چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

هاوڵاتی بەرپرسانی پارتی چەپی سەوز كە لەپارتی دیموكراتی گەلان( هەدەپە) و چەند لایەنێكی دیكە پێكهاتبوون، ئەوە دووپاتدەكەنەوە كەدەسەڵاتەكەی ئەدرۆغان ساختەكاری گەورەیان لەهەڵبژاردنەكاندا ئەنجامداوەو دەشڵێن:»ئەنجامەكانی هەڵبژاردن بەسەركەوتن نابینین». پارتی دیموكراتی گەلان(هەدەپە) بەهۆی ئەوەی مەترسی داخستنی لەسەر بوو لەدادگای دەستوری توركیا لەژێر ناوی پارتی چەپی سەوز بەشداری هەڵبژاردنەكەی 14ی ئایاری كردو لەكۆی 600 كورسی 65 كورسیان مسۆگەر كردووەو لەو ژمارەیە 55 یان كوردن. پارتی چەپی سەوز ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە»پرسی داخستنی هەدەپە وەك شمشێرێك لەسەر ملی دیموكراسی رێگەی لەپێشبڕكێی یەكسان و دادپەروەرانەی بانگەشەی هەڵبژاردن گرت. بەم شێوەیە مەترسیان لەسەر ئیرادەی ملیۆنان كەس دروستكرد. دیارە كەئەنجامەكانی هەڵبژاردن بۆ ئێمە وەك سەركەوتن نابینرێت». هەروەها دەنگەكانیان بۆ سەرۆكایەتی كۆمار بۆ كەمال كلیچدار ئۆغلو بوو كە رەجەب تەیب ئەردۆغان ركابەری بوو. ١٤ی ئایار هەڵبژاردنە چارەنووسسازەكەی توركیا بەڕێوەچوو، هەڵبژاردنی پەرلەمانی یەكلایی بووەوە و كورسی لایەنەكان لەپەرلەماندا ئاشكرا بوو، بەڵام هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی یەكلایی نەبووەتەوەو كێبڕكێكە بەردەوامە. لەهەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا رەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیدی دەسەڵات 49.5% دەنگەكان، كەمال كلچدارئۆغلۆ كاندیدی سەرەكی ئۆپۆزسیۆن 44.89%ی دەنگەكان و سینان ئۆغان كاندیدی هاوپەیمانی ئاتا 5.29% ی دەنگەكانیان بەدەستهێنا. بەپێی ئەنجامی بەرایی هەڵبژاردن هیچ كاندیدێك رێژەی ٥١٪ی دەنگەكانی بەدەست نەهێنا و هەڵبژاردنەكە چووە خولی دووەم كەبڕیارە ٢٨ی ئەم مانگە ئەنجام بدرێتەوە. بەپێی ئەنجامە بەراییەكان هاوپەیمانی كۆمار 49.34%ی، هاوپەیمانی گەل 35.59% و هاوپەیمانی رەنج و ئازادی 10.35%ی دەنگەكانیان بەدەستهێنا. لەكۆی ٦٤ ملیۆن دەنگدەری ناوەوەو دەرەوەی وڵات، پارتی دادو گەشەپێدان (ئاكەپە) ١٨ ملیۆن و ٥٤٨ هەزار و ٧٩٠ دەنگ، پارتی گەلی كۆمار (جەهەپە) ١٣ ملیۆن و ٣٦٧ هەزار و ٥٦٥ دەنگ، پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە) پێنج ملیۆن و ٢٣٥ هەزار و ٣١ دەنگ، پارتی باش پێنج ملیۆن و ١٩٥ هەزار و ٦٤١ دەنگ، پارتی چەپی سەوز چوار ملیۆن و ٥٧٤ هەزار و ٢٥٨ دەنگ، پارتی رەفاحی نوێ ملیۆنێك و ٣٩٩ هەزار و ٩٣٨ دەنگ، پارتی كرێكارانی توركیا ٨٢٥ هەزارو ٧٣٠ دەنگیان بەدەستهێناوە. بەم شێوەیە ئاكەپە ٢٦٧ كورسی پەرلەمان، جەهەپە ١٦٩ كورسی، مەهەپە ٥٠ كورسی، پارتی باش ٤٤ كورسی، پارتی چەپی سەوز ٦٢ كورسی، پارتی رەفاحی نوێ چوار كورسی و پارتی كرێكارانی توركیا چوار كورسی پەرلەمانیان بەدەستهێناوە. بەپێی هەڵبژاردنەكانی ساڵی ٢٠١٨ ئاكەپە ٢٠ كورسی و پارتی چەپی سەوز، پێنج كورسیان لەدەستداوە. هەروەها مەهەپە كورسیەك، پارتی باش كورسیەكو جەهەپە و هاوپەیمانەكانیشی ٢٣ كورسیان لەپەرلەمان زیاد كردووە. لەڕۆژی هەڵبژاردنەكاندا پارتی چەپی سەوز كە بەر لەهەڵبژاردنەكانیش، رووبەرووی شەپۆلێكی گەورەی دەستگیركردن و فشاری دەسەڵات ببوەوە، لەیەكەم رۆژی هەڵبژاردنەكانیشدا، هێرش كرایە سەر ئەندامانی و رێگە نەدرا لایەنگرانی دەنگ بدەن. ئاژانسی هەواڵی میزۆپۆتامیا كە بنكە سەرەكییەكەی لەشاری ئامەدی باكوری كوردستانە، چەندین ساختەكاری دەسەڵاتی بەبەڵگەوە ئاشكراكرد. لەچەندین شار كاندیدەكانی ئاكەپە لەگەڵ خزم و لایەنگرەكانیان بەكۆمەڵ روویان لەبنكەكانی دەنگدان كردو دەنگیاندا، بەڵام چاودێرانی پارتی چەپی سەوز رێگریان دەكردو بۆیەش چەندین جار ئاڵۆزی لەنێوانیاندا روویدا، لەشاری مێردینیش دوو چاودێری پارتی چەپی سەوز برینداركران. لەلایەكی دیكەوە، چەندین دیمەنی ڤیدیۆیی بڵاوكرانەوە كە لایەنگرانی پارتی چەپی سەوز بەهۆی ئەوەی ناویان لە تۆماری دەنگدەراندا نەهاتووە، نیگەرانی خۆیان دەردەبڕن، هەروەها بەشێكیشیان رایدەگەیەنن كە ناویان وەك چاودێری سەر سندوقەكانی دەنگدان هاتووەتەوە كە پێویست بوو پێشتر دەنگی خۆیان بدەن و رێگریان لێكراوە دەنگ بدەن. یەكێك لەفێڵ و ساختەكارییەكانی سیستمی ئاماری كۆمسیۆنی هەڵبژاردن كاتێك ئاشكرابوو كە تۆماری خام و پسوڵەی مۆركراوی سندووقی ژمارە ١٢٣٤ لەخوێندنگەی سەرەتایی ئەسما ئۆجاك لە ناوچەی بسملی ئامەد، بەراورد كران. لەو سندووقە ٢٣٣ دەنگ بە پارتی چەپی سەوز دراون، بەڵام لە سیستمی ئاماری كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردندا ئەو دەنگانە بۆ پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرست (مەهەپە) نوسراون، مەهەپە لەو سندوقەدا یەك دەنگیشی پێنەدرابوو. گوڵستان ئاتاسۆی هاوسەرۆكی پارتی دیموكراتیكی گەلان (هەدەپە) لەئامەد لەو بارەوە بەمیدیاكانی باكوری كوردستانی راگەیاند:»بەم جۆرە ژمارەیەكی زۆر سندووق هەیە كە دەنگەكان بۆ مەهەپە نوسراون. تۆماری خام و هەموو پسوڵە تۆماركراوەكان لەسیستمی ئاماری كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بەراورد دەكرێن و سكاڵا تۆمار دەكەن. ئاژانسی میزۆپۆتامیا ئاماری ئەو دەنگدانەی بڵاوكردەوە كە لەلایەن كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانەوە هەژمار نەكراون و رایگەیاند، لە ٢٣ شاری باكوری كوردستان لانیكەم ٣٢٠ هەزار دەنگ هەژمار نەكراون كەهەمووشیان دەنگی پارتی چەپی سەوز بوون، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەشارەكانی خارپێت، ئەرزەڕۆم، روحا، دیلۆك و بەدلیسی باكوری كوردستان دەنگی دەسەڵات كەمیكردووە. لەشارەكانی سەر دەریای رەش دەنگی ئاكەپە ١٠٪ كەمیكردووە. لە ریزە كە شاری ئەردۆغانە، بەپێی هەڵبژاردنەكانی ساڵی ٢٠١٨ دەنگی ئاكەپە بەڕێژەیەكی بەرچاو كەمی كردووە.  لەئەرزەرۆم دەنگی ئاكەپە لە ٥٤.٨٨٪ەوە بۆ ٤٣.٢٦٪ كەمی كردووە. لەخارپێت لە ٥٤.٦٣ەوە بۆ ٤٠.٢٤، لە روحا لە ٥٢.٧٪ەوە بۆ ٤٢.٩٩٪، لە دیلۆك لە ٥١.٤٥٪ەوە بۆ ٤٤.٩٣٪ و لە بەدلیس لە ٤٤.٧٧٪ەوە بۆ ٣٧.١٤٪ كەمی كردووە. دەنگی ئاكەپە بەگوێرەی هەڵبژاردنەكانی ساڵی ٢٠١٨ لەمەڕەش لە ٥٨.٥٤٪ەوە بۆ ٤٧.٧٠٪، لە كۆنیاش لە ٥٩.٥١٪ەوە بۆ ٤٨.١٤٪ كەمی كردووە. لەئەستەنبوڵیش دەنگی ئاكەپە لە ٤٢.٧٪ەوە بۆ ٣٦.٢٪ و لەئەنقەرە لە ٤٠.٢٪ەوە بۆ ٣٢.٦٪ دابەزیوە.   چاودێرانی نێودەوڵەتی: هەڵبژاردنێكی یەكسان و دادپەروەر نەبوو لەبارەی چۆنیەتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكان، چاودێرانی نێودەوڵەتی لەئەنقەرە كۆنفڕانسێكی رۆژنامەنووسی ئەنجامداو راگەیەندراوێكیان خوێندەوە كەتێیدا هاتبوو، « بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكان بەشێوەیەكی دیموكراسی، زەمینێكی یاسایی نەخوڵقێنراوە». هەروەها ئەوەشیان دووپاتكردووەتەوە كە» ئەردۆغان و دەسەڵات بەسنورداكردنی چالاكیەكانی ئۆپۆزسیۆن رێگەیان نەدا زۆربەی سیاسەتمەدارانی ئۆپۆزسیۆن و كۆمەڵگای مەدەنی و میدیای ئۆپۆزسیۆن بەشداری لەپرۆسەكەدا بكەن». هاوكات ئەوەشیان روونكردووەتەوە كە لەپرۆسەی هەڵبژاردندا، لەنێوان كاندید و پارتەكاندا هەلی بەڕێوەبردنی بانگەشەیەكی یەكسان نەبووە و لەو رووەوە لەخولی دووەمی هەڵبژاردنیشدا چاودێریەكی وردیان دەبێت. پەروین بوڵدان و میدحاد سانجار هاوسەرۆكانی هەدەپەو چیدەم كلچگون ئوچار و ئیبراهیم ئاكن هاووتەبێژانی پارتی چەپی سەوز لەئەنقەرە كۆنفڕانسێكی رۆژنامەنووسی هاوبەشیان ساز كرد. ئوچار رایگەیاند:»پرسی داخستنی هەدەپە وەك شمشێرێك لەسەر ملی دیموكراسی رێگەی لەپێشبڕكێی یەكسان و دادپەروەرانەی بانگەشەی هەڵبژاردن گرت.... ئەنجامەكانی هەڵبژاردن بۆ ئێمە وەك سەركەوتن نابینرێت.» هەروەها پەروین بوڵدان رایگەیاند:» ئێمە لەهەموو كاتێكدا پێداگیریمان لەسەر پاراستنی هاوپەیمانی رەنج و ئازادی كرد، پێویستە بەجددی هۆكارەكانی كەمی دەنگەكان قسەی لەسەربكرێت، ئەم پرسە لەگەڵ هاوپەیمانەكانمان باس دەكەین.» كەمال كلچدارئۆغلۆ كاندیدی ئۆپۆزسیۆن و سەرۆكی گشتی جەهەپەش لەدوایین تویتیدا لەبارەی خولی دووەمی هەڵبژاردن رایگەیاند» هێشتا هەل ماوە كە كۆتایی بەدەسەڵاتی ئەردۆغان بهێنرێت، خولی یەكەم كۆتایی هات و لەسندوقەكاندا پەیامی گۆڕانكاریمان بینی، ژمارەی ئەو كەسانەی گۆڕانكاریان دەوێت زۆرە، بەڵام بۆ ئەوەی لەم دەسەڵاتە رزگارمان ببێت، پێویستە زیاتر كاربكرێت.» هەروەها عەلی باباجان سەرۆكی پارتی دیموكراسی و پێشكەوتن (دەڤە) كە هاوپەیمانی كلچدارئۆغلۆیە رایگەیاند، ملیۆنێك و ٢٠٠ هەزار دەنگ هەیە كە هەژمار نەكراون». خولی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە ٢٨ی ئەم مانگەدا بەڕێوە دەچێت، دەنگدانی دەرەوەی وڵاتیش لە ٢٠ی مانگدا دەستپێدەكات. كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان كە ئۆپۆزسیۆن متمانەی پێ نییەو بەوە تۆمەتباری دەكات كە لەبەرژەوەندی دەسەڵات كاردەكات، هەنگاوێكی دیكەی ناوە كەگومانەكانی ئۆپۆزسیۆن زیاتر دەكات. كۆمسیۆن بڕیاری داوە لەو وڵاتانەی كەدەنگی كلچدارئۆغلۆ زیاترە ماوەی هەڵبژاردنی دەرەوەی وڵات لەپێنج رۆژەوە بۆ دوو رۆژ كەمبكاتەوە. لەوڵاتانی ئەمریكا، ئوستوراڵیا، بەریتانیا، ئیرلەندا، ئیسپانیا، ژاپۆن، كەنەدا و لیبیا كە تێیاندا كەمال كلچدارئۆغڵو كاندیدی هاوپەیمانی گەل و سەرۆكی گشتیی جەهەپە لەپێشەوەبووە، ماوەی دەنگدانی لەپێنج رۆژەوە بۆ دوو رۆژ كەمكردەوە. لەفەرەنسا، ئەڵمانیا، بەلجیكا و هۆڵندا كە رەجەب تەیب ئەردۆغان لە پێشەوەبوو، ماوەی دەنگدان دەستكاری نەكراوە. سینان ئۆغان كاندیدی هاوپەیمانی ئاتا كە لەخولی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا رێژەی ٥.٢٩٪ی دەنگەكانی بەدەستهێناوە، لە ئێستادا بووەتە ئەكتەری سەرەكی هەڵبژاردن و هەردوو كاندیدەكەی دیكە لەخولی دووەمدا پێویستیان بە دەنگەكانی ئەوەو بەتایبەتی كلچدارئۆغلۆ هەوڵدەدات دڵی ئۆغان رازی بكات.

هاوڵاتی دوای دەستپێشخەرییەكەی ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكاو سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان دوێنێ سێشەممە پارتی و یەكێتی لەسلێمانی كۆبوونەوەو پرسی هەڵبژاردن تاوتوێ كراوەو گفتوگۆ لەبارەی لیستی هاوبەش كراوەو بەكراوەیی هێشتوویانەتەوە. دەستپێشخەرییەكەی ئەمریكا كە لەڕێگەی یاریدەدەری وەزیری دەرەوەو كونسوڵی ئەمریكا ئەنجامدرا لەڕۆژی 4ی ئایار كەهەریەك لەمەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت و قوباد تاڵەبانی جێگیری سەرۆكی حكومەتیان بینی و هۆشداریان پێدان بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان و ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان لە 18/11/2023دا، پارتی گڵۆپی سەوزی بۆ چارەسەركردنی كێشەكان لەگەڵ یەكێتی داگیرساندو دوای چوار رۆژ سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی كۆبوونەوەیان ئەنجامداو تێیدا رێككەوتن كرا بۆ گفتوگۆو چارەسەركردنی كێشە دارایی و ئەمنی و كارگێڕییەكان كەیەكێتی داوای دەكرد. هەروەها رۆژی 11ی ئایار، مەسعود بارزانی، سەرۆكی پارتی دیموراتی كوردستان لەكردنەوەی مۆزەخانەی نیشتمانی مەلا مستەفا بارزانی بەفەرمی داوای چارەسەركردنی كێشەكانی كردو رایگەیاند:» لاپەڕەیەكی نوێ لەنێوان لایەنەكاندا هەڵبدرێتەوە بەتایبەت پارتی و یەكێتی و ئەو كێشانەی هەیە لەئاستی مەكتەبی سیاسی كۆبوونەوەی لەسەربكرێت و لیژنەی هاوبەش پێكبهێندرێت بۆ چارەسەركردنی پێش 18ی ئایار». دوێنێ سێشەممە وەفدێكی مەتەبی سیاسی پارتی سەردانی مەكتەبی سیاسی یەكێتیان كردو تێیدا چەند پرسێك تاوتوێكراون كە بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی گرنگترینیان بریتی بووە لەوەی لەسەر دەستپێشخەرییەكەی مەسعود بارزانی پارتی ئامادەیە بۆ چارەسەركردنی سەرجەم كێشەكان لەسەروو هەموویانە پرسی تیرۆركردنی عەقید هاوكار جاف و گێڕانەوەی بودجەی دژەتیرۆر. هەروەها چوونەوەی تیمی یەكێتی بۆ كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران بەگرنگ وەسف كراوە بۆ هەنگاونان بۆ چارەسەركردنی كێشە دارایی و دەسەڵاتە كارگێڕییەكان كە بڕیاردراوە لەنێو ئەنجومەنی وەزیران چارەسەر بكرێت. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، لەبارەی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستانەوە وەفدی پارتی بە یەكێتیان راگەیاندووە كە دەیانەوێت پێش 18ی مانگ كە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی رایگەیاندووە ئەو بڕگەیەی كە تایبەتە بە 11 كورسی مەسیحی و توركمان و ئەرمەن لەگەڵ یەكێتی چارەسەری بكەن و سێ خاڵەكەی دیكە بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆن و هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكان پارتی دڵنیایی داوە كە لەڕێكەوتنەكەیان لە لیژنەی هاوبەشی تایبەت بەهەڵبژاردن پاشگەز نەبوونەتەوەو بەم زووانەش كۆبوونەوەكانیان دەستپێدەكاتەوە. هەروەها یەكێتی داوای كردووە سێ كورسی بۆ توركمانەكان و مەسیحیەكان لەسەر بازنەی سلێمانی دابنرێن و بۆ ئەوەش پارتی تاوتوێی دەكەنەوەو دوابڕیاریان دەدەنە ئەو لیژنە تایبەتەی بۆ هەڵبژاردن پێكیانهێناوە. وەفدی مەكتەبی سیاسی پارتی بەیەكێتیان راگەیاندووە كە» هیچ كێشەیەك نابێت بهێڵینەوە بەبێ چارەسەر، بەهاوبەشی و بەگفتوگۆی دۆستانەو دوولایەنە چارەسەریان دەكەین».  هاوكات پرسی لیستی هاوبەش لەنێوان پارتی و یەكێتی وەك پێشنیاز لەكۆبوونەوەكەی دوێنێ خراوەتەڕوو كە ئەو پرسە بەكراوەیی لەنێوانیاندا دەمێنێتەوەو كۆتا خاڵ دەبێت گفتوگۆی لەسەربكرێت. یەکێتی داوای سێ کورسی پێکهاتەکانی تورکمان و مەسیحی بۆ بازنەی سلێمانی کردووە لەدوای كۆبوونەوەكەیان مەكتەبی سیاسی یەكێتی و پارتی راگەیەندراوێكی هاوبەشیان بڵاوكردەوەو تیایدا ئاماژەیان بەوەكردووە، هەردوولا وێرای بەرزنرخاندنی دەستپێشخەری مەسعود بارزانی كە لەكاتی پێویستدا هات، هاوڕابوون پێكەوە لەگەڵ لایەنەكانی دیكە هەنگاوی كرداری بنرێت بۆ بەپیرەوەچوونی ئەو دەستپێشخەرییەو ناوماڵی كوردستانی پێ رێكبخرێتەوە. ئاماژە بۆ ئەوەشكراوە، هەردوولا دەستخۆشی لەئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم دەكەن، بۆ پەسەندكردنی پرۆژەی رێكخستنەوەی دارایی كەپرۆژەی تێكڕای لایەنەكانی پێكهێنەری كابینەی نۆیەمەو هەردوو مەكتەبی سیاسی بەتەواوی پشتیوانی لێدەكەن. هەردوولا پەرۆش و هاوڕابوون بۆ فەراهەمەكردنی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەوادەی خۆیدا لەمساڵدا. ئەوەش دووپاتكراوەتەوە كە»بڕیاریانداوە وەك یەك تیم كاربكەن و زنجیرەیەك كۆبوونەوەی دیكەش ئەنجامبدرێت بۆ فەراهەمكردنی كەشوهەوای لەبار لەڕووی یاسایی و سیاسییەوە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن و رووبەڕووبوونەوەی ئەو تەحەدیاتانەی لەناوچەكەدا هەیە». بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان پاش كۆبوونەوەكەی وەفدی مەكتەبی سیاسی پارتی و یەكێتی جەختی لەوەكردەوە كە بەهاوبەشی لەگەڵ پارتی لەحكومەتی هەرێمدا كاردەكەن و هەنگاوەكانی بە» ئازایانە» وەسف كردو وتی:»كابینەی نۆ هەنگاوێكی بوێرانەی ناو توانی بەئاڕاستەیەكی دیكە هەنگاوبنێت كە خۆی لەخزمەت بێ جیاوازی و ئەولەویەت بۆ مووچە دەبینێتەوە كە ئەمە جێی دەستخۆشییەو پشتیوانی لێدەكەین، لایەنەكانی دیكەش هاوهەڵوێستن لەگەڵماندا».  سەبارەت بەدەستپێشخەرییەكەی مەسعود بارزانی سەرۆكی یەكێتی راشیگەیاند كە «دڵخۆشین بەو دەستپێشخەرییەو هەر چاوەڕوانی ئەوەمان دەكرد.....كاری هەموومانە بارودۆخەكە باشتر بكەین و پێشموایە تا حزبەكان لەیەكتر نزیكببنەوە دەتوانن هەنگاوی باشتر بەئاڕاستەی خزمەتكردنی هاووڵاتیان لەهەرێم و عێراق و ناوچەكە بنێن». هاوكات رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان رایگەیاند، هەوڵەكانیان چڕكردووەتەوە بۆ بەرەوپێشبردنی هەنگاوەكان و گەیشتن بەڕێككەوتنی كۆتایی لایەنە سیاسییەكان لەسەر پرسی هەڵبژاردنەكان كە رێكارە یاساییەكانی كاراكردنەوەی كۆمیسیۆن تەواوكراون، چاوەڕوانن لەدەرفەتێكی نزیكدا لایەنەكان لەسەر هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكانیش بگەنە رێككەوتن. پارتی بۆ یەکێتی: هیچ کێشەیەک نابێت بهێڵنەوە بەبێ چارەسەر و بە هاوبەشی و بە گفتوگۆی دوولایەنە چارەسەریان دەکەین كونسوڵخانە و نوێنەرایەتی 13 وڵات لەهەرێمی كوردستان لەبەیاننامەیەكی هاوبەشدا سەرەڕای خۆشحاڵی خۆیان بۆ گفتوگۆكانی پارتی و یەكێتی داوای ئەنجامدانی هەڵبژاردن دەكەن كەبریتین لەنوێنەرانی(بەریتانیا، ئەمەریكا، ئەڵمانیا، هۆڵەندا، كەنەدا، یەكێتی ئەوروپا، فەرەنسا، چیك، یۆنان، ئیتاڵیا، بولگاریا، پۆڵەندا و رۆمانیا) ئەم هەنگاوەی نوێنەری وڵاتان وەك هێڵی كۆتایی دەبینرێت بۆ وشیاركردنەوەی پارتی و یەكێتی تا لە 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵدا هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامبدرێت. نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان 18/11/2023 دیاری كردووە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و راپرسی هەرێم ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە پێویستیان بەپێنج بۆ شەش مانگە بۆ ئەنجامدانی كارەكانیان تا بتوانن كارەكانی ئەنجامدانی هەڵبژاردن ئەنجامبدەن. یەكێك لەئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی هەرێم ئەوەی بۆ هاوڵاتی دووپاتكردەوە كە ئەم كۆمسیۆنەی ئێستا بۆ سێ ساڵی دیكە كارەكانیان درێژ دەكرێتەوە، تا دوای ئەنجامدانی هەڵبژاردن و دەستبەكاربوونی خولی نوێی پەرلەمان ئەنجومەنێكی نوێ لەڕێگەی پەرلەمانەوە پێكبهێندرێت. هاوكات ئەوەشی روونكردەوە رێككەوتن لەنێوان پارتی و یەكێتی دەكرێت»گفتوگۆكان ئاراستەی ئەرێنی نیشان دەدەن كە لەوادەی خۆیدا هەڵبژاردن ئەنجامدەدرێت». وابڕیارە لەسەر بانگهێشتی پارتی و یەکێتی سەرجەم لایەنەکان کۆببنەوەو لەسەرۆکایەتی هەرێم راگەیەندراوێکی هاوبەش لەبارەی ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەوادەی خۆیدا بڵاوبکەنەوە.

سەركۆ جەمال وەزیری ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕەتیدەكاتەوە ئەوان ناڕازیی بووبن لەرێككەوتنی تیمی پارتی و یەكێتی، هاوكات ناوەڕۆكی كۆبوونەوەی ئەمرۆی ئەنجومەنی وەزیران بۆ هاوڵاتی ئاشكرا دەكات. ئەمڕۆ یەكشەممە 14ی ئایاری 2023 ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان بەبەشداری تیمی یەكێتی كۆبوونەوەی ئاسایی خۆی ئەنجامدا.  دوای كۆبوونەوەكە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕایگەیاند: "خۆشحاڵی خۆمان بە گەڕانەوەی تیمی وەزاری یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بۆ كۆبوونەوەكانی ئەنجوومەنی وەزیران دەربڕی و پشتیوانیی حكومەتی هەرێمی كوردستانمان بۆ دەستپێشخەری و پەیامەكەی جەنابی سەرۆك مەسعود بارزانی بۆ ئاشتەوایی نیشتمانیی دووپاتكردەوە ". بەپێی ڕاگەیەندراوەكەی مەسرور بارزانی لە بڕگەی دووەمی كۆبوونەوەكەدا لەبارەی رێكخستنەوەی دارایی گشتی لە هەرێمی كوردستان، ئەنجوومەنی وەزیران بە كۆی دەنگ بڕیاریدا؛ رێكخستنەوەی دارایی گشتی لە سەرتاسەری هەرێم، لە رێگای (بەناوەندییكردنی داهات و سیولە و خەرجی و مووچە) بێت، بۆ ئەو مەبەستەش، بڕیاردرا، بە رێكخستنەوەی سەرجەم سەرچاوەكانی داهات لە بانكەكان و گەنجینەكان و دەروازە سنوورییەكان و بەڕێوەبەرایەتییەكانی باج و رسومات بە مەبەستی پاراستنی داهاتی گشتی و هەروەها بەیەكەوەبەستنیان لە رێگەی سیستمێكی ئەلكترۆنی." هەروەها لەبارەی رێكخستنەوەی دارایی گشتی، حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاریدا ئەولەویەت لە خەرجییەكان بدرێت بە مووچە وەك خەرجی سیادی لەسەرتاسەری هەرێم، بۆ خەرجییەكانی دیكەش جگە لە مووچە، پێویستە بە میكانیزم و رێكاریی گونجاو و بە شێوازێكی دادپەروەرانە لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتووانی هەر پارێزگا و ئیدارەیەكی سەربەخۆ، خەرجییەكان ئەنجام بدرێت" بۆ مسۆگەركردنی جێبەجێكردنی ئەم بڕیارانەش، سەرۆك و جێگری سەرۆكوەزیران، سەرپشككران بۆ دانانی میكانیزمی پێویست بۆ پشتیوانیی وەزارەت و لایەنە راسپێردراوەكان بۆ جێبەجێكردنی ئەم بڕیارانە." دوای كۆبوونەوەكەی ئەنجومەنی وەزیران، ژمارەیەك میدیا سەبارەت بە ناوەڕۆكی كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران ئەوەیان بڵاوكردەوە كە بزوتنەوەی گۆڕان نیگەرانە لە رێككەوتنەكەی پارتی‌و یەكێتیی و لەكۆبوونەوەكەدا وەزیرەكانی گۆڕان وتوویانە رێككەوتنەكە لەسەر حسابی دەسەڵاتەكانی وەزیری دارایی كراوە.  بەڵام دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكی تایبەتدا بەهاوڵاتی وت:" ئەمڕۆ لەبڕگەی دووەم كە گفتوگۆ لەسەر دارایی گشتی هەرێم كرا یەكێتی و پارتی كۆبوونەوەیەكیان كردبوو ڕەشنوسێكیان ئامادەكردبوو بۆ بڕیارێك كە دەنگی لەسەر بدەین، كە ڕەشنوسەكە هاتە بەردەستم و سەیرم كرد دروستكردنی بۆردێكی تێدایە". هەروەها وتیشی:"بۆردەكە هەموو دەسەڵاتەكانی لەئەنجومەنی وەزیران پێ دەسپێردرێت بۆ كاروباری دارایی گشتی كە ئەمەش بەشێك لەدەسەڵاتەكانی ئەنجومەنی وەزیران دەبات هەم بەشێك لەدەسەڵاتەكانی وەزیری داراییش دەبات". هاوكات دانا عەبدولكەریم، دەشڵێت:" تێبینیەكەم لەسەر ئەوەبوو دەبێت شێوازو میكانیزمی كاركردن ئەگەر پێویست بكات بۆردێك دروست بكرێت نابێت بەوشێوەیە بێت، ئەگەرنا بۆ ئەوەی مووچە بكرێت بە ناوەندی و داهاتەكان بەشێوەیەكی دادپەوەرانە بەسەر هەرێمی كوردستاندا دابەش بكرێت لەگەڵ بە ئەلكترۆنیكردن و بەستنەوەی بانكەكان و خاڵە سنوریەكان بۆ زانینی داهاتی هەرێم و شەفافكردنی ئێمە پشتیوانیمان كردووە". "دوای گفتوگۆی ئەنجومەنی وەزیرانیش بەكۆی دەنگ بڕیارماندا لەسەر ئەو بابەتە و هیچ گرژییەك لەنێوان تیمی گۆڕان و یەكێتی دروستنەبووە"،  وەزیری ئاوەدانكردنەوەی حكومەتی هەرێم. دانا عەبدولكەریم ئەوەی دووپاتكردەوە كە" شتێكیش نەبووە كە سەرۆكی حكومەت نیگەران بێت لەو گفتوگۆیەی نێوانمان، بەپێچەوانەوە گفتوگۆیەكی زانستیمان كرد لەئەنجومەنی وەزیران، ئێمە وەكو تیمی گۆڕان نەك پشتیوان بووین، بەڵكو داواكاری ئێمەیە كە مووچە ناوەندی بێت و بەدادپەروەرانە لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتوان داهاتەكان دابەش بكرێن". هاوكات هاوڵاتی پەیوەندیكرد بە كوێستان محەمەد وەزیری كار و كاروباری كۆمەڵایەتی حكومەتی هەرێم ئەویش ڕەتیكردەوە لەناو كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیران ناكۆكی لەنێوان تیمی گۆڕان و یەكێتی لەسەر رێككەوتنی نێوان پارتی و یەكێتی دروست بوو بێت.

هاوڵاتی بانگەشەی هەڵبژاردن زۆر گەرم بووەو و گەیشتووەتە توندوتیژی، چوار رۆژی دیكە، واتا رۆژی یەكشەممە ١٤ی ئایار، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا بەڕێوەدەچێت كە بەیەكێك لەگرنگترین رووداوەكان دەبینرێت، بەو پێیەی ئەنجامەكەی كاریگەری لەسەر زۆر پرسی ناوخۆیی و دەرەوە دەبێت و لەهەمووی زیاتریش پرسی كوردە. كێبڕكێ و بانگەشەی هەڵبژاردن تادێت توندتر دەبێت، لەچەندین شارو ناوچەكە، بە چەك هێرش كرایەسەر ئۆفیسەكانی هەڵبژاردنی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان و دیارترینیان، هێرشی لایەنگرانی دەسەڵات بوو لەبەرامبەر ئەكرەم ئیمام ئۆغلۆ سەرۆكی گەورە شارەوانی ئەستەنبوڵ لەشاری ئەرزەڕۆمی باكوری كوردستان. ئەو رووداوە كەنزیكەی ٢٠٠ كەس ئیمام ئۆغلۆیان بەردباران كردو بەو هۆیەوە چەندین كەس برینداربوون، گومانی ئەوەی دروستكردووە كەئەگەری هەیە لەحاڵەتی شكستهێنانیدا، ئەردۆغان و پارتەكەی بەئاسانی دەسەڵات جێنەهێڵن. كەمال كلچدارئۆغلوو كاندیدی ئۆپۆزسیۆن بۆ پۆستی سەرۆكایەتی و سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری لەنوێترین لێدوانیدا سەبارەت بەتوندوتیژییەكان رایگەیاند:" ئێمە كارمان بەداروبەرد نییە، ئەوە كاری ترسنۆكەكانە"، ئیمام ئۆغلۆش وتی" بەرپرسیاری هەر جۆرە ئاڵۆزیەك، لەسەر پارتەكەی ئەردۆغانە".   ترسی لەساختەكاری لای لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن لەئێستادا ئۆپۆزسیۆن پێداگیری لەسەر دەكاتەوە، پاراستنی ئاسایشی سندوقەكانی دەنگدانەو پێی وایە، دەسەڵات هەوڵی ساختەكاری دەدات و دەبێت بەهەموو شێوەیەك رێگری لێبكرێت.  كەمال كلچدارئۆغلۆ كاندیدی ئۆپۆزسیۆن بەڕوونی نیگەرانی خۆی لەم پرسەدا دەبڕیوەو رایگەیاندووە، هیچ متمانەیەكی بەكۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی توركیاو وەزارەتی ناوخۆ نییە. بۆیە پارتی گەلی كۆماری رایگەیاند، راهێنانیان بەنزیكەی 500 هەزار چاودێر كردووەو بەشێوەیەكی ورد لەناوەندەكانی دەنگدان چاودێری دۆخەكە دەكەن. هەروەها پارتەكانی دیكەی ئۆپۆزسیۆنیش چاودێریان ئامادەكردووەو ئەوانیش، هاوشێوەی جەهەپە، لەلێدوانە توندەكانی بەرپرسانی ئاكەپەو مەهەپە نیگەرانن، بەوپێیەی سولەیمان سۆیلو وەزیری ناوخۆی توركیا بەئاشكرا وتی" ئەم هەڵبژاردنە كودەتایەكی سیاسییە". هەروەها رەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیدی دەسەڵات بۆ پۆستی سەرۆكایەتی و دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی گشتی لەزۆربەی كۆبوونەوە جەماوەریەكاندا، ئاماژەیان بەوەداوە كەوڵات بۆ ئۆپۆزسیۆن چۆڵ ناكەن، بەهۆی ئەوەی لەگەڵ پەكەكە رێككەوتوون و داهاتووی وڵاتیان خستووەتە مەترسییەوە. لەمبارەیەوە پارتی چەپی سەوز لەڕاگەیەندراوێكدا ئەوەی دووپاتكردووەتەوە كە  "دەنگدان تەنیا بەس نییەو پێویستە هەموو دەنگدەرێك لەهەمان كاتدا، چاودێری سندوقەكانی دەنگدان بكات". سەڵاحەدین دەمیرتاش هاوسەرۆكی پێشووی هەدەپە كەحەوت ساڵە لەزینداندایەو بەشێوەیەكی چالاك لەتویتەردا دەستی بەبانگەشەی هەڵبژاردن لەدژی ئەردۆغان و دەسەڵات كردووە، لەپەیامێكی دەنگیدا دەڵێت:" لەئێوارەی هەڵبژاردندا، ئەگەرێكی زۆر هەیە، دەسەڵات بانگەشەی ناڕاست بڵاوبكاتەوەو بۆیە تائەنجامەكان بەتەواوی ئاشكرانەكرێن، نابێت، ناوەندەكانی دەنگدان چۆڵ بكرێن".   راپرسییەكان: ئەردۆغان شكست دەهێنێت دەنگدانی دەرەوەی وڵات بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی توركیا ٩ی مانگ كۆتایی هات، لەكۆی سێ ملیۆن و ٤٠٠ هەزار دەنگدەری دەرەوەی وڵات، كەمتر لەدوو ملیۆن كەس دەنگیانداوە. لەهەڵبژاردنی رابردوودا كە لەساڵی ٢٠١٨ ئەنجامدرا، ئاكەپەو مەهەپە زیاتر لە ٥٠٪ی دەنگەكانی دەرەوەی وڵاتیان بەدەستهێنابوو، بەڵام بەپێی راپرسییەكان، دەنگەكانیان كەم دەكات. دەنگەكانی دەرەوەی وڵات ئێوارەی رۆژی ١٣ی ئایار دەگەڕێندرێنەوە بۆ توركیاو لەئێوارەی ١٤ی ئایاردا لەگەڵ دەنگی هەڵبژاردنی ناوخۆیدا جیادەكرێنەوەو ئەنجامی بەرایی (سەرەتاییەكان) دوای كاتژمێر پێنجی ئێوارە وردە وردە رادەگەیەندرێت. زیاتر لەمانگێكە، بەدەیان راپرسی لەبارەی رێژەی دەنگی كاندیدەكانی سەرۆكایەتی و پارتە سیاسییەكان بڵاوكراونەتەوەو زۆربەی زۆری راپرسیەكانیش باسی شكستی ئەردۆغان و سەركەوتنی كلچدارئۆغلوو دەكەن. هەروەها راشیانگەیاندووە، بەئەگەرێكی زۆرەوە، ئاكەپە و مەهەپەی دەسەڵاتدار، ئیدی لەپەرلەمان زۆرینە نابن. دوایین راپرسی لەلایەن پێنج كۆمپانیای گەورەی گرەوکرتنەوە ئەنجامدراوە كەپێكهاتوون لەكۆمپانیاكانی (ئێف تی ئێكس، بیتفایەر، پریدیكتلیت، سماركیتس و پۆلایماركێت) رایانگەیاندووە، كەمال كلچدارئۆغلوو كاندیدی ئۆپۆزسیۆن ٥٥٪ی دەنگەكان و رەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیدی دەسەڵات ٤٥٪ی دەنگەكان بەدەستدەهێنن.   چینی گەنج لەدەسەڵات بێزارە راپرسیەكی دیكە لەلایەن كۆمپانیای گەزیجیەوە ئەنجامدرا كەتایبەتە بەلێكۆڵینەوەو راپرسییەكان، راپرسی ئەم جارەی تایبەت كردووە بە رای چینی گەنج لەتوركیا و تێیدا ئەوە خراوەتەڕوو كە ئەو چینە گرنگەی نێو كۆمەڵگا كەهێزی گۆڕانكاریە لەدەسەڵات بێزارن. بەپێی راپرسیەكەی گەزیجی، پێنج ملیۆن گەنجی تازە پێگەیشتوو، بۆ یەكەمجار دەنگ دەدەن و ئەگەر هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیش بكەوێتە خولی دووەمەوە، ئەوا ٤٧ هەزار گەنجی دیكەش كەتەمەنیان لە ١٨ ساڵ تێپەڕ دەكات، مافی دەنگدانیان دەبێت. كۆمپانیاكە لەكۆڵانەكان و شەقامەكانی پارێزگاكانی توركیاو باكوری كوردستان رای گەنجانی وەرگرتووە، لەبارەی دۆخیان و بۆچوونیان و رایانگەیاندووە كە لەم دۆخەی ئێستای توركیا بێزارن. بۆیە زۆربەی گەنجان دەنگ بەلایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن و كاندیدەكەیان كەمال كلچدارئۆغلوو دەدەن.   ئەردۆغان لەمیدیای رۆژئاوا تووڕەیە لەماوەی هەفتەی رابردوودا، ئاژانس و گۆڤارەكانی، فایناشناڵ تایمس، بلۆمبێرگ، ئەكۆنۆمیست، ئەسوشێتدپرێس، چەندین راپۆرتیان لەبارەی هەڵبژاردنەكانی توركیا بڵاوكردووەتەوەو باسیان لەشكستی ئەردۆغان و پێویستی گۆڕینی سیستم و دەسەڵاتی توركیا كردووەو ئەوەش كاردانەوەی توندی دەسەڵاتی توركیای لێكەوتووەتەوە. ئەردۆغان و باخچەلی لەم بارەیەوە قسەیان كردو باسی ئەوەیان كردووە كەئیمپریالیزم پشتگیری لەئۆپۆزسیۆن دەكات و دەیەوێت دەست بەسەر توركیادا بگرێت. سلێمان سۆیلۆ وەزیری ناوخۆی توركیا كەزۆرترینجار باسی لەبۆچوونی وڵاتانی رۆژئاوا و ئەمریكا لەبارەی هەڵبژاردنەكانی توركیا كردووە، لەنوێترین لێدوانیدا رایگەیاند:" جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا دەڵێت، دەسەڵات نەك بە كودەتا، بەڵكو پێویستە بەهەڵبژاردن بڕوات و گۆڤاری دێرشپیگڵی فەڕەنسیش نووسیویەتی، نامانەوێت ئەردۆغان ببینینەوە. بۆیەش دەبێت، هاووڵاتیان وەڵامی رۆژئاواییەكان بدەنەوە". رۆژی یەكشەممە ١٤ی ئایار، ٦٠ ملیۆن و 697 هەزارو 843 دەنگدەر، دەتوانن لەناوخۆی توركیادا، سەرۆك كۆمارێك بۆ پێنج ساڵی داهاتوو و نوێنەرانیان لەپەرلەماندا هەڵبژێرن، كەدەنگەكانیان كاریگەری راستەوخۆیان لەسەر سیاسەتی دەوڵەت لەناوخۆو دەرەوەی وڵاتدا دروستدەكات.  

هاوڵاتی ئابوریی ئێران لەقورسترین قوناغی مێژویی نیوسەدەی رابردوودایەو رێژەی هەڵاوسانی بۆ 46% بەرزبووەتەوە كەئابورییەكەی رادەماڵێت، لەكاتێكدا زیاتر لە 75%ی دانیشوان بەهەژار ئەژماردەكرێن. پێشبینییەكان بەهێزترە بەبەرزبونەوەی رێژەی هەڵاوسان بۆ زیاتر لە 100% كەهاوشێوەی وڵاتانی سودان لەساڵی 2020 و لوبنان لەساڵی 2021، چونكە رۆژانە لەئێران نرخی كاڵاو پێداویستیەكانی رۆژانە بەرزدەبێتەوەو بەهای تمەنیش بەرامبەر دۆلار ناجێگیرە. لەئێستادا بەپێی هەموو ئامارەكان داهاتی حكومەت لەفرۆشی نەوت و غاز بەراورد بەڕابردوو 50% زیادی كردووەو دەگاتە نزیكەی 60 ملیار دۆلار، بەڵام بەرزبوونەوەی رۆژانەی هەڵاوسانی ئابوریی و بەرزبونەوەی نرخی كاڵاو پێداویستییەكانی ژیان دانیشتوانی ئێرانی رووبەڕووی زۆرترین رێژەی هەژاریی كردووەتەوە. گومانەكان لەسەر ئابوریی ئێران زۆرە بەتایبەت كە بەپێوەرە داراییەكان داهات زیادی كردووەو لەبەرامبەریشدا هەژاری و دابەزینی بەهای تمەن بەردەوامە، چونكە بڵاوكردنەوەی ئامارەكانی حكومەت لەسەر داهات و فرۆشی نەوت و غازو دۆخی گوزەرانی خەڵك هیچ هاوسەنگییەكی تێدا بەدیناگرێت. داهاتی ئێران لەساڵی 2020 نزیكەی 18 ملیارو 700 ملیۆن دۆلار بووەو لەساڵی 2022 گەیشتووەتە زیاتر لە 58 ملیار دۆلارو هاوشانی زۆربونی داهاتی فرۆشتنی نەوت و غاز، بەڵام هەڵاوسانی ئابوریی لە 35% بۆ 46% بەرزبووەتەوە كە مایەی گومانی زۆربەی شارەزایانی ئابورییە. بەپێی ئامارەكان دۆخی ئێستای گرانیی كاڵاو نەبوونی پێدوایستییەكانی ژیانی دانیشتوانی وڵاتەكە خراپترە لەساڵانی جەنگی هەشت ساڵی نێوان ئێران و عێراق و هێڵی هەژاریی لە 15 ملیۆن تمەن بۆ 21 ملیۆن تمەن بەرزبووەتەوە و بەهای یەك دۆلاریش لەنێوان 52 هەزار بۆ 56 هەزار رۆژانە بەرزو نزم دەبێتەوە لەگەڵ ئەوەشدا دەركەوتوە ژمارەی ملیاردەرو دەوڵەمەندەكانی ئەو وڵاتە زۆربووە و لەبەرامبەریشدا ژمارەی هەژاران و رێژەی هەژاریی بەرز بووەتەوە. قەیرانی سیاسیی و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكان بەدوو هۆكاری سەرەكیی ناهاوسەنگیی ئێستای ئابوریی ئێران لەقەڵەمدەدرێن و پێشبینی دەكرێت لەئەگەری چارەسەرنەكردن یان روونەدانی گۆڕانكاریی سیاسیی لەشێوازی دەسەڵاتی وڵاتەكەدا، ئێران رووبەڕووی مەترسیدارترین هەڵاوسانی ئابوریی ببێتەوە كە بە (Hyperinflation) ناودەهێنرێت. لەنوێترین راپۆرتی ئاكادیمیای زانایانی ئابوریی ئێران  پێشبینی كراوە هەڵاوسانی ئابوریی لەو وڵاتە بگاتە سەروی 100% كەئەوەش بە هەڵاوسانی لەكۆنتڕۆڵ دەرچوو كە بە (Hyperinflation) ناودەهێنرێت. لەو راپۆرتەدا نێوەنجی هەڵاوسانی درێژماوەی ئێران لەساڵانی 1960 تا 2020 بە 16% مەزەندە كراوەو دەركەوتوە لەگەڵ كشانەوەی ئەمریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمیی لەساڵی 2018 هەڵاوسانی ئێران بەخێرایی بەرزبووەتەوەو رەنگە بگاتە 100% بۆیە دەسەڵاتی ئەو وڵاتە ناچارە چاكسازیی قووڵ و مێژوویی لەئابوریی وڵاتەكەیدا بكات كەگرێدراوی وەرچەرخانی سیاسیی گەورەیە. داهاتی نەوت و غازی ئێران دیار نییە لەبودجەی ئەمساڵی ئێراندا نرخی یەك بەرمیل نەوت بە 85 دۆلار دیاریكراوەو پێشبینی كراوە داهاتی فرۆشی رۆژانەی نەوت 119 ملیۆن دۆلار بێت و لەو ساڵەدا بگاتە زیاتر لە 43 ملیار دۆلار ئەویش بەهەناردەكردنی یەك ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە. موحسین مەنسوری، جێگری جێبەجێكاری سەرۆك كۆماری ئێران رایگەیاندووە؛ كەسەرەڕای سزا نێودەوڵەتییەكان، فرۆشی نەوتی وڵاتەكە گەیشتووەتە یەك ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل لەڕۆژێكداو لەلایەكی دیكەوە ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) بڵاویكردووەتەوە فرۆشتن و هەناردەی نەوتی ئێران لەسێ مانگی ئەمساڵدا گەیشتووەتە یەك ملیۆن و 137 هەزار بەرمیل لەڕۆژێكدا كە ئەوەش زۆرترین هەناردەی نەوتەكەیەتی لەچوار ساڵی رابردوودا. وڵاتی چین سەرەڕای سزاكانی ئەمریكا رۆژانە زیاتر لە 800 هەزار بەرمیل نەوتی لەئێران كڕیوەو بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەكانیش ئێران نەوتەكەی بەناوی نەوتی عێراق و بە نهێنی لەڕێگەی كەشتی نەوتهەڵگری بێ ناوو نیشان ساغدەكاتەوە و ئاماری راستەقینەی فرۆشی نەوتەكەی بەبیانوی خۆدەربازكردن لەگەرمارۆ و سزا نێودەوڵەتییەكان ئاشكرا ناكات و روون نییە پارەی فرۆشی نەوت بەچ شێوەیەك دەگەڕێتەوە خەزێنەی حكومەت. هەناردەی نەوتی ئێران پێش سزاكانی ئەمریكا رۆژانە دوو ملیۆن و 400 هەزار بەرمیل بووە كە لەساڵی 2019 بەهۆی ئەو سزایانەوە هەناردەی نەوتەكی بۆ كەمتر لە 250 هەزار بەرمیلی رۆژانە دابەزی و بەوتەی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی سزاكانی ئەمریكا داهاتی ساڵانەی فرۆشی نەوتی لە 113 ملیارد دۆلارەوە بۆ 13 ملیار دۆلار كەم كردووە.   ئێران لەبەردەم سێ سیناریۆی هەڵاوسان ئاكادیمیای زانایانی ئابوریی ئێران بڵاویكردووەتەوە هەر جۆرە گۆڕانكاریی و چاكسازیی ئابوریی وڵاتە پەیوەستە بەوەرچەرخانی سیاسیی گەورە لەشێوازی دەسەڵات و مامەڵەی نێودەوڵەتیدا بەڵام دەسەڵاتی سیاسیی ئێستای كۆماری ئیسلامی یان كابینەی حكومەتی ئیبراهیم رەئیسی توانای نییە بڕیاری قورسی لەو شێوەیە بدات. سیناریۆی یەكەمی بەردەم ئێران بۆ كۆنتڕۆڵی هەڵاوسانی ئابوریی چاكسازیی گشتگیری ئابورییە كە بەسەربەخۆكردنی بانكی ناوەندیی و چاكسازیی بنچینەیی ئیداریی لەدامەزراوەكانی حكومەت و دەستنیشانكردنی بودجە بۆ كۆنتڕۆڵی هەڵاوسان و چارەسەركردنی كورتهێنانی بودجەی گشتیی و رێگریی لەبەرزبونەوەی زیاتری هەڵاوسانی ئابوریی لەچوارچێوەی پلانێكی پێنج ساڵەدا بەدی دێت كەئەوەش پێشتر لە 90 وڵاتی جیهان بەسەركەوتویی تاقیكراوەتەوە. سیناریۆی دووەم ئەگەر مانەوەی هەڵاوسانی ئێران لەئاستی 50% كەئەو رێژەیەش دوو بۆ سێ هێندەی هەڵاوسانی 50 ساڵی رابردووی وڵاتەكەیە كە لەوڵاتانی وەك (توركیا، پیرۆ، بەرازیل، بیلاروس، ئەنگۆلا) لەدۆخی هاوشێوەدان، بەڵام راگرتنی ئەو دۆخەش دەبێتە هۆی داڕمانی زیاتری بەهای دراوی تمەن لەئاستی جیهاندا. سیناریۆی سێیەم كە لەهەموو ئەگەرو پێشبینییەكان بەهێزترە بەرزبونەوەی هەڵاوسانی ئابورییە بۆ زیاتر لە 100% كەهاوشێوەی وڵاتانی سودان لەساڵی 2020 و لوبنان لەساڵی 2021 و ڤەنزوێلاو كۆماری زیمابوی لەساڵی 2015 و كۆماری كۆنگۆ لەساڵی 1991 و بیلاروس لەساڵی 1993 دەبێت چونكە هەڵاوسانی ئابوریی رۆژانە لەئێران بەرزدەبێتەوە بەبێ ئەوەی كۆنتڕۆڵ بكرێت و ئەوەش وایكردووە پێشبینیی بكرێت هەڵاوسانی ئابوریی ئەگەر تادوو ساڵی دیكە بەم شێوەیە بەردەوامبێت ببێتە سێ ژمارەیی و لە 100% زیاتر بەرز ببێتەوە كەئەوەش بەلوتكە یان سۆنامی هەڵاوسان وەسف دەكرێت.   دراوی نوێی تمەن دادی ئێران نادات ئێران لەدوای جەنگی هەشت ساڵە لەگەڵ عێراق بەهۆی جەنگەوە رووبەڕووی زیاترین هەڵاوسانی ئابوریی بوەوە و هەڵاوسانی ئابوریی ساڵانی 1994 بۆ 1995ی ئێران لەژێر كاریگەرییەكانی ئەو جەنگە گەیشتە 35% بۆ 49% ئەوەش بەمێژوویەكی تۆماركردنی هەڵاوسانی زۆر لەوڵاتەكە ناودەهێنرێت و بەمەبەستی چاكسازیی ئابوریی چەند جۆرێك تەوژمی نوێ لەدراوی تمەن راگەیەنرا. ئەمساڵیش هەمان سیناریۆ لەئێران خرایەوە بواری جێبەجێكردنەوەو تەوژمی نوێی دراوی 200 هەزار تمەنی لە (11/3/2023 ) خراوەتە بازاڕەوەو تەنها لەتارانی پایتەخت بڕی 900 ملیار تمەن، لەپارێزگاكانی دیكەش بری 700 ملیار تمەن لەو دراوە بەسەر بانكەكاندا دابەش دەكرێت. پێشتر لەئێران دراوی چەكی 50 هەزار تمەنی و 100 هەزار تمەنی وەك دراوی قورس بەكاردەهێنران و لەدوای بڵاوكردنەوەی دراوی 200 هەزار تمەنیش بەهای تمەن بەرامبەر دۆلار دابەزینی زیاتری بەخۆیەوە دی و بەهای یەك دۆلار لەوكاتەدا گەیشتە نزیكەی 49 هەزار تمەن كەئەو بەرزبونەوەیەی دۆلار تاسنوری 63 هەزار تمەن رۆیشت. دراوی تمەن لەمێژووی چاپكردنیەوە تائێستا نزیكەی 96%ی بەهاكەی لەدەستداوە كە لەدەستدانی 76%ی لەدەستدانی ئەو بەهایە دەگەڕێتەوە بۆ یەك ساڵی رابردوو. ئەنجومەنی جیهانی زێڕ ئاشكرایكردووە كە دانیشتوانی ئێران لەسێ مانگی سەرەتای ئەمساڵدا بڕی 12 هەزار 900 كیلۆگرام لیرەی زێڕو شمشی زێڕیان كڕیوە و ئەوەش زیاترین رێژەیە لەساڵی 2018 تائەمساڵ كە بۆ كڕینی زێڕ لەو وڵاتە تۆماركراوە چونكە ترس لەدابەزینی زیاتری بەهای تمەن هەیە و خەڵك بۆ پاراستنی داراییەكانیان پەنا بۆ كڕینی زێڕ دەبەن.   ئێران پارە بلۆككراوەكانی دەست ناكەوێتەوە بەهۆی سزاكانی ئەمریكا 100 بۆ 120 ملیار دۆلار لەداراییەكانی ئێران لەجیهاندا بلۆك كراوە كەزیاتر لە 30 ملیار دۆلاری لەعێراق و كۆریای باشورو چین بلۆك كراوە. ئێران پێشتر بانگەشەی ئەوە كردبوو كە بەهۆی رێككەوتن لەگەڵ ئەمریكا بۆ ئازادكردنی سێ هاووڵاتیی (ئێرانی-ئەمریكی) بڕی 10 ملیار دۆلار لەپارە بلۆككراوەكانی ئێران لەوڵاتانی عێراق، ژاپۆن و كۆریای باشور بەمەرج ئازاد بكرێن كەدواتر كۆشكی سپی رەتیكردەوە گەیشتبنەتە رێككەوتن لەگەڵ تاران. لەئەگەری رێككەوتنی نێوان واشنتۆن و تاران ئەو پارانەی كەبڕیاری ئازادكردنیان دەدرێت تەنها دەبێت بەمەبەستی كڕینی پێداویستییە مرۆییەكانی وەك خۆراك و دەرمان بێت و هیچ جۆرە پارەیەك راستەوخۆ بۆ ئەژمارە بانكییەكانی ئێران ناگەڕێنرێتەوە. جەهانبەخش سەنجابی، سەرۆكی گشتی ژووری هاوبەشی بازرگانیی ئێران و عێراق رایگەیاندووە كە تاران ناتوانێت بەشێوەی فەرمی قەرزەكانی لەعێراق وەرگرێتەوە، چونكە بانكی ناوەندیی وڵاتەكە رێگەپێدراو نییە دراوی دۆلار بۆ ئێران (حەواڵە) بكات و لەجیاتی بانكی ناوەندیی گواستنەوەی پارە لەوڵاتەوە بە رێگەی نوسینگەكانی ئاڵوگۆڕی دراو ئەنجامدەدرێت و ئەوەش وایكردووە ئاستی هاوردەی كاڵای ئێرانی لەعێراقەوە كەم بكات. پێشتر محەمەد كازم ئال سادق، باڵیۆزی كۆماری ئیسلامی لەبەغداد وتبووی: عێراق 11 ملیار دۆلاری پارەی غازو كارەبای ئێران قەرزارەو تاران لەگەڵ بەغداد رێككەوتووە لەسەر چۆنیەتی گەڕاندنەوەی ئەو قەرزانە بۆ ئێران. ئێران كەنەتوانێت قەرزەكانی لەدراوسێیەكی نزیكی وەك عێراق وەرگرێتەوە، بۆیە ناكرێت هیوایەكی ئەوتۆ لەپارە بلۆككراوەكانی لەجیهاندا هەڵچنێت و سودیان لێوەرگرێت.   مەرگی ژیناو مەرگی چاكسازیی ئابووری لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی زۆرترین سەرمایەی بازرگانەكانی ئێران رەوانەی دەرەوە كرا كە بەزیاتر لە 10 ملیار دۆلار خەمڵینراوەو لەسێ قۆناغیشدا بەهۆی دابەزینی پشكی كۆمپانیاكان بۆرسەی وڵاتەكە رووبەڕووی زیاترین دابەزینی مێژوویی لەپشكەكاندا بووەتەوە كە ئەوەش دەرخەری ئەو راستییەیە كەئاستی ناڕەزایەتییەكان وایكردووە شڵەژانی ئابوریی رووبدات. هێڵی هەژاریی لەئێران لە 18 ملیۆن تمەن كەدەكاتە 320 دۆلار بۆ 21 ملیۆن كەدەكاتە نزیكەی 380 دۆلار بەرزدەبێتەوە لەكاتێكدا ناوەندی موچەی كرێكارێك هەشت ملیۆن تمەنە كەدەگاتە نزیكەی 140 دۆلارو هەر خێزانێكیش ئەگەر داهاتی لە 380 دۆلار كەمتر بێت لەهێڵی هەژاریدا دەژیت و بەو پێیە زیاتر لە 75%ی دانیشوانی وڵاتەكە بەهەژار ئەژمار دەكرێن. فەرامەرز تۆفیقی، چالاكوانی كرێكاریی و نوێنەری پێشوی كرێكاران لەئەنجومەنی باڵای كار لە ئێران رایگەیاند؛ حكومەت بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی بودجە تەنها بە رێژەی 27% موچەی كرێكارانی بەرزكردووەتەوە لەكاتێكدا هەڵاوسانی ئابوریی زیاتر لە 50% بەرزبووەتەوە و بەپێی هەندێك ئامار لەزاری شارەزایانی ئابوریی هەڵاوسانی ئێستا دەگاتە زیاتر لە 80%. لەئامارە فەرمییەكاندا ئێران لەچوار ساڵی رابردودا بەبەردەوامیی هەڵاوسانی ساڵانە زیاتر لە 40%ی تۆمار كردووە لەكاتێكدا لەساڵی 2008 و بەسەرهەڵدانی قەیرانی ئابوریی جیهان ئاستی هەڵاوسانی ژمارەیەك وڵات گەیشتە 10% و لەسەردەمی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا ئەو رێژە لەهەڵاوسانە لەهەندێك وڵات دووبارە تۆمار كرا بەڵام هەڵاوسانی ئابوریی بەو رێژەیە بۆ ئێران بووەتە خەونێكی بەدینەهاتوو. مەترسییەكانی هەڵاوسانی ئابوریی وای لە عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی كرد كە لەوتارێكدا رایگەیاند ئەگەرچی پرسی سەرپۆش و باڵاپۆشبوون گرنگە، بەڵام دەبێت ساڵی (1402)ی كۆچی لەئێران ببێتە ساڵی كۆنتڕۆڵكردنی هەڵاوسانی ئابوریی.  

ئامادەكردنی: پاڤێ دڵشاد محمد ترێ رێبوار، ترێ فاروق تۆڵێڕانس وشەیەكی ئینگلیزییە كە بەچەند مانایەكی جیاواز دێت:- قبوڵكردن، لێبوردەیی، بەرگەگرتن، چاوپۆشیكردن. هەموو ئەمانە كە بەهایەكی كولتووریین برەو بەپەسەندكردن و رێزگرتن لەباوەڕو بۆچوون و كردارە جیاوازەكان دەدات. توانای ناسینەوەو پێزانینی هەمەجۆرییەو خۆبەدوورگرتن لەسەپاندنی باوەڕ یان بەهاكانی خود بەسەر ئەوانی تردا. قبوڵكردنی یەكتری تەنانەت بەهەبوونی بیروڕای جیاوازیش پێكهاتەیەكی بنچینەیی كۆمەڵگایەكی هاوئاهەنگ و ئاشتیخوازە كەتێیدا خەڵكی لەباكگراوەندە جیاوازەكانەوە دەتوانن بەئاشتی پێكەوە بژین. رێگە بەتاكەكان دەدات بۆچوون و باوەڕەكانیان دەرببڕن بەبێ ترس لەجیاكاری یان چەوسانەوە. بریتییە لەهەڵوێستێكی بیركردنەوەی كراوەو بێ حوكم بەرامبەر ئەوانی تر، بەبێ گوێدانە رەگەز، نەژاد، یاخود ئاینیان. هەروەها تێگەیشتن و نواندنی هاوسۆزی لەگەڵ ئەوانی ترداو ناسینەوەی بەهای روانگەو بیرۆكەی جیاواز دەگرێتەوە. لێرەدا جەخت لەسەر چۆنییەتی بڵاوكردنەوەو بەرزكردنەوەی ئەم بەهایە دەكەینەوە لەڕێگەی میدیاكانەوە. رۆڵی میدیا لەبرەودان بەم بەها كلتورییە : میدیا رۆڵێكی گرنگی هەیە لەكۆمەڵگای ئەمڕۆدا، چونكە وەك پردێك لەنێوان خەڵك و جیهاندا كاردەكات. بەرپرسیارە لەئاگاداركردنەوە، پەروەردەكردن و كەیفكردن. میدیاكان شێوەی جۆراوجۆر لەخۆدەگرێت، لەوانە میدیای چاپكراو، تەلەفزیۆن، رادیۆو میدیای ئۆنلاین. هەروەها میدیاكان رۆڵی گرنگیان هەیە لەدروستكردنی رای گشتی. دەتوانێت كاریگەری لەسەر هەڵوێست و باوەڕی خەڵك هەبێت بەپێشكەشكردنی زانیاری بەشێوەیەكی دیاریكراو یان جەختكردنەوە لەسەر هەندێك بابەت. دەزگاكانی راگەیاندن دەسەڵاتی ئەوەیان هەیە كەبەرەنگاری نۆرمە كۆمەڵایەتییەكان، بەهاكان و ئایدۆلۆژیاكان ببنەوە. میدیا رۆڵێكی گرنگی هەیە لەبرەودان بەبەها كلتورییەكان لەڕێگەی دروستكردنی هەڵوێست و باوەڕو تێڕوانینی گشتی دەربارەی تاكەكان و كۆمەڵگە جیاوازەكان. میدیا لەتوانایدایە تێگەیشتن و رێزگرتن و قبوڵكردنی كلتورو ئایین و شێوازی ژیانی جیاواز بەهێزتر بكات، لەڕێگەی ئەو توانایەی هەیەتی لەكاریگەری بەرچاو لەسەر كۆمەڵگاو ئەو زانیارییانەی بڵاودەكرێتەوە. ئەم خاڵانەی خوارەوە چەند رێگایەكە كەمیدیا دەتوانێت ئەم بەها كلتورییە بەهێزتر بكات و نوێی بكاتەوە لەناو كۆمەڵگادا : ١-نیشاندانی هەمەجۆری: یەكێك لەگرنگترین رێگاكان كەمیدیا دەتوانێت ئایدیای قبوڵكردنی یەكتری بەرزبكاتەوە ئەوەیە كەهەمەجۆری لەبەرنامەكانیدا نیشان بدات. ئەمەش بەبەشداری پێكردنی كەسانی جیاواز لەڕەگەز، نەتەوە، ئایین و باكگراوندی كۆمەڵایەتی و ئابووری لەهەواڵەكان، بەرنامە تەلەفزیۆنییەكان، فیلمەكان و شێوەكانی تری میدیادا. بەتیشك خستنەسەر هەمەجۆری، میدیا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لەشكاندنی رەگەزپەرستی و برەودان بەهاوسۆزی و تێگەیشتن. ٢-برەودان بەدیالۆگ: میدیا دەتوانێت یارمەتی برەودان بەلێبوردەیی و قبوڵكردنی رای یەكدی بدات بەدروستكردنی پلاتفۆرمێك بۆ دیالۆگ و گفتوگۆ. ئەمە لەوانەیە بریتی بێت لەبەشداریكردنی میوانەكان لەباكگراوندی جۆراوجۆر لەبەرنامەكانی گفتوگۆ ( talk shows or hosting debates ) لەسەر كێشە كۆمەڵایەتییە گرنگەكان. بەدابینكردنی بۆشاییەك بۆ  گفتوگۆ، میدیا دەتوانێت یارمەتی دروستكردنی كۆمەڵگایەكی كراوەو لێبوردەتر بدات. بیر لەوە بكەرەوە كەدروشمی «بۆچوون و بۆچوونی دیكە (Opinions and other opinions) بەهەڵە لێكدانەوەی بۆ كراوە. هەرچەندە ئێمە بەشێوەیەكی سەرەكی هاوڕاین لەگەڵ ئەم دروشمە، زۆرجار بەخراپی بەكاردێت. باشترین رێگا بۆ فێركردنی تاكەكان بۆ رێزگرتن لەبۆچوونەكانی ئەوانی تر ئەوەیە كەنموونە پێشكەش بكەین پێش ئەوەی ئەم دروشمە بناسین. بۆ نموونە، میوانەكان لەهەندێك بەرنامەی گفتوگۆدا، كە لەسەر ئەم دروشمە دامەزراون، هاوار لەسەر یەكتر دەكەن، بەرەنگاری باوەڕەكانی یەكتر دەبنەوەو تەنانەت دەكەونە ناكۆكی و توندوتیژی جەستەییەوە. ئامەش ئاماژە بەوە دەكات كە، «هیچ شوێنێك و بۆشاییەك نەبووە بۆ دیالۆگ و گفتوگۆكردن لەگەڵ یەكدیدا و ئەنجامی هەر دیالۆگێك كێشەو ناخۆشییە.» ئێمە دەبێت ئەو میوانانە هەڵبژێرین كەبێلایەنن و لێبوردەن و رێز لەهەمووان دەگرن. ئەمەش بەهۆی پێشبینییەكانی بیردۆزی كەلتوورەوەیە كە بەدووبارەبوونەوەی پێویست، گوتاری ئەم مۆدێلە مامناوەندو لێبوردەیە دەبێتە مۆدێلی قبوڵكراو. گفتوگۆیەكی ئارام هەم بەرهەمدارو هەم كاریگەرە. لەكۆتاییدا خەڵك شێوازی دیالۆگی گونجاو وەردەگرن، ئەگەر بەردەوام شێوازی گفتوگۆیەكی گونجاو لەمیدیاكانەوە ببینن. لەگەڵ ئەوەشدا، بانگهێشتكردنی میوانێكی نەگونجاو بێگومان پەیامێكی خراپ دەنێرێت و كاریگەری نەرێنی لەسەر بینەران دەبێت. ٣-تیشك خستنەسەر چیرۆكە ئەرێنییەكان: میدیاكان دەتوانن چیرۆكە ئەرێنییەكانی ئەو خەڵكانە روون بكەنەوە كەجیاوازی كۆیاندەكاتەوە بۆ بەرەوپێشبردنی بیرۆكەی قبوڵكردنی یەكتری و تێگەیشتن. بەنیشاندانی چیرۆكی ئەو كەسانەی كەپێكەوە كاردەكەن بۆ بنیاتنانی كۆمەڵگایەكی بەهێزتر، میدیا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ئیلهامبەخشین بەكەسانی تر بۆ ئەنجامدانی هەمان شت. ئەمە دەتوانێت بەرەنگاری رەگەزپەرستی و پێشبینییە نەرێنییەكان ببێتەوەو یارمەتیدەر بێت بۆ شكاندنی رەگەزپەرستی و برەودان بەهاوسۆزی و تێگەیشتن. ٤-داكۆكیكردن لەگۆڕانكاری: لەكۆتاییدا میدیا دەتوانێت داكۆكی لەگۆڕانكاری بكات بەتیشك خستنەسەر كێشە كۆمەڵایەتییەكان و برەودان بەهەڵمەت و دەستپێشخەرییەكان كەئەمانیش برەودەدەن بەهەمەجۆری و تێكەڵبوون. ئەمەش لەوانەیە بریتی بێت لەپشتیوانیكردنی ئەو رێكخراوانەی كە لەسەر بنەمای كۆمەڵگا كاردەكەن بۆ برەودان بەلێبوردەیی و پێكەوەژیان و هەمەجۆری، یان بەكارهێنانی رۆژنامەوانی لێكۆڵەرەوە بۆ ئاشكراكردنی جیاكاری و پێشێلكاری لەكەرتە جیاوازەكانی كۆمەڵگادا. قبوڵكردبی یەكدی و بەئارامی مامەڵەكردن لەگەڵ هەموو تاكێكی جیاوازو لێكچوو، دەبێتە هۆكاری سەرەكی خوڵقاندنی ئاشتەوایی و سەركەوتن. هەموو كەسێك سوودمەند دەبێت ئەگەر مرۆڤ باوەش بەهاوڕێكەیدا بكات، هەست بەبوون و كەلتوورو جیاوازییەكانی بكات و لەگەڵیدا كاربكات. ئاشتی و ئاسایش لەئاستی ناوخۆیی و جیهانیدا حوكمڕانی دەكات؛ نەتەوەكان سەركەوتوو دەبن و خۆشگوزەرانیش بەدەستدەهێنن. بەپێچەوانەوە، رەگەزپەرستی و رەتكردنەوەی لەخۆگرتنی ئەوانی تر دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی ناتەبایی و لاوازكردنی نەتەوەكان، كەزیان بەهەمووان دەگەیەنێت.

شەنای فاتیح لەسلێمانی لەسەدا 25ی هاووڵاتیان بەگواستنەوەی گشتی هاتوچۆ دەكەن و زۆرینەی هێڵەكانی پاس لەسلێمانی 750 دینار بۆ هەر سەرنشینێك وەردەرگرن، هۆكارەكەشی بۆ زیادبوونی نرخی بەنزین دەگەڕێننەوە. پاش ئەوەی نرخی یەك لیتر بەنزین لە ٥٠٠ دینارەوە بەرزبووەوە بۆ هەزارو ٣٠٠ دینار، حكومەتی هەرێم دوو جۆر بەنزینی لەكوردستاندا دابەشكرد، ئەوانیش: بەنزینی ٦٩٠ دیناری كەتایبەت بوو بەپاس و تەكسی و بەنزینی ٨٠٠ دیناری كەدەدرایە ئۆتۆمبێلی تایبەت، پاش ئەم بەرزبوونەوەیە نرخی كرێی پاس لەزۆربەی هێڵەكانی شاری سلێمانیدا بەرزبووەوەو تەنها سێ هێڵ نرخەكانیان وەك خۆیان ماوەتەوەو 500 دینار لەسەرنشینان وەردەگرن كە  هێڵەكانی  (بەختیاری، رزگاری ، كانی گۆمە و چوارچرا)یە.  ئازاد ئەحمەد، كارگێڕی سەندیكای شۆفێرانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد لەكاتی گرانبوونی نرخی بەنزیندا وەك سەندیكای شۆفێران زۆر هەوڵیان داوەو لەدەرگای هەموو لایەنەكان و بەرپرسەكانیاندا بۆ ئەوەی بەنزین گران نەبێت، بەڵام وەك ئەو وتی:» سوودی نەبووەو گرانبوونی نرخی كرێی پاس بووە ناچاری». ناوبراو باسی لەوەشكرد ناجێگیری نرخی پاس  كاریگەری لەسەر خەڵك دروستكردووە و ئەو هێڵانەشی كەنرخی كرێ پاسیان زیاد نەكردووە شوێنەكانیان نزیكە بۆ ناو بازاڕ. كارگێڕی سەندیكای شۆفێرانی سلێمانی  پێشیوابوو زیادبوونی نرخی بەنزین زۆر لەسەر شۆفێران دەكەوێت، چونكە خەرجی ئۆتۆمبێل و تایەو رۆنگۆڕین گرانەو پێش گرانبوونی بەنزین رۆنگۆڕینێكی پاس ٥٠ هەزار دیناری تێدەچوو، بەڵام ئێستا نرخەكەی بۆ نزیكەی ٧٥هەزار دینار زیادی كردووە.  «گەراجی پاسەكانیش بەشێكیان كرێیان گرانە، لەناو شاردا گەراج هەیە شارەوانی خاوەنی نییەو خاوەندارێتیەكەی كەسانی ئەهلییە بەكرێی داوەو شوێنێكی باشیشە، بۆ نموونە: شوێنی پاسەكانی بەكرەجۆ، راپەڕین- قلیاسان، شەكرەكە هەموو پاسێك مانگانە نزیكەی ١٧٠ هەزار دینار كرێی مانگانە دەدەن كە لەوێدا دەوەستن»، ئازاد ئەحمەد وای وت. سەبارەت بەهێڵەكانی ناوشارو دەرەوەی شار كارگێڕی سەندیكای شۆفێرانی سلێمانی وتی: بەزۆری نرخی هێڵەكانی ناوشار زیادیان كردووە، خەتەكانی دەرەوەی شار بەشێكی كەمیان زیادیان كردووە وەك بازیان-باینجان- پیرەمەگروون- تەكییە كەهەزار دیناریان چووەتە سەر. هەفتەی رابردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان نرخی بەنزینی جێگیركرد  بە ٧٥٠ دینار، بەشێك لەشۆفێران ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كەنرخی بەنزین هەرزان نەبووە، بۆیە كرێی پاس دانابەزێت. محەمەد ئەحمەد تەمەن ٥٠ ساڵ شۆفێرێكی ‌هێڵی پاسەكانی راپەڕینەو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» زیاتر لەساڵێكە نرخی كرێی پاسمان كردووەتە ٧٥٠ دینار بەهۆی گرانی نرخی بەنزین و دووری رێگاكەش زۆر لەسەرمان دەكەوێت». ئەو شۆفێرەی پاسی راپەڕین پێشیوابوو لەوە زیاتر نرخی كرێی پاس زیادناكەن، چونكە لەسەر خەڵكی هەژار زۆر دەكەوێت، وتیشی:» ئامادەین نرخی بەنزینمان بۆ هەرزان بكەن  ئێمەش كرێی پاس بۆ سەرنشینان كەمدەینەوە بۆ ٥٠٠ دینار».  هەروەها محەمەد سەعید شۆفێرێكی هێڵی بەختیاری لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»  نرخی كرێی پاس لەم هێڵەی ئێمەدا گران نەبووەو لەبەر خوێندكار گرانی ناكەین، هەرچەندە بەنزین هیچ كوالێتی باش نیەو زۆر لەسەر ئێمە دەكەوێت». هەروەها بەشێك لەهاووڵاتیان بەتایبەت خوێندكاران نرخی پاس بەگونجاو نازانن و خوێندكارێك ئاماژە بۆ ئەوەدەكات كە مانگانە بڕی ٣٠ هەزار دینار بەكرێی پاس دەدات. ئەژین خدر خوێندكاری زانكۆی سلێمانیە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» نرخی كرێ پاس بۆ ئێمەی خوێندكار زۆرە، رۆژانە دوو بۆ سێجار بەپاس هاتووچۆ دەكەم و مانگانە ٣٠ هەزاری دەوێت». بڕوا فەتاح هاووڵاتییەكی دانیشتووی سلێمانییە، نرخی گواستنەوەی گشتی بە نەگونجاو وەسفكردو وتی:» كرێی پاس گرانە، لەوێستگەی ناوبازاڕ بۆ كانی با نرخەكەی 750 دینارەو مانگانە زیاتر لە ٤٥ هەزار دینار بەكرێ پاس دەدەم». لەشاری سلێمانیدا ٢٥ هێڵی ناوشارو نزیكەی ٣٥ هێڵی دەرەوەی شار هەیەو بەپێی ئامارێكی بەڕێوەبەرایەتی گواستنەوەی سلێمانیش نزیكەی 25%ی هاووڵاتیان بەپاس و هێڵی گشتی هاتوچۆ دەكەن. لەعێراقدا یەك لیتر بەنزینی نۆر ماڵ بە 450 دینارەو موحەسەن بە 600 دینارە، تاكسی و پاس لەناوەڕاست و خوارووی عێراق رۆژانە بە 450 دینار بۆ هەر لیترێك بەنزین دەكڕن و ئەوەش وایكردووە كرێی گواستنەوەی گشتی جێگیر ببێت.

هاوڵاتی دوای دەستپێشخەرییەكەی ئەمریكاو كۆبوونەوەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت لەگەڵ مەسرور بارزانی، بەشێك لەكێشە ئەمنییەكان دەسپێردرێن بەلیژنەی باڵا لەنێوان مەکتەبی سیاسیی یەكێتی و پارتی. سەردانەكەی بار بارا لیف یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكاو باڵیۆزی ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا لەعێراق بۆ هەرێمی كوردستان و دیدارو گفتوگۆی لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتدا كردو تێیدا هۆشداری دراوەتە هەردوولایان كەپێویستە بەزووترین كات رێككەوتن بكەن و هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەوكاتەی دیاریكراوە كە 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵە ئەنجامبدرێت. پێش سەردانەكەی یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان بەنیاز بووە دەستپێشخەری بكات ئەگەر تیمی یەكێتی نەچنەوە كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، بەڵام بڕیارە رۆژی یەكشەممە كۆبوونەوەی حكومەت بكرێت. هەروەها مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان مۆنۆمێنتی گەورەی (مەلا مستەفا) لەبارزان دەكرێتەوە، مەسعود بارزانی هەموو لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی بانگهێشت كردووەو لەوێ دیدارو كۆبوونەوەی تایبەت لەگەڵ بەرپرسانی باڵای یەكێتی لەنێویاندا بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی و قوباد تاڵەبانی ئەنجامدەدات بەئامادەبوونی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتدا. پارتی و یەكێتی دەزانن فشاری ئەمریكاو وڵاتانی نێودەوڵەتیان لەسەرە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان و ئەو هۆشدارییەش لەڕێگەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمەوە گەیەندراوە بەهەردوو لایان، بۆیە بڕیارە پاش كۆبوونەوەی مەسعود بارزانی لەگەڵ بەرپرسانی باڵای یەكێتی پرسی هەڵبژاردن لەمساڵدا یەكلابكرێتەوەو كۆبوونەوەكانی پەرلەمان دەستپێبكرێتەوە بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەرێم و گەیشتن بەسازان لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن. لەدوای سەردانەكەی یاریدەردەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكاو داواكردنی بۆ رێككەوتن و گەڕانەوەی تیمی یەكێتی بۆ كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، تیمی یەكێتی و پارتی گفتوگۆی چڕیان دەستپێكردووەو لەماوەی سێ رۆژی رابردوودا سێ كۆبوونەوە ئەنجامدراون. هاوكات، تیمی یەكێتی لەحكومەت راپۆرتێكیان لەبارەی پرسی دارایی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەی گەرمیان و راپەرین ئامادە كردووەو بەشێكی بەفەرمی گەیەندراوەتە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت. لەئێستادا كێشەكانی نێوان پارتی و یەكێتی و كورتهێنانی پارەی كاش لەسلێمانی و پرسی كوژرانی هاوكار جاف كە بەو هۆیەوە بڕینی بەشە بودجەی دژەتیرۆری یەكێتی لێكەوتەوە گفتوگۆی لەسەر دەكرێت. بڕیارە پرسی كوژرانی عەقید هاوكار جاف بەلیژنەی باڵای مەكتەبی سیاسی هەردوولا بسپێردرێت كەیەكێك دەبێت لەپێشنیازەكانی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی، ئەگەر ئەو كێشەیە لەناو ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم لەنێوان مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانی چارەسەر نەكرێت. شەش مانگە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت و وەزیرەكانی یەكێتی بایكۆتی كۆبوونەوەی حكومەتیان كردووەو كۆبوونەوەكانی یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا قوباد تاڵەبانی و مەسرور بارزانی گەیاند بەیەك كەپێشتر بەشێك لەسیاسییەكان داوایان دەكرد مەسرور بارزانی چایەك لەگەڵ قوباد تاڵەبانی بخواتەوە كێشەكان چارەسەر دەكرێن. پرسی كۆكردنەوەی داهات لیژنەی وەزاری بۆ پێكدەهێندرێت و یەكێتی داوای هەڵوەشاندنەوەی هاوكێشەی 43% بە 47% لەنێوان هەولێرو سلێمانیدا كردووە. هاوكات تیمی یەكێتی داوایان كردووە كەدەسەڵاتی خەرجكردن و پڕكردنەوەی كورتهێنان بەتەواوی چارەسەربكرێت و جێگری سەرۆكی حكومەت دەسەڵاتی خەرجكردنی هاوشێوەی سەرۆكی حكومەتی هەبێت كەپێشتر لەكابینەی هەشتی حكومەتدا هەیبووە. هەروەها لیژنەی باڵای وزاری لەنێوان هەردوولاو تەنانەت بەبەشداری وەزیری دارایی كە لەپشكی گۆڕانە بەشداربێت بۆ بڕیاردان‌و بەدواداچوون‌و وەرگرتنی داهاتە جۆراوجۆرەكان‌و گرتنەبەری رێكاری پێویست لەحاڵەتی جێبەجێنەكردنیدا. بەپێی راپۆرتەكەی یەكێتی، داوای ئەوە دەكرێت پڕكردنەوەی كورتهێنان بۆ موچە بەشێوەی «ناوەندی» بێت، ئەمەی دوای ئەوەی كەدابینكردنی «پارەی كاش» بەناوەندی دەكرێت.

هاوڵاتی پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی عێراق بۆ ئەمساڵ مانگانە ترلیۆنێك و 250 ملیار دینار زیاترەو لەو بڕە 910 ملیار دیناری دەدرێتە مووچەو بڕی 300 ملیار دیناری بۆ پڕۆژەكانی وەبەرهێنان و خزمەتگوزاری گشتی بۆ دەمێنێتەوە. واتا ئەو پارەیەی بەكاش و نەختینە رەوانەی هەرێم دەكرێت لە ساڵی 2023دا دەگاتە 15 ترلیۆن دینار كە مانگانە یەك ترلیۆن و 250 ملیار دینار دەبێت. هەروەها عێراق خەمڵاندنی كردووە كە لە 2023دا بڕی یەك ترلیۆن و 560 ملیار دینار داهاتی دەروازە گومرگەكانی هەرێمەو لەو بڕە 50% بۆ بەغداد و 50% بۆ هەرێم دەبێت، واتا 780 ملیار دینار. هاوكات هەرێمی كوردستان داهاتە ناوخۆییەكانی دیكەی نانەوتی كە لە باج و رسوماتی حكومی پێكهاتووە بۆ دەمێنێتەوە كە مانگانە زیاتر لە 200 ملیار دینارە. ئەو پارەیەی كە بۆ هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە دوای دابینكردنی مووچەی فەرمانبەران مانگانە زیاتر لە 500 ملیار دینار دەكات بەداهاتە نانەوتییەكانی هەرێمی كوردستانەوە. گفتوگۆكردن لەسەر پڕۆژە بودجەی عێراق تەواو بووەو لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق راپۆرتێك لەبارەی تێبینییەكانی پڕۆژەكەوە دەداتە ئیدارەدانی دەوڵەت كە حكومەتەكەی سودانیان پێكهێناوە. ئامانج رەحیم، سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران لەبارەی پڕۆژە بودجەی عێراق شیكارییەكی وردی خستووەتە بەردەم نوێنەرانی كورد تا بەرگری لەپشكی تەواوی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بكرێت. سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم ئاماژە بەوە دەكات زۆر ئاشكرایە كەپشكی هەرێمی كوردستان و ئەو پارەیەی كەدواجار ئەگەری هەیە لەبەغداوە رەوانەی هەرێمی كوردستان بكرێت، ئەگەر بودجەكە پەسندكرا، گرنگترین بابەتە كە پەیوەندی بەئابووریی هەرێمی كوردستان لە سێ ساڵی داهاتوو و ژیان و گوزەرانی خەڵك هەیە، بەتایبەتی كە تاساڵی ٢٠٢٦ هیچ یاسایەكی دیكەی بودجە لەعێراقدا دەرناچێت. ئەمە سەبارەت بەداهاتەكان لەپڕۆژەیاساكەدا پێشبینی كراوە لەڕێگەی فرۆشتنی سێ ملیۆن و ٥٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە، كە ئەمە  400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێمی كورستانیش لەخۆدەگرێت، حكومەتی عێراق بەنرخی خەمڵێندراوی 70 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك داهاتی ١١٧ ترلیۆن و ٢٥٣ ملیار دیناری هەبێت. هەروەها پێشبینی كراوە داهاتی نێوخۆی نانەوتی عێراق ١٧ ترلیۆن و ٣٠٠ ملیار دینار بێت. بەو پێیەش كۆی داهاتی نەوت و داهاتی نانەوتی عێراق بە ١٣٤ ترلیۆن و ٥٥٣ ملیار دینار خەمڵێندراوە. بەڵام حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی بودجەی پێشنیازكراودا دایناوە 199 ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار خەرج بكات و بەوپێیەش بەراورد بەداهاتی خەمڵێندراوی نەوتی و نانەوتی بڕی ٦٤ ترلیۆن و٤٧ ملیار دینار كورتهێنانی لەبودجە بۆ دروست دەبێت. سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران جەختلەوە دەكاتەوە لەكۆی گشتیی خەرجییەكان 133 ترلیۆن و ٢٢ ملیار دینار، بۆ خەرجییەكانی بەكاربردن تەرخانكراوە، كەئەمەش كێشەیەكی گەورەیە، بەوپێیەی بڕێكی كەمی دەمێنێتەوە بۆ وەبەرهێنان، پێشیوایە كە ئەو داهاتە راستەقینەی كەعێراق ئەگەری هەیە دەستیبكەوێت، زۆربەی بۆ خەرجییەكانی بەكاربردن دەڕوات. ئەوەش كە لەبودجەی عێراق وەك خەرجییەكانی وەبەرهێنان یان (خەرجی سەرمایە) بۆ پڕۆژەكان و پەرەپێدان تەرخانكراوە، دانراوە كە لەڕێگەی قەرزەوە دابین بكرێت و چووەتە چوارچێوەی كورتهێنانەوە كە لەدوای ساڵی ٢٠١٤ەوە  سەرەڕای هەبوونی تەرخانكراو بۆ پڕۆژەكان بەڵام هەروەك مورەكەبی سەر كاغەز بووەو بەفیعلی هیچی لێ خەرج نەكراوە. " ئەمە بۆ تەرخانكراوی پڕۆژەكانی هەرێمی كوردستانیش راستە، سەرەڕای ئەوەی بڕی دوو ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دینار بۆ پڕۆژەكانی وەبەرهێنان لەهەرێمی كوردستان تەرخانكراوە لەبودجەی ٢٠٢٣ بەڵام ئەگەر وەك ئێستا هەر لەسەر بنەمای خەرجیی راستەقینە (الانفاق الفعلی) بێت ئەوا ئەم تەرخانكراوە لەژمارە زیاتر هیچی تر نییەو بەفیعلی هیچی لێ خەرج ناكرێت بۆ هەرێمی كوردستان، بۆیە وا باشترە زۆر پشتی پێ نەبەسترێت"، ئامانج رەحیم وا دەڵێت. پشکی هەرێمی کوردستان لە خەرجییەکانی حاکیمە بۆ تەواوی ساڵی ٢٠٢٣ بە بڕی یەک ترلیۆن و ٢٥٧ ملیار دینار دەخەمڵێنرێت بە کاش هەژمار نەکراوە، چونکە لە بنەڕەتدا ئەم خەرجییانە بە شێوەی عەینی دەنێردرێن بۆ هەرێمی کوردستان نەک بە پارەی کاش هەروەها لە خەرجییە سیادییەكان لەڕەشنووسی پڕۆژەیاسای بودجە 58 ترلیۆن و ٢٩٤ دینار بۆ خەرجییە سیادییەكان دانراوە كەدەكاتە رێژەی ٣٠%ی تەوای بودجەكە، كەئەمەش كاریگەریی زۆری هەیە لەسەر پشكی هەرێمی كوردستان چونكە میكانیزمەكە وایە كەدوای داشكاندنی خەرجی سیادی و حاكمە ئینجا بەشەكەی هەرێمی كوردستان بەڕێژەی 12.67% دەستنیشان دەكرێت. لەخەرجییە سیادییەكاندا 23 ترلیۆن و ٥٠٨ ملیار دینار تەرخانكراوە بۆ خەرجییەكانی (بەرهەمهێنان، گواستنەوە و هەناردەكردنی  سێ ملیۆن و ١٠٠ هەزار بەرمیل نەوت رۆژانە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە). هەروەها لەو چوارچێوەیەدا تەنها سێ ترلیۆن و ٨٧٦ ملیار تەرخانكراوە بۆ خەرجییەكانی پەیوەست بە (بەرهەمهێنان، گواستنەوە و هەناردەكردنی 400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێمی كوردستان رۆژانە). لەخەرجییە سیادییەكاندا هەروەها نۆ ترلیۆن و ٧٦٤ ملیار بۆ وەزارەتی بەرگری تەرخانكراوە. لەخەرجی تەرخانكراو بۆ وەزارەتی بەرگری، تەنها بڕی 228 ملیارو ٣٠٤ ملیۆن دینار بۆ مووچەی وەزارەتی پێشمەرگە تەرخانكراوە. هاوكات شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان لەڕەشنووسی پڕۆژەیاسای بودجەی عێراق بەم شێوازە رەچاوكراوە: پشكی هەرێمی كوردستان لەخەرجییە رەوەنەكان (النفقات الجاریە): بەپێی ماددەی (١٢/ دووەم) و ماددەی (١١/ دووەم-ه) بڕی نۆ ترلیۆن و ٣٠٠ ملیار لەچوارچێوەی خەرجییە رەوەنەكان (النفقات الجاریە) بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان تەرخانكراوە كەمانگانە دەكاتە ٧٧٥ ملیار دینار كەژمارەیان بە ٦٨١ هەزارو ٩٧٩ فەرمانبەر دەستنیشانكراوە، كە لەچاو ساڵی ٢٠٢١ ئەم تەرخانكراوە زیادیكردووە بەبڕی سێ ترلیۆن و ٥٢٥ ملیار دینارو ئەمەش دڵخۆشكەرە. هەروەها بەپێی ماددەی (10/ دووەم) و ماددەی (11/ دووەم-ه)، بڕی یەک ترلیۆن و ٣٤٦ ملیار دینار وەك خەرجیی مووچەی خانەنشینی بۆ هەرێمی كوردستان تەرخانكراوە كە لەمانگێكدا دەكاتە بڕی 112 ملیار دینار كەئەمەیان بەراورد بەساڵی ٢٠٢١ كەمیكردووە بەبڕی ٥٥٥ ملیار دینار. بەم شێوەیە تەرخانكراوی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێمی كوردستان لەبودجەی عێراق مانگانە كەپێویستە بدرێت بەهەرێمی كوردستان دەكاتە بڕی ٨٨٧ ملیار دینار، ئەویش بۆ تەواوی مانگەكانی سێ ساڵی ٢٠٢٣ تاوەكو ٢٠٢٥ كەئەمەش نزیكە لەتێچووی مانگانەی مووچە لەئێستادا كە بۆ مانگی ئاداری ئەمساڵ ٩١٠ ملیار دینار تەمویلی مووچە كراوە؛ ئەو كورتهێنانەی دروستدەبێت بڕی ٢٥ ملیار دینارە بۆ سەرجەم مووچەخۆران و خانەنشینان لەسەرتاسەری هەرێمی كوردستان كەپڕكردنەوەی زەحمەت نابێت. جگە لەمووچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێمی كوردستان بەپێی ماددەی (10/ دووەم) و ماددەی (11/ دووەم-ه)، هەر لەناو خشتەی خەرجییەكانی رەوان بڕی دوو ترلیۆن و ٨٧٣ ملیار دیناری دیكە بۆ هەرێمی كوردستان تەرخانكراوە بۆ (پێداویستییەكانی كاڵا، پێداویستییەكانی خزمەتگوزاری، چاككردنەوەی مەوجودات، یارمەتییەكان و  خەرجییەكانی دیكە). سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم ئەوەشی خستۆتەڕوو كە داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان بەبڕی یەک ترلیۆن و ٥٦٠ ملیار بۆ ساڵیك خەمڵێندراوە لەلایەن عێراقەوەو بەپێی ماددەكانی (١٩/ دووەم) و (١١/ دووەم-ه)، بڕی 780 ملیار دینار وەك ٥٠%ی داهاتی دەروازە سنوورییەكان بۆ هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوە. هاوكات بڕی 664 ملیارو ٣٠٠ ملیۆن دینار وەك پشكی هەرێمی كورستان لە داهاتی فرۆشی نەوتی خاو، (٥%ی داهاتی نەوت)، لەكێڵگەكانی هەرێمی كوردستان تەرخانكراوە. مووچەی پێشمەرگە بە ٢٢٨ملیارو ٣٠٤ ملیۆن دینار وەك بەشی هەرێمی كوردستان لەتەرخانكراوی وەزارەتی بەرگری رەچاوكراوە بۆ ئەمساڵ. بەپێی خاڵەكانی سەرەوە، كۆی گشتیی شایستەی دارایی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢٣، لەئەگەری خەرجكردنی ١٠٠%ی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان، ساڵانە دەكاتە 18 ترلیۆن و ٣١٠ ملیار دینارو مانگانە دەكاتە یەک ترلیۆن و ٥٢٦ ملیار دینار، بەڵام پشكی هەرێمی كوردستان لەخەرجییەكانی حاكیمە بۆ تەواوی ساڵی 2023 بەبڕی یەک ترلیۆن و ٢٥٧ ملیار دینار دەخەمڵێنرێت بەكاش هەژمار نەكراوە، چونكە لەبنەڕەتدا ئەم خەرجییانە بەشێوەی عەینی دەنێردرێن بۆ هەرێمی كوردستان نەك بەپارەی كاش. ئامانج رەحیم ئەوەشی روونكردووەتەوە كە پابەندییەكانی هەرێمی كوردستان بریتین لە ١-پابەندیی نەوتی بەهەناردەكردنی بڕی٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت لەڕۆژێكدا لەكێڵگەكانی هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای نرخی فرۆشتنی كۆمپانیای سۆمۆ كەمانگانە داهاتەكەی بە یەک ترلیۆن و٩٢ ملیار دینار دەخەمڵێندرێت (بێ ئەوەی خەرجییەكانی نەوتی لێ دابشكێندرێت). ٢- رێژەی ٥٠% لەداهاتی دەروازە سنوورییەكان كەمانگانە بە 65 ملیار دینار دەخەمڵێندرێت. ٣- قیستی مانگانەی پابەندی بەرامبەر بانكی عێراقی بۆ بازرگانی (TBI) بەبێ سوودی بانكی (الفوائد المصرفیە) كەمانگانە 53 ملیارو ٧٠٠ ملیۆن دینارە. بەوپێیەش كۆی گشتیی پابەندی هەرێمی كوردستان لەمانگێكدا دەكاتە یەک ترلیۆن و ٢١٠ ملیار دینارو لەماوەی یەك ساڵدا دەكاتە 14 ترلیۆن و٥٢٠ ملیار دینار.  

سەركۆ جەمال زیاتر لەدوو هەفتەیە نەخۆشی هەوكردنی پەردەی مێشك لەناو منداڵانی سلێمانی و هەڵەبجە و گەرمیان بڵاوبووەتەوە، رۆژانەش رێژەكە زیاددەكات، تائێستاش بەپێی ئاماری هەرسێ بەڕێوەبەرایەتیەكە زیاتر لە 320 تووشبوو تۆماركراون. د.پشدەر عەبدوڵا بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی منداڵانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»ئاماری رۆژانە لەحەوت بۆ 12 نەخۆش رەوانەی نەخۆشخانە دەكرێت لەسلێمانی، منداڵەكان هەموویان چارەسەر وەردەگرن، بەڵام ئەوەی بەكتریا بێت هەر مەترسیدارە، تائێستا نزیكەی 200 نەخۆش، نەخۆشییەكەیان تێپەڕاندووە». بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی منداڵانی سلێمانی ئەوەشی باسكرد كە بۆ دیاریكردنی نەخۆشیەكە پێویستە ئاو لەپشتی منداڵەكە دەربهێنرێت، بەڵام «بەداخەوە زۆرجار دایك و باوكی منداڵەكە رێگەنادەن ئەو شیكارە بكرێت كەزۆر ئاسانەو هیچ كێشەیەك بۆ منداڵەكە درووست ناكات». «ئەگەر منداڵان چارەسەر وەرنەگرن لەوانەیە ببێتە هۆی مردن، كێشەی بینین و بیستن و زیرەكی و ئاستی توانای مێشكی كەمبێتەوە»، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی منداڵانی سلێمانی وای وت. هەروەها وتیشی:»تەندروستی جیهانی سامپڵی نەخۆشەكان دەبەن بۆ لێكۆڵینەوەو لەدوبەی لەو بارەیەوە لێكۆڵینەوەی زیاتریش دەكرێت، هەرچەندە ساڵانی پێشتریش ئەم نەخۆشییە هەبووە، بەڵام ئاشكرا نەبووە یاخود ژمارەكەی زۆر نەبووە». رێكخراوی تەندروستی جیهانی لەڕاگەیەندراوێكدا ئاماژەیان بەوەداوە كەتیمێكیان لەمانگی نیسانی 2023 سەردانی سلێمانی و هەڵەبجەو گەرمیانیان كردووەو ئەوەیان ئاشكراكردووە كە»زۆربەی تووشبووان منداڵانانی سەرو شەش ساڵانن و ناوەندی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەكە پارێزگای هەڵەبجەیە». هەروەها  رێكخراوی تەندروستی جیهانی ئەوەشیان دووپاتكردووەتەوە 20 نموونەیان لەشلەی مێشك و بڕبڕەی پشتی منداڵەكان وەرگرتووەو دەینێرن بۆ تاقیگەیەكی هاوبەشی رێكخراوی تەندروستی جیهانی لەئیمارات. ئاراس حەمەسەعید جێگری بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی منداڵانی هەڵەبجە لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» تائێستا لەسنوری پارێزگای هەڵەبجە نزیكەی 90 نەخۆشی هەوكردنی مێشك تۆماركراوەو هیچ حاڵەتێكی گیانلەدەستدانیش تۆمارنەكراوە. بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی گەرمیان ئەوە دەخاتەڕوو منداڵانی تووشبووی هەوكردنی پەردەی مێشك چارەسەریان وەرگرتووە. دكتۆر سیروان محەمەد بەڕێوەبەری گشتی تەندروستی گەرمیان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»لەگەرمیان 34 نەخۆشی هەوكردنی مێشك دەستنیشانكراون تائێستا هیچ نەخۆشێك لەگەرمیان بەو نەخۆشییە نەمردووە». هەرچەندە هاوڵاتی پەیوەندیكرد بەتەندروستی هەولێرو دهۆك و ئەوان رەتیانكردەوە كە نەخۆشییەكە لەو دوو پارێزگایەی هەرێم بوونی هەبێت، بەڵام سەرچاوەیەك لەتەندروستی سلێمانی ئەوەی بۆ هاوڵاتی دووپاتكردەوە كە» تەندروستی سلێمانی زانستیانە دەڕوات و هەرچی رووبدات باس دەكرێت، بەڵام لەزۆر شوێنی دیكەش ئەو نەخۆشییە هەیەو باس ناكرێت». وتیشی:» لەشارەكانی دیكە كەرتی حكومی رووخاوەو ناكرێت لەگەرمیان نەخۆشییەك بڵاوببێتەوە لەهەولێر نەبێت، ئەوەی ئێمە دەیڵێین شتە راستەكەیە». سەبارەت بەنەخۆشییەكە د.زانا باقی پزیشكی پسپۆڕی نەخۆشیەكانی منداڵان بۆ هاوڵاتی ئەوەی روونكردەوە كەپێویستە دایكان و باوكان هۆشیارییان هەبێت، ئاگاییان هەبێت لەبوونی نەخۆشیەكە، نیشانەكانی تا، سەرئێشە، رشانەوە، لەش داهێزان و گریانێكی نائاسایی دەڕوات. د.زانا  وتیشی: هەركاتێك ئەو نیشانانە هەبوو لەمنداڵاندا، پێویستە سەردانی پزیشكی پسپۆڕییەكانی نەخۆشی منداڵان بكەن لەناو نەخۆشخانەكاندا، بۆ ئەوەی پشكنینی بۆ بكرێت و بەهیچ جۆرێك دەرمانی بۆ بەكارنەهێنرێت. سەبارەت بەوەش نەخۆشیەكە دەبێتە هۆی مردنی منداڵان، ئەو پزیشكە باسی لەوەكرد، ئەگەر چارەسەر وەرنەگرێت مەترسی مردن لەسەر منداڵەكان دروستدەكات، بەڵام خۆشبەختانە ژمارەیەكی زۆری نەخۆشەكان بەتەندروستییەكی باشەوە دەچنە ماڵەوەو نەخۆشیەكە تێدەپەڕێنن. لەبارەی هۆكاری بڵاوبوونەوەشی د.زانا باقی رێگاكانی بڵاوبوونەوەی بەركەوتنی راستەوخۆو برینداربوونی پێست و ناپۆشی بۆرییەكانی هەوا لەقوڕگداو بەكارهێنانی كەلوپەلی یەكتر بەهۆكاری سەرەكی تووشبوونەكە دیاری دەكات.

هاوڵاتی لەدوای هێرشكردنەسەر بنكەكانی ئەمریكا لەڕۆژئاوای كوردستان پەنجەی تۆمەت رووبەڕووی چەكدارانی سەر بەئێران كرایەوەو پنتاگۆن لەهەنگاوێكی چاوەڕواننەكراودا یەكێك لەژێر دەریارییە ستراتیژییەكانی رەوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كردو رایگەیاند ژمارەی فڕۆكە جەنگییەكان و بۆمبەكانیشی زیاتر دەكات. هەنگاوەكانی وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا (پنتاگۆن) دوای لێدوانی سەرۆكی ئەو وڵاتە هات كە رایگەیاند بەتوندی بەرەنگاری جموجۆڵەكانی كۆماری ئیسلامی لەناوچەكە بەتایبەت لەسوریاو عێراق دەبنەوە لەگەڵ ئەوەی پێكدادانی راستەوخۆی لەگەڵ ئێران رەتكردەوە. واشنتۆن یەكەمجارە كەجوڵەی ژێردەریاییە جەنگییەكەی ئاشكرا دەكات و لەگەڵ ئەویشدا بە ئاشكرا بانگەشەی زیادكردنی چەك و كەرەستەی سەربازیی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكات. لەبەرامبەردا وەزیری بەرگریی ئێران لەنوێترین لێدوان لەكۆبوونەوەی وڵاتانی شانگهای لەهندستان رایگەیاند دەبێت بۆ بەرنگاربوونەوەی ئەمریكا و رۆژئاوا ناوچەیەكی ئەمنیی نوێ لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێكبهێنرێت و ئێران لەو چوارچێوەیەدا ئامادەكاریی دەكات. سەرەڕای ئەوانەش رێبەرو سەرۆك كۆماری ئێران لەدیدار لەگەڵ سەرۆك كۆماری عێراق لەتاران رایانگەیاند دەبێت هێزەكانی ئەمریكا لەخاكی عێراق دووربخرێنەوە و خامنەیی وتیشی:» بوونی ئەمریكییەكیش لەعێراق زۆرە». لەنوێترین بەریككەوتنیشدا ئێران لەم هەفتەیەدا دەستی بەسەر كەشتییەكی نەوتهەڵگریی ئەمریكادا گرت و دواتریش رایگەیاند ئەوە كاردانەوەیەك بووە بۆ واشنتن كە پێنج رۆژ پێش ئەو رووداوە دەستی بەسەر كەشتییەكی نەوتهەڵگری وڵاتەكەیاندا گرتووە.   ململانێی ئێران و ئەمریكا لەڕۆژئاوای كوردستان تا كەنداو لەكۆتاییەكانی مانگی ئازاردا زیاتر لەحەوت جار هێرش كرایەسەر بنكەكانی ئەمریكا لە رۆژئاوای كوردستان و باكوری سوریا و ئەوەش توڕەیی واشنتۆن و سەرۆكی ئەمریكای لێكەوتەوەو چەكدارانی سەر بەئێران تۆمەتبار كران بەئەنجامدانی ئەو هێرشانە كە بەشێكیان لەخاكی عێراقەوە ئەنجامدرابوون. گروپێكی چەكداریی بەناوی (لوائـ غالیبون) لەبەیاننامەیەكدا ئەو هێرشانەی بۆسەر چەند بنكەیەكی ئەمریكا لەڕۆژئاوای كوردستان لەئەستۆگرت و رایگەیاندوە؛ تا كشانەوەی ئەمریكا لەعێراق، بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا بەچەكی پێشكەوتوو دەكەنە ئامانج. بایدن لەنامەیەكدا دەڵێت:» ئامادەكاریی دەكرێت بۆ هێرشی زیاتر دژی گروپە چەكدارەكانی ئێران لەعێراق و سوریا». سەرۆكی ئەمریكا دوای هۆشداریدان بەئێران و چەكدارانی لەسوریا و عێراق لەنامەیەكدا بۆ كۆنگرێس رایگەیاند وەڵامی توندیان بۆ هێرش و جموجۆڵەكانی چەكدارانی سەر بەكۆماری ئیسلامی لەو دوو وڵاتە دەبێت. سەرۆكی ئەمریكا لەلێدوانێكدا سەبارەت بەهێرشە ئاسامنییەكەی ئەمریكا بۆ سەر چەكدارانی سەر بەئێران لەسوریا كە رۆژێك دوای هێرش كردنەسەر بنكە سەربازییە هاوبەشەكانی لەگەڵ هەسەدە ئەنجامدراو كوژرانی 19 چەكداری لێكەوتەوە، رایگەیاند:» ئەو هێرشە كاردانەوە هێزی سەربازیی وڵاتەكەمان بوو بەرامبەر ئەو پەلامارانەی چەكدارانی نزیك لەئێران لەدێرەزۆر كردیانەسەر هاوپەیمانانی نێودەوڵەتیی جەنگ لەدژی رێكخراوی داعش و هەر كەسێك بیەوێت زیان بەهاووڵاتییانی وڵاتەكەمان بگەیەنێت بەتوندیی وەڵام دەدرێتەوە، بەڵام نامانەوێت پێكدادان لە نێوان هێزەكانی ئەمریكاو ئێران لەسوریا رووبدات». بەپێی راگەیەنراوەی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) لەبەیاننامەیەكدا ئاشكرای كردووە؛ لە ناوچەكانی رۆژهەڵاتی دێرەزۆر لەسوریا بەدرۆن و تۆپ هێرش كراوەتەسەر دوو بنكەی هاوبەشی هێزەكانی هاوپەیمانی دژی داعش و هاوكات لەشاری رمێلان لەهەرێمی جزیرە-ی رۆژئاوای كوردستان بەفڕۆكەی بێفڕكەوان پەلاماری بنكەیەكی دیكەی هاوبەش دراوە كە بەهۆیانەوە هاووڵاتییەكی ئەمریكی كوژراوەو پێنج سەربازی ئەو وڵاتەش برینداربوون. هەسەدە ئاشكرایكرد ئەو چەكدارانەی هێرشەكانیان ئەنجامداوە لەلایەن رژێمی سوریاوە پشتیوانیان لێدەكرێت و جەختی لەوەش كردووەتەوە كارو چالاكییە هاوبەشەكانی هێزەكانیان لەگەڵ ئەمریكاو هاوپەیمانی نێودەوڵەتیی جەنگ لەدژی رێكخراوی داعش بەردەوام دەبێت. پێت رایدەر، وتەبێژی وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا (پنتاگۆن) رایگەیاندووە؛ سەرەڕای ئەو دوو هێرشە چەند هێرشێكی دیكە لەڕۆژهەڵات و باكوری سوریا كراوەتەسەر هێزەكانیان، بەڵام زیانی گیانیی لێنەكەوتووەتەوە. هەروەها ئاماژەی بەوەشكردووە كەسەرجەم ئەو پێنج سەربازەی كە لەهێرشەكانی دێرەزۆر برینداربوون رەوانەی نەخۆشخانەی لەندستول لە ئەڵمانیا كراون. بایدن دوای ئەنجامدانی هێرشی تۆڵە لەلایەن وڵاتەكەیەوە لەنامەیەكدا بۆ كۆنگرێس ئاماژەی بەوەكردووە سوپای پاسدارانی ئێران جموجۆڵەكانی لەدژی هێزەكانی ئەمریكا لەسوریا زیادكردووە بۆیە ئامادەكاریی دەكەن بۆ كاردانەوەی بەرفراوانترو بەهێزتر دژی پاسداران و چەكدارانی سەر بەو هێزەی كۆماری ئیسلامی. ئەگەرچی ئێران رەتیكردەوە دەستی لەئەنجامدانی هێرشەكاندا هەبێت، بەڵام لێدوانی بەرپرسانی سوپاو دەربڕینی خۆشحاڵی لە رووداوەكانی رۆژئاوای كوردستان و باكوری سوریا ئاماژەی پێچەوانەی ئەو رەتكردنەوەیەیە. كەیوان خوسەرەوی، وتەبێژی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتیمانی كۆماری ئیسلامی ئێران رایگەیاند؛ هێرشەكان بۆ سەر بنكە سەربازییەكانی ئەمریكا لەسوریا پەیوەندییان بەكۆماری ئیسلامی ئێرانەوە نەبووەو وتیشی:» هەر بنكەیەكی سەربازیی ئێران كە بەمەبەستی راوێژو لەسەر داوای دەسەڵاتی سوریا لە خاكی ئەو وڵاتەن بكرێنە ئامانج، كاردانەوەی خێرامان دەبێت و بەرپەرچی هێرشەكان دەدەینەوە». خوسەرەوی پێشیوابوو كە ئەمریكا بەمەبەستی دروستكردنی قەیران بانگەشەی ئەوە دەكات كەئێران دەستی لەو هێرشانەدا هەبووە. ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز بڵاویكردووەتەوە لەساڵی 2021 تا هێرشەكەی رۆژئاوای كوردستان چەكدارانی ئێران زیاتر لە 78 جار پەلاماری بنكەكانی ئەمریكایان لەسوریاو عێراق داوە. پەیامی ئەمریكا بۆ ئێران بەتۆماهۆك و فڕۆكەی جەنگی وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا رۆژی یەكشەممە (8/4/2023) یەكێك لەژێردەریاییەكانی وڵاتەكەی بەئامانجی بەرنگاربوونەوەی هێرشەكانی ئێران لەسوریا رەوانەی كەنداو كردووەو بۆ یەكەمجاریش بووە كە جوڵەی ئەو ژێردەریاییەی بەرەو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاشكراكرد. بەوتەی تیم هاوكینز، وتەبێژی یەكەی پێنجەمی هێزە دەریاوانییەكانی سوپای ئەمریكا ژێردەریایی (یو ئێس ئێس فلۆریدا) رەوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كراوە كەهەڵگری 154 موشەكی جۆری (تۆماهۆك)ە و ئامانجەكانی بەوردی دەپێكێت و لەئەگەری روودانی مەترسیی بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا ئەو ژێردەریاییە كاردانەوەی دەبێت. بەپێی زانیارییەكانی ئاژانسی (ئەسۆشیەیتدپرێس) و رۆژنامەی (وۆڵستریت جۆرناڵ) ئەگەری هێرش و جموجۆڵی سەربازیی ئێران لەناوچەكە هەیەو ئەو هێرشانەش كاتی دەبێت بەڵام ئەمریكا دەیەوێت بەتوندترین شێوە وەڵامی هێرشەكان بۆ سەر بەرژەوەندییەكان و هێزەكانی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بداتەوە. ئەمریكا لەساڵی 2003 بۆ رووخانی رژێمی بەعس لەعێراق سودی لەو ژێر دەریاییەو موشەكەكانی وەگرت و لەساڵی 2018 هەر هەمان ژێردەریایی دژی رژێمی بەعس لەسوریا جوڵەی پێكرا. ئەمریكا لەچوارچێوەی ئامادەكارییەكانی دژی ئێران بەو ژێردەریاییەش نەوەستاوەتەوەو رۆژی هەینی رابردوو ئاشكرای كرد ژمارەی فڕۆكە جەنگییەكان و بۆمبەكانی لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر دەكات رۆژنامەیەكی ئەمریكی ئاشكرای كرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئێران و چەكدارانی لەعێراق و سوریا بۆمبی نوێ بەكاردەهێنرێت و فڕۆكەی جەنگیی رەوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكرێت. فەرماندەكانی سوپای ئەمریكاو بەرپرسانی ئەمنیی و سەربازیی رایانگەیاندوە ژمارەی فڕۆكە جەنگییەكانی ئەو سوپایە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەڕێژەی 50% زیاد دەكرێن و بۆمبی تایبەت بەسەنگەرشكێن بەكاردەهێنرێت و بۆمبی 113 كیلۆیی لەفڕۆكە جەنگییەكانی جۆری (وارتاگ) لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبەسترێت كە بەئامانجی تێكشكاندانی سەنگەرو وێرانكاریی حەشارگەكان و بڕینی ئەو شوێنانەیە كە لەژێر زەویی بەمەبەستی سەربازیی دروستكراون. ژەنەڕاڵ ئەلێكسوس گرینكویچ، یەكێك لەفەرماندەكانی سوپای ئەمریكا لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا لەگەڵ پشتڕاستكردنەوەی ئامادەكارییەكانی ئەمریكا وتوویەتی ئەو بۆمبانە بەئامانجی ئۆپەراسیۆنی تایبەتی سەربازیی لەفڕۆكە جەنگییەكانی وارتاگ لەرۆژهەلاتی ناوەڕاست بەكاردەهێنرێن و لەچوارچێوەی ئەو ئۆپەراسیۆنەشدا فڕۆكەی جەنگیی زیاتر رەوانەی ناوچەكە دەكرێت. رۆژنامەی وۆڵستریت جۆرناڵ بەپشتبەستن بەسەرچاوەكانی لەپنتاگۆن ئاماژەی بەوە كردووە كە ناكۆكییەكان و گرژییەكانی نێوان واشنتۆن و تاران لەو ناوچەیە توندتر بووەتەوەو یەكێك لەئامانجەكانی ئەمریكا بۆ ئامادەكارییە سەربازییەكانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی كۆماری ئیسلامی و هێرشكردنەسەر چەكدارانی ئەو وڵاتەیە لەعێراق و سوریا.   ئەمریكا بەفارسی وەڵامی سوپای پاسداران دەداتەوە سوپای پاسدارانی ئێران و سوپای فەرمیی ئەو وڵاتە (ئەرتەش) بانگەشەی ئەوە دەكەن كەشتییەكی ئەمریكایان لەماوەی هەفتەی رابردوودا لەنزیك گەروی هورموز لەكەنداو ناچار بەدوركەوتەنەوە كردووەو هاوكات ئەرتەش ژێردەرییاییەكی ئەمریكای لەو ئاوانە ناچار كردوە بێتە سەر ئاستی دەریاو لەسنورە ئاوییەكانی ئێران لەكەنداو دووربكەوێتەوە. بەرپرسانی ئەمریكا لێدوانی سوپای پاسداران و ئەرتەشی ئێرانیان رەتكردووەتەوە و تەنانەت رایانگەیاندووە ژێردەریایی ئەمریكا نەچووەتە ئەو سنورە ئاواییانەی كەنداو. سوپای پاسدارانی ئێران لەڤیدیۆیەكدا بڵاویكردووەتەوە كە هێزەكانی ئەمریكایان ناچار كردووە بەزمانی فارسی قسە بكەن و لەئاوەكانی كەنداو دووربكەنەوە. لەتۆمارە ڤیدیۆییەكەدا دەردەكەوێت یەكێك لەئەفسەرانی سوپای پاسداران لە رێگەی بێتەلەوە داوا لەكەشتییەكی ئەمریكا دەكات سنوری ئاویی ئێران پێشێل نەكەن و بەزمانی فارسی وەڵام بدەنەوەو ئەفسەرێكی ئەمریكی بەزمانی فارسی رایدەگەیەنێت كەكەشتییەكەی هاوپەیمانانەو لەئاوە نێودەوڵەتییەكانی كەنداودا سەرقاڵی ئەركی رۆژانەیەتی، دواتر ئەفسەرەكەی سوپا دەڵێت من نیگەران دەبم كەناوی (كەنداوی فارس) بەكارناهێنن. ئاژانسی هەواڵی (فارس) كەزمانحاڵی سوپای پاسدارانە بەبڵاوكردنەوەی ئەو تۆمارە ڤیدیۆییە نووسیویەتی: هێزی كۆماری ئیسلامی وایكردووە ئەمریكییەكان لەكەنداو بەفارسی قسە بكەن. جەنگی دەستبەسەرداگرتنی كەشتییە نەوتهەڵگرەكانی ئەمریكاو ئێران لەدوای كشانەوەی ئەمریكا لەرێككەوتنی ئەتۆمیی لەساڵی 2018 زیاترین تەقینەوەو سوتان و رووداوی دەستبەسەرداگرتنی كەشتییە بازرگانی و نەوتهەڵگرەكان لەكەنداوو گەرووی هۆرموز روویداوە كە لەنوێترین رووداودا رۆژی پێنجشەممە هەفتەی رابردوو سوپای ئێران دەستی بەسەر كەشتییەكی نەوتهەڵگری ئەمریكا لەدەریای عومماندا گرتووە. كەشتییەکە بەئاڵای دورگەكانی مارشاڵ و بەناوی كۆمپانیایەكی توركیا بڕیاربووە نەوتەكەی بۆ ویلایەتی تەكساس لەئەمریكا بگوازێتەوە كەدوای بڵاوبوونەوەی هەواڵی دەستبەسەرداگرتنی ئەو كەشتییە لەلایەن ئێرانەوە ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز بڵاویكردەوە كەئەو هەنگاوە لەدژی دەستبەسەرداگرتنی كەشتی (سوئیز راجان)ی هەڵگری نەوتی ئێران بووە بۆ چین. رۆیتەرز روونیكردووەتەوە هەنگاوەكەی ئێران وەك تۆڵەیەك بەرامبەر ئەمریكا بووە كە لەچوارچێوەی سزا نێودەوڵەتییەكاندا دەستیگرتووە بەسەر كەشتییە نەوتهەڵگرەكەی ئێران بۆ چین. لەساڵی 2019 تائێستا زیاتر لەپێنج كەشتی نەوتهەڵگر لەڵایەن ئێرانەوە دەستی بەسەرداگیراوە بەهۆی ئەو مین و تەقینەوانەی كەسوپای پاسداران لەگەروی هورمز چاندوونی لانیكەم سێ كەشتی بازرگانیی زیانیان پێگەیشتوە كە یەكێك لەو كەشتیانە خاوەنەكەی بازرگانێكی ئیسرائیل بوو. نزیكەی نیوەی نەوت و غازی جیهان كەدەكاتە 40%ی وزەو سوتەمەنیی جیهان بەكەنداوو گەروی هۆرموزدا تێدەپەڕێت و 90% نەوت و غازی كەنداو لەو رێگەیەوە بۆ وڵاتانی دەرەوە دەگوازرێتەوە، بۆیە لەگەڵ سەرهەڵدانی هەر كێشەیەك لەكەنداوو ئەو گەرووە ستراتیژییە، ئەگەری سەرهەڵدانی جەنگێكی گەورە جیهانی و زیانبەخش زیندو دەبێتەوە. جەنگی دەریایی  كەشتییە نەوتهەڵگرەكان لەكەنداو كە راستەوخۆ لەنێوان ئێران و عێراق روویداو ئەمەریكا رۆڵی هەبوو تێیدا، بە دوەم گەورەترین جەنگی دەریایی دوای كۆتایی دووەم جەنگی جیهانی ئەژمار دەكرێت و بە(جەنگی نەوتهەڵگرەكان) ناودەبرێت و لەساڵی (1985) تا (1988) بەردەوام بوو، ئەو جەنگە بووە هۆی ملیارەها زیان و تێكشكانی زیاتر لە (500) كەشتی و نەوتهەڵگری گەورەی وڵاتانی جیهان كەزۆربەیان ئێرانی و عێراقی بوون. كەنداو هێڵێ پەیوەندیی و گرێدانەوەی نێوان سێ كیشوەری ئەوروپاو ئەفەریقا و باشورو باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیا-یەو گرنگترین سیستمی گواستنەوەی نێوان زەریای ئەتڵەسی و دەریای سپی و دەریای سور تا زەریای هیند-ە بۆیە لەڕووی بازرگانیی و گواستنەوەوە جێی بایەخی زۆربەی وڵاتان و بەتایبەت زلهێزە ئابوریی و سەربازییەكانی جیهانە، بەگشتی ئەم كەنداوە لە رووی جوگرافیای سیاسیی، ستراتیژیی، وزە، مێژوو و شارستانییەتەوە بە رووبەڕێكی گرنگ و هەستیاری جیهان ئەژماردەكرێت. زۆربەی ئەو دوورگە ستراتیژییانەی كەنداو وەك (قشم، خارگ، كیش، ئەبوموسا، لاوان ، لارك و ...) كەنزیكەی (30) دوورگەن دەكەوێتە جوگرافیای ئێرانەوەو بەو پێیە زۆربەی دوورگە گرنگەكانی كەنداویش بەدەست ئێرانەوەیە.

ئیمان زەندی لەپارێزگای هەڵەبجە رۆژانە ١٤٠ تۆن خۆڵ و خاشاك فڕێدەدرێت، سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە دەڵێت لە٢٠٢٠ەوە لاندفیڵیك دروستكراوە بەبودجەیەكی زەبەلاح، بەڵام هەتاوەكو ئێستا لیژنە وەرینەگرتوەو خاشاكی تێناكرێت. سەید حەكیم، سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی وتی: «لەسنوری پارێزگای هەڵەبجەدا كارگەی ریسایكڵین بۆ خۆڵ وخاشاك نیە، بەڵام (لاندفیڵ)ێكمان بۆ دروستكراوە ئەویش تائێستا لیژنە وەرینەگرتوەو هەندێك كەموكوڕی هەیە دوای چارەسەر لیژنە وەریدەگرێت»، سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە وتیشی: «خاشاكەكان دەكرێتە دۆڵێكەوەو بەگلێدەرو شۆفڵ و بلدۆزەر دەكوترێتەوەو لەدێی تەپەكوڕە دادەنرێت كە لەنێوان هەڵەبجەو خورماڵدایە، هەروەها لەڕێگەی لیژنەیەكی تایبەتەوە كە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی شارەوانیەكانەوە دابینكراون پێشنەی مانگانەی بۆ خەرجدەكرێت، هەر ئەو لیژنەیەیە غەرامەش دەنووسێت، خاشاكەكان بەڕێژە جیاكراونەتەوە كە 63%ی خۆراكەو 5%ـی كاغەزو كارتۆنەو 6%ـیشی پلاستیكەوە هەروەها 4%ـی كانزایەو 5%ـی شوشەو 4% پەڕۆو قوماشە وە 6%ـی دارو تەختەیەو 7%ەكەشی ئاوە». «ئەم خاشاكانە بەهیچ شوێنێكمان نەفرۆشتوەو ناشفرۆشرێت چونكە ئومێدمان هەیە لەداهاتوویەكی نزیكدا بەهۆی بەفەرمی بوونی هەڵەبجەوە كەبودجەی ساڵانەی بۆ دابیندەكرێت بتوانین ئەو كارگەیە دروستبكەین» سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە وا دەڵێت. بەپێی بەدواداچوونی هاوڵاتی، رۆژانە تەنها لەسنوری هەڵەبجەدا ٩٠ بۆ ١٠٠ تۆن خۆڵ و خاشاك فڕێدەدرێت، بەڵام بەناحیەكانی هەڵەبجەوە رۆژانە نزیكەی ١٤٠ تۆن دەكات، بەمەش بۆ مانگێك لەپارێزگای هەڵەبجە ٤٢٠ تۆن خاشاك فڕێدەدرێت. سەید حەكیم سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە دەشڵێت:» دەتوانین بڵێین نیمچە كارگەیەكە، ئەم پڕۆژەیە ناوی (دروستكردنی لاندفیڵی تەندروستی هەڵەبجە)یەو ساڵی ٢٠٢٠ فەرمانی دروستكردنی بۆ دەرچووەو بڕیاربوو ١٤/١٢/٢٠٢١ لیژنە وەریبگرێت، هەرچەندە پار پڕۆژەكە تەواوبووە بەمەش لیژنەی وەرگرتنی بۆ كراوە، بەڵام بەهۆی كێشەی تەكنیكیەوە هێشتا وەرنەگیراوە». وەك سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە دەڵێت: «ئەم پڕۆژەیە دەتوانرێت سێ وێستگەی بۆ دروستبكرێت وەكو وێستگەی پاكکردنەوەی ئاوی خاشاكەكە بۆ مەبەستی كشتوكاڵی لەگەڵ وێستگەی كارۆمیكانیكی بۆ دروستكردنی غاز، پاشان وێستگەی جۆری، كە لەڕێگەیەوە دەتوانرێت ماددە كانزاكانی لێ جیابكرێتەوە، بەڵام بەهۆی نەبوونی ریسایكلین ناتوانین ئەو قۆناغانە دەستەبەربكەین، هەروەها كارگەی ریسایكڵین هەتاوەكو شەش بۆ نزیك بە١٠ ساڵ بەرگە دەگرێت، بەڵام لاندفیڵ گەر رۆژانە ١٠٠ بۆ ١٤٠ تۆن خۆڵ وخاشاكی  تێبكرێت بەشی دوو ساڵ زیاتر ناكات، بەمەش پارەیەكی زۆر بەهەدەر دەدرێت، چونكە بودجەی دانانەكەی خەیاڵیە، هیوادارین هەتاوەكو كێشە تەكنیكیەكان چارەسەر دەبن بودجەمان بۆ تەرخانبكرێت بۆ دامەزراندنی كارگەیەكی ریسایكڵین». لەبارەی بودجەی تەرخانكراو بۆ پڕۆژەی لاندفیڵ، سەرۆكی شارەوانی هەڵەبجە ئاشكرایكرد: «ئەم بودجەیە لەگەڵ ئەندازیارێكی میكانیكی لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی شارەوانیەكانی سلێمانیەوە دابینكراوە، ئەوكاتە هەڵەبجە سەر بەوان بوو، بڕەكەش ملیارێك و ١٣٤ ملیۆن و ٤٥٠ هەزار دینارە، بڕیاربوو لەكانی سپیكە لەلای سەیدسادق كارگەیەك بكرێتەوە بودجەشی بۆ دەستنیشانكرابوو، بەڵام بەهۆی قەیرانەوە راوەستا، لەبەرئەوەی سێ ساڵە دابڕاوین لەسەرۆكایەتی شارەوانیەكانی سلێمانی و نازانین چەند بودجە بۆ كارگەی كانی سپیكە تەرخانكراوە». سەید حەكیم لەبارەی دۆڵەكەوە باس لەوەشدەكات:» ئەو شوێنەی كەدابینكراوە بۆ ئەم خاشاكانە بەكەڵكی كشتوكاڵی نایەت و سەخەرییەو دەخرێتە دۆڵەوە، ئەو دۆڵەش لەزووەوە دروستكراوە چونكە تێكەڵەیان لێبردووە بۆ شار، هەربۆیە رۆژانە خۆڵ و خاشاكەكەی تێدەكەین پاشان دەیكوتینەوەو خۆڵ دەكەین بەسەریدا بەشۆفڵ و بلدۆزەر، لەنێو چاڵەكەدا بۆری بۆ دانراوە كەدەتوانرێیت لەداهاتوودا ئاوەكەی رۆبكرێت و لایلۆنی بۆ راخراوە، هەربۆیە ژوور نیەو سەری بەتاڵە، دۆڵەكە هەتاوەكو دوو بۆ چوار ساڵ دەتوانرێت خۆڵ وخاشاكی تێبكرێت، بەڵام لاندفیڵەكە هەتاوەكو ئێستا سودمان لێوەرنەگرتووە». واحید ئاكرێی، بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی راگەیاندن و پەیوەندی  دەستەی وەبەرهێنان بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كەهیچ پڕۆژەیەكی ریسایكلین بۆ پارێزگای هەڵەبجە پێشكەش دەستەكەیان نەكراوە، وتیشی:» بۆ كارگەی ریسایكڵین، لەپارێزگای هەڵەبجە نە پڕۆژەیەكی لەو جۆرە پێشكەشكراوە نە كاریشی لەسەركراوە». هاوڵاتی چەندینجار هەوڵیدا پەیوەندی بكات بەبەڕێوەبەری خزمەتگوزاری خۆڵ و خاشاك لەوەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار، بەڵام ناوبراو وەڵامی نەدایەوە. 

نیگار عومەر لەسنوری گەرمیاندا سەدان شوێنەواری گرنگ بوونیان هەیەو مەترسی لەناوچوونیان لەسەرەو حكومەت داواكارییەكانی بەڕێوەبەرایەتی شوێنەوار بەهەند وەرناگرێت. لەسنوری گەرمیاندا نزیكەی 500 شوێنەواری مێژوویی هەیە كەمێژووەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ساسانیەكان، هەروەها نزیكەی 300 شوێنەواریان دەكەوێتە قەزای كفریەوە، بەڵام زۆربەیان مەترسی لەناوچوونیان لەسەرە. ساڵح سەمین، بەڕێوبەری شوێنەواری گەرمیان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»بەگشتی نزیكەی 500 شوێنەواری مێژوویی لەگەرمیاندا بوونی هەیەو بەپێی ئەو شوێنەوارە كۆنانەی دۆزیومانەتەوە ئاماژەن بۆ ئەوەی كە شەش هەزارو پێنجسەد ساڵ پێش ئێستا مرۆڤ لەم ناوچانەدا ژیاوە». هەروەها ئاماژەی بەوەكرد كۆنترین شوێنەواری گەرمیان كۆشكی حەوش كوڕوە لەناحیەی قۆرەتوو كەدەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ساسانیەكان لەسەردەمی پاشا نەوشیروانی خەسرەودا دروستكراوە. هەروەها لەقەزای كفری قەیسەری كفری و سەرای كفری و جۆگەی گاوری لەقەزای كەلار، بەهەمان شێوە  لەسەردەمی ساسانیەكانەوە دروستكراوە كە بۆ ئاوەڕۆو ئاو راكێشان دروستكراوەو دەگەڕێتەوە بۆ دوو هەزار ساڵ پێش ئێستا . بەڕێوەبەری شوێنەواری گەرمیان دەشڵێت:» ئێمە خاوەنی كۆمەڵێک شوێنەواری گرنگین، بەڵام بەداخەوە حكومەت ئەوەی لای گرنگ نەبێ شوێنەوارەو پشتگوێ خراوەو زۆرێك لەشوێنەوارەكانی گەرمیان لەناوچوون یان بەرەو لەناوچوون دەچن «. « چەندین جار داومانكردووە چەند شوێنەوارێكی گرنگ نۆژەن بكەینەوە، بەڵام تائێستا هیچ شتێكمان بۆ دابیننەكراوە، ئەگەر گرنگی بەشوێنەوارەكان بدەین دەبنە شوێنێكی گەشتیاری و داهات بۆ ناوچەكە  دەبێت»، ساڵح سەمین وادەڵێت. هەروەها  بەڕێوەبەری شوێنەواری كفری لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو كە لەكفریدا نزیكەی 300 شوێنەواری مێژوویی بوونی هەیە، دیارترینیان سەرای كفری، قەیسەری كفری و كۆشكی مەجید پاشاو ماڵی جووەكان، گەرماوی كفری و چەندانی دیكە، كۆنترینیان قەیسەری كفرییە كەشوێنێكی بازرگانی بووە لەنێوان وڵاتانی عێراق و ئێران كەجێگەی كاروان سەرای بازرگانان بووە. لە ئێستادا خەریکی نۆژەنکردنەوەی سەرای کفرین لەسەر بودجەی تایبەتی قوباد تاڵەبانی عوبێد محەمەد بەڕێوەبەری شوێنەواری كفری باسی لەوەشكرد كەیەكێك لەشوێنەوارەكان گەرماوی كفرییە كەبەشێوەیەكی ناوازە دروستكراوە لەساڵی 1891 لەساڵنامەی عوسمانیدا باسی گەرماوەكەی كفری كراوەو چەندین خانووی كەلەپوری لەكفریدا بوونی هەیە، بەڵام نەمانتوانیوە بیانپارێزین،  ئێمە ئۆتۆمبێلمان نیە بچین سەردانی شوێنەوارەكان بكەین جا چۆن بیانپارێزین». عوبێد محەمەد دەشڵێت:»بەداخەوە شوێنەوارەكانی كفری نزیكەی 80% یان رووخاون یان دەڕووخێن، وەك ماڵی مەجید پاشا كەبڕیار لەسەر نۆژەنكردنەوەكەشی دراوە، بەڵام بودجەی بۆ خەرج ناكرێت، لەئێستادا خەریكی نۆژەنكردنەوەی سەرای كفرین لەسەر بوجەی تایبەتی قوباد تاڵەبانی». رەفعەت محەمەد شارەزای بواری شوێنەوار بۆ هاوڵاتی پێیوابوو كە هۆكاری سەرەكی لەناوچوونی شوێنەوارەكان دەگەڕێتەوە بۆ هاوكاری نەكردنی حكومەتی هەرێم  كەنەیتوانیوە شوێنەوارەكان بپارێزێت یان نۆژەنیان بكاتەوەو هەندێكی بووەتە شوێنی پاشماوەی پیسی و بەبەرچاویانەوە دەڕووخێن. « لەم چەندساڵەی رابردوودا رێكخراوو  لایەنی پەیوەندیداری توركیا سەردانی كفرییان كرد بۆ نۆژەنكردنەوەی شوێنەوارەكانی كفری بەو مەرجەی مۆركێكی حكومەتی توركیای  پێوە بێت، بەڵام حكومەتی هەرێم بەمە رازی نەبوو، حكومەتی هەرێم خۆشی نۆژەنی ناكاتەوە، شوێنەوارەكان وا لەناوچون هەر شوێنەوارێكیش بڕوخێ  مێژووی نەتەوەیەك دەسڕێتەوە».، رەفعەت محەمەد وا دەڵێت. كفری لەڕابردوودا كەشوێنی بازرگانی بووە حكومەتی قاجاری ئێران داوای لەعوسمانیەكان كردووە نوێنەرایەتی قاجاری لەكفری بكاتەوە كەناوەندی سەرەكی ئەم بازرگانیە قەیسەری كۆنی كفری بووەو  شوێنێكی پێكەوەژیان بووەو ئەو خەڵكانەی تێیدا كاریان كردووە پێكهاتبوون لەكورد، عەرەب، توركمان و جولەكە.

سەركۆ جەمال ئیدارەی خۆسەریی باكورو رۆژهەڵاتی سوریا، دەستپێشخەرییەك بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی سوریا دەخاتەڕوو، ئەمریكاش لەپێناو رەتكردنەوەی پڕۆژەیەكی روسیا كە لەبەرژەوەندی توركیادایە پڕۆژەكەیان پەسەند دەكات. ئیدارەی خۆسەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا لەهەشتی نیسانی 2023 لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا لەشاری رەقە دەستپێشخەرییەكی بۆ چارەسەری كێشەكانی سوریا خستەڕوو كە نۆ خاڵ لەخۆدەگرێت. لەگرنگترین خاڵەكانی دەستپێشخەریەكەی كوردانی رۆژئاوا، دانپێدانانە بەیەكێتی خاكی سوریاو مافی سەرجەم پێكهاتەكانی ئەو وڵاتە، هەروەها پشت بەستن بەنموونەی ئیدارەی خۆبەڕێوەبەریی لەسەرجەم سوریاداو دووبارەكردنەوەی. لەخاڵەكانی دەستپێشخەریەكەی ئیدارەی خۆسەریی رۆژئاوای كوردستان باس لەوەكراوە پێویستە سەرجەم سامانەكانی سوریا بەدادپەروەری دابەش بكرێت، جگە لەوەی ئامادەیی ئیدارەی رۆژئاوای كوردستانی نیشانداوە كەئاوارە ناوخۆییەكان لەخۆبگرێت، بەڵام داواشیكردووە هێزەكانی توركیا لەسوریا بچنە دەرەوە. هەر لەدەستپێشخەریەكەی ئیدارەی خۆسەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا ئاماژە بەوەشكراوە هێزەكانی هەسەدە بڕوایان بەیەكێتی خاكی سوریا هەیەو كار بۆ ئەوەدەكەن ئەو ناوچانە بگێڕنەوە كە لەدەرەوەی دەسەڵاتی سوریادایە، ئەویش بەپێچەوانەی بانگەشەكانی توركیا كە باس لەوەدەكات كوردەكان بەنیازی كیانێكی سەربەخۆن لەسوریا. ئیدارەی خۆسەری رۆژئاوای كوردستان و هەسەدە جەخت لەمافە رەواكانی پێكهاتەكانی سوریا دەكەنەوە كەقوربانییان داوە لەپێناو مافەكانیان، دەشڵێت ناكرێت سازشی لەسەربكەن لەكاتێكدا دۆخی وڵات پێش قەیران و دوای قەیرانەكەش جیاواز بووە. ئیدارەی خۆسەری رۆژئاوای كوردستان باس لەوەشدەكات لەڕووی سیاسی و ئابوری كۆمەڵایەتییەوە سەركەوتوو بووە بەتایبەت كەسەرجەم پێكهاتەو نەتەوەو ئایینەكان لەژێر دەسەڵاتی ئیدارەكەدا دەژین كەژمارەی دانیشتوانی زیاتر لەپێنج ملیۆن كەسەو سێیەكی خاكی سوریا لەژێر دەسەڵاتیاندایەو پێكەوە شەڕی داعشیان بەهاوكاری هاوپەیمانان كردووە. وەك ئیدارەی خۆسەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا دەڵێت بوونی خۆیان لەسەختترین دۆخدا سەلماندووەو سەرەڕای ئەوەش پارێزگارییان لەسیستەمی دیموكراتی و دادپەروەری كۆمەڵایەتی و یەكسانی و مافەكانی مرۆڤ كردووە، بەتایبەتیش مافەكانی ژنان و منداڵان، لەسەر ئەو بنەمایەش پێویستە نموونەی ئیدارەی خۆسەری باكور و رۆژهەڵاتی سوریا لەسەرتاسەری وڵاتەكە جێبەجێ بكرێت. لەخاڵێكی دیكەی دەستپێشخەریەكەدا ئیدارەی خۆسەری رۆژئاوای كوردستان رایگەیاندووە سەرەڕای ئەوەی زۆربەی سامانەكانی سوریا لەژێر دەسەڵاتی ئیدارەكەدایە بەتایبەتیش نەوت و غازو كشتوكاڵ و ئاوی رووبارەكانی دیجلەو فوڕات، بەڵام پێیان وایە موڵكی سەرجەم گەلی سوریایەو ناكرێت پێكهاتەیەك لێی سودمەند بێت و ئەوانی دیكە لێی بێبەش بن. ئیدارەی خۆسەری باكورو رۆژئاوای كوردستان پێشی وایە بوونی ئاوارە و پەنابەرانی سوریا لەوڵاتانی دراوسێ و بەتایبەتیش توركیا ئاستەنگ بۆ چارەسەری كێشەكانی سوریا دروستدەكات، بۆیە ئامادەیی خۆیان دەردەبڕن سەرجەم ئەو ئاوارانە بگرنە خۆیان تاچارەسەری كۆتاییان بۆ دەدۆزرێتەوە. سەبارەت بەبوونی هێزەكانی توركیا لەسوریا، ئیدارەی خۆسەری باس لەوەشدەكات چارەسەری قەیرانی سوریا ناكرێت تائەو هێزانە نەچنە دەرەوە لەسوریاو ئەمەش لەگەڵ یاساكانی نێودەوڵەتی یەكدەگرێتەوە. لە پڕۆژەکەدا ئیدارەی خۆبەڕێوبەری باکور و ڕۆژهەڵاتی سوریا جەخت لە یەکپارچەی سوریا دەکاتەوە ئەمە یەكەم دەستپێشخەری ئیدارەی خۆسەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا نییە لەبارەی چارەسەری قەیرانەكانی سوریا، وەك خۆشیان دەڵێن كۆتا دەستپێشخەرییان نابێت، بەڵام باس لەوەشدەكەن ئەمجارە دۆخەكە جیاوازە چونكە لەڕووی هەرێمیی و نێودەوڵەتییەوە موئامەرەیەك هەیە كەڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا لەگەڵ چەند لایەنێك دەستی داوەتێ و دەیەوێت ئیدارەی خۆسەری رۆژئاوای كوردستان لەناوببات، بۆیە ئیدارەی خۆسەری رۆژئاوای كوردستان هەست بەبەرپرسیارێتی دەكات سەبارەت بەمافەكانی گەلانی سوریاو بەرەنگاربوونەوەی موئامەرەكان و پێویستە هێزەكانی سوریا بەیەكگرتوویی بەرەنگاری ئەو دووژمنكاریانە ببنەوە بەتایبەت كە توركیا ئەنجامیاندەدات، ئەگەر هێزەكانی وەك ئەمریكاو روسیاو هێزە هەرێمیەكان پەسەندی بكەن پێویستە هێزە سیاسییەكانی سوریا دەستپێشخەرییەكە لەبەرچاو بگرن و پێشوازی لێبكەن. هەڵوێستی ئەمریكا سەبارەت بەدەستپێشخەریەكەی ئیدارەی خۆبەڕێوەبەری رۆژئاوای كوردستان جۆیل ریبۆرن نێردەی تایبەتی ئەمریكا بۆ سوریا لەبەردەم لیژنەی كاروباری دەرەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا لە 18 ی نیسانی 2023 رایگەیاند: ئیدارەی سەرۆك بایدن داوای لەوڵاتانی عەرەبی كردووە پەیوەندیەكانیان لەگەڵ سوریا ئاسایی بكەنەوە، ئەویش لەپێناو شكستهێنان بەپرۆژەیەكی روسیا كەداوایكردووە پەیوەندیەكانی سوریاو توركیا ئاسایی بكرێتەوە. جۆیل ریبۆرن دەشڵێت: ئەو وتەیەی لەبەرپرسانی وڵاتانی عەرەبییەوە پێ راگەیەندراوەو ئیدارەی ئەمریكاش هەسەدەی بەلاوە گرنگەو دەیەوێت بەشێكی گرنگ بێت لەچارەسەری كێشەكانی سوریا. بەوتەی ئەو بەرپرسە ئەمریكیە دەستپێشخەریەكە نیمچە چارەسەرێكە بۆ كێشەی هەڵواسراوی پەنابەران و ئاوارەكانی سوریا لەتوركیا كەدەیانەوێت بگەڕێنەوە بۆ وڵاتەكەیان، بەڵام لەهەمانكاتدا رژێمی سوریا رەتدەكەنەوە. بەوتەی ئاژانسەكانی هەواڵ، بەرپرسانی ئەمریكاو بەتایبەتیش نێد پرایس وتەبیژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا هیچ تێبینیەكی لەسەر دەستپێشخەریەكەی ئیدارەی خۆسەری باكورو رۆژهەڵاتی سوریا نەبووەو وتوویەتی: دەستپێشخەریەكەمان بینیوەو تیایدا جەختی لەسەر یەكپارچەیی خاكی سوریا كردووەتەوە، كەبنەڕەتە بۆ هەر چارەسەرێكی سیاسی لەسوریا، جگە لەوەش لەگەڵ  بڕیاری ژمارە 2254ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی ناكۆك نییەو یەكدەگرێتەوە.

شەنای فاتح چەندین ساڵە لەهەرێمی كوردستاندا سزای لەسێدارەدان هەڵپەسێردراوەو جێبەجێناكرێت، بەڵام لەدادگاكانی هەرێمدا بەسەر تاوانباراندا دەسەپێندرێت. سزای لەسێدارەدان لەهەندێك وڵاتی جیهاندا جێبەجێدەكرێت كەژمارەیان نزیكە لەپەنجا وڵات و زۆرترین لەسێدارەدانیش لەوڵاتی ئێراندا تۆماركراوە، هەروەها لەوڵاتە عەرەبییەكان و چین و كۆریای باكورو ئەمریكاشدا سزای لەسێدارەدان جێبەجێدەكرێت. لەساڵی ٢٠٢١بەپێی راپۆرتی ڕێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی  ٥٧٩ كەس لە ١٨ وڵاتی جیهاندا لەسێدارەدراون كە ٣١٤ كەسیان لەئێران لەسێدارە دراون كەدەكاتە زیاتر 50% ی لەسێدارەدراوان، هەروەها ١٠٦ دەوڵەت لەجیهاندا بەتەواوی سزای لەسێدارەدانیان بۆ هەموو تاوانەكان هەڵگرتووە. بەوتەی پەرلەمانتارێك سزای لەسێدارەدان بەنهێنی جێبەجێ دەكرێت عومەر گوڵپی ئەندامی دەستلەكاركێشاوەی پەرلەمانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» جێبەجێنەكردنی سزای لەسێدارەدان لەهەرێمی كوردستاندا هیچ پاساوێكی نییەو یاساییش نییە، چونكە هەندێ وڵاتی گەورەی ئەوروپی و رۆژئاواش كەزۆر زیاتر لەكوردستان بانگەشەی مافی مرۆڤ دەكەن سزای لەسێدارەدانیان لەوڵاتەكانیاندا جێبەجێدەكرێت». هەروەها پێشیوابوو كەپێویستە سزای لەسێدارەدان جێبەجێ بكرێت، هەرچەندە جیاوازیش دەكرێت لەهەندێ حاڵەت و بەبێدەنگی جێبەجێكراون. عومەر گوڵپی وتیشی:» لەهەندێ حاڵەتی كەم و تایبەتدا لەهەرێمی كوردستاندا سزای لەسێدارەدان جێبەجێكراوەو سەرۆكی هەرێم واژۆی بڕیارەكەی كردووە، وەك تاوانباری دەستدرێژیكردنەسەر منداڵێكی تەمەن دوو ساڵان لەسنووری پارێزگای دهۆك لەساڵی 2016دا». عومەر گوڵپی ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد هێشتنەوەی سزادراوانی لەسێدارە بەو جۆرە بارگرانییە لەسەر حكومەت و دامەزراوەكان و كێشەی بەڕێوەبردنی چاكسازییەكان، بەڕێوەبردنی ئەو كەسانەیە كەسزای لەسێدارەدانیان هەیە چونكە بەشێكی زۆریان پابەند نابن بەیاسای چاكسازییەكان. هەروەها ئەو كەسانەی سزای لەسێدارەدانیان هەیە كێشەیەكی گەورەیان بۆ خانەوادەكانیان دروستكردووە، چونكە یەكلانەبوونەوەی چارەنووسیان كێشەی گەورە لەڕووی یاسایی و كۆمەڵایەتیەوە بۆ خانەوادەكانیان دروستدەكات. عومەر گوڵپی جەختی لەوەشكردەوە كە» جێبەجێنەكردنی ئەم یاسایە هاندانە بۆ تاوان چونكە تاوانبار دەزانێت گەر دادگاش سزای لەسێدارەدانی بەسەردا بسەپێنێت لەسەری جێبەجێ نابێت». سزای لەسێدارەدان یەكێكە لەسزا قورسەكان و بەسەر ئەو كەسانەدا دەچەسپێت كە تاوانی قورس و قێزەونیان ئەنجامداوە، بەپێی یاسا ئەو تاوانانەی كەسزاكەیان لەسێدارەدانە بریتین لە: (ماددەی چواری تیرۆر- كوشتنی عەمدی- زینای مەحاریم، واتە ئەو كەسەی لەگەڵ مەحرەمی خۆیدا زینا بكات- كوشتن بەژەهر- كوشتن بەپارە- كوشتن بۆ تەماح - كوشتنی فەرمانبەری دەوڵەت- بازرگانی بەماددە هۆشبەرەكان). لەئاستی نێودەوڵەتیدا زۆرینەی رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ دژی سزای لەسێدارەدانن و داوای هەڵگرتنی یەكجاری دەكەن، بەڵام لەهەرێمی كوردستاندا بەپێی یاسای سزادانی عێراقی دەركردنی بڕیارو سزادانی تاوانبار بە لەسێدارەدان هەروەك خۆی ماوەتەوەو هیچ گۆڕانكارییەكی بەسەردا نەهاتووە. پارێزەر نەریمان ئەحمەد، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: «زۆرێك لەڕێكخراوەكانی مافی مرۆڤ دژی ئەوەن كەسزای لەسێدارەدان جێبەجێبكرێت و بەشێك لەوڵاتانیش لەناو یاساو دەستورەكانیاندا سزای لەسێدارەدانیان سڕیوەتەوە، عێراق بەپێی ماددەی شەش لەپەیماننامەی نێودەوڵەتی تایبەت بەمافی شارستانی و سیاسی كەساڵی ١٩٧١ ئەو پەیماننامەیەی جێبەجێكردووە، دەڵێت (دەبێت سزای لەسێدارەدان جێبەجێنەكرێت لەحاڵەتی زۆر تایبەتدا نەبێت»). ئەو پارێزەرە وتیشی:» زۆربەی زۆری تاوانەكانی كوشتن سزاكەیان لەسێدارەدانەو لەیاساكانی هەرێمی كوردستاندا سزای لەسێدارەدان هەیە، بەڵام هێشتا جێبەجێكردنی حوكمەكە زۆر كەمەو هەندێ حاڵەت لەهەرێمی كوردستاندا جێبەجێكراوە». «سزای لەسێدارەدان جێبەجێبكرێت باشە، چونكە لەئەنجامی جێبەجێنەكردنی ئەو سزایەدا تاوانەكان زۆربوون و بەتایبەت تاوانی كوشتن روو لەهەڵكشانەو ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی  زۆرجار بكوژەكان نەك هەر لەسێدارە نادرێن بەڵكو لەدەرەوە دەمێننەوە و داڵدە  دەدرێن، 90%ی پارێزەران و دادوەرەكان لەگەڵ ئەوەدان كە سزای لەسێدارەدان جێبەجێبكرێت»، نەریمان ئەحمەد وای وت. بەپێی ماددەی ٢٨٥ لەیاسای بنەما دادگەرییە سزاییەكان یاسای ژمارە ٢٣ی ساڵی ١٩٧٥ سەرۆكی هەرێم بەپێی ئەو ماددەیە رەزامەندی دەرببڕێت ئەوكات دەتوانرێت سزاكە جێبەجێبكرێت. بەپێی ئامارێكی بەڕێوەبەری گشتیی چاكسازییەكانی هەرێمی كوردستان لەكۆی زیاتر لەپێنج هەزار زیندانی (٤٤٦) زیندانی سزای لەسێدارەدانیان هەیە. ئیحسان عەبدولڕەحمان، بەڕێوەبەری گشتیی چاكسازییەكانی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئێمە ئەو یاسایەمان رانەگرتووەو سەرۆكایەتی هەرێم رایگرتووە». هەروەها باسی لەوەشكرد كەئەو سزایە لەساڵی ١٩٩٢وە جێبەجێنەكراوە،  زیندانی هەیە لەزیندانەكانی هەرێمی كوردستاندا لەساڵی 1992 ەوە سزای لەسێدارەدانی بۆ دەرچووەو تائێستا لەزینداندایەو بەسەریدا جێبەجێنەكراوە». «بەنووسراو داوامان لەئەنجومەنی وەزیران كرد سزادراوانی سێدارە و تاوانەكانی تیرۆر لەسەر ئێمە لادەن، چونكە ئێمە ناتوانین چاكسازی لەیەكێكدا بكەین كەسزای لەسێدارەدانی هەبێت، بەڵام تائێستا داواكارییەكە لەئەنجومەنی وەزیرانە». ئیحسان عەبدولڕەحمان وای وت. لەهەرێمی كوردستاندا شەش چاكسازی هەن دوو چاكسازی لەهەولێر، دوو لەسلێمانی و دوو لەدهۆك كەسزادراوان ماوەی سزاكانیان تیایدا بەسەردەبەن. بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی هەرێمی كوردستان لەساڵی ٢٠٢٢دا (٢١٥) كەس كوژراون كە ١٨٣یان بەئەنقەست بووە و ٣٢ كەسیشیان پاش لێكۆڵینەوە دەركەوتووە كە بێ مەبەست كوژراون و لەدادگاكانی هەرێم یەكلاكراونەتەوە. سزای لەسێدارەدان تائێستاش لەعێراق و ئێران و توركیا جێبەجێ دەكرێت و هەرێمی كوردستان تائێستا نەیتوانیوە لەڕێگەی پەرلەمانی كوردستانەوە بڕیاری هەڵگرتن یان جێبەجێكردنی سزاكە بەیاسایەكی نوێ یەكلایی بكاتەوە.