابێت، هەروەها لە كاتی جەنگ و نێچیرڤانیدا بۆ هەڵگرتنی چەقۆو خەنجەر پشتی پێبەسترابێت. هەروەها، پیاوانی كورد بەتایبەت لەڕابردوودا، كڵاشیان لەپێ كردووە، كەجۆرە پێڵاوێكی نەریتی و كوردییەو زیاتر لەناوچەی هەوراماندا دەچنرێت و رەنگی سپییە. هەروەها، لەهەندێ ناوچەدا، پیاوان كەواش دەپۆشن. فرەرەنگی و فرەشێوەیی جلوبەرگی كوردان، ئاماژەیە بەیەك كەلتووری كوردان كە لەڕاستیدا فرەیی پێكهێنەریەتی. كورد پێچەوانەی گەلانی تری ناوچەكە كە پۆشاكیان زیاتر لەچەند رەنگ و شێوەیەكی دیاریكراو تێناپەڕێت، كەدەكرێت رەنگدانەوەی كەم رەنگی سرووشتی ناوچەكەیان بێت، فرەڕەنگی و دەوڵەمەندی ژینگەیی كوردستان، رەنگدانەوەی لەسەر تەواوی توخمە پێكهێنەرەكانی كەلتووری كوردی لەناویشیاندا جلوبەرگ بێت. ئەگەر ئەم تێگەیشتنە قبوڵ بكەین كەجلوبەرگی كوردی رەنگدانەوەی فرەڕەنگی و شێوەیی ژینگەی كوردستانە، دەكرێت بڵێین كەوەكو چۆن سەیری هەر ناوچەیەكی كوردستان بكەی، لوتكەی چیا، زەنوێر، پێدەشت هەیە، ئەوا لەجلوبەرگیشدا، كۆچك/جەمەدانی (لوتكەی چیا)، كراس/چۆخە و شارواڵ (زەنوێر) و پێدەشتیش (پشتوێن) سیانەیەكی تەواو رەنگدانەوەی سرووشتی لەسەر دەروون و زەوقی كوردان پەیوەند بەخاك و نیشتیمانی رەنگاوڕەنگیان هەست پێدەكەی.

ئەم كتێبە بەشێكە لەسییانەیەك كەبەرگی یەكەمی تەرخانە بۆ پشكنینی رەگەكانی تەشریعی ئابووری و پارادایمی حاكمییەت لەدەزگای خەلافەتدا، ئەوكاتەی كەخەلافەت دەبێ خۆی وەك دەزگایەكی هەمیشەیی و دنیایی بچەسپێنێت. لەم كتێبەدا هاوكات راڤە بۆ دوو تێزی فرۆیدو سلاڤۆی ژیژەك بۆ پرسی «چەپێنراو» نێو شەریعەتی نوێ‌ كراوە و نووسەر هەوڵدەدات وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە كەفرۆید لەكتێبی مووساو یەكتاپەرستیدا سەبارەت بەدابڕانی شەریعەتی نوێ لەشەریعتی كۆن و « بەخشندەیی زیاتری» خودای «ئایینە نوێیەكە» بەرامبەر بە «گەلی هەڵبژاردە» ی نوێی خۆی د‌ەیپرسێت، بەڵام « كەمبوونی ناسین»ەكەی رێگەی ئەوی پێنادەن كە «زیاتر» بەردەوام بێت و هەربۆیە باسەكەی خۆی تەنیا بۆ باسی تەشریعی كۆن تەرخاندەكات. فرۆید هەروەها بۆ شوێنی بەتاڵی «باوك» و « كوشتنی باوك» یش لەئایینە نوێیەكەدا دەگەڕێت بۆ ئەوەی بڵێ «چەپێنراو»ەكەی كامەیە- ئەگەر بەوە قایل بین كە «چەپێنراو»ی نێو تەشریعی مووسا «كوشتنی رزگاریدەر» یان هەمان مووسا خۆیەتی و ئەمە «چەپێنراو»ی نێو ئایینە كۆنەكەیە، چەپێنراوێك كەناكرێ بەئاشكرا بگوترێ و كەچی هەر خۆیشی سەرچاوەی زیندوویەتی مێژووی ئایینەكەیە. بەدوای ئەم پرسیارە بەجێهێڵراوەی فرۆیددا، سلاڤۆی ژیژەك لەكتێبێكیدا بە ناوی « هەندێ ئایدیای كافرانە: ئیسلام و مۆدێرنێتی» هەوڵدەدات وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە كە «چەپێنراو»ەكەی نێو تەشریعی نوێ كامەیە كەدەبێ بشاردرێتەوە و كەچی بەبێ بوونی ئەو كۆی دەزگای تەشریع لەكاردەكەوێت. بۆ ژیژەك ئەم فیگوورە بریتییە لە «ژن» وەك رۆنەرو وەك كەسێك كەدەستی بەناسینی حەقیقەت رادەگات و دەوری «چەپێنراو»ی تەشریعی نوێ دەگێڕێت. «ژن» كاتێ وەك یەكەم ئیماندار و یەكەم كەس دان بەڕاستیی پەیامدا دەنێت‌ و بەم جۆرە بە‌زاناییەكەی خۆی‌‌ «پیاو» رۆدەنێ و ئاواتی «پیاو» بۆ ناسرانەوە دەنێتەدی. بۆ وەڵامدانەوەی پرسیاری ماناكانی خودای «پێزانتر» لای فرۆیدو پرسی «چەپێنراو» لای تەشریعی نوێ، هاوكاتی پەرەدانی تێزەكەی سلاڤۆی ژیژەك، ئەم كتێبە دەیەوێ دیسان پرسیارەكان لەسەرەتاوە و لەژێر تیشكی تەشریعی ئابووری و حەرامدا لێكبداتەوە. بەشێك لەپرسیاری كتێبەكە دەسپێكردنەوەیە لەم سەرەتاوە كەئەگەر لەمەسیحییەتدا «ڕاسپاردە»ی مەسیحایی لەسەردەمی ریفۆرمدا لای لووتێر بۆ «پیشە» وەردەگێڕدرێت و بەم جۆرە «پیشە» و بەدوایدا «كەڵەكەی سەرمایە» بەهایەكی ئایینی پێدەبەخشرێت، ئاخۆ دەكرێت لەئیسلامدا وێنای وەها چركەیەك بكەین و بپرسین لەكام چركەدا‌ لە ئیسلامدا «راسپاردە» تەشریع دەكرێت بۆ ئەوەی حاكمییەت و ئابووری رۆبنرێت؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارەش ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵیداوە بگەڕێتەوە بۆ خاڵێكی «چەپێنراو»ی جیاواز لەو چركەیەی كە سلاڤۆی ژیژەك پێشنیاری كردووە و ویستوویەتی‌ «پتر» لەژیژەك «ماتریالیست» بێت بۆ ئەوەی بتوانێ تێكتەنرانی ئابووری و حاكمییەت یان وەك نووسەری كتێبەكە لەپێشەكییەكەیدا دەڵێ «هەڵكۆڵرانی دەسەڵات لەسەر بونیادی سێكسوالیتە و ئابووری» بخوێنێتەوە. بۆ ئەم مەبەستەش كتێبەكە هەوڵدەدات لەمانا مێژوویی و تەشریعییەكانی چەمكی «ئەنفال» بكۆڵێتەوە و ئەو وەرچەرخانەی تێدا پێشنیار بكات كەماكس ڤیبەر لەوەرچەرخانی «ڕاسپاردە» بۆ «پیشە»دا دۆزیبوویەوە. ماوەتە بڵێین كە كتێبەكە، كە بەشێكە لەتێزێك كە  بەفەرەنسی نووسراوە،‌ لەلایەن سلاڤۆی ژیژەكەوە رانانی بۆ نووسراوە كەلێرەدا چەند پەرەگرافێكی دەخوێنینەوە: « بۆ ئەوەی بەڕاستی لەئایینێك تێبگەیت، دەبێ «چەپێنراو»ـەكەی دەربێنیت: ئەو شتەی كەئەگەرچی ناكرێ بەڕاشكاوی رابگەیەنرێت، پێویستە وەك پێشگریمانەیەكی ناڕاشكاو یان وەك رێسایەكی نەنووسراو هەبێت – ئەگەر ئەم «چەپێنراو»ـە لەبەرچاو نەگرین، دامودەزگای ئایینی وەك ماڵێك كە لە‌كارتی یاری هەڵچنرابێت، دادەڕووخێت، بەڵام ئەم دامودەزگایە‌ دیسان دەڕووخێ، ئەگەر بێت و ئەم ناوەڕۆكە «چەپێنراو»ە بەئاشكرا دەربخەین. پێشتر شیكاریی لەم جۆرە كراون بۆ هندوویزم و جووداییزم (لای فرۆید خۆی كە لای وابوو مووسا نەك جوو، بەڵكو میسری بوو) و مەسیحییەت ... ئەگەرچی پێشتر هەندێ هەوڵدراوە ئەم شیكارییە بۆ ئیسلامیش بكرێت (تەنانەت منیش بەڕامان لەڕۆڵی لێڵی ژن هەوڵێكی وەهام داوە)، مەنسوور تەیفووری لەڕێگەی رەخنەی گریمانەكەی منەوە پەرەی بە تێزێكی قاییلكەر و ئاڵۆزی بەڕواڵەت سادە داوە كەخێرا پێی قایل بووم. [...] ئەركی ئایینێك چیدی هەر ئەوە نییە كە مەنعەكانی خۆی بەهێز بكات، بەڵكو ئەركەكەی بەپلەی یەكەم شەرعییەتدانە بە‌ بواری فراوانی ئەو ئاوارتانەی قانوون‌ كە وادەكەن هەرێمی قانوون بەتێداژیان بشێ. لەمەسیحییەتدا، ئەوە سەنت ئۆگۆستین و تۆماس ئەكویناسن كەمەنعەكان سیستماتیزە دەكەن؛ لە هیندوویزمدا، ئەم كارە قانوونەكانی مانوو دەیكات، كە یەكێكە لە دەقە هەرە نموونەییەكانی ئایدیۆلۆژی، لەهەموو مێژووی مرۆڤایەتیدا. لەكاتێكدا ئایدۆلۆژییەكەی هەموو گەردوون دەگرێتەوە، بەڕیشە ئوستوورەییەكانی خۆیشیەوە، قانوونـە‌كە لەسەر كرداری هەرڕۆژە وەك دەركەوتەی ماددیی راستەوخۆی ئایدیۆلۆژی چڕ دەبێتەوە: چۆن (چی، كەی، لەگەڵ كێ...) دەخۆین، دەڕین، سێكس دەكەین، بەڕێگەدا دەڕۆین، دەچینە نێو تەلارو ماڵێكەوە، كاردەكەین، دەجەنگین، هتد. لێرەدا، دەقەكە كۆمەڵێكی ئاڵۆز لەفێڵ، جێگۆڕكێ و رێككەوتن بەكاردێنێت كە فۆرمولە بنچینەییەكەی فۆرمولی هەمەگیرییە بەئاوارتەكانەوە: لەبنەڕەتدا ئەرێ، بەڵام... قانوونەكانی مانوو ئەم ئەركە بەزیرەكییەكی سەرسووڕهێنەرەوە بەجێدێنێت، بەهەندێ نموونە كەجار هەیە نزیكە پێكەنیناوی دیار بن. بۆ نموونە،‌ راهیبەكان دەبێ كتێبی ڤیدا بخوێننەوەو بازرگانی نەكەن؛ ئەگەرچی، لەدواییدا، راهیب دەتوانێ بازرگانی بكات، بەڵام بۆی نییە بازرگانی بەهەندێ شتی وەك دانی كونجییەوە بكات: ئەگە‌ریش بیكات، تەنیا لەهەندێ بارودۆخدا دەتوانێ بیكات؛ لەدواییدا ئەگەر ئەم كارە لەبارودۆخێكی هەڵەدا بكات، لە‌شێوەی كرمی نێو گوودا لە‌دایك دەبێتەوە... فۆرموولی گشتیی ئەم پرۆسەیە ئەوەیە كەیەك فەرمانی گشتی رابگەیەنێت، كە لەئاستی ئەودا هەموو رێنوێنییەكانی دواتر هیچ نین جگە ریزێك ئاوارتەی تایبەتیی زیادكەر...» ئەم كتێبە رۆژی شەممە، ١١ ی مانگ لەهۆڵی كافێ كتێبی غەزەلنوس لەبینای سەردەم لەجادەی سالم، كاتژمێر سێ بەئامادەیی نووسەرەكەی و چەند تووێژە‌رێك بڵاودەكرێتەوە.

باكور بۆتان دوای بوومەلەرزە وێرانكەرەكەی ٦ی شوباتی باكوری كوردستان كە بەشێكی زۆری رۆژئاوای كوردستان و سوریاشی گرتەوەو بەدەیان هەزار قوربانی لێكەوتەوە، تیرۆریستانی داعش لەپارێزگاكانی رەققەو دێرەزۆری ژێر كۆنتڕۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە)و دەشتەكانی سوریا هێرشەكانی زیاتر كردووەو كردەوەی تیرۆریستی ئەنجامدەدەن. جگە لەوەش حكومەتی توركیا لەهێرشەكانی نەوەستاوە و لەگەڵ ئەوەی خاكی رۆژئاوای كوردستان تۆپباران دەكات، هەروەها ئاوی رووباری فوراتیشی گرتووەتەوە. لەماوەی چەندڕۆژی رابردوودا، تیرۆریستانی داعش چەند هێرشێكیان لەدژی هێزەكانی هەسەدە ئەنجامداوە. پێنجشەممەی رابردوو دوو تیرۆریستی داعش هێرشیان كردەسەر بازگەیەكی هەسەدە لەسەر رێگەی شارۆچكەی سەبیحەی رۆژهەڵاتی دێرەزۆر و بەوهۆیەوە دوو شەڕڤان برینداربوون. رۆژی یەكشەممە ٥ی ئازار، لە رێگەی پێگەی ئەلكترۆنی (ئەعماق)ەوە داعش بەرپرسیاری هێرشەكەی گرتەئەستۆو رایگەیاند كە لەو هێرشەدا، شەڕڤانێكیان شەهید كردووەو شەڕڤانێكیش برینداربووە. هەروەها رۆژی شەممەی رابردوو، تیرۆریستانی داعش هێرشیان كردەسەر خاڵێكی سەربازی هەسەدە لەشاری شحێلی رۆژهەڵاتی دێرەزۆرو بەگوێرەی میدیاكانی رۆژئاوای كوردستان، لەهێرشەكەدا شەڕڤانێكی هەسەدە بریندار بووە. هێزەكانی ئەركی هاوبەشی ئۆپراسیۆنەكانی هەسەدەش رایگەیاند كە كەسێكیان بەهۆی هاوكاریكردنی چەكدارەكانی داعش دەستگیركردووە. لەلایەكی دیكەوە، چەكدارەكانی داعش لەڕێگەی مینی چێندراوەوە، هاووڵاتیانی مەدەنی و شەڕڤانان دەكەنە ئامانج و لەماوەی هەفتەیەكی رابردوودا، پێنج هاووڵاتی مەدەنی بەهۆی مینە چێندراوەكانی داعش گیانیان لەدەستداوەو ژمارەیەكیش برینداربوون. فەرماندەیی ناوەندی ئەمریكاش ئاماری مانگی شوباتی، ئۆپراسیۆنە هاوبەشەكانی لەگەڵ هێزەكانی هەسەدە لەدژی تیرۆریستانی داعش بڵاوكردەوە. بەگوێرەی ئامارەكە، لەباكوری و رۆژهەڵاتی سوریا بەگشتی ١٥ ئۆپراسیۆنی هاوبەش ئەنجامدراون و لەئەنجامدا پێنج تیرۆریستی داعش كوژراون و ١١ تیرۆریستی رێكخراوەكە دەستگیركراون. هەروەها چوار سەربازی هاوپەیمانان و سەگێكی ئەو هێزە لەئۆپراسیۆنەكاندا برینداربوون. ژەنەڕال مایكل كۆرێلا، فەرماندەی ناوەندی ئەمریكاش دوای ئاشكراكردنی ئاماری مانگی رابردوو، لەكۆنفڕانسێكی رۆژنامەنووسیدا باسی رۆڵی شەڕڤانانی هەسەدە لەئۆپراسیۆنەكەدا كردو ئاماژەی بەوەكرد كەئۆپراسیۆنە هاوبەشەكانیان لەناوچەكە بەردەوام دەبێت. پێشهاتێكی دیكە كەكاردانەوەی زۆری لێكەوتەوە، سەردانە كتوپڕەكەی ژەنڕاڵ مارك میلی سەرۆك ئەركانی هاوبەشی سوپای ئەمریكا بوو بۆ رۆژئاوای كوردستان. میلی دوای سەردانەكە بۆ رۆژنامەنووسان قسەی كردو وتی، سەردانەكەی بۆ پێداچوونەوەی رێوشوێنەكانی پاراستنی هێزەكانی ئەمەریكایە لەهەر هێرشێكدا. هێزەكانی ئەمەریكاو هاوپەیمانە سوریەكانیان بەسەرۆكایەتی هێزە كوردییەكان سەردەكەون بەسەر داعش‌ و دڵنیان لەشكستی هەمیشەیی رێكخراوی داعش. ئاژانسی سانای فەرمی حكومەتی سوریاش رایگەیاند، لەباشوری رۆژئاوای دێرەزۆر كە لەژێر دەسەڵاتی حكومەتدایە، مینێك بە ئۆتۆمبێڵێكی نەفەرهەڵگردا تەقیوەتەوە كەسەرنشینانی بۆ كۆكردنەوەی دۆمەڵان روویان لەدەشتەكانی ناوچەكە كردبوو لەئاكامدا پێنج هاووڵاتی گیانیان لەدەستدا و نزیكەی ٤٠ هاووڵاتی مەدەنیش برینداربوون. لەپاڵ جموجووڵەكانی داعش، توركیاش هێرش دەكات لەگەڵ زیادبوونی جموجووڵی تیرۆریستانی داعش، سوپای توركیاش تۆپباران و هێرشەكانی چڕكردووەتەوە. ٤ی ئەم مانگە تۆپخانەكانی سوپای توركیا گوندەكانی كولتب و بەغدیدی كۆبانێیان تۆپباران كرد. لەتۆپبارانەكەدا دوو هاووڵاتی مەدەنی بریندار بوون و زیانێكی زۆری ماددی بەماڵ و موڵكی هاووڵاتیان گەیشت. ناوەندی راگەیاندنی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) لەبارەی هێرشەكانی توركیاوە راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو ئاشكرای كرد كە لەبومەلەرزەكەی ٦ی شوباتەوە، سوپای توركیا ٢٤ هێرشی بە چەكی قورس ئەنجامداوە و چەندین جاریش لەسەر سنوورەكان تەقەی راستەوخۆی لەهاووڵاتیانی مەدەنی كردووە. وتیشی، لەوكاتەوە تاوەكو ئێستا ٣٤٨ جار درۆنەكانی توركیا بەسەر ئاسمانی رۆژئاوای كوردستان فڕیون و ٢٧ جاریش فڕۆكە جەنگییەكان ئاسمانی رۆژئاوای كوردستان و سوریایان بەزاندووە. لەبارەی ئاماری زیانە گیانیەكانیش هەسەدە رایگەیاند، لەهێرشەكاندا چوار هاووڵاتی مەدەنی كوژراون و سێ هاووڵاتیش برینداربوون.   توركیا ئاویشی لەسەر رۆژئاوای كوردستان بڕیوە كێشەیەكی مەترسیداری دیكە كەڕووبەڕووی رۆژئاوای كوردستان بووەتەوە، بڕینی ئاوی رووباری فوراتە لەلایەن دەوڵەتی توركیاوە. رووباری فورات كە بەشادەماری ژیانی هاووڵاتیانی ئەو بەشەی كوردستان، سوریا و عێراقیش دادەنرێت، رۆژ بەڕۆژ ئاوەكەی كەمدەكات. بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەنداوەكانی باكورو رۆژهەڵاتی سوریا لەمبارەیەوە راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو ئاماژەی بەوەكرد، بەهۆی كەمبوونی ئاوی رووباری فورات، بڕیاری راوەستاندنی بەرهەمهێنانی كارەبایان لەبەنداوی تشرینی نزیك لەكۆبانێیان داوە. لەڕاگەیەندراوەكەدا باسی ئەوەشكراوە كە بەنداوەكان كە رۆژ بەڕۆژ ئاوەكانیان كەمدەكات، سەرچاوەی سەرەكی كارەبا، ئاوی خواردنەوەو كشتوكاڵە و بەو هۆیەوە مەترسی لەسەر هاووڵاتیانی ناوچەكە دروستبووە. ئەنجومەنی خۆبەڕێوەبەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریاش ئاشكرایكرد كەحكومەتی توركیا لەچركەیەكدا تەنیا ٢٠٠ مەترسێجا ئاو بەردەداتە نێو خاكی سوریاوە كەئەوەش بەپێچەوانەی رێككەوتنی نێوان شام و ئەنقەرەیە كە لەساڵی ١٩٨٧دا واژۆكراوە. لەكاتێكدا كەپێوستە لەهەر چركەیەكدا ٥٠٠ مەترسێجا ئاو بەربداتەوە. پێشتریش حەمود حەمەدین، بەڕێوەبەری بەنداوی تشرین رایگەیاندبوو، ئاستی ئاوی بەنداوەكە زۆر كەم بووەو تەنها ٣٠ سانتیمەتر ماوە، سفر ببێتەوە.