ئەو هەڵەیەی چینی کردە پێشەنگی بۆشایی ئاسمان!

کاکەلاو عەبدوڵا لەکاتێکدا حکومەتی سوید بەپەلەیە و هەڵوەدانیەتی بۆ چوونە نێو رێکخراوی ناتۆ، بەڵام سوتاندنی قورئان لەنێو وڵاتەکەیدا بووەتە هۆی ئەوەی تورکیا رێگری زیاتری لێبکات و نەهێڵێت بەئاسانی ببێت بە بەشێک لە رێکخراوەکە. سوتاندنی قورئان لەلایەن سەلوان مۆمیکای تەمەن 37 ساڵ لە یەکەم رۆژی جەژنی قوربان لە ستۆکهۆڵمی پایتەختی سوید کاردانەوەیەکی جیهانی لێکەوتەوە و موسوڵمانان بێزاری خۆیان لەو کارە دەربڕی، بەڵام ئەو کارەی پەنابەرە بە رەگەز عێراقییەکە کێشەیەکی گەورەی بۆ سوید دروست کردووە بۆ بە ئەندام بوون لە رێکخراوی ناتۆ. ئەنقەرە توڕەیە و دەڵێت، ئەوانەی دەیانەوێت ببن بە بەشێك لە ناتۆ، نابێت چاوپۆشی لە ئیسلامۆفۆبیا بکەن، بەڵام ستۆکهۆڵم جەخت دەکاتەوە لەوەی کارەکەی سەلوان «یاسایی» بووە هەرچەندە بە «نەگونجاوی»شی وەسف دەکات. سوتاندنی قورئان و پەیوەندی بە بەشداربونی سوید لە رێکخراوی ناتۆ لەدوای هێرشی روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا لە شوباتی ساڵی رابردوو، فینلەندا و سوید لە هەوڵدان بۆ چوونە نێو رێکخراوی ناتۆ تا وەک قەڵغانێک بەکاریبهێنن و روسیا نەتوانێت هەڕەشەی داگیرکارییان لێ بکات. هەرچەندە فینلەندا بە فەرمی بووە بە ئەندام لە رێکخراوەکە، بەڵام سوید نەیتوانییوە ئەو ئامانجەی بەدیبهێنێت، ئەویش بەهۆی ئەوەی تورکیا رێگری دەکات ببێتە ئەندامێک لە رێکخراوەکە، ئەمەش بەهۆی ئەوەی ئەنقەرە دەڵێت، خۆپیشاندانی هاوسۆزی بۆ کورد ئەنجام دەدرێت لە وڵاتەکەدا و سوید شوێنی «تیرۆرستانە» کە مەبەست لێی ئەندامانی پەکەکەیە. ئێستا کە سەلوان مۆمیکا قورئانی سووتاندووە، تورکیا زیاتر سوورە لەسەر ئەوەی سوید نەبێتە ئەندام لە ناتۆ. بڕیارە لە هەفتەی داهاتوو رێکخراوی ناتۆ کۆبونەوەی ساڵانەی خۆی لە پایتەختی لیتوانیا ئەنجام بدات و بە فەرمی سوید بکاتە بەشێک لە رێکخراوەکەی، بەڵام پێدەچێت کۆبونەوەکە ئامانجەکەی نەپێکێت، ئەمەش دەبێتە شەەرمەزارییەک بۆ رێکخراوەکە کە نەتوانێت ئەو ئامانجەی دایناوە بۆ خۆی جێبەجێی بکات. بەرپرسانی ناتۆ ترسی ئەوەیا هەیە سەرنەگرتنی ئەو کارە پەیامێکی شەرمەزارکەر و ترسناک بنێرێت بۆ نەیارانی، هەربۆیە پەلەیانە لە ئەنجامدانی کارەکە. یانس ستۆڵتنبێرگ، سەرۆکی ناتۆ لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا لەسەر ئەندامبوونی سوید وتی، «ئێستا کاتی ئەوەیە پێشوازی لە سوید بکەین وەک ئەندامێکی تەواوەتی ناتۆ.» لەدوای روداوی سوتاندنی قورئان لەلایەن سەلوان مۆمیکا لەبەردەم مزگەوتی گەورەی ستۆکهۆڵم، پۆلیسی سوید رایگەیاند، لەسەر بنەمای پاراستنی ئازادیی رادەربڕین، رێگەی بەو کارە داوە. ئۆلف کرستەرسن، سەرۆکوەزیرانی سویدیش لەسەر روداوەکە وتی، کارەکە «یاساییە بەڵام نەگونجاوە.» رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا، هەرزوو لەسەر بابەتەکە قسەی خۆی کرد و بە تووندی هێرشی کردەسەر بەرپرسانی رۆژائاوا کە رێگە دەدەن «بە سوکایەتیکردن» بە ئیسلام. «رۆژئاواییەکان فێردەکەین کە سوکایەتیکردن بە موسوڵمانان ئازادی رادەربڕین نییە،» ئەردۆغان وای وت. دوای چەند رۆژێک و لەدوای دروستبوونی کاردانەوەیەکی گەورە، لە یەکشەممەی رابردوو وەزارەتی دەرەوەی سوید بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە و رایگەیاند، «حکومەتی سوید بە تەواوەتی تێگەیشتووە ئەو کردەوەیە کردەوەیەکی ئیسلامۆفۆبیایە... ئەمەش بێڕێزییە بە موسڵمانان، بۆیە بە توندی سەرکۆنەی ئەو کردەوەیە دەکەین و بە هیچ شێوەیەک رەنگدانەوەی بۆچوونی حکومەتی سوید نییە.»   سەلوان مۆمیکا کێیە؟ سەلوان گەنجێکی پەنابەری بە رەگەز عێراقییە کە ماوەی پێنج ساڵە لە سوید دەژی. لە 20ی شوباتی 2022 رەگەزنامەی سویدی وەرگرتووە. پێشتر لەکاتی شەڕی داعشدا چووەتە نێو ریزەکانی حەشدی شەعبی و پارتێکی دامەزراندووە بەناوی یەکیەتی سریانی دیموکراتی و بووەتە سەرکردەی باڵی سەربازی پارتەکەی. مۆمیکا لە هەژماری فەرمی خۆی لە تۆڕی ئینستاگرام، خۆی وەک کەسێکی «بێ باوەڕی لیبڕاڵی سیکیولار» دەناسێنێت. هەرچەندە دەڵێت کە بێباوەڕە، بەڵام لەسەر دەستی راستی تاتۆیەک هەیە کە خاچی مەسیحییە. لەدوای سوتاندنی قورئان و سڕینی پێڵاوەکانی بە هەندێک لە لاپەڕەی قورئان، سەلوان قسەی بۆ سی ئێن ئێنی ئەمریکی کرد و لەسەر هەڵوێستەکەی وتی، «پێویستە ئەم پەرتوکە لە جیهاندا قەدەغە بکرێت بەهۆی ئەو مەترسییەی دروستی دەکات بۆ سەر دیموکراسی، رەوشت، بەهاکانی مرۆڤ، مافەکانی مرۆڤ و مافەکانی ژنان. ئەم پەرتوکە بۆ ئەم کات و سەردەمە نابێت.» تورکیا کوردو بێرێزیکردن بەئیسلامی کردووەتە بیانوو لەبەرامبەر سوید بۆ ئەوەی سوید ببێتە ئەندام لە ناتۆ، پێویستە سەرجەم ئەندامی رێکخراوەکە رەزامەندی لەسەر دەرببڕن بەڵام تورکیا و هەنگاریا دژی ئەو هەنگاوەن. تورکیا دەڵێت هەتا سوید بەرگری لە «بێڕێزیکردن و سوکایەتیکردن» بە ئیسلام و موسوڵمانان بکات و پەناگەیەک بێت بۆ «تیرۆرستان»، ناهێڵێت سوید ببێتە ئەندام لە رێکخراوەکە. هاکان فیدان، وەزیری دەرەوەی تورکیا، لەوبارەیە دەڵێت، «قبوڵکراو نییە لەژێر ناوی ئازادی رادەربڕین، ئەم کارانە دژ بە ئیسلام بکرێت.» هاوکات فەخرەدین ئاڵتون، بەرێوبەری پەیوەندییەکانی حکومەتی تورکیا هۆشداری ئەوەیدا کە، «ئەوانەی دەیانەوێت ببنە بەشێک لەناتۆ نابێت چاوپۆشی لە ئیسلامۆفۆبیا بکەن.» ئەم لێدوانانە ترسی دروستکردووە و میدیا جیهانییەکان باس لەوە دەکەن کە ئەنقەرە رێگر دەبێت لە سوید بۆ بوون بە ئەندام لە ناتۆ. بەرپرسێکی ئەوروپی کە ناوی نەهاتووە، بە سی ئێن ئێنی راگەیاندووە، «هەر دواخستنێکی سوید لە بوون بە ئەندامی ناتۆ ئەو هەستە دروست دەکات کە ئەردۆغان دەسەڵاتی هەیە بەسەر رێکخراوەکەوە.» «ئەردۆغان ئەم ساتە بەرکاردەهێنێت تا بەتەواوی سوید بگوشێت،» بەرپرسە ئەوروپییەکە وادەڵێت. بیانوی ئەنقەرە تەنها سوتاندنی قورئان نییە و دەڵێت هێشتا سوید بەپێی پێویست کاری نەکردووە بۆ رووبەرووبونەی «تیرۆریزم» لە وڵاتەکەی. لە کۆتایی مانگی رابردوو، سەرۆکایەتی تورکیا رایگەیاند رەجەب تەیب ئەردۆغان بە تەلەفون قسەی لەگەڵ یانس ستۆڵتنبێرگ کردووە و پێی راگەیاندووە، گۆڕینی یاساکانی سوید سەربارەت بە «تیرۆرزیم» قایلکەر نییە و «بێمانایە.» ئەنقەرە پێیوایە کە هێشتا لە سوید خۆپیشاندان بۆ پشتیوانی پەکەکە دەکرێت و وڵاتەکە هێشتا پەناگەیەکی ئارامە بۆ ئەندامانی پەکەکە. لە چەند هەفتەی رابردوودا سوید چەند یاسایەکی نوێی چەسپاند کە مەبەست لێیان راگرتنی پاڵپشتیییە لە وڵاتەکەدا بۆ ئەندامانی پەکەکە. لە هەفتەی رابردوودا، تۆبیاس بیلیستۆم، وەزیری دەرەوەی سوید، رایگەیاند پێویستە تورکیا بە ئەندامبونیان لە ناتۆ رازی ببێت چونکە پابەندی هەموو خاڵەکانی رێککەوتنەکەیان بوون لەگەڵ ئەنقەرە.

هاوڵاتی پارتی و یەكێتی بەجیا لەگەڵ لایەنەكان لەگفتوگۆدان بۆ ئەوەی لیستێكی هاوبەش دروستبكەن لەكاتێكدا هێشتا یەك لیستی بوونی نییە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان و پارتیش ڤیتۆی لەسەر یەكێتی هەیە. هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق بەكەركوكیشەوە لەڕۆژی 18-12-2023 بەڕێوەدەچێت، كورد تائێستا لەكەركوك و ناوچەكانی كوردستانیەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بڕیاری یەك لیستی نەداوە و وەك هەڵبژاردنەكەی ڕابردوو بە لیستی جیاواز بەشداری دەكات. ڕزگار حاجی حەمە بەرپرسی دەزگای هەڵبژاردنی یەكێتی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «جارێ چاوەڕێی وەڵامی لایەنە سیاسیەكانین، یەكێتی پێی باشە هەموو لایەنە كوردستانیەكان بەیەك لیست بەشداری بكەن لەو ناوچانە و ڤیتۆشمان لەسەر هیچ لایەنێك نیە». بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەمجارە هەموو كاندیدێك دەنگی خۆی دەهێنێت، بەڵام نەبوونی یەك لیستی دەنگەكان دەفەوتێنێت ئەگەر ئەو كاندیدە دەنگی پێویست بەدەست نەهێنێت، رزگار حەمە پێیوابوو ناكرێت حزبێك دەنگی لەكەركوك نەبێت و تەنها دەنگەكان بفەوتێت، ئەگەر یەك لیست بین ئەوە ڕوونادات و هیچ دەنگێكی كورد نافەوتێ». «قسە لەگەڵ هەموو لایەنەكان كراوە تا یەك لیست بین لەناوچە كێشە لەسەرەكان و پەیاممان ناردووە بەڵام تائێستا قسەی كۆتایی لەسەر نەكراوە، ئەگەر یەك لیستیش بین كوردستانی دەبێت و هەر لایەنە و بانگەشە بۆ كاندیدی خۆی دەكات». ڕزگارحاجی حەمە وای وت.   پارتی ئامادەیە لەگەڵ ئەو لایەنانەی كوردیش نین هاوپەیمانی بكات بەڵام لەگەڵ یەكێتی نا مەسعود مەلا پەروێز، بەرپرسی پەیوەندییەكانی پارتی لەكەركوك، لەلێدوانێكدا بە هاوڵاتی وت:» لەگەڵ هەموو لایەنە كوردستانیەكان لەكەركوك قسەمان كردووە و هەفتەی داهاتووش پرسی بەشداریكردنی لایەنەكان بەیەك لیست یەكلایی دەكەینەوە». وتیشی:»بەڵام لەگەڵ یەكێتی لەو ناوچانە ناچینە یەك لیستەوە و بۆ لایەنەكانی دیكەش كە كورد نین دەرگامان كراوەیە». بەرپرسی پەیوەندیەكانی پارتی لەكەركوك دەشڵێت: «دەمانەوێت بەبێ یەكێتی لیستێكی كوردستانی دروست بكەین، سەردانی ئەو لایەنانەش دەكەین كە كورد نین و بڕوایان بە كوردستانی بوونی كەركوك هەیە، تا ئەوانیش بەشداربن لە لیستەكەدا.»   یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان پێی باشە كورد بە یەك لیست بەشداری بكات خەلیل ئیبراهیم، وتەبێژی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»هێشتا بڕیارمان نەداوە چۆن بەشداری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بكەین بەتایبەتیش لەكەركوك، بەڵام كورد یەك لیست بێت باشترە و ئێستاش لەگفتوگۆداین لەگەڵ لایەنەكان».   كۆمەڵی دادگەری: ئەگەرێكی بەهێزە لەگەڵ یەكگرتوو و بزوتنەوە و حزبێكی توركمانی ببینە یەك لیست رێباز سابر، بەرپرسی مەڵبەندی كۆمەڵی دادگەری لەكەركوك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «وەكو كۆمەڵی دادگەری پڕۆژەیەكمان ڕاگەیاندووە كە هەموو حزبەكان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەعێراق لەكەركوك بە یەك لیست دابەزن و هەندێك كۆبوونەوەشمان ئەنجامداوە». وتیشی: «ئەگەر توانیمان ئەو یەك لیستییە دروست بكەین ئەوە بڕوامان وایە لەگەڵ ئەوپەڕی تێبینیمان لەسەر ئەدای بەڕێوەبردنی حزبەكانی دەسەڵات لەكەركوك لەڕابردوودا، پێویستە كورد بەیەك لیست دابەزێ تا پارێزگاری لەپێگەی كورد بكەین». بەرپرسی مەڵبەندی كەركوكی كۆمەڵی دادگەری دەشڵێت:» ئەگەر بكرێت هەموومان پێكەوە بین باشترە تا دەنگی كورد پەرتەوازە نەبێت». «ئەگەر نیەت هەبێ بۆ یەكڕیزی ئەوا دەكرێت كورد یەك لیست بێ بەتایبەت ئەگەر لایەنەكان سازش لەسەر هەندێك داواكارییان بكەن، بۆیە هەموو ئەگەرێك كراوەیە بەتایبەت لەگەڵ لایەنە ئیسلامیەكان ببینە یەك لیست لەوانەش یەكگرتوو و بزوتنەوە و حزبی عەدالەی توركمانی كە ئەمە ئەگەرێكی لەپێشترە» رێباز سابیر وای وت. چوارشەممەی ڕابردوو لەسەر بانگهێشتی ئەنجومەنی سەركردایەتی كەركوك_گەرمیانی پارتی، چەند لایەنێكی سیاسی  بەبێ یەكێتی و گۆڕان و كۆمەڵ و یەكگرتوو لە شاری هەولێر كۆبوونەوە. ئامانج لە كۆبوونەوەكە پێكهێنانی لیستێكی هاوبەش بوو بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك.   زەحمەتكێشان: كۆتایی بەبیرۆكەی یەك لیستی لەكەركوك هاتووە شوان محەمەد ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان، كە حزبەكەی بەشداری كۆبوونەوەكەی لەگەڵ پارتیدا كردووە، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» كۆبوونەوەكە راوێژكاری بوو، پارتی داوایكرد لەگەڵ ئەوان بەیەك لیست بەشداری هەڵبژاردن بكەین، چونكە كۆتایی بە بیرۆكەی یەك لیستی هێنراو یەكێتی و پارتی بە جیا بەشداری هەڵبژاردن دەكەن.» بڕیارە لە 18ی كانونی یەكەمی 2023 بۆ چوارەم جار هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە (15) پارێزگای عێراق بە كەركوكیشەوە بەڕێوەبچێت،كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق تا كۆتایی مانگی تەموزی دیاریكردووە تا لیست و قەوارەكان ناوی خۆیان تۆماربكەن. لە (24ی 6ی 2018)ەوە كۆتایی بە ماوەی یاسایی كاری ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان هاتووە،بەڵام هیچ لایەنێكی پەیوەندیدار باس لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم ناكات. بەپێی یاسای ژمارە چواری ساڵی 2023ی هەمواری سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاكانی ژمارە (12)ی ساڵی 2018، ژمارەی كورسی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق كە ژمارەیان (15) پارێزگایە جگە لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان، هیچ پارێزگایەك نابێت كورسییەكانی لە (12) كورسی كەمتربێت و هەر پارێزگایەك ژمارەی دانیشتوانی بۆ هەر كوردسییەك زیاتر بوو لە (200 هەزار) كەس ئەوا كورسییەكانی بۆ زیاد دەكرێت لەسەر بنەمای ئاماری وەزارەتی پلاندانی عێراق لە ساڵی (2019)، كۆی ژمارەی ئەندامانیش (275) ئەندامە، وەك پابەندبوون بە دەستوری هەمیشەیی عێراق ڕێژەی (25%)ی كورسییەكان بۆ كۆتای ئافرەتان دەستەبەركراوە، سەرەڕای دیاریكردنی كورسی كۆتای پێكهاتەكان بۆ هەر ئەنجومەنی پارێزگایەك.

سەركۆ جەمال راوێژكارێكی یاسایی پەرلەمانی كوردستان ئەوە دووپاتدەكاتەوە كە ئەو پەرلەمانتارانەی لەدوای 6-11-2022 مووچەی پەرلەمانتارییان وەرگرتووە بەچەند ڕێكارێك لێیان وەردەگیرێتەوە لەرێگەی ئیكرامیەو مووچەی خانەنشینییەوە. خولی پێنجەمی پەرلەمان وادەكەی لە 6ی تشرینی دووەمی 2022 كۆتایی هات و دوای بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی عێراق درێژكردنەوەی پەرلەمان بە نایاسایی وەسف كرا. خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان ڕۆژی 2-7-2023 خۆی خانەنشینكرد، بەپێی یاسا ئەو پەرلەمانتارانەی كە مەرجی خانەنشینییان تێدا نییە مانگانە لانیكەم بە (ملیۆنێك‌و 700 هەزار) دینار خانەنشین دەكرێن، لە خولی پێنجەمدا تەنیا حەوت پەرلەمانتار موچەی خانەنشینییان رەتكردوەتەوە، ئەو شەش پەرلەمانتارەی كە لەدوای درێژكردنەوەكەوە سوێندیان خوارد موچەی خانەنشینی نایانگرێتەوە، بەڵام لە پەرلەمانی داهاتووی كوردستانەوە ئەوانەی مەرجی یاساییان تێدا نەبێت خانەنشین ناكرێن. راوێژكاری یاسایی پەرلەمانی كوردستان دەڵێت لەرووی یاساییەوە حكومەتی هەرێم دەتوانێت مووچە لە پەرلەمانتارەكان وەربگرێتەوە. دانا دارا، راوێژكاری یاسایی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»لەرووی یاساییەوە بەپێی یاسای چاكسازی مووچەكانیان لێ وەردەگیرێتەوە، بەڵام راستەوخۆ ئەنجام نادرێت، بەڵكو لەرێگەی ئیكرامیەو مووچەی خانەنشینیەوە لێیان دەبڕدرێت». هەروەها وتیشی:»لە خولی چوارەمی پەرلەمان، پەرلەمانتار هەبووە 25 ملیۆنی لە مووچەی خانەنشینییەكەی بڕاوە بۆ گەرانەوەی ئەو شایستە داراییەی كە لەلای بووەو پێویست بووە بیگەرێنێتەوە بۆ حكومەت». دانا دارا ئەوەشی دووپاتكردەوە ئەو پەرلەمانتارانەی لەدوای 6ی 11ی 2022 وەك پەرلەمانتار سویندیان خواردووە دەبێت رێكاری دیكە بەرامبەریان بگیرێتەبەر، بۆ وەرگرتنەوەی مووچەكانیان، چونكە»وەرگرتنی مووچەكان بەپێی یاسا باتڵە».  دیوانی پەرلەمان بەپێچەوانەی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراقەوە لە 30 حوزەیرانەوە پەرلەمانتارانی رەوانەی خانەنشینی كردووە، لەكاتێكدا دەبێت لە شەشی تشرینی دووەمی 2022ەوە پەرلەمانتاران خانەنشین بكرێن‌و موچەی هەشت مانگی رابردووشیان لێوەربگیرێتەوەو بە موچەی خانەنشینیەكەیان مەقاسەیان بۆ دەكرێت. دیوانی پەرلەمانی كوردستان لەكۆی (111) پەرلەمانتار، نوسراوی خانەنشینبوونی بۆ (104) پەرلەمانتار كردووە، نوسراوەكەی ئاڕاستەی بەڕێوەبەرایەتی گشتی خانەنشینی كردووە لە وەزارەتی دارایی. هیوا نەسرەدین، جێگری سەرۆكی دیوانی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» دیوانی پەرلەمان نوسراوی 104 پەرلەمانتاری ئاڕاستەی خانەنشینی كردووە،  ئەوانەی خزمەتیان لە 15 ساڵ زیاترە و تەمەنیان سەروو 45 ساڵە هەتا %50 ی موچەكانیان وەردەگرن، بەڵام لەخوار 45 ساڵ و كەمتر لە 15 ساڵ خزمەت هەتا %25 ی موچەكانیان وەردەگرن». بەوتەی هیوا نەسرەدین، فراكسیۆنەكان نەسریەیان هەیە و لەدوای بڕیارەكەشەوە هیچ نەسریەیەك بۆ فراكسیۆنەكان خەرج ناكرێت. دیوانی پەرلەمانی كوردستان رۆژی 30 حوزەیرانی ئەمساڵی وەكو دواین رۆژی كاری پەرلەمان دیاریكردووە، ئەم رۆژەی كردووە بە بنەما بۆ خانەنشینبوونی پەرلەمانتاران، ئەمە بەواتای ئەوە دێت پەرلەمانتاران بۆ مانگی حوزەیرانیش كە هێشتا مووچە دابەش نەكراوە، هەمان موچەی خۆیان وەكو پەرلەمانتار وەردەگرن نەك موچەی خانەنشینی. سەرچاوەیەك لەوەزارەتی دارایی و ئابوری حكومەتی هەرێمی كوردستان بەهاوڵاتی وت: لەبەرئەوەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كتوپڕ بووە جارێ هیچ بەرچاو ڕوونییەك نیە بۆ ئەوەی چۆن پارەی ئەو ماوەیەیان لێوەربگیرێتەوە. هەروەها وتیشی:» ئاسان نییە تا ڕێكارێك دەگیرێتەبەر بۆ چۆنیەتی وەرگرتنەوەی پارە لێیان و قورسیشە مووچە لەكەسێك وەربگریتەوە، بەڵام دەكرێت لەڕێگەی ئەو سلفانەی پەرلەمانتاران دەگرێتەوە»ئیكرامی» ئەو پارانەیان لێوەربگیرێتەوە یاخود دوای خانەنشین بوونیان پارەیان لێوەربگیرێتەوە». سەرچاوەكەی وەزارەتی دارایی پێشیوابوو جارێ پرۆسەكە لەسەرەتادایە و ڕەنگە هەفتەی داهاتوو بڕیار بدرێت و ڕێكارەكان بۆ وەرگرتنەوەیان دەستپێبكات. یاسای چاكسازی كە رۆژی 16ی كانونی دووەمی 2020 لە پەرلەمانی كوردستان پەسەندكرا، بڕگەیەكی تێیدا جێگیر كراوە كە دەڵێت: ئەندام پەرلەمان بە ئارەزوومەندانە مافی دەستبەرداربوونی لە ماف‌و شایستە خانەنشینییەكانی وەك راسپێردراو هەیە، بەمەرجێك لە ماوەیەك كە لە (30)رۆژ تێپەڕ نەكات لە رێكەوتی بەكاربوونی ئەم یاسایە، داواكاری پێشكەش بە دیوانی پەرلەمان بكات بەمەبەستی وەرگرتنی رێكاری یاسایی پێویست، بەڵام لەكۆی (111) ئەندامەكەی پەرلەمانی كوردستان، تەنیا حەوت  پەرلەمانتار فۆرمی رەتكردنەوەی وەرگرتنی موچەی خانەنشینییان پڕكردوەتەوە‌و موچەی خانەنشینی وەرناگرن. لە خولی چوارەمی پەرلەمان، پەرلەمانتار هەبووە ٢٥ ملیۆن دینار لە مووچەی خانەنشینییەکەی بڕاوە بۆ گەرانەوەی ئەو شایستە داراییەی کە لە لای بووە و پێویست بووە بیگەڕێنێتەوە بۆ حکومەت رۆژی 30ی ئایاری ئەمساڵ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق حوكمی خۆی لەبارەی ئەو سكاڵایانە راگەیاند كە دژی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان تۆماركرابوون، دادگا بڕیاریدا درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان لە رۆژی درێژكردنەوەكەیەوە واتا لە رۆژی شەشی تشرینی دووەمی 2022ەوە نادەستورییە. لەدوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵیەوە دەبێت  پەرلەمانتاران موچەی  هەشت مانگ بگەڕێننەوە كە بۆ هەر پەرلەمانتارێك بڕەكەی (هەشت ملیۆن‌و 85 هەزار) دیناری مانگانەیە بە تێكڕا بڕی ئەو پارەیە دەكاتە (64 ملیۆن‌و 680 هەزار) دینار. هەروەها بۆ ئەو 104 پەرلەمانتارەی كە لە دوای 6ی تشرینی دووەمەوە مووچەیان وەرگرتووە بڕەكەی دەگاتە نزیكەی حەوت ملیاردینار. بەوتەی سەرچاوە یاساییەكەی پەرلەمانی كوردستان، ئەگەر بڕیار بدرێت لەسەر ئەوەی پەرلەمانتاران موچەی هەشت مانگی رابردوویان بگەڕێننەوە، ئەوا دەبێت بۆ ئەو هەشت مانگە موچەی خانەنشینیان بۆ هەژمار بكرێت، ئیتر لەم رێگەیەوە دەتوانرێت پاكتاوی ئەو پارانە بكرێت كە وەكو پەرلەمانتار وەریانگرتووە، ئەمەش بەشێوەی لێبڕینی مانگانە لە موچەی خانەنشینییەكەیان. 16ی كانونی دووەمی 2020 پەرلەمانی كوردستان یاسای (چاكسازی لە موچە‌و دەرماڵەو بەخشین‌و ئیمتیازاتەكان‌و خانەنشینی) پەسەند كرد، بەپێی ئەم یاسایە هەندێك موچەی خانەنشینی پەرلەمانتارانی خولەكانی پێشوو رێكخرایەوە‌و بۆ داهاتووش رێگری كراوە.  یاساكە هەندێك بواردنی بۆ پەرلەمانتارانی كردووە، ئەو ئەندامانەی خولی پێنجەم كە تەمەن‌و مەرجی خانەنشینبوونیان تێدا نییە، بە رێژەیەك كە لە 25%ی تێكڕای خەرجی دوا موچەو دەرماڵەكەی زیاتر نەبێت، خانەنشین بكرێن. تێكڕای مووچەو دەرماڵەی پەرلەمانتار بریتییە لە (هەشت ملیۆن‌و 85 هەزار) دینار، واتا ئەو پەرلەمانتارانەی خولی پێنجەم كە مەرجی خانەنشینبوونیان تێدا نییە، بە بڕی 25%ی تێكڕای موچەكەیان خانەنشین دەكرێن‌و موچەی خانەنشینییان دەبێت نزیكەی (دوو ملیۆن) دیناری مانگانە. تەنیا لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا، ئەوانەی ئەم بڕگەیە دەیانگرێتەوەو مەرجی یاساییان تێدا نییە، (77) پەرلەمانتارە ، واتای 69%ی ئەندامانی خولی پێنجەم مەرجی یاسایی خانەنشینبوونیان تێدا نییە، ئەمە هۆكارەكەیە كە لە یاساكەدا بواردنیان بۆ خۆیان كردووە‌و بەرێژەی 25%ی موچەكەیان خانەنشین دەبن. پەرلەمانتارانی خولەكانی پێشوو كە بەرێژەی 80%ی تێكڕای موچەكانیان خانەنشین بوون‌و مانگانە بڕی (شەش ملیۆن‌و 464 هەزار) دیناریان وەردەگرت، بەپێی یاسای چاكسازی موچەكەیان كەمكرایەوە. بەپێی راپۆرتی سێیەمی جێبەجێكردنی یاسای چاكسازی، لە  هەرێمی كوردستان (394) پەرلەمانتاری خانەنشین هەیە، ئەگەر لیستی خانەنشینی خولی پێنجەمیشی بۆ زیاد بكرێت كە (104) پەرلەمانتارە، ئەوا بە تێكڕا ژمارەی پەرلەمانتاری خانەنشین لە هەرێم بۆ (498) كەس بەرزدەبێتەوە.  

هاوڵاتی یاسای پاشناو: یەکەم هەنگاوی بە تورککردن گەلان لە رێگەی یاسای پاشناوەوە کە دوای دامەزراندنی کۆماریپەسەند کرا، سیاسەتی تواندنەوەی کولتوری لە دژی گەلانی دیکەی تورکیا پەیڕەوکرا. یاسای پاشناو یەک لە کۆدەکانی دامەزراندنی دەوڵەتی تورکە، لە ٢١ی حوزەیرانی ١٩٣٤ پەسەند کرا، ٢ی تەمووزی ١٩٣٤ لە رۆژنامەی فەرمی بڵاوکرایەوە و ٢ی کانونی دووەمی ١٩٣٥ کەوتەبواری جێبەجێ کردنەوە. بە گوێرەی یاساکە هەموو ئەو کەسانەی لە ناو سنوورەکانی دەوڵەتی تورکدا دەژیان پاشناویان هەبێت. کاتێک یاساکە دەرچوو رۆژنامەکانی ئەو سەردەمە بڵاویان کردەوە، 'چیتر کەس بە جیاوازی چینایەتی پێناسە ناکرێت، هەمووان دەتوانن پاشناوی دڵخوازی خۆیان هەبێت" بەڵام لە راستیدا بەو جۆرە نەبوو. دەوڵەتی تورک هەموو پێناسەکانی کوردان و گەلانی دیکەی لەناو دەبرد، لە رێگەی پاشناوەوە دەیبەستنەوە بە تورکبوونەوە. خۆی لە خۆیدا ئەو پاشناوانەشی لەسەر کوردان داندران هەر بە گوێرەی ئەو بیرۆکەیە دیاریکرابوون. تەنیا یەک کوردیش نەیتوانی پاشناوێک بە دڵی خۆی هەڵبژێرێت. بەهۆی ئەوەی لەیاساکەدا هاتبوو کە ئەو پاشناوانەی کەسەکان هەڵیدەبژێرن بە تورکیەکی پەتی بێت، هیچ کوردێک نەیدەتوانی بە زمانی خۆی پاشناوێک هەڵبژێرێت. بە پێچەوانەوە ئەو پاشناوەی کە دەوڵەت دیاریکردبوو لەسەر کوردەکان داندرا. نەک هەر ئەوە کاتێک دەوڵەت پاشناوی بۆ کوردەکان دانا ئەوانی لە سەرژمێریدا لە سەر تورکەکان هەژمار کرد، رۆژی لەدایکبوونیشیانی بە گوێرەی ویستی خۆی دیاریکرد. هەوڵدان بۆ سڕینەوەی رابردووی کوردان بە گۆڕینی پاشناو بەڵکوو بە رۆژی لەدایکبوون درێژەی پێدرا. دوای ئەوەی یاسای پاشناو کەوتەبواری جێبەجێ کردنەوە رۆژی لەدایکبوونی هەموو کوردەکان لە رەگەزنامەی تورکدا وەک یەکی کانونی دوەم دیاریکرا. لە گۆڕینی کۆمەڵگاوە بەرەو گۆڕینی پێکهاتە نەتەوەییەکان کۆمەڵەی ئیتحاد و تەرەقی کە لە پرۆسەی رووخانی عوسمانیدا بەهێزبوو و بەرامبەر بە عوسمانی وەستایەوە، وەک یەکەم کار دەستی بە گۆڕینی کۆمەڵگا کرد. بۆ ئەوەی گەلانی جیاجیا و گروپە ئایینەکانی ناو عوسمانی بکات بە تورک هەوڵەکانی خستەگەڕ و گەورەترین هێرشەکانیشی بەو ئاراستەیەدا کۆمەڵکوژی ئەرمەنیەکان بوو لە ساڵی ١٩١٥. لەدوای ١٩١٥ەوە تا دروستبوونی کۆمار، کۆمەڵەی ئیتحاد و تەرەقی بۆ دەرکردنی ئەرمەن و رومانەکان لە خاکی خۆیان و جێگیرکردنی کەسانی دڵخوازی خۆیان لە سەر خاکی ئەوان چەندین هێرش و کۆمەڵکوژی دیکەی ئەنجامدا. گۆرینی کۆمەڵگا لەسەر دەستی ئیتحاد و تەرەقی لەدوای دامەزراندنی کۆمار گۆڕدرا بۆ گۆرینی نەتەوەیی. یەک لە سەرکێشەکانی ئیتحاد و تەرەقی بە ناوی د.نازم لە کۆبوونەوەیەکدا سەبارەت بە ئامانجەکانیان وتی، "بۆچی ئەم شۆڕشەمان کرد؟ ئامانجی ئێمە چی بوو؟ بۆ ئەوەی سوڵتان حەمید و هاوڕێکانی لە شوێنەکانیان لاببەین و لە شوێنی ئەوان دابنیشین؟ پێموانەبێت وابێت. بۆ ژیاندنەوەی تورکیا لەگەڵ ئەوان بوومە هاوڕێ و برا. من دەمەوێت کە تورک، تەنیا تورکبوون لێرە باڵادەست بێت. جگە لە تورک باهەموو پێکهاتەکانی دیکە لەناو بچن. لە چ ئایین و ئایینزایەک دەبن با ببن دەبێت ئەم خاکە لە کەسانی ناتورک پاکبکڕێتەوە. ئایین بەلای منەوە بەهای نییە. ئایینمان نییە. ئەگەر سڕینەوە و پاکتاوێک، لەناوبردنێکی تەواوەتی نەکرێت، بەداخەوەم بۆخۆمان! ئێمە ناتوانین لەو شوێنەی ئەمڕۆ تیایداین، دابنیشین. سبەینێ دوامان دەکەون و دەرمان دەکەن، نەک هەر دەرمان دەکەن، دەمانکوژن. شۆڕش بەزەیی نییە. دەبێت بەربەستەکانی بەردەم ئامانجەکەمان هەڵبگرین". کادرەکانی کۆمار کە هەوڵەکانی گۆرینی کۆمەڵگای ئیتحاد و تەرەقییان هەنگاوێک بەرەو پێش برد، دەستیان بە گۆرینی هەمەلایەنەی پێکهاتە نەتەوەییەکان کرد. ئەو قۆناغەش بە هێرش و کۆمەڵکوژی لە دژی کورد و گەلانی دیکە دەستیپێکرد. لەلایەکەوە هێرشی سەربازی ئەنجامدرا، لەلایەکی دیکەشەوە بە یاساکانی وەک یاسای پاشناو ، هەوڵیاندا گەلان بتوێننەوە. سەرژمێری و یاسای پاشناو لە تورکیا لەگەڵ ئەوەی یاسای پاشناو کەوتبووە بواری جێبەجێکردنەوە کوردەکان بۆ ماوەیەکی زۆر پاشناویان بۆ خۆیان دانەنا، بۆیەش بە بێ ئەوەی بچنە فەرمانگەکانی دەوڵەت درێژەیان بە ژیانی خۆیاندا. بەڵام دەوڵەتی تورک سەدان کارمەندی ئەرکدارکرد و رەوانەی ناوچەی کوردستانی کرد، هەم دەستی بە دانانی پاشناو لە سەر کوردان کرد و هەمیش ژمارەی دانیشتوانی کوردی بۆ دەرکەوت. ئامانجی ئەو کارمەندانە ئەوەنەبوو کە ئەو پاشناوانە تۆمار بکەن کە کوردەکان دەیانەوێت یاخود بۆ ئەوە نەبوو کە گوێ لە دەردەدڵەکانیان بگرن، ئامانجیان ئەوەبوو کە کوردەکان تۆمار بکەن و رێگە و شێوازی لەو جۆرە بدۆزنەوە بۆ ئەوەی وەک کۆیلەی تورکەکانیان لێبکەن. بەو جۆرەش بوو. ئەو کارمەندانەی چوونە کوردستان کاری یەکەمیان گەڕان بە گوندەکان، تۆمارکردنی کوردەکان، هەوڵدان بۆ سڕینەوەی رابردوویان بوو. رۆژی لەدایکبوونی کوردەکانیان کردە رۆژێکی وەک بۆ نمونەی ٠١.٠١.١٩١٩ بەم جۆرەش ئەوانیان لە رابردووی خۆیان دابڕی. دووەم کاریشیان ئەوەبوو کە پاشناو بدەن بە کوردەکان و بە تەواوتی بیانخەنە ناسنامەی تورکبوونەوە. کاتێک ئەوەیان کرد بە گوێرەی تێگەیشتنی نەتەوەپەرستیان کرد کە وەزیری دادی ئەو کات محەمەد ئەسەد بۆزکورت بەم جۆرە پێناسەی کردبوو: "لە تورکیا نەژادەکانی جگە لە تورک تەنیا یەک مافیان هەیە. ئەوەش مافی کۆیلایەتیە بۆ تورکەکان". پاشناوی تورکییان لە سەر کوردەکان دانا: تورکەکول، تورکئۆغڵو و.. کوردەکان هەرگیز بە گوێرەی دڵی خۆیان پاشناویان بۆ خۆیان هەڵنەبژارد. نەک هەر پاشناو هەروەها نەیانتوانی ناوێک بە زمانی خۆیان بۆ خۆیان هەڵبژێرن. لە رێگەی یاسای پاشناوەوە لە دژی کورد سیاسەتی قەدەغەش دەستیپێکرد. لە تورکیا مرۆڤەکان بە گوێرەی خواستی خۆیان پاشناویان هەڵبژارد، بەڵام لە کوردستان کارمەندەکانی دەوڵەت بە گوێرەی لیستی بەردەمیان بە بێ ئەوەی پرسیار لەگەل بکەن راستەوخۆ پاشناویان بۆ دانان. ئەو کۆمارەی لەسەر لەناوبردن و سڕینەوەی رابردوو کوردان سیستمی دامەزران، گرنگترین هەنگاوی خۆی بەم جۆرە هەڵگرت. ئەو پاشناوانەی کە کوردەکان بچوک بکاتەوە، سوکایەتیان پێبکات، هەندێک جاریش بۆ ئەوەی وا نیشانی بدات کە تورکن، لەسەر ئەوان داندران. نمونەی بەشێک لەو پاشناوانەی ئەو کاتە لەسەر کوردەکان دانران بەم جۆرەی: "تورک، ئۆزتورک، تورکمان، ئۆغڵتورک، ئۆگزتورک، تورکۆغز، تورکئۆغڵو، کانتورک، کانتورک، شەنتورک، تورکۆز، تورکسۆی، تورکۆس، تورکیلماز، کۆرکمازتورک، ئۆلمەزتورک، تورکۆلمەز، ئۆز." تورکسلان، ئەسلانتورک، دۆغانتورک، تورکدۆغان، تورکێلی، تورکیری، یگیتورک، تورکۆغز ، داغتورک، تومتورک، گۆکتورک، سۆیتورک، پاکتورک، گۆچتورک، سۆیلو، ئاکسۆی، پاکسۆی، تورکسۆی، ئاکمانسۆی، ئاکارسۆی، ئولوسۆی، یوجەسۆی، یڵمازسۆی، کۆرکمازسۆی، تورکمەنسۆی، تەکینسۆی، چەتینسۆی، مێتینسۆی، ئاتاسۆی ، ئەسلانسۆی، گۆکسۆی، گورسۆی، دەرمانسۆی، تیموچین، گۆکەر، ئۆغوز، سۆیدەمیر، تۆیدەمیر، تەمیزسۆی، سۆیپاک، تەکینسۆی، شەتینسۆی، تەمورتاش، ئیلدان، ئیلدەنیز، گۆکدەنیز، گۆکالپ، تورانی، تورهان، ئەفشار، ئاڤشارۆغلو، یوکسێل، یڵماز، کۆرماز ئۆزکان، ئۆرهون، سۆیدان، سۆلماز، ئۆزجان، ئاتیلا، هون، مێتین، تەکین، چەتین، تامێرلان و هتد". سەرچاوە: فورات

ڤانە باهیر لیژنەکانی قایمقامیەتی سلێمانی لە سەرەتای ئەمساڵدا دەستیانگرتووە بەسەر "دووسەد و هەشت هەزار و ٧٠٨ تەن" کەلوپەلی بەسەرچوو، پشکی شێریش بەر بازیان و بەکرەجۆ و عەربەت کەوتووە. بەپێی دواین ئاماری لیژنە هاوبەشەکانی قائیمقامیەتی پارێزگای سلێمانی کە دەست هاوڵاتی کەوتووە تەنها لە ماوەی چوار مانگی ساڵی ٢٠٢٣دا دەستیان بەسەر "دووسەد و بیست وهەشت هەزار و حەوت سەد" تەن کەلوپەل و بەرهەمی ماوەبەسەرچوودا گرتووە، سەرۆکی لیژنە هاوبەشەکانی قایمقامیەتی سلێمانی دەڵێت پێویستە هاوڵاتیان خۆیان هۆشیاریان هەبێت چونکە ئەوان یەک رۆژیشی مابێت ناتوانین دەستی بەسەردا بگرین بەپێی یاسا. هەر بەپێی ئامارەکە لەکۆی ئەو کەلوپەلە خۆراکیانەی دەستی بەسەردا گیراوە، بەشێکی زۆریان خۆراکی خراپ وماوە بەسەرچوو بووە کە نزیکەی ١٧١ هەزار و ٥٣١ تەن خۆراک بووە کە لەناویاندا توتنی جگەرە و نێرگەلەش هەبووە، ئەمەش دەکاتە نزیکەی سێ یەکی بڕی ئەو کەلوپەلە بەسەرچوانەی دەستی بەسەرداگیراوە. ڕێکان جەمال سەرۆكی لیژنە هاوبەشەكانی قایمقامیەتی سلێمانی بەهاوڵاتی وت: دواین بەرنامەی لیژنە هاوبەشەکانمان بۆ چاودێریکردنی کەلوپەلی ماوەبەسەرچوو بەدواداچوونە بۆ کەرەستە بیناسازیەکانی وەک شیش و چیمەنتۆ و کەرەستەکانی دیکە، باسیشی لەوەکرد ئەم لیژنانە زیاتر لەدوای ڕوودانی بومەلەرزە بەهێزەکەی تورکیا و سوریاوە چالاک بوون، وتیشی لیژنەکانمان لە ڕۆژانی پشوشدا چاودێری شوینە گشتیەکان و بازاڕ دەکەن. ڕێکان جەمال، دەشڵێت: هەموو خواردنەکان مەرج نیە کە ماوەیان بەسەرچووش بێت، بەڵکو هەندێکیان لەبەرئەوەی بەخراپی هەڵدەگیرێن و بەپێی مەرجە تەندروستیەکان مامەڵەیان لەگەڵ نەکردووە. سەرۆكی لیژنە هاوبەشەكانی قایمقامیەتی سلێمانی ئەوەشی خستەڕوو: دوابەدوای دەست بەسەرداگرتنی کەلوپەلە بەسەرچووەکان ئەو شوێنە دادەخرێت بۆ ماوەی حەوت ڕۆژ، ئەو خواردن وکەلوپەلانەشی کە ساختەکاری لە بەروارەکانیاندا دەکرێت لەلایەن بازرگانەکانەوە دێتە ناوەوە دەدرێن بە دادگا بۆ لیکۆڵینەوە و بەدواداچوون.

عەمار عەزیز «هیچ مووچەیەكم نیە داهاتی من تەنها لەسەر تاكسیە، دەبێت مانگانە 300 هەزار دینار بەكرێی خانوو بدەم، رۆژانە لەبەیانیەوە دەردەچم تانزیكەی شەو تا ٢٠ هەزار دینار پەیدابكەم، ئەو پارەیە دەبێت بەشی پێداویستییەكان و كرێ خانووەكەشم بكات»، محەمەد نادر، دانیشتووی گەڕەكی بەرۆشكی لەسەنتەری دهۆك، كە خاوەنی سێ كوڕو كچێكە وا دەڵێت. لەپارێزگای دهۆكدا 140 هەزارو 132 كەس هەژارن لەكۆی دانیشتوانەكەی كەخاوەنی بەهێزترین دەروازەی بازرگانییە كەمانگانە زیاتر لە 75 ملیار دینار داهاتی هەیە. بەپێی تازەترین ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق كە پێش چەند هەفتەیەكە دەریكردووە، كەمترین رێژەی هەژاری لەپارێزگای سلێمانیەو زۆرترین لەپارێزگای موسەننایە.  لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان بەرزترین رێژە لەپارێزگای دهۆك كە لەسەدا 8.5%، رێژەی هەژاری لەپارێزگای هەولێر 6.7%و پارێزگای سلێمانی  4.5%ە. بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق و حكومەتی هەرێم هەروەها یەكێتی وەبەرهێنان ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای دهۆك  ملیۆنێك و 648 هەزارو 611 كەسن، رێژەی هەژاری 8.5%ە، واتە لەپارێزگای دهۆك 140 هەزارو 132 كەس هەژارن كەداهاتی مانگانەیان 180 بۆ 200 هەزارە. دهۆك لە 1970 بووەتە پارێزگا، لەحەوت قەزاو 29 ناحیە پێكهاتووە، دەروازەی  ئیبراهیم خەلیل و دەروازەی سەر زێرێ دهۆك و توركیا پێكەوە دەبەستێتەوە، هاوكات دەروازەی فیشخابورو رۆژئاوا هەیە، جگە لەمەش دەیان كێڵگەی نەوتی و سەرچاوەی تری داهات بوونی هەیە.   محەمەد نادر، دانیشتووی گەڕەكی بەرۆشكی لەسەنتەری دهۆك، خاوەنی سێ كوڕو كچێكە، دوو كوڕی دەرچووی زانكۆیەو لەماڵەوە دانیشتوون خۆی شوفێری تاكسیە، بۆ هاوڵاتی وتیشی:»دوو كوڕی من دەرچووی زانكۆن، سیڤی خۆیان بۆ دەیان شوێن ناردووە ئیشیان دەستناكەوێ ، ئەمە كەی ژیانە لەكاتێكدا پارێزگای دهۆك خاوەنی دەیان سەرچاوەی داهاتە، بەڵام بەشی هەژارانی تیادانیە، تەنیا چینێك سوود لێوەردەگرن، ئێمەش بەس تەماشایان دەكەین». هەروەها ساڵح زاهیر، مامۆستای ئامادەیی لەسنوری قەزای ئاكرێ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت « تائێستا دهۆك لەپلانەكانی حكومەتدا لەبواری وەبەرهێناندا جێگای خۆی بەدادپەروەری نەبینیوەو گرنگی پێویستی پێنەدراوەو لەبەرامبەریشدا پارێزگاكانی تر زۆرتر گرنگی پێدراوە، بوونی ژمارەیەكی زۆر لەكرێكارو ئاوارەو پەنابەر خەڵكی ڕەسەنی پارێزگاكەی بێبەشكردووە لەهەلی كار، ئەمەش بێكاری و هەژاری بەڕێژەیەكی بەرچاو زیادكردووە». « پارێزگای دهۆك لەزۆر بواردا پەڕاوێزخراوە، دەبوایە ئێستا كەمترین رێژەی هەژاری لەپارێزگای دهۆك بووایە، چونكە لەڕووی داهات هیچی كەمتر نیە لەناوچەكانی ترو ڕەنگە زیاتریشی بێت « ساڵح زاهیر وای وت. جێگری پارێزگاری دهۆك بوونی ئاوارەكان لەپارێزگاكەیان بەهۆكاری سەرەكی دادەنێت بۆ بوونی رێژەی هەژاری. ماجد سەید ساڵح، جێگری پارێزگاری دهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت»جارێ یەكەمجار ئەو ئامارانەی بڵاوكراونەتەوە زانستی و ورد نین، چونكە هیچ لێكۆڵینەوەیەكی مەیدانی و فەرمی نەكراوەو هیچ سەرژمێری نەكراوە تابزانین ژمارەی دانیشتوان چەندەو دواتر ئامارەكانی هەژاری و بێكاری بڵاوبكەنەوە». «ئێستا نیو ملیۆن كەس لەئاوارەی شەنگال و نەینەوا لەگەڵ پەنابەرانی رۆژئاوا لەسنوری پارێزگای دهۆك دەژین، نزیكەی 10 ساڵە لەپارێزگای دهۆك ماونەتەوە،  ئەمەش كاریگەری راستەوخۆی كردووەتەسەر دانیشتوانی خۆجێی دهۆك»، ماجد سەید ساڵح وای وت. جێگری پارێزگاری دهۆك ئاماژەی بەوەشكرد كە رووبەرێكی زۆر لەزەوی سنوری پارێزگای دهۆك شەڕی پەكەكەو توركیای هەیە، هەر ئەمەش وایكردووە كە خەڵك نەتوانێت بگەڕێتەوە سەر گوندەكان و باخ و زەویەكانی خۆیان و ناتوانن سوود لێیوەربگرن. ماجد سەید ساڵح ئەوەشی خستەڕوو كە بودجەی پارێزگای دهۆك لەئەنجومەنی وەزیران لەسەدا 23 بۆ 24 بووە، بۆ پرسی دامەزراندنی فەرمانبەرانیش بەهەمانشێوە ئەو رێژەیە بۆ پارێزگای دهۆك دابین دەكرێت، وتیشی:» بەدڵنیاییەوە ئیدارەی پارێزگای دهۆك كاریكردووە بۆ كەمكردنەوەی رێژەی هەژاری و دەرفەتی كاری بۆ هەزاران كەس لەڕێگای كەرتی حكومی و ئەهلی و رێكخراوەكان رەخساندووە، دەكرێت رێژەی هەژاری كەمبكرێتەوە ئەوەش بەپشتگیری و هاوكاری ئەنجومەنی وەزیران و كەرتی تایبەت كەزیاتر پاڵپشتی پارێزگای دهۆك بكەن». دەروازەی ئیبراهیم خەلیل، یەكێكە لەو دەروازانەی پاش راپەڕینی 1991، بەتایبەت دوای دروستبوونی حكومەتی هەرێم تاكە سەرچاوە بوو بۆ دابینكردنی مووچەی فەرمانبەران. بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم سەر بەوەزارەتی دارایی چەند جارێك ئەوەی باسكردووە كەداهاتی دەروازەی ئیبراهیم خەلیل لەهەموو دەروازەكانی دیكەی هەرێمی كوردستان زیاترە. ساماڵ عەبدولڕەحمان، بەڕێوەبەری گشتی گومرگی هەرێم رایگەیاند:» داهاتی دەروازەكانی هەرێمی كوردستان 60%ی داهاتی نانەوتی پێكدەهێنن، لەنێو دەروازە فەرمییەكاندا دەروازەی ئیبراهیم خەلیل زۆرترین داهاتی هەیە».  

شەنای فاتیح هاوشێوەی پێداویستییەكانی دیكە خەرجی ناشتنی ئازیزان و خۆشەویستانمان بووەتە پارەو هەر گۆرێك 200 هەزار دیناری تێدەچێت و بۆ منداڵیش 75 هەزار دینار، گۆڕهەڵكەنێكیش دەڵێت:»ئامادەكردنی گۆڕ هەبووە هەشت دەفتەر دۆلاری تێچووە». شارەوانی سلێمانی ناشتنی مردووی لەچەند گۆڕستانێك قەدەغە كردووە كەناسراوترینیان گردی سەیوانە، بەهۆكاری ئەوەی شوێن بۆ ناشتنی مردوو نەماوە، بەڵام گۆڕهەڵكەنێك رەتیدەكاتەوەو دەڵێت شارەوانی گۆڕستانە نوێیەكەی كردووە بەتەندەرو دەیەوێت گۆڕهەڵكەنەكان بێكار بكات. گردی سەیوان دەكەوێتە رۆژهەڵاتی شاری سلێمانی و بەشێكی زۆری هاووڵاتیانی شاری سلێمانی كەسوكارو ئازیزانیان لەو گردەدا سپاردەی خاك كردووە، لەئێستادا سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانی ناشتنی مردووی لەو گردەدا قەدەغەكردووە. زەردەشت رەفیق، وتەبێژی سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: كۆمەڵیك گۆڕستان هەیە لەشاری سلێمانی بەهیچ شێوەیەك جێگای ناشتنی مردووی تێدا نەماوە، زۆربەی ئەو گۆڕستانانەش دیواری راگرو پلیكانەیان بۆ كراوە، بۆ نموونە گۆڕستانی سەیوان، گردی جۆگە كەدەمێكە داخراوەو چەند گردێكی دیكەی شاری سلێمانی. هەروەها ئەوەشی دووپاتكردەوە كەئەو شوێنانە شوێنی مردوو ناشتنیان تێدانەماوە، تەنانەت هەندێكجار گۆڕ لەسەر گۆڕی دیكە هەڵدەكەندرێت، بۆیە بۆ ئەوەی ئەو دیاردەیە نەمێنێت سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانی ئەو شوێنانەی قەدەغە كردووە كەجێگای تیا نەماوە. «هەندێك گۆڕستان لەڕاپەڕین، بەكرەجۆ، قولەرەیسی كەهێشتا جێگایان تیاماوەو دەتوانرێت مردووی تێدا بنێژرێت»، وتەبێژی شارەوانی سلێمانی وای وت. وتەبێژی شارەوانی سلێمانی باسی لەوەشكرد سەرۆكایەتی شارەوانی گۆڕستانی نوێی سلێمانی دروستكردووەو دەكەوێتە رۆژهەڵاتی شاری سلێمانی نزیك شوقەكانی شاری مامۆستایان كە رووبەرێكی فراوانی هەیە، وتیشی:» ئێمە گۆڕهەڵكەنەكانمان ئاگاداركروونەتەوە كەنابێت گۆڕ هەڵبكەنن، بەڵام ئەمە ئەو حاڵەتانە ناگرێتەوە كەپێشتر گۆڕیان بۆ خۆیان ئامادەكردووە، هەر كەسێكیش بەبەڵگەوە لایبێت كەمردوو لەو گۆڕستانانەیا دەنێژرێت دەتوانێت سكاڵا ئاڕاستەی  شارەوانی سلێمانی بكات». گردی سەیوان لەگەڵ سێ گردی دیكە بەشێوەیەكی گشتی رووبەریان 200 دۆنمە ئەوانیش گردەكانی: سەیوان- شەهیدان- شێخ مارف- عەفوان بەهەر چواریانەوە 25 كۆشكیان تێدایە، هاوكات گۆڕستانی نوێی سلێمانی كە لەنزیك شاری مامۆستایانەو گەورەترین گۆڕستانی شاری سلێمانییە لەكۆی 27 گۆڕستانو رووبەرەكەی 238 دۆنمەو 20 كۆشكی تێدایە. حاجی عومەر، تەمەن 55 ساڵ پیشەی گۆڕهەڵكەنە لەگردی سەیوان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: راست نییە كەدەوترێت مردوو لەجێگەی مردوویەكی دیكەدا دەنێژرێت، نزیكەی 35 ساڵە ئێمە لێرەین، لەبەشی سەرەوەی گردی سەیوان بەئێڵ تی گۆڕمان هەڵكەندووەو مۆلیدەمان هێناوەو خاوەن مردووەكە بەلامانەوە بووە. ئەو گۆڕهەڵكەنە وتیشی: شارەوانی نرخی گۆڕێكی بۆ ئێمە داناوە بە 200 هەزار، ئەم نرخە بەشێكی بەرد دەیبات و بەشێكی بلۆك دەیبات ئێمەی گۆڕهەڵكەن هیچ سودمەند نابین، شارەوانی دەڵی دەبێ ئێوە لەم گۆڕستانە بچنە دەرەوەو بچنە گۆڕستانە نوێیەكە لەوێ بەتەندەرێك كارەكە بۆ بەشێكمان دەربچێت. « لەگۆڕستانە نوێیەكە 20 كۆشكی لێیە، كۆشكەكان دراوە بەئێمەو كلیل و ژوورەكان بەدەست ئێمەوەن، بەڵام دەیانەوێت بیدەنە دەست بەڵێندەرو قوتی ئێمەش بكەنە ژێر دەستیانەوە، لەكاتێكدا نووسراوێك هاتووە بۆ سەرۆكی شارەوانی سلێمانی دەڵێت بەهیچ شێوەیەك ئەو گۆڕستانە نەدرێتە بەڵێندەر». حاجی عومەر وای وت. بەوتەی ئەو گۆڕهەڵكەنە تا 20 ساڵی دیكەش گۆرستانەكە شوێنی مردووی هەیە، دەشڵێت «بەڵام چەرداخ هەیە شوێنی چوار گۆڕ، پێنج گۆڕی گرتووە، هەیە شوێنی حەوت مردووی گرتووە، خەڵك هەیە 10 بۆ 15 ساڵ لەمەوبەر پێش ئێستا گۆڕی ئامادەكردووە لە تەنیشت باوكی یان دایكیدا بینێژن، دەتوانم بتبەمە سەر 50 گۆڕ هەڵبەستراوەو مردووشی تێدا نییە «. حاجی عومەر باس لەوەشدەكات ئەوان منداڵ بەبێ بەرامبەر دەنێژن، بەڵام شارەوانی كردوویەتی بەپارەو دەڵێن دەبێت لە 75 بۆ 80 هەزار دینار وەربگرن و هەڵبەستنەكەشی 90 هەزار بێت. وەك ئەو گۆڕهەڵكەنە باسی دەكات «گۆڕ هەبووە یەك كێلی دوو هەزار دۆلاری تێچووەو چەرداخیش دروستكراوە بۆ گۆڕ كە حەوت هەزارو 500 دۆلاری تێچووە، گرانترین گۆڕیش لەم گۆڕستانەدا هەشت دەفتەری تێچووە و هەرزانترین نرخیش 100 هەزار دیناربووە». حاجی عومەر دەشڵێت:» خەڵك هەبووە خاوەن پێداویستی تایبەت بووەو پێی وتووین موچەكەم 150 هەزار دینارە دەتوانم پارەی گۆڕەكە بەدوو مانگ بدەم«.

هاوڵاتی  گەندەڵییەكان لەرۆژهەڵاتی كوردستان زیادی كردووەو دەیان بەرپرس دەستگیركراون كە بەشداربوون لە وەرگرتنی بەرتیل و داگیركردنی زەوی موڵكی گشتی ئەوەش دۆخی هاوڵاتیانی خراپتر كردووەو بەو هۆیەوە رێژەی هەژاری زیادی كردووە.  بە پێی ریزبەندییەكانی ئێران لە رووی گەندەڵی ئیداری و بەرپرسانەوە، سنە بە دووەم پارێزگا دوای (كۆهگیلویە و بۆیرئەحمەد) لەقەڵەم دەدرێت و لە روی نا شەفافی داهاتەوە دەكەوێتە ریزبەندی چوارم پارێزگای ناشەفاف و تەنها لە ساڵێكدا 82 دۆسیەی گەندەڵی دژی بەڕێوەبەران و بەرپرسانی كراوەتەوە. ژمارەی دانیشتوانی 10 شاری پارێزگای سنە دەگاتە زیاتر لە یەك ملیۆن و 300 هەزار كەس و تەنها لە ساڵدا  زیاتر لە 50 بەڕێوبەری دامودەزگاكانی حكومەت لە شارەكانی ئەو پارێزگایە بە تۆمەتی گەندەڵی دەستگیركراون كە زۆرینەیان لە شاری مەریوان بوون و تۆمەتەكانی وەك بەرتیل و داگیركردنی زەوی و موڵك و بە هەدەردانی سامانی گشتییان لەسەر ساغ كراوەتەوە. ئاستی گەندەڵی بەرپرسانی باڵا لەو پارێزگایەی رۆژهەڵاتی كوردستان بەشێوەیەك بووە كە سەرۆكی دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی ئێران راستەوخۆ دەستوەردانی لە دۆسیەكەدا كردوە و رایگەیاندووە ئەو ناوچەیە بەهۆی گەندەڵییەوە گیرۆدەی هەژاری و كەمی خزمەتگوزارییەكان بووەتەوە. دانیشتوانی رۆژهەڵاتی كوردستان گومانیان لە هەنگاوەكانی دژە گەندەڵییەوە هەیە و دەڵێن:» دەستگیركردنی بەرپرسان پەیوەندیی بە ململانێكانی ناو دامودەزگاكانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە هەیە.   دەزگای داد دەستوەردان لەدۆسیەكانی گەندەڵی دەكات غوڵام حسێن موحسین ئێژەیی، سەرۆكی دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی لە گشتێكی بۆ شاری سنە رایگەیاند:» نەهێشتنی گەندەڵی لە پارێزگاكە دەبێتە هۆی رەخساندنی هەلی كاری زیاتر و كەمبونەوەی هەژاریی و باشبونی ئاستی بژێویی دانیشتوانی ئەو ناوچەیە بۆیە داواكاری گشتیی پارێزگاكە راسپێردراوە لە هەڵمەتێكی گشتگیردا ئەركی بنبڕكردنی گەندەڵی لە ئەستۆ بگرێت». بە وتەی ئەو بەشێك لە كارگەكان و كانەكانی سنە بەهۆی گەندەڵییەوە داخراون و لەكاركەوتون بۆیە دەبێت بە زووترین كات چارەسەری ئەو دۆخە بكرێت. سەرەتای ئەمساڵ بەڕێوبەری گشتی كوالێتی كۆنتڕۆڵی (ستاندارد) پارێزگای سنە و كارمەندێكی بەڕێوبەرایەتییەكە بە فەرمانی داواكاری گشتی و لە لایەن دەزگای ئەمنی و هەواڵگریی كۆماری ئیسلامی بە تۆمەتی دزینی پارە و گەندەڵی دەستگیر كران و رەوانەی زیندان كران. داواكاری گشتی سنە ئاماژەی بە ژمارەیەكی دیكە لە بەرپرسانی پارێزگاكە كرد كە لەو دۆسیەوە گلاون كە ئەوانیش دوای ساغبونەوەی تۆمەتەكانیان دەستگیرراون رەوانەی و زیندان دەكرێن. عیسا هەواسی، لێكۆڵەرەوەی دەزگای چاودێری پارێزگای سنە ئاشكرای كردووە لە دۆسیەیەكدا هەزار و 148 دۆنم زەوی لە ناو شارەكانی ئەو پارێزگایە كە پێشتر بە ناوی جیاوازەوە داگیركرابوو بۆ موڵكی گشتی گەڕێنراوەتەوە و زیاتر لە 304 دۆنم زەوی كشتوكاڵیش ساغ كراوەتەوە. بە وتەی ئەو تەنها لە یەك دۆسیەدا 13 هەزار مەتر زەوی لە شوێنێكی گرنگی ناو شاری سنە بە بەهای زیاتر لە 13 ملیۆن دۆلار هەوڵی داگیركردنی دراوە و هاوكات چارەنوسی چوار هەزار دۆنم زەوی تایبەت بە دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبون ساغ كراوەتەوە كە لەو دۆسیانەشدا دەستی بەرپرسانی حكومی تێدابووە. هەواسی وتوشیەتی: تەنها لە 10 مانگدا 77 جار هۆشداریی دراوەتەوە بەرپرسان و بەڕێوەبەرانی پارێزگای سنە بەهۆی كەمتەرخەمی و جێبەجێ نەكردنی ئەركەكانیان.   بنبڕكردنی گەندەڵی یان پشكی زیاتر لە دوو هەفتەی رابردوودا ژمارەیەك بەرپرسی شاری مەریوان بە تۆمەتی گەندەڵی دەستگیركراون و ژمارەیەكی دیكەش رەوانەی زیندان كراون كە تۆمەتی زۆرینەیان داگیركردنی زەوی و بەرتیل وەرگرتن بووە لە پڕۆژەكانی نیشتەجێبون و رێگاوبانی شارەكەدا. داواكاری گشتی پارێزگای سنە لە رۆژهەڵاتی كوردستان رایگەیاند؛ هەشت كەس لە بەڕێوبەران و ئەندامانی ئەنجومەنی شارەوانی مەریوان بە تۆمەتی گەندەڵیی دەستگیر كراون و 10 كەسی دیكەشیان فەرمانی دەستگیركردنیان بۆ دەرچووە. داواكاری گشتی ئاماژەی بەوە كردوە؛ سەرپەرشتی ئێستای شارەوانی مەریوان و براكەی و سێ ئەندامی ئەنجومەنی شارەوانی و سێ كەسی دیكە بە تۆمەتی بەرتیل وەرگرتن و بەكارهێنانی خراپی موڵك و داهاتی گشتی دەستگیركراون. حسێن حسێنی، سەرۆكی داواكاری گشتیی سنە بە میدیاكانی راگەیاندوە؛ جگە لە دەستگیركردنی ئەو بەرپرس و بەڕێوەبەرانە لە مەریوان، 10 كەسی دیكە لە چوارچێوەی هەمان دۆسیەدا فەرمانی دەستگیركردنیان بۆ دەرچووە. بە وتەی حسێنی ئەو كەسانە دەستیان هەبووە لە وەرگرتنی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی 440 هەزار دۆلار وەك بەرتیل لە پڕۆژەكانی نیشتەجێبوندا جگە لەوەی گەندەڵیان لە داگیركردنی زەوی و خزمەتگوزارییەكانی شارەوانی شاری مەریواندا كردووە. گەندەڵی ئەو بەرپرس و بەڕێوەبەرانە لە كاتێكدایە بودجەی شارەوانیی مەریوان 14 ملیۆن دۆلار بووە و هەر بەهۆی گەندەڵییەوە لە ساڵێكدا زیاتر لە دووجار سەرپەرشت و سەرۆكی شارەوانی ئەو شارە دورخراونەتەوە و دواتر دەستگیركراون. دانیشتوانی مەریوان وەك توانجێك بۆ گۆڕینی سەرۆك و سەرپەرشتیاری شارەوانی شارەكەیان وتویانە « گەندەڵی بەم شێوازەی ئێستا بەردەوام بێت هەموو دانیشتوانی مەریوان بۆ جارێكیش بێت دەبنە سەرۆكی شارەوانی شارەكەیان» چونكە ماوەی پۆستی سەرۆكی شارەوانی تەنها چەند رۆژێكە. خەڵكی مەریوان ئاماژەیان بەوە كردووە شارەوانی شارەكەیان زیاتر لە 15 ساڵە گیرۆدەی گەندەڵییەوەو تا ئێستا چارەسەر نەكراوە. لە ماوەی رابردودا زیاتر لە پەنجا بەرپرس و بەڕێوەبەری شار و شارۆچكەكانی سەر بە پارێزگای سنە لە رۆژهەڵاتی كوردستان بە تۆمەتی داگیركردنی موڵكی گشتی و گەندەڵی لە بەكار‌هێنانی داهات و سامانی ئەو بەشە لە كوردستان دەستگیر كراون. سەرچاوەكانی هەواڵی رۆژهەڵاتی كوردستان بڵاویان كردوەتەوە؛ ژمارەیەك لە سەرۆكی شارەوانییەكان و بەڕێوەبەرایەتییەكانی شار و شارۆچكەكانی پارێزگای سنە لە دۆسیەكانی داگیركردنی زەوی  و موڵك، ئەنجامدانی كاری نایاسایی و بەرتیل وەرگرتن تێوەگلاون. سەرۆكی داواكاری گشتیی پارێزگای كوردستان(سنە) رایگەیاندوە؛ تا ئێستا تۆمەتی 30 بەرپرس و بەڕێوەبەری شار و شارۆچكەكانی سەر بە پارێزگای سنە ساغ بوەتەوە و ژمارەیەكیان دادگایی دەكرێن و ژمارەیەكیشیان سزا دراون، بەڵام دەیان دۆسیەی دیگە لەژێر لێكۆڵینەوەدان. ئاماژە بەوە كراوە ئەو بەرپرس و بەڕێوەبەرانە دەستیان هەبووە لە ساختەكاریی بەڵگە فەرمییەكان و مامەڵەی خراپ بە داهاتی گشتیی و حكومی و خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتەكانیان بە مەبەستی دزینی سەروەت و سامان و داگیركردنی زەوی و موڵكی گشتیی. زۆربەی ئەو كەسانەی لە دوو هەفتەی رابردودا لە شار و شارۆچكەكانی سەر بە سنە  لە پۆستی سەرۆكی شارەوانی و جێگر و راوێژكار دورخراونەتەوە دەستگیركراون و ژمارەیەكیان سزای زیندانی و ماددیان بەسەردا سەپێنراوە. لەچەند ساڵی رابردوودا ژمارەیەی بەرچاو لە بەرپرسان و بەڕێوەبەرانی شارەوانییەكان بانە و مەریوان و سنە  بە تۆمەتی داگیركردنی موڵك و زەوی و بەرتیل وەرگرتن دەستگیركراون، بەڵام بە بڕوای دانیشتوانی ئەو بەشە لە رۆژهەڵاتی كوردستان دەستگیركردنی ئەو كەسانە نەبووەتە هۆی كەمكردنەوەی گەندەڵی و تەنها بووەتە هۆی زەقبونەوەی ململانێی ئەوانەی لە گەندەڵییەكاندا پشكێكی كەمتریان بەركەوتووە.

كاكەلاو عەبدوڵا «هێشتا كێشەمان هەیە» لە راگرتنی پەنابەرانداو ژمارەكان دەریدەخەن وتەكانی سەرۆك وەزیران لەگەڵ واقعدا «یەكناگرێتەوە»، ئەمە وتەی پەرلەمانتاریكی بەریتانیایە لەسەر ئەو لێشاوەی كۆچبەران كەهێشتا بەردەوامە بۆ بەریتانیا؛ لەكاتێكدا وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاش گیرۆدەی هەمان گرفتن. كۆچكردن بۆ وڵاتانی ئەوروپی هێشتا لەلایەن هاووڵاتیانی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقاوە نەوەستاوە؛ سەرەڕای ئەو كۆت و بەندانەی ئەو وڵاتانە دەیسەپێنن بەسەریاندا. تازەترین هەوڵی كۆچبەران كە شكستیخوارد لەنزیك دورگەیەكی یۆنان بوو كاتێك بەلەمەكەیان ژێرئاو كەوت، تێیدا 78 كۆچبەر خنكان و سەدەهای تریش هێشتا بێسەروشوێنن، بەپێی راپۆرتێكی ئاژانسی فرانس پرێس، لەبەمەلەكەدا 141 كۆچبەری سوری هەبوون كە 35یان خەڵكی رۆژاڤان. بەلەمەكە لەلیبیاوە بەڕێكەوتبوو تا بچێتە ئیتاڵیا.   بەلەمەكەی یۆنان چۆن ژێرئاو كەوت؟ میدیا جیهانییەكان روودانی ژێرئاوكەوتنی بەلەمەكەی نزیك نیمچەدورگەی پیەپۆنیسی یۆنان لەچوارشەممەی رابردوو 14/06/2023، بەیەكێك لەخراپترین قەیرانی كۆچبەران ناوزەند دەكەن، بەهۆی ئەوەی هێشتا سەدەها بێسەرشوێن هەن و بەلەمەكە  زیاتر لە 100 منداڵیشی تێدا بووە، ئەمە جگە لەوەی كەگومان دەكرێت ئەو تراجیدیایە روینەدابا ئەگەر پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان یارمەتی بەلەمەكەیان بدایە. بەپێی راپۆرتی میدیا جیهانییەكان، ئەو بەلەمەی بەكارهاتووە بەلەمەێكی ژەنگاوی راوەماسی بووە و لەدووری 50 میل لەباشوری رۆژئاوای كەناراوەكانی یۆنان ژێرئاوكەوتووە، تائێستا نازانرێت چەند كەس لەبەلەمەكەدا بوون، بەڵام راپۆرتە نافەرمییەكان دەڵێن، زیاتر لە 750 سەرنشینی تێدا بووە. سەرەتا بەلەمەكە بەبەتاڵی لەمیسرەوە بەڕێكەوتووەو دواتر بەرەو بەندەری تۆبروك لەلیبیا رۆشتووەو لەوێوە سەرنشینەكانی هەڵگرتووە تا بەرەو ئیتاڵیا بڕوات. تائێستا زیاتر لە 100 كەس رزگاركراون و گەیەنراونەتە شاری كەلاماتا لەیۆنان، بەڵام باس لەوە دەكرا پاسەوانانی كەناراوەكانی یۆنان سەرنشینەكانیان پێشتر رزگار كردبا. پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان دەڵێن، پێش زیاتر لەشەش كاتژمێر لەڕووداوەكە بە بەلەمەكەیان زانیوەو لەپەیوەندی بەردەوامدابوون لەگەڵ بەلەمەكە، بەڵام ئەوان هاوكارییان نەویستووەو پێیان راگەیاندوون كەدەیانەوێت بڕۆنە ئیتاڵیا. بەپێی راپۆرتی میدیاكانی یۆنان، لەنێوان ئەو كاتژمێرانەدا كاپتنی بەلەمەكە لەبەلەمەێكی بچووكتردا رایكردووەو خۆی دەرباز كردووە، دواتر كۆچبەرەكان وتوویانە بەلەمەكە زۆر قەرەباڵغەو ئەملاولا دەكات، پاشانیش لەبەرەبەیانی چوارشەممەی رابردوو بەلەمەكە مەكینەكەی لەكاركەوتووەو دواتر ژێرئاو كەتووە. حكومەتی یۆنان رایگەیاندووە، پۆلیسی كەناراوەكانی وڵاتەكە گوریسێكیان هەڵداوە بۆ بەلەمەكە تا راگیری بكەن و بەملاولدا نەكەوێت، بەڵام بە زمانێكی تێكشكاوی ئینگلیزی كۆچبەرەكان پێیانوتوون، «نا بۆ یارمەتی، رۆشتن بۆ ئیتاڵیا.» وتەبێژی پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنانیش دەڵێت، زۆر پێشتر بەلەمەكە نقوم دەبوو ئەگەر ئەوان دەستتێوەردانیان بكردبا. «ناكرێت ئاراستەی بەلەمێك بەزەبری هێز بگۆڕیت كە پڕە لەخەڵك ئەگەر هەماهەنگی و هاوكاری نەبێت»، نیكۆس ئەلێكسیۆ، وتەبێژی پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان وای وت. بەڵام رێكخراوەكان و كۆچبەرانی رزگاربوو شتێكی تر دەڵێن؛ ئەوان پێیانوایە پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان هیچیان نەكردووەو دەبوو پێشتر هەوڵی رزگاركردنی بەلەمەكەیان بدایە. لەپارچە ڤیدیۆیەكدا، یەكێك لە رزگاربووەكان دەڵێت، بەلەمەكە بۆیە ژێرئاوكەوت چونكە پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان هەوڵیداوە بەخێراییەكی زۆر لەگەڵ خۆی رایبكیشێت. «لەسەرەتاوەو لەوكاتەی كە نزیكبوون لێیانەوە، پۆلیس هیچ شتێكی نەكردووە تا رزگاریان بكات»، برای رزگاربوویەكی رووداوەكە لەزاری رزگاربووەكەوە ئەمەی بەئاژانسی فرانس پرێس وتووە. نێردەی تایبەتی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ پەنابەرانی ناوەڕاست و رۆژئاوای دەریای سپی ناوەڕاست دەڵێت، وتەكانی بەرپرسانی یۆنان لەگەڵ رووداوەكە «یەكناگرێتەوە.» «بەپێی یاسای نیودەوڵەتی، دەبوو بەرپرسانی یۆنان ئۆپەراسیۆنی رزگاركردنیان زووتر ئەنجامبدایە، چونكە ئەو وێنانەی گیراون دەریدەخەن كە بەلەمەكە وێڵ بووەو سەرنشینەكانی لەدۆخێكی نائارام و شڵەژاوویدا بوون»،  ڤینسنت كۆچتێل، نێردە تایبەتییەكەی نەتەوەیەكگرتووەكان، وای وت. ‹لەمردن رادەكەن، بەڵام لەڕێگا پێی دەگەن› بەشێكی زۆر لەسەرنشینانی بەلەمەكە هێشتا بێسەروشوێنن و كەسوكاریان لەبەندەری كەلاماتا بەدوایاندا دەگەڕێن. یەكێك لەو كەسانەی كەچاوەڕوانی هەواڵی بێسەروشوێنەكانە، محەمەد محەمەدە كەكوڕێكی بەناوی دیار لەبەلەمەكەدا بووە و هەواڵی نییە. «رۆژ لەدوای رۆژ، هیوام كەمتر دەبێتەوە بۆ دووبارە بینینەوەی كوڕەكەم»، محەمەد محەمەد ئەمەی بەئاژانسی فرانس پرێس وت كەخەڵكی كۆبانێیەو تەمەنی 48 ساڵە. بەپێی وتەی باوكی، دیار تەمەنی 15 ساڵ بووەو لەگەڵ چوار هاوڕێی كۆچییان كردووە. «لێرە هەموو كەس ئەڕوات، دیار بۆیە رۆشت، چونكە دۆخی ئێرە زۆر خراپە، خەونی دیار ئەوە بوو بچێتە ئەڵمانیا تا لەگەڵ براكەم بژی كە لەوێیە»، باوكی دیار وای وت. چەندین ساڵە كۆبانێ چەقی شەڕەو لەكاتی باڵادەستی داعشیشدا شارەكە بووە سیمبولێك بۆ بەرگری دوای ئەوەی كوردانی رۆژاڤا لەساڵی2015  توانییان چەكدارانی داعش لەشارەكە وەدەرنێن. كۆبانێ بووەتە ئامانجێكی سەرەكی توركیاش و لەچەندساڵی رابردوودا چەندین هێرشی ئاسمانی كردووەتەسەرو هەڕەشەی هێرشێكی نوێی زەمینیشی كردووە. محەمەد محەمەد دەڵێت، خێزانەكەی لەدووریی كەمتر لەكیلۆمەترێك لەسنوری توركیاوە دەژین. باوكی دیار دەشڵێت، «خەڵك لێرە لەمردن رادەكەن، بەڵام لەڕێگا بەمردن دەگەن.» سەرۆکی دەزگای لوتکە: خەڵکی هەرێمی کوردستان ڕێگای وەها بەکاردەهێنن بۆ کۆچکردن کە لە مێشکی مرۆڤ بەدەرە گەنجانی هەرێمی كوردستان هەموو رێگەیەك بۆ كۆچ دەگرنەبەر رێگای دەریای سپی ناوەڕاست نامۆ نییە بۆ خەڵكی هەرێمی كوردستانیش، ئەو رێگەیە پێشتر لەلایەن كۆچبەرانی كوردەوە بەكارهێنراوە. رێگاكە یەكێكە لەڕێگە كوشندەكان بۆ گەشتن بەوڵاتانی ئەوروپا، بەڵام بەپێی قسەی ئاری جەلال، سەرۆكی دەزگای لوتكە بۆ كاروباری ئاوارەو پەنابەران، ئەمساڵ هیچ كوردێكی هەرێمی كوردستان لەو رێگەیەدا نەگیراوەو پێشیوانییە بەكارهاتبێت لەلایەن كۆچبەرانی هەرێمەوە. ئاری جەلال بەهاوڵاتی وت: «ساڵانی رابردوو گەنجانی هەرێم ئەو رێگەیەیان بەكاردەهێنا، بەتایبەتی لەلیبیاوەو خەڵكیشمان گەڕاندووەتەوە بەڵام بۆ ئەمساڵ كەس نەبووە.» سەرۆكی دەزگای لوتكە وتیشی، نەك ئەم رێگایە، خەڵكی هەرێمی كوردستان رێگای وەها بەكاردەهێنن بۆ كۆچكردن كە «لەمێشكی مرۆڤ بەدەرە.»   ئەوروپا لێشاوی كۆچبەرانی بۆ كۆنترۆڵ ناكرێت سەرەڕای چەندین هەوڵ و پێشكەشكردنی پرۆژەیاسا بۆ رێگریكردن لەكۆچی نایاسایی، بەڵام هێشتا بەریتانیا و وڵاتانی تری ئەوروپا بەدەست زۆری كۆچی نایاساییەوە دەناڵێنن. تازەترین هەوڵی کۆچبەران کە شکستی خوارد لە نزیک دورگەیەکی یۆنان بوو کاتێک بەلەمەکەیان ژێرئاو کەوت، تێیدا ٧٨ کۆچبەر خنکان و سەدەهای تریش هێشتا بێسەروشوێنن بەپێی ئامارێكی نەتەوەیەكگرتووەكان، تەنها لەسێ مانگی ئەمساڵدا نزیكەی 36 هەزار كۆچبەر لەدەریای سپی ناوەڕاستەوە گەیشتوونەتە ئەوروپا، ئەم ژمارەیەش دوو هێندەی ئاماری هەمان ماوەیەیە لەساڵی رابردووەوە. ئەم ژمارەیە زۆرترین ژمارەی كۆچبەرانە لەساڵی 2015ەوە كاتێك قەیرانی كۆچبەران دروستبوو، تێیدا زیاتر لەملیۆنێك پەنابەر، كە بەشێكی زۆریان بەهۆی شەڕی ناوخۆی سوریاوە بوو، گەیشتنە ئەوروپا. لەساڵی 2014ەوە بیست هەزار كۆچبەر لەڕێگادا مردوون، ئێستاش مردن لەڕێگەی گەیشتنی نایاسایی بەئەوروپا بەرزبووەتەوەو لەنێوان ئەو سێ مانگەدا 440 پەنابەر مردوون، ئەمەش زۆرترین ژمارەی مردووانی كۆچبەرانە لەساڵی 2017ەوە. لەناوەڕاستی ئازاری 2023، حكومەتی بەریتانیا بەسەركردایەتی ریشی سوناك، سەرۆكوەزیرانی بەریتانیا، پرۆژەیاسایەكی نوێی پێشكەشی پەرلەمانی وڵاتەكە كرد كەتێیدا رێگە بەحكومەت دەدات هەموو ئەو پەنابەرانە دیپۆرت بكاتەوە كە بەنایاسایی لەڕێی كەناڵی ئینگلیزەوە هاتوونەتە وڵاتەكە، جا بۆ وڵاتی خۆیان بێت یان بۆ وڵاتی سێیەم كە رواندایە. ئەم پرۆژەیاسایە بەهەوڵێكی «نامرۆڤانە» و «بێبەزەیی» لەلایەن چەندین وڵاتی ئەوروپی و رێكخراوە مرۆییەكانەوە ناوزەند كرا، پرۆژەیاساكە هێشتا لەپەرلەمان تاووتوێ دەكرێت و نەگەیشتووەتە قۆناغی كۆتایی، بەڵام لەهەفتەی رابردوودا ریشی سوناك رایگەیاند، پلانەكەی بۆ كەمكردنەوەی كۆچبەری نایاسایی «كاری خۆی كردووە» و كۆچی ناسایی 20% كەمكردووەتەوە. بەڵام ژمارەكان شتێكی پێچەوانە دەڵێن، لەسەرەتای ئەم هەفتەیەوە، میدیاكانی بەریتانیا ئاشكرایانكرد كە لەسەرەتایی ئەم ساڵەوە هەتا ئێستا زیاتر لە (10) هەزار كۆچبەر بەنایاسایی كەناڵی ئینگلیزیان تێپەڕاندووەو گەیشتوونەتە بەریتانیا.  ئەم ژمارەیە هێندەی ئاماری ساڵی رابردووە لەهەمان ماوەدا، واتە لەشەش مانگی ساڵی رابردوودا هەمان ژمارە كۆچیان كردووە بۆ بەریتانیا، بەمەش ژمارەی كۆچبەران بەهیچ جۆرێك كەمینەكردووە و پرۆژە یاساكە كۆچبەرانی رانەگرتووە. تیم لاوتن، پەرلەمانتاری بەریتانیاو ئەندامی لیژنەی كۆچبەران لەپەرلەمانی وڵاتەكە بە بی بی سی راگەیاندووە، «هیچ لەم ئامارانە ناخوێنرێتەوە» تەنها ئەوە نەبێت كە «ئێمە هێشتا كێشەمان هەیە». پەرلەمانتارەكە باسی لەوەشكردووە، وتەكانی ریشی سوناك لەسەر كەمبوونەوەی ژمارەی پەنابەران «پێشكەوتنی بە رووداوەكانە» و «یەكناگرێتەوە» لەگەڵ ئامارەكان. وتەبێژێكی حكومەتی بەریتانیاش بە بی بی سی راگەیاندووە، «تێپەڕاندنی سنور هێشتا بەردەوامە ئەمەش بەهۆی ئەوەیە كە هێشتا نەمانتوانیوە پلانەكەمان بەتەواوی جێبەجێبكەین.» ئەم كێشەیە وڵاتانی ئەوروپاشی گرتووەتەوە، لەسەرەتای ئەم مانگەوە، وڵاتانی ئەوروپا بوونەتە چەند بەشێكەوەو لەسەر وەرگرتنی پەنابەران رێككناكەون. بەپێی پلانەكەی یەكێتی ئەوروپا، كە لە 27 وڵات پێكدێت، دەبێت هەر وڵاتێك بەپێی توانای خۆی پەنابەر بگرێتەخۆی و ئەگەر ئەو كارە نەكات دەبێت بۆ هەر پەنابەرێك 22 هەزار یۆرۆ بداتە ئەو وڵاتەی پەنابەرەكە لەخۆدەگرێت. پۆڵەندا و هەنگاریاو چەند وڵاتێكی تریش دژی ئەم بڕیارەن و هێشتا ناكۆكییەكی زۆر هەیە لەسەر دابەشكردنی كۆچبەران بەسەر وڵاتەكاندا. كێشەی وڵاتانی ئەوروپی زیاتر بەهۆی جەنگی ئۆكرانیاو روسیایە كەبووەتە هۆی دروستبوونی لێشاوێكی زۆری كۆچبەرانی ئۆكرانیا، ئەمە سەرەڕای بەردەوامی كۆچی هاووڵاتیانی  رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا. لەنیسانی ئەمساڵیشدا، پەرلەمانی ئەوروپا چەند رێنماییەكی نوێی پەسەندكرد كە خۆی دەبینێتەوە لەخێراتركردنی رێكارەكانی گەڕاندنەوەی كۆچبەرانی نایاسایی كە هاتوونەتە ئەوروپاو رێگرتن لەو كۆچبەرانە كە دەیانەوێت لەوڵاتێكی ئەوروپییەوە و بچنە وڵاتێكی تری ئەوروپی و نیشتەجێ ببن. ئیتاڵیا یەكێكە لەو وڵاتانەی زۆرترین پەنابەر لەوڵاتانی ئەوروپا رووی تێدەكات، لەسەرەتای ئەمساڵەوە، زیاتر لە 30 هەزار كۆچبەر روویان لەوڵاتەكە كردووە، حكومەتی وڵاتەكە پرۆژەیاسایەكی لەبەدەردەستدایە كەدەیەوێت لەپەرلەمان تێبپەڕێت ئەویش ناردنەوەی بەزۆری كۆچبەرانە، لەئێستاشدا كەهێشتا یاساكە بەركار نییە، كۆچبەران ئاگادار دەكرێنەوە كەوڵات جێبهێڵن. ساڵی رابردوو لەئیتاڵیا زیاتر لە 77 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتیان كردووە، لەو ژمارەیەش لێكۆڵینەوە لە 52 هەزار كەیس كراوەو لەسەدا 53ی رەتكراوەتەوە. نەتەوە یەکگرتووەکان، تەنها لە سێ مانگی ئەمساڵدا نزیکەی ٣٦ هەزار کۆچبەر لە دەریای سپی ناوەڕاستەوە گەیشتونەتە ئەوروپا بەپێی ئامارێكی حكومەتی بەریتانیا، لەساڵی 2022 نزیكەی 75 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتییان لەوڵاتەكە كردووە، تەواوی ژمارەی ئەو كەسانەی چاوەڕێی بڕیاری حكومەتن لەسەر كەیسەكانیان دوو ئەوەندە زیادی كردووە لەنێوان 2020 بۆ 2022، واتە لە 70 هەزارەوە گەیشتووە بە 166 هەزار. لەفەرەنساش، بەپێی ئامارێكی وەزارەتی ناوخۆی وڵاتەكە، 137 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتییان كردووە لەساڵی رابردووداو تەنها 56 هەزار كەس داواكانیان قبوڵكراوە، حكومەتی ئەڵمانیانش دەڵێت، لەساڵی رابردوودا 244 هەزار كەیسی داواكردنی پەنابەرێتییان هەبووەو لەسەدا 72 ئەو مافەیان پێدراوە.

هاوڵاتی ئێران و ئەمریكا لە گەرمەی بانگەشەی دژ بەیەكدا دانوستانی ناڕاستەوخۆیان دەست پێكردووە و ئیسرائیلیش دەڵێت پابەندنی هیچ رێككەوتنێكی نێوان ئەو دوو وڵاتە نابێت و واشنتۆنیش ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە رێككەوتن نییەو لێكتێگەیشتنە. سەرەڕای ئەوەی كۆشكی سپی لە دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئەمریكا رەتی كردوەتەوە هیچ دانوستان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران بكات بە مەبەستی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی ساڵی 2015 ، بەڵام دەركەوتوە بەرپرسانی ئەمریكا و و ئێران لە دەوحە و نیویۆرك و مەسقەت دانوستانیان كردووە. ئیسرائیل رایگەیاندوە رێككەوتنەكەی نێوان تاران و واشنتۆن دەبێتە هۆی ئەوەی ئێران بەرنامەی دروستكردنی چەكی ئەتۆمی پێش بخات و سەدان ملیۆن دۆلاری دەستكەوێت و ببێتە هەڕەشەیەكی ئاشكرا بۆ تێكدانی ئاسایشی ناوچەكە. ئیسرائیل و رۆژنامەیەكی ئەمریكا ئاشكرایان كردووە ئازادكردنی دوو ملیار و 700 ملیۆن دۆلاری ئێران لە عێراق و چاوپۆشیی واشنتۆن لە بەرزبونەوەی فرۆشی نەوتی ئەو وڵاتە بەشێك بووە لە رێككەوتنەكە. هەروەها ئاماژەیان بەوەكردووە كە» واشنتۆن هەوڵ دەدات ئێران رازی بكات موشەك و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بە روسیا نەفرۆشێت بە ئامانجی بەكارهێنانی لە جەنگی ئۆكرانیا و بە گەشتی بڕیارە زیاتر لە بیست ملیار دۆلاری ئێران ئازاد بكرێت هەر لە چوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا كە ئەمریكا بە لێكتێگەیشتن ناوی هێناوە».   ئەمریكا و ئێران لە بانگەشەی جەنگەوە بۆ رێككەوتنی ژێربەژێر ئەگەرچی بۆ یەكەمجار ئیسرائیل دانوستانە نهێنییەكانی نێوان بەرپرسانی كۆشكی سپی و تاران ئاشكرا كرد، بەڵام رۆژنامەی (نیۆیۆرك تایمز) زانیارییەكانی ئەو دانوستانانەی بڵاو كردوەتەوە و نوسیویەتی:»  بە پێی ئەو دانوستانانە لە چوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێ بڕیارە 20 ملیار دۆلار لە پارە بلۆككراوەكانی ئێران ئازاد بكرێت و لە بەرامبەریشدا سێ هاوڵاتی ئەمریكی-ئێرانی لەلایەن كۆماری ئیسلامییەوە ئازاد بكرێن. هەر بە پێی ئەو زانیارییانە ئەمریكا ئامادەیی دەربڕیووە سزاكانی ئێران قورستر نەكات لە بەرامبەر راگرتنی پیتاندنی یۆرانیۆمی 60% لە وێستگە ئەتۆمییەكانی ئەو وڵاتە و هاوكات بڕێكی زیاتر لە نەوتەكەی هەناردەی دەرەوە بكات كە ئاماژەكانی ئەو رێككەوتنەش دەركەوتوە و ئێران لە مانگی رابردوودا فرۆشی نەوتی رۆژانەی گەیاندوەتەوە یەك ملیۆن و 500 هەزار بەرمیل. نیۆیۆرك تایمز ئاشكرای كردووە كە بەرپرسانی ئەمریكا چالاككردنەوە رێككەوتنی ئەتۆمیی ساڵی 2015 كە ساڵی 2018 لێی كشاونەتەوە رەتدەكەنەوە، چونكە ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی وڵاتەكە (كۆنگرێس) بە زۆرینە دژی زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكەن و ئیدارەی ئیستای جۆ بایدن، ناتوانێت ئەو رێككەوتنە راستەخۆ چالاك كاتەوە. ئەگەرچی ئەنتۆنی بلینكن، وەزیری دەرەوە و جۆن كیربی، وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی ئەمریكا ئەنجامدانی رێككەوتنیان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران رەتكردوەتەوە، بەڵام لە نوێترین لێدوانیاندا دانیان بەوەدا ناوە كە واشنتۆن بە بەردەوامی كەناڵی گفتوگۆكردنی لەگەڵ تاران بە كراوەیی هێشتوەتەوە و دیپلۆماسی بە باشترین رێگای چارەسەری كێشەكان ناو هێناوە. ئەمریكا لە رێگەی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی داوای لە ئێران كردووە هەنگاو بنێت بۆ كەمتركردنەوەی گرژییەكان لە ناوچەكەدا. بەرپرسانی ئەمریکا و ئێران لە دەوحەو نیۆرک و مەسقەت دانوستانیان کردووە  لە كاتێكدا فەرماندەكانی سوپای ئەمریكا و بەرپرسانی ئەمنیی و سەربازیی رایانگەیاندوە ژمارەی فڕۆكە جەنگییەكانی ئەو سوپایە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە رێژەی 50% زیاد دەكرێن و بۆمبی تایبەت بە سەنگەرشكێن بەكاردەهێنرێت و بۆمبی 113 كیلۆیی لە فڕۆكە جەنگییەكانی جۆری (وارتاگ) لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبەسترێت كە بە ئامانجی تێكشكاندانی سەنگەر و وێرانكاریی حەشارگەكان و بڕینی ئەو شوێنانەیە كە لە ژێر زەویی بە مەبەستی سەربازیی دروست كراون. وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا رۆژی یەكشەممە (8/4/2023) یەكێك لە ژێردەریاییەكانی وڵاتەكەی بە ئامانجی بەرەنگاربونەوەی هێرشەكانی ئێران لە سوریا رەوانەی كەنداو كردوە و بۆ یەكەمجاریش بووە كە جوڵەی ئەو ژێردەریاییەی بەرەو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاشكرا كرد. بە وتەی تیم هاوكینز، وتەبێژی یەكەی پێنجەمی هێزە دەریاوانییەكانی سوپای ئەمریكا ژێردەریایی (یو ئێس ئێس فلۆریدا) رەوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كراوە كە هەڵگری 154 موشەكی جۆری (تۆماهۆك)ە و ئامانجەكانی بە وردی دەپێكێت و لە ئەگەری رودانی مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لەرێگەی ئەو ژێردەریاییەوە كاردانەوەی دەبێت. بەگشتی ئێران و ئەمریكا لە دوو مانگی رابردوودا زۆرترین بانگەشەی سەربازییان دژی یەكتر كردوە، بەڵام وەك ئیسرائیل ئاشكرای كردوە لە لایەك بانگەشەی جەنگ بوە و لە لایەكی دیكە دانوستانی ژێربەژێر لە دوو وڵاتی عەرەبی عومان و قەتەر و لە نیویۆرك-ی ئەمریكا لە نێوان بەرپرسانی ئەو وڵاتە و ئێران بەڕێوەچووە.   ئەمریكا هەوڵی دابڕانی ئێران لەروسیا دەدات بە وتەی جۆن كیربی مۆسكۆ و تاران سەرقاڵی بەرفراوانكردنی ئاستی هاوكارییە سەربازییەكانیانن و ئێران لە مانگی ئابی ساڵی رابردوەوە تا ئێستا 400 فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی جۆری (خۆكوژ)ی رادەستی روسیا كردەوە و سوپای پاسداران بە رێگریی و دەستبەسەرداگرتنی كەشتییە بازرگانییەكان و نەوتهەڵگرەكان لە گەروی هورمز بووەتە هۆی تێكدانی ئاسایش و سەقامگیریی كەنداو. بە پێی ئەو زانیارییانەی رۆژنامەی نیویۆرك تایمز بڵاوی كردوەتەوە ئامانجی سەرەكی ئێستای كۆشكی سپی لە دانوستانەكان راگرتنی هاوكاریی سەربازیی نێوان ئێران و روسیایە و هاوكات بە دەركەوتنەوەی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمریكا لە هەڵبژادنەكانی داهاتوی وڵاتەكە نایەوێت واشنتۆن روبەڕوی قەیران یان پێكدادانی توند لەگەڵ ئێران ببێتەوە. ئەمریکا چاوپۆشی لە زیادکردنی فرۆشتنی نەوتی ئێران دەکات و لە ئێستادا ڕۆژانە یەک ملیۆن و ٥٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی خاو هەناردە دەکات  ئیسرائیل بە هیچ رێككەوتنێكی ئەمریكاو ئێران رازی نییە بنیامین نەتانیاهۆ، سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لە كۆبونەوەی لەگەڵ دەستەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی پەرلەمانی وڵاتەكەی رایگەیاند؛ واشنتۆن هەوڵی رێككەوتنێكی بچوك لەگەڵ تاران دەدات و بڕیارە لە چوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا ژمارەیەك هاوڵاتیی ئەمریكی كە لە ئێران زیندانیی كراون ، ئازاد بكرێن. هەروەها ئەوەی خستتەڕوو كە 90%ی مەترسییە ئەمنییەكانی سەر ئیسرائیل لە لایەن كۆماری ئیسلامی ئێران و چەكدارە هاوپەیمانەكانیەتی لە ناوچەكەدا بۆیە تەلئەبیب پابەندی هیچ رێككەوتنێكی واشنتۆن و تاران نابێت. وتەكانی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لە كاتێكدایە بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئاماژەیان بە دانوستانی ناڕاستەوخۆی ئەمریكا و ئێران كردووە. پێشتر رۆژنامەی (جۆرۆسەلیم پۆست)ی چاپی ئیسرائیل بڵاوی كردبوەوە كە ئەمریكا سەرقاڵی رێككەوتنی ژێربەژێرە لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران پێدەچێت پیتاندنی یۆرانیۆم لە 60% كەمتر بكرێتەوە و ژمارەیەك هاوڵاتی ئەمریكی-ئێرانی ئازاد بكرێن.      

سەركۆ جەمال هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەدوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق بە نادەستوری بوونی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان رێڕەوێكی دیكەی وەرگرت، چیتر دیاریكردنی كاتەكەی لەدەستی سەرۆكایەتی هەرێم و لایەنە سیاسییەكاندا نەماوە. كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق كەخۆی وادەكەی لەسەرەتای ساڵی داهاتوو كۆتایی دێت و دەبێت پەرلەمانی عێراق وادەكەی بۆ درێژبكاتەوە دەبێت ئەركی سەرپەرشتیكردنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیش بگرێتە ئەستۆ، چونكە كۆمسیۆنەكەی هەرێم بەهۆی هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی وادەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان چیتر ناتوانێت هەڵبژاردن ئەنجامبدات.  جومانە غەلای وتەبێژی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق رایگەیاند: لەكۆبوونەوەی كۆمسیۆن لەگەڵ سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان كە داوایكردبوو هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامبدرێت، كۆمسیۆنی عێراق ئامادەیی خۆی دەربڕی». هەروەها وتیشی:» نوسینگەمان لەهەولێرو دهۆك و سلێمانی هەیە بۆیە كۆمسیۆن لەدوای ئامادەكردنی ئامرازەكانی ئێمە شەش بۆ حەوت مانگمان دەوێت تا بتوانین هەڵبژاردنەكە ئەنجامبدەین. بەوتەی جومانە غەلای جگە لەو پێداویستیانە بودجەشیان پێویستە بۆ ئەنجامدانی و كاتی دیاریكراو نییە، هەڵبژاردنەكەش بەپێی یاسای ژمارە یەكی ساڵی 1992 كە 2013 هەمواركراوەتەوە كۆمسیۆن بەكاریدەهێنێت و دەبێتە رێنمایی و ئاسانكاری یەكێك لەبڕگەكان ئەوەیە كە كۆمسیۆن رێگایەك بگرێتەبەر كە خۆی بەباشی دەزانێت. «بەپێی یاسای هەڵبژاردن تایبەت بە پەرلەمانی كوردستان هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت، بەڵام پێداچوونەوەی بۆ دەكرێت و بەپێی كۆبوونەوەكەش وامان پێباش بوو بەئەلكترۆنی هەڵبژاردنەكە بەڕێوەبچێت و بەپێی لیستی هەڵبژاردنی 2021 دەبێت و كاتی دیاریكردنی كاتەكەش تۆمارەكە پێداچوونەوەی بۆ دەكرێت»، جومانە غەلای وای وت. بڕیاردراوە 18ی 12ی 2023 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق ئەنجامبدرێت و  هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیش لەدوای ئەو وادەیە بەڕێوەدەچێت، بەوپێیەش هەڵبژاردنەكە دەكەوێتە ساڵی داهاتوو. هەر بەپێی زانیارییەكان ئەنجومەنی كۆمسیارانی عێراق بۆ دیاریكردنی كاتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان چەند جارێك كۆبوونەتەوەو كۆبوونەوەكانیش بەردەوامییان هەیە، هەڵبژاردنەكەش شەش مانگ زیاتری پێویستە تاهەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەبچێت. پێش کۆتای مانگی شەش کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بڕیار لە بارەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان دەدات لەكۆبوونەوەی رۆژی سێشەممە 20ـی حوزەیراندا ئەنجوومەنی كۆمیسیارانی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان چەند پێشنیازێكی لەبارەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەبووە كە لەلایەن ئەنجوومەنی كۆمسیارانەوە تاووتوێ كراون. كەدەبێت پێش كۆتایی مانگی حوزەیران، كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق دوا بڕیار لە بارەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە بدات. دوای چەند مانگێك لەمشتومڕو ناكۆكی نێوان لایەنەكانی هەرێمی كوردستان لەسەر یاسای هەڵبژاردن و كاراكردنەوەی كۆمسیۆن ، 30ـی ئایاری 2023، دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق بڕیاریدا بە نادەستووریبوون»ـی یاسای ژمارە 12ـی درێژكردنەوەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كە لە 9ـی تشرینی یەكەمی 2022 دەركراو رایگەیاند: تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەگەڵ كۆتاییهاتنی خولی پێنجەم كۆتاییهاتووە و هەر بڕیارێك لەدوای كۆتاییهاتنی ئەو ماوەیەوە دەركرابێت، لەڕووی دەستوورییەوە پووچەڵە. بڕیارەكە لەسەر سكاڵای یوسف محەمەد سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان سەرەتا جوڵێندرا دژ بە سەرۆكی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان. بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ئاماژەی بەوەكردووە درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان نادەستورییەو ناكۆكیشە لەگەڵ شەش ماددەی دەستوری و لەدوای شەشی تشرینی دووەمی ساڵی رابردووەوە درێژكردنەوەكە نایاساییەو هەر بڕیارێك لەدوای ئەو وادەیە لەپەرلەمانی كوردستان دەرچووبێت كاری پێناكرێت. هاوڵاتی بەدواداچوونی كردو لەچەند شارەزایەكی یاسایی پرسی، یەكێك لەو شارەزایانە حاكم شێخ لەتیف مستەفا بوو، دووپاتیانكردەوە لەڕووی یاساییەوە ئێستا كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی هەرێم ناتوانێت وەكو كۆمسیۆن بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بكات، تەنها لەیەك ئەگەردا نەبێت كە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق ئەندامەكانی بەكاربهێنن بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكە. هاوكات هەندرێن محەمەد سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی هەرێم لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی وتی:» تائێستا كۆمسیۆنی هەرێم هیچ داوایەكمان لێنەكراوە بەشداری هەڵبژاردنەكەی هەرێمی كوردستان بكەین، بەڵام ئەگەر داوامان لێبكرێت ئەوا ئامادەین هەموو هاوكارییەك بكەین». بەڕێوەبەری ئۆفیسی سلێمانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەدووری دەزانێت هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەمساڵدا ئەنجامبدرێت. ئامانج عەزیز بەڕێوەبەری ئۆفیسی سلێمانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لەڕووی تەكنیكیەوە قورسە بتوانرێت هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق كە لەمانگی 12دایە لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامبدرێت، چونكە لەهەرێمی كوردستان هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان ناكرێت. هەوەها پێشیوابوو ئەگەر كۆمسیۆن پێداویستیەكانی بۆ دابین بكرێت ماوەی شەش بۆ حەوت مانگی پێویستە تا بتوانێت هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەببات. نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە 24ی شوباتی 2022 مەرسومێكی بۆ دیاریكردنی رۆژی هەڵبژاردن دەركردو یەكی تشرینی یەكەمی ساڵی رابردووی بۆ رۆژی هەڵبژاردن دیاریكرد، بەڵام وادەكە گۆڕا بۆ 18-11-2023 دوای ئەوەی پەرلەمان ماوەی خۆی بۆ ساڵێك درێژكردەوە. بەپێی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنی هەرێم كە پارتی و یەكێتی لەپەرلەمانی كوردستان و لە 22 -5-2023 شەڕیان كرد لەسەر درێژكردنەوەكەی چیتر ناتوانێت سەرپەرشتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بكات. سەرچاوەیەك لەسەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بەهاوڵاتی وت: ئەو كاتەی لەلایەن سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەمانگی 11ی ئەمساڵ دیاریكراوە دوای بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق هەڵوەشاوەتەوە. وتیشی: وادەی نوێی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەلایەن كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەهەماهەنگی لەگەڵ سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان دەبێت و پێشبینیش دەكەین بكەوێتە سەرەتای ساڵی داهاتوو. بە هەموو پێوەرەکان هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ئەمساڵ ئەنجام نادرێت شیروان زرار وتەبێژی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنی هەرێم باس لەوەدەكات چاوەڕێی هەڵوێست و بڕیاری سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەكەن كەئایا هەڵبژاردنی هەرێم كەكۆمسیۆنی عێراق سەرپەرشتی دەكات ئایا كۆمسیۆنی هەرێمیش دەتوانێت بەشداری بكات یاخود نا. لەهەرێمی كوردستان تائێستا پێنج هەڵبژاردنی پەرلەمانیی ئەنجامدراوە، یەكەمیان لەساڵی 1992و دواینیان لەساڵی 2018 بوو، لەدوایین هەڵبژاردندا زیاتر لەسێ ملیۆن و 85 هەزار كەس مافی بەشداریكردنیان هەبوو، بەهۆی ئەوەی لەم هەڵبژاردنەدا لیستی تۆماری دەنگدەرانی عێراق بەكاردەهێنرێت هێشتا روون نییە چەند كەس مافی بەشداریكردنیان لەهەڵبژاردنەكەدا هەیە، بەڵام جیاوازی لیستی تۆماری هەرێم و عێراق نزیكەی 400 هەزار كەسە.  

شەنای فاتیح بەهۆی هاتنی وەرزی هاوین كەئەمڕۆ یەكەم رۆژیەتی دڵەراوكێ لای بەشێك لەهاووڵاتیانی هەرێم دروستبووە كە لەهەفتەیەكدا دوو جار ئاوی خواردنەوەیان بۆ بەردەدرێتەوە، بەڕێوەبەری ئاوو ئاوەڕۆی هەرێمیش دەڵێت خواستێكی زۆر لەسەر ئاوی ماڵان هەیە. بەڕێوەبەری گشتی ئاوی هەرێم ئاشكرایدەكات شوێن هەیە لەهەرێم 24 كاتژمێر ئاوی هەیە بەڵام شوێنیش هەیە رۆژ ناڕۆژێك ئاوی دەدرێتێ. ئاری ئەحمەد، بەڕێوەبەری گشتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەشێوەیەكی گشتی لەسنوری هەرێمی كوردستاندا هەندێك كێشەمان هەیە كەڕۆژ ناڕۆژێك ئاو بدرێتە ماڵان، بەڵام هەندێك شوێنیش رەنگە 24 كاتژمێر ئاویان هەبێت، ئەوە بەپێی جێبەجێكردنی ئەو پلانانەی هەیە لەشارو شارۆچكەو كۆمەڵگاكان دەگۆڕێت و بوون و نەبوونی كارەباش رۆڵی هەیە. هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە تائێستا ئەو بڕە ئاوەی كە بەرهەمدەهێندرێت ئەگەر بەتێكڕا حساب بكرێت زیاترە لەبڕی ئاوی ستاندارد كە بوونی هەیە، وتیشی:» لەهەندێك شوێن كێشەمان هەیەو بەرهەمهێنان كەمترە بەهۆی دابەزینی ئاستی ئاوی ژێرزەوی و نەبوونی كارەبا». «لەچەند گەڕەكێك یان چەند كۆڵان و گەڕەكێكی شاری هەولێر كێشەمان هەیە، چونكە نیوەی بیرەكان ئاوەكەی دابیندەكات و نیوەكەی دیكەشی پڕۆژەكان دابینی دەكەن، هەروەها لەقەزای قوشتەپەو چەند گەڕەكێكی شاری سۆرانیشدا كێشە هەیە، لەپارێزگای سلێمانیش لەشارۆچكەی چەمچەماڵ كێشەی كەمی ئاو هەیە» ئاری ئەحمەد وای وت. بەڕێوەبەری گشتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێم ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد بۆ چارەسەركردنی كەمئاوی چەند پلانێكیان هەیە، ئەوانیش ئاوی بیرەكان چارەسەربكەن بەوەی كەئەو بیرانەی كێشەی دابەزینی ئاستی ئاویان هەیە پێویستە پەمپ و ماتۆڕەكانیان زیاتر شۆڕبكرێتەوە، ئەو بیرانەش كە وشكبوون لێبدرێنەوە، هەروەها رێكخستنی تۆڕەكانی ئاوو نۆژەنكردنەوەی پڕۆژە ستراتیژییەكان. بەڕێوبەری گشتی ئاوی هەرێم: ئاستی ئاوی ژێر زەوی دابەزیوە هەروەها بەرێوەبەرایەتی ئاوی هەرێم بۆ دابینكردنی ئاو بەتانكەر، لەسنوری بەڕێوبەرایەتی ئاوی هەولێرو ئاوی سۆران و ئاوی ئاكرێ و ئاوی دەوروبەری سلێمانی و ئاوی راپەڕین پڕۆژەیەكیان هەیە كەتیایدا ئاو بەتانكەر دابەشدەكرێت. هاوكات، بەختیار  ئەحمەد، بەڕێوەبەری ئاوی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» تائێستا ئەو ئاوەی دەدرێتە ماڵان لەئاستی پێویستدایەو هەموو ئامادەكارییەكمان كردووە كەهاووڵاتیانی سلێمانی بێ ئاو نەبن، ئەگەر بێت و حاڵەتی نەخوازراو روونەدات وەك بۆری شكان یان كارەبا تێكچوون». وتیشی:»گرتنەوەی ئاو لەلایەن توركیاو ئێرانەوە كاریگەری لەسەر ئاوی دوكان هەیەو كەمێكیش كاریگەری كردووەتەسەر ئاوی خواردنەوە». لەبەشێكی شارو شارۆچكەكانی هەرێمی كوردستاندا هاووڵاتیان رۆژانە رووبەڕووی كەمی ئاو دەبنەوەو گەڕەك هەیە ماوەی سێ یان چوار رۆژ تێپەڕدەبێت و ئاویان بۆ بەرنادرێتەوە. مینا مستەفا هاووڵاتییەكی دانیشتووی گەڕەكی كارێزەوشكە لەسلێمانی بەهاوڵاتی وت: جاری وا هەبووە یەك هەفتە بێ ئاو بووین بەتایبەت لەهاویندا، بۆیە ئاومان بەتەنكەر كڕیوە». شكانی بۆری كێشەیەكی دیكەیە كە بەهۆیەوە هاووڵاتیان بێ ئاو دەبن، حسێن ئەحمەد دانیشتووی چەمچەماڵ  بەهاوڵاتی وت:» بەهۆی شكانی بۆرییەوە ساڵی وا هەبووە چەند جارێك بەتەنكەر ئاومان كڕیوە، جگە لەوەی زۆربەی كات هاوینان بەچەند رۆژێك ئاوی بەلوعەمان بۆ بەردراوەتەوە، بۆیە زۆرێك لەهاووڵاتیان ناچارن ئاوی بیر بەكاربهێنن».

هاوڵاتی قوباد تاڵەبانی لەچەند رۆژی رابردوودا سەردانی پارێزگای هەڵەبجەو دوێنێ سێشەممەش چووەتە ئیدارەی گەرمیان بۆ دەستپێكردنەوەی چەندین پڕۆژەی گرنگ و ستراتیژی كە ئەولەویەتن لای هاووڵاتیان و جێگیری سەرۆكی حكومەت فەرمانی كردووە دەست بەجێبەجێكردنی بكرێت. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، هەوڵەكانی قوباد تاڵەبانی، جێگیری سەرۆكی حكومەتی هەرێم دوای چەندین گلەیی و ناڕەزایەتی یەكە ئیدارییەكان و بەشێك لەكۆمپانیاكان بووە كە رۆژانەو هەفتانە بەشێكیان دەبینێت و بەڵێنی داوە بەچڕی لەسنوری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەی گەرمیان و راپەڕین پڕۆژەكان دەستپێبكرێتەوە. قوباد تاڵەبانی، بڕیارە سەردانی ئیدارەی راپەڕین و چەندین قەزای دیكە بكات كە داواكارییەكانیان گەیاندووەتە نوسینگەكەی بۆ چەندین پڕۆژەی ستراتیژی و خزمەتگوزاری كەداواكاری یەكە ئیدارییەكان و هاووڵاتیانی ناوچە جیاوازەكانە. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، كە لەتیمی یەكێتی لەحكومەتی هەرێم دەستی كەوتووە، ئەوەی خستەڕوو كە سەدان پڕۆژە كە بەهۆی قەیرانی دارایی لە 2014و دواتر راگیراون یان بەشێكیان تەواو نەكراون بەپێی ئەولەویەت و گرنگی بۆ هاووڵاتیان دەستپێدەكاتەوە، بەتایبەت كەهەرێمی كوردستان شایستە داراییەكانی لەبەغدادەوە بۆ دێت و بەشێك لەو بودجەیە بۆ پڕۆژەكان دابین دەكرێت. هەروەها ئەوەشی دووپاتكردەوە كە قوباد تاڵەبانی لەگەڵ سەرمایەداران و كۆمپانیاو بەڵێندەرانی خۆماڵی گفتوگۆ دەكات بۆ ئەوەی جێبەجێكردنی پڕۆژەكان دەستپێبكرێتەوە. هاوكات ئەوەشی روونكردەوە جێگیری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران» رژدە» لەسەر ئەوەی كەچیتر نابێت پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەكانی گەرمیان و راپەڕین جێبەجێكردنی پڕۆژەی تێدا دوابخرێت. هەرێمی كوردستان و حكومەتەكەی سودانی لەسەر بنەمای بودجەی 2023 و 2024 و 2025 رێككەوتن و بڕیارە لەسەرەتای مانگی داهاتوو بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە. هەرێمی كوردستان پشكی 12.67% بۆ دیاریكراوەو مانگانە ترلیۆنێك و 250 ملیار دیناری كاشی پێدەگات، بێجگە داهاتی نانەوتی كەمانگانە زیاترە لە 200 ملیار دینار.

هاوڵاتی سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران بەردەوامە لەهەڕەشەكانی بۆ سەر حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەسنووری هەرێمی كوردستان، بەرپرسێكی سەربازی كۆمەڵەی شۆڕشگێران ئاشكرایدەكات» ئێران شەش مانگ مۆڵەتی پێداون». كۆماری ئیسلامی ئێران هاوشێوەی توركیا هەنگاو دەنێت بۆ ئەوەی چالاكییەكانی حزبەكانی رۆژهەڵات كۆنترۆڵ بكات، ئەوەش دوای رووداوەكەی ژینا ئەمینی كەخۆپیشاندانی فراوانی لێكەوتەوەو سەدان كەس كوژران و برینداربوون. حزبەكانی رۆژهەڵات بەهۆی بەهێزبوونی رێكخستنەكانیان لەشارەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، كۆماری ئیسلامی ئێرانی نیگەران كردووە. ئەندامێكی سەركردایەتی كۆمەڵەی زەحمەتكێشان ئاماژە بەوەدەكات بەوریاییەوە چاودێری دۆخەكە دەكەن نەوید میهرئاوەرد، ئەندامی سەركردایەتی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» تائێستا وەكو كۆمەڵە هیچیان بەئێمە نەوتووە، هیچ كەسێكیشمان بانگ نەكراوین، بەڵام قسەمان بیستووەو كۆكردنەوەی هێزیش لەسەر سنورەكان هەیە». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد كەهاتوچۆی قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانی عێراق بۆ ئێران و سەردانی هەرێم دیارە شتێك هەیە. «توركیا و ئێران ستراتیژی هاوبەشیان هەیە پەیوەست بەكورد سەرەڕای جیاوازیەكانیان لەسەر دژایەتی كورد هاوڕان، چەند شتێك پێشبینی دەكرێت یەكێكیان ئەوەیە بیانوو بێت بۆ هێرش بۆ سەر ئێمە، دووەم لەم رۆژانە سكرتێری حزبی دیموكرات و كۆمەڵەو كۆمۆنیست و هاوسەرۆكی پژاك لەئەوروپا كۆبوونەوە، رەنگە ئێران بەوە هەستیاری هەبێت و بیەوێت بەوە فشاربكات و جیاوازی دروستبكات»، نەوید میهرئاوەرد وادەڵێت. هەروەها بەرپرسێكی سەربازی كۆمەڵەی شۆڕشگێری ئێران كەنەیویست ناوی ئاشكرا بكرێت بەهاوڵاتی وت:»حكومەتی هەرێم مۆڵەتی شەش مانگیان پێمان داوە كەبچینە دوو كەمپی سلێمانی و هەولێر یاخود هەرێمی كوردستان جێبهێڵین، وتیان ئێمە دەسەڵاتمان نییەو یەك ساڵە خەریكین لەبەر ئێوە تاران و بەغدا دەكەین». وتیشی:»پێیان وتین دەبێت خۆتان رادەستی نەتەوەیەكگرتووەكان بكەن و سەركردەكانی رۆژهەڵات و هەرێم تائێستا لەوبارەیەوە خۆیان بێدەنگ كردووە، بەڵام بەرپرسانی سەربازی هەردوو كۆمەڵەو دیموكرات ئەوە رەتدەكەنەوە، لەكاتێكدا یەكێتی هەردوو كۆمەڵەكەی بانگ كردووە بۆ سلێمانی و پارتیش دیموكرات و پاكی بانگ كردووە بۆ هەولێر». «پێیان وتوون ئێران دوو مانگ مۆڵەتی داوە بەیەكێتی و پارتی كە دەبێت حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان هەرێم چۆڵ بكەن یاخود بكرێنە كەمپەوە، بەڵام یەكێتی و پارتی داوای شەش مانگیان كردووەو ئێرانیش بەوە رازی بووە»، ئەو بەرپرسە سەربازییەی كۆمەڵەی شۆڕشگێڕان وای وت. سوپای پاسدارانی ئێران لەچەندین ناوچەی سەر سنوری هەرێمی كوردستان و رۆژهەڵاتی كوردستان هێزێكی زۆری هێناوەو چەندین جۆری چەكی ئامادە كردووەو سەكۆی موشەكی لەچەندین شوێن جێگیركردووە. یەكێك لەفەرماندەكانی پژاك دەڵێت ئێران و توركیا زانیاری هەواڵگری ئاڵوگۆڕ دەكەن لەبارەی كوردەوە لەهەر چوار پارچەی كوردستان. شیار شەڤگەر، یەكێك لەفەرماندەكانی یەكینەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان باڵی سەربازی پارتی ژیانی ئازادی كوردستان (پژاك) لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» هەواڵگریی ئێران زانیاری لەبارەی پژاكەوە دەداتە دەوڵەتی توركیاو هێزەكانی دەوڵەتی توركیا لەو چوارچێوەداو پاڵپشت بەو زانیاریانە هێرش دەكەن و ئەوەش رێككەوتنێكی نێوان ئەو دوو وڵاتەیە». شیار شەڤگەر ئەوەشی خستەڕوو جوڵانەوەیەك كەبانگەشەی تێكۆشانی شۆڕشگێڕی دەكات، ئەگەر دەستبەرداری چەك بێت، ئەمە بەواتای مردنیەتی، وتیشی:» لەم سەدەیەی ئێمەی تێداین ئەگەر خاوەنی هێزی سەربازیی و بەرگریی نەبیت، بەئیرادەو هێزی خۆبەڕێوەبەری خۆی نەتوانێت كۆمەڵگاكەی بپارێزێت، هیچ واتایەك بۆ تێكۆشانی شۆڕشگێڕی نامێنێتەوە». ئەو فەرماندەیەی پژاك دەشڵێت: «ئێمە بەپێی ئاگربەستەكە دەجوڵێینەوە، دەبێت دەوڵەتی ئێرانیش بەو جۆرە بجوڵێتەوەو مامەڵە بكات، ئێمە لایەنگری دیالۆگ و چارسەرین و لایەنگری شەڕ نین، بەڵام ئەگەر هێرش بكرێتەسەر گەلەكەمان وەڵامیان دەدەینەوە.» سوپای پاسداران نیازی هەیە كە لەسەر چەند گردو شاخێكی رۆژهەڵاتی كوردستان و سنوری هەرێمی كوردستان جێگیر ببێت. فەرماندە سەربازییەكەی پژاك دەڵێت:» نابێت ئەوە لەبیربكەن ئێمە گەریلاین و لەهەموو شوێنێكی كوردستانین، ئەوان ئەگەر هەندێك گردو شوێن بەدەستبهێنن، گەریلا ئیتر ناتوانێت لەوێ بمێنێتەوە، دەستبەسەرداگرتنی ئەو شاخانە هەڵەیە، دەبێت ئێران ئاگربەست وەك دەرفەتێك نەقۆزێتەوە ئێستا هەڤاڵانمان دانیان بەخۆیاندا گرتووە كەهێرش نەكەن». زیاتر لە 10 رۆژە سوپای پاسدارانی ئێران هێرشی كردووەتەوە سەر ناوچەكانی كۆساڵان و بەهۆیەوە پێكدادان لەنێوان سوپای پاسداران و گەریلاكانی پارتی ژیانی ئازادی كوردستان (پژاك) دەستیپێكردووە، بەو هۆیەشەوە چەند ئەندامێكی سوپای پاسداران كوژراون و برینداربوون. هاوڵاتی پەیوەندی بەچەندین بەرپرسی وەزارەتی ناوخۆو دەزگای ئاسایشی هەرێمەوە كرد، لەوانەش عەبدوڵا حەسەن مزوری بەڕێوەبەری حزب و كۆمەڵەكان لەوەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان، بەڵام ناوبراو رەتیكردەوە هیچ لێدوانێك لەوبارەیەوە بدات و وتی»ئاگاداری هیچ شتێكی لەوشێوەیە نیم». هاوكات هاوڵاتی پەیوەندی بەعەبدوڵا حەسەن زادە سكرتێری پێشووی حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێرانەوە كرد، ناوبراو بێئاگایی خۆی نیشاندا لەهەر وادە دانانێك بۆ حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەهەرێمی كوردستان كە یان بچنە كەمپەوە یاخود هەرێم جێبهێڵن. سوپای پاسداران لەدوای هێرشەكەی 28ی ئەیلولی 2022 كە بەدەیان درۆن و موشەكەوە كردیەسەر هەرێمی كوردستان كە بەهۆیانەوە 18 كەس شەهیدبوون و 50 كەسی دیكەش برینداربوون كەزۆربەیان كەسوكاری پێشمەرگەی حزبەكانی رۆژهەلاتی كوردستان بوون، باسی راگرتنی مەرجداری هێرشەكانی كردبوو، هەرچەند لەدوای هێرشەكان، پێشمەرگەی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، لانیكەم لەچوار خاڵی نزیكی سنوور نەماون كەئێران پێیان هەستیار بوو، بەڵام سەرەڕای ئەوەش، جارێكی دیكە هێرشی ئەنجامدایەوە. دواتریش چەندین بەرپرسی ئێران لەوانەش ئیسماعیل قائانی بەرپرسی فەیلەقی قودسی سوپای پاسداران سەردانی بەغدای كردووەو لەگەڵ قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانی عێراق باسیان لەحزبە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران لەهەرێمی كوردستان كردووە، لەو رێگەیەشەوە فشاریان كردووە ئەو حزبانە هەرێمی كوردستان جێبهێڵن ئەگەرنا هێرشی سەربازی دەكەنەسەر بارەگاكانیان. بەپێی ئەو ئامارانەی لەبەردەستدان لەساڵی 2015وە تائێستا نزیكەی 160 هاووڵاتی سڤیل بەبۆردوومانەكانی توركیاو ئێران بەتایبەت لەگوندەكانی ناوچە سنورییەكان شەهیدبوون و زیاتر لە 220 هاووڵاتیش برینداربوون.

سەركۆ جەمال راوێژكارێكی یاسایی پەرلەمانی كوردستان ئاشكرای دەكات كە:" مووچەو ئیمتیازاتی پەرلەمانتارانی خولی پێنجەم كۆتایی هاتووە"، لەكاتێكدا پێدانی مووچەكانیان بەردەوامە. لەدوای بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لە 30-5-2023 كەدرێژكردنەوەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستانی بەنایاسایی ناوبرد، مشتومڕی زۆر لەسەر وەرگرتنەوەی مووچەو ئیمتیازاتی پەرلەمانتاران دروستبووە. دانا دارا راوێژكاری یاسایی پەرلەمانی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" كاری ئەندام و راوێژكاری پەرلەمان جیاوازە، كاری ئەندام بەهۆی بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵیەوە بیست رۆژە ئەو خولەی هەڵوەشاندووەتەوە لەڕووی دادوەریەوە، واتا خولەكەی هەڵوەشاندووەتەوە نەك دامەزراوەكە". وەك ئەو راوێژكارە یاساییەی پەرلەمان دەڵێت :"مادام خولەكە درێژبكرێتەوە كەواتە مافە داراییەكەیان بەزۆر وەریاننەگرتووەو پێیان دراوە، ئێمە باوەڕمان وابوو هەر لەڕووی یاساییشەوە بەردەوامیدان بەخولەكە نایاساییە كەواتە خولەكە كۆتایی بێت ئیمتیازاتەكانیشی (لەمووچەو دەرماڵە) كۆتایی پێدێت". راوێژكارە یاساییەكەی پەرلەمانی كوردستان پێشیوابوو بەشێوەیەك لەشێوەكان یەكلاكردنەوەی باشە، دەشڵێت "راستگۆیانە بڵێم وەرگرتنەوەشی دەكرێت بخرێتە بری ئەو مووچە كۆكراوەی كە بەیەكەوە وەریدەگرن و " ئیكرامی"ە، كە هی شەش مانگە یان لەبری موچەكانیان ببڕدرێت، چونكە رەنگە وەرگرتنەوەی مووچەكانیان كێشەیەك دروستبكات كەخەرجیان كردبێت". هاوكات، دانا دارا كە راوێژكاری یاساییە لەسەر پشكی كۆمەڵی دادگەری، باسی لەوەشكرد كەدامەزراوەی پەرلەمان بەپێی ماددەی 17ی دەستوری عێراق هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی هەیەو درێژكردنەوە یان بەردەوامیدان بەخولەكەی نایاسایی راگرتووە،"ئەندامەكان ئەندامی خولەكەن، ئەندامەكان دەڕۆن راوێژكارو فەرمانبەرەكان هەریەكەیان ئیشی خۆی هەیە ئەوە تایبەتە بەسەرۆكایەتی پەرلەمان ئەگەر كارێكیان پێبسپێرێت". "بەشێكیان پەیوەندی بەكاروباری لیژنەكانەوە هەیە كەئەم بڕیارە كاری لیژنەكانیشی وەستاندووە لەم رووەوە دەمێنێتەوە دەوامكردنی رۆژانە یان پێشكەشكردنی هەندێ پرس كەهەنووكەیی و گرنگ بێت، چونكە دامەزراوەكە راستگۆیانە بڵێم درێژكردنەوەی خولەكەی وەستاندووە " دانا دارا وادەڵێت.