چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

شەنای فاتیح هاوشێوەی پێداویستییەكانی دیكە خەرجی ناشتنی ئازیزان و خۆشەویستانمان بووەتە پارەو هەر گۆرێك 200 هەزار دیناری تێدەچێت و بۆ منداڵیش 75 هەزار دینار، گۆڕهەڵكەنێكیش دەڵێت:»ئامادەكردنی گۆڕ هەبووە هەشت دەفتەر دۆلاری تێچووە». شارەوانی سلێمانی ناشتنی مردووی لەچەند گۆڕستانێك قەدەغە كردووە كەناسراوترینیان گردی سەیوانە، بەهۆكاری ئەوەی شوێن بۆ ناشتنی مردوو نەماوە، بەڵام گۆڕهەڵكەنێك رەتیدەكاتەوەو دەڵێت شارەوانی گۆڕستانە نوێیەكەی كردووە بەتەندەرو دەیەوێت گۆڕهەڵكەنەكان بێكار بكات. گردی سەیوان دەكەوێتە رۆژهەڵاتی شاری سلێمانی و بەشێكی زۆری هاووڵاتیانی شاری سلێمانی كەسوكارو ئازیزانیان لەو گردەدا سپاردەی خاك كردووە، لەئێستادا سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانی ناشتنی مردووی لەو گردەدا قەدەغەكردووە. زەردەشت رەفیق، وتەبێژی سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: كۆمەڵیك گۆڕستان هەیە لەشاری سلێمانی بەهیچ شێوەیەك جێگای ناشتنی مردووی تێدا نەماوە، زۆربەی ئەو گۆڕستانانەش دیواری راگرو پلیكانەیان بۆ كراوە، بۆ نموونە گۆڕستانی سەیوان، گردی جۆگە كەدەمێكە داخراوەو چەند گردێكی دیكەی شاری سلێمانی. هەروەها ئەوەشی دووپاتكردەوە كەئەو شوێنانە شوێنی مردوو ناشتنیان تێدانەماوە، تەنانەت هەندێكجار گۆڕ لەسەر گۆڕی دیكە هەڵدەكەندرێت، بۆیە بۆ ئەوەی ئەو دیاردەیە نەمێنێت سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانی ئەو شوێنانەی قەدەغە كردووە كەجێگای تیا نەماوە. «هەندێك گۆڕستان لەڕاپەڕین، بەكرەجۆ، قولەرەیسی كەهێشتا جێگایان تیاماوەو دەتوانرێت مردووی تێدا بنێژرێت»، وتەبێژی شارەوانی سلێمانی وای وت. وتەبێژی شارەوانی سلێمانی باسی لەوەشكرد سەرۆكایەتی شارەوانی گۆڕستانی نوێی سلێمانی دروستكردووەو دەكەوێتە رۆژهەڵاتی شاری سلێمانی نزیك شوقەكانی شاری مامۆستایان كە رووبەرێكی فراوانی هەیە، وتیشی:» ئێمە گۆڕهەڵكەنەكانمان ئاگاداركروونەتەوە كەنابێت گۆڕ هەڵبكەنن، بەڵام ئەمە ئەو حاڵەتانە ناگرێتەوە كەپێشتر گۆڕیان بۆ خۆیان ئامادەكردووە، هەر كەسێكیش بەبەڵگەوە لایبێت كەمردوو لەو گۆڕستانانەیا دەنێژرێت دەتوانێت سكاڵا ئاڕاستەی  شارەوانی سلێمانی بكات». گردی سەیوان لەگەڵ سێ گردی دیكە بەشێوەیەكی گشتی رووبەریان 200 دۆنمە ئەوانیش گردەكانی: سەیوان- شەهیدان- شێخ مارف- عەفوان بەهەر چواریانەوە 25 كۆشكیان تێدایە، هاوكات گۆڕستانی نوێی سلێمانی كە لەنزیك شاری مامۆستایانەو گەورەترین گۆڕستانی شاری سلێمانییە لەكۆی 27 گۆڕستانو رووبەرەكەی 238 دۆنمەو 20 كۆشكی تێدایە. حاجی عومەر، تەمەن 55 ساڵ پیشەی گۆڕهەڵكەنە لەگردی سەیوان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: راست نییە كەدەوترێت مردوو لەجێگەی مردوویەكی دیكەدا دەنێژرێت، نزیكەی 35 ساڵە ئێمە لێرەین، لەبەشی سەرەوەی گردی سەیوان بەئێڵ تی گۆڕمان هەڵكەندووەو مۆلیدەمان هێناوەو خاوەن مردووەكە بەلامانەوە بووە. ئەو گۆڕهەڵكەنە وتیشی: شارەوانی نرخی گۆڕێكی بۆ ئێمە داناوە بە 200 هەزار، ئەم نرخە بەشێكی بەرد دەیبات و بەشێكی بلۆك دەیبات ئێمەی گۆڕهەڵكەن هیچ سودمەند نابین، شارەوانی دەڵی دەبێ ئێوە لەم گۆڕستانە بچنە دەرەوەو بچنە گۆڕستانە نوێیەكە لەوێ بەتەندەرێك كارەكە بۆ بەشێكمان دەربچێت. « لەگۆڕستانە نوێیەكە 20 كۆشكی لێیە، كۆشكەكان دراوە بەئێمەو كلیل و ژوورەكان بەدەست ئێمەوەن، بەڵام دەیانەوێت بیدەنە دەست بەڵێندەرو قوتی ئێمەش بكەنە ژێر دەستیانەوە، لەكاتێكدا نووسراوێك هاتووە بۆ سەرۆكی شارەوانی سلێمانی دەڵێت بەهیچ شێوەیەك ئەو گۆڕستانە نەدرێتە بەڵێندەر». حاجی عومەر وای وت. بەوتەی ئەو گۆڕهەڵكەنە تا 20 ساڵی دیكەش گۆرستانەكە شوێنی مردووی هەیە، دەشڵێت «بەڵام چەرداخ هەیە شوێنی چوار گۆڕ، پێنج گۆڕی گرتووە، هەیە شوێنی حەوت مردووی گرتووە، خەڵك هەیە 10 بۆ 15 ساڵ لەمەوبەر پێش ئێستا گۆڕی ئامادەكردووە لە تەنیشت باوكی یان دایكیدا بینێژن، دەتوانم بتبەمە سەر 50 گۆڕ هەڵبەستراوەو مردووشی تێدا نییە «. حاجی عومەر باس لەوەشدەكات ئەوان منداڵ بەبێ بەرامبەر دەنێژن، بەڵام شارەوانی كردوویەتی بەپارەو دەڵێن دەبێت لە 75 بۆ 80 هەزار دینار وەربگرن و هەڵبەستنەكەشی 90 هەزار بێت. وەك ئەو گۆڕهەڵكەنە باسی دەكات «گۆڕ هەبووە یەك كێلی دوو هەزار دۆلاری تێچووەو چەرداخیش دروستكراوە بۆ گۆڕ كە حەوت هەزارو 500 دۆلاری تێچووە، گرانترین گۆڕیش لەم گۆڕستانەدا هەشت دەفتەری تێچووە و هەرزانترین نرخیش 100 هەزار دیناربووە». حاجی عومەر دەشڵێت:» خەڵك هەبووە خاوەن پێداویستی تایبەت بووەو پێی وتووین موچەكەم 150 هەزار دینارە دەتوانم پارەی گۆڕەكە بەدوو مانگ بدەم«.

هاوڵاتی  گەندەڵییەكان لەرۆژهەڵاتی كوردستان زیادی كردووەو دەیان بەرپرس دەستگیركراون كە بەشداربوون لە وەرگرتنی بەرتیل و داگیركردنی زەوی موڵكی گشتی ئەوەش دۆخی هاوڵاتیانی خراپتر كردووەو بەو هۆیەوە رێژەی هەژاری زیادی كردووە.  بە پێی ریزبەندییەكانی ئێران لە رووی گەندەڵی ئیداری و بەرپرسانەوە، سنە بە دووەم پارێزگا دوای (كۆهگیلویە و بۆیرئەحمەد) لەقەڵەم دەدرێت و لە روی نا شەفافی داهاتەوە دەكەوێتە ریزبەندی چوارم پارێزگای ناشەفاف و تەنها لە ساڵێكدا 82 دۆسیەی گەندەڵی دژی بەڕێوەبەران و بەرپرسانی كراوەتەوە. ژمارەی دانیشتوانی 10 شاری پارێزگای سنە دەگاتە زیاتر لە یەك ملیۆن و 300 هەزار كەس و تەنها لە ساڵدا  زیاتر لە 50 بەڕێوبەری دامودەزگاكانی حكومەت لە شارەكانی ئەو پارێزگایە بە تۆمەتی گەندەڵی دەستگیركراون كە زۆرینەیان لە شاری مەریوان بوون و تۆمەتەكانی وەك بەرتیل و داگیركردنی زەوی و موڵك و بە هەدەردانی سامانی گشتییان لەسەر ساغ كراوەتەوە. ئاستی گەندەڵی بەرپرسانی باڵا لەو پارێزگایەی رۆژهەڵاتی كوردستان بەشێوەیەك بووە كە سەرۆكی دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی ئێران راستەوخۆ دەستوەردانی لە دۆسیەكەدا كردوە و رایگەیاندووە ئەو ناوچەیە بەهۆی گەندەڵییەوە گیرۆدەی هەژاری و كەمی خزمەتگوزارییەكان بووەتەوە. دانیشتوانی رۆژهەڵاتی كوردستان گومانیان لە هەنگاوەكانی دژە گەندەڵییەوە هەیە و دەڵێن:» دەستگیركردنی بەرپرسان پەیوەندیی بە ململانێكانی ناو دامودەزگاكانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە هەیە.   دەزگای داد دەستوەردان لەدۆسیەكانی گەندەڵی دەكات غوڵام حسێن موحسین ئێژەیی، سەرۆكی دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی لە گشتێكی بۆ شاری سنە رایگەیاند:» نەهێشتنی گەندەڵی لە پارێزگاكە دەبێتە هۆی رەخساندنی هەلی كاری زیاتر و كەمبونەوەی هەژاریی و باشبونی ئاستی بژێویی دانیشتوانی ئەو ناوچەیە بۆیە داواكاری گشتیی پارێزگاكە راسپێردراوە لە هەڵمەتێكی گشتگیردا ئەركی بنبڕكردنی گەندەڵی لە ئەستۆ بگرێت». بە وتەی ئەو بەشێك لە كارگەكان و كانەكانی سنە بەهۆی گەندەڵییەوە داخراون و لەكاركەوتون بۆیە دەبێت بە زووترین كات چارەسەری ئەو دۆخە بكرێت. سەرەتای ئەمساڵ بەڕێوبەری گشتی كوالێتی كۆنتڕۆڵی (ستاندارد) پارێزگای سنە و كارمەندێكی بەڕێوبەرایەتییەكە بە فەرمانی داواكاری گشتی و لە لایەن دەزگای ئەمنی و هەواڵگریی كۆماری ئیسلامی بە تۆمەتی دزینی پارە و گەندەڵی دەستگیر كران و رەوانەی زیندان كران. داواكاری گشتی سنە ئاماژەی بە ژمارەیەكی دیكە لە بەرپرسانی پارێزگاكە كرد كە لەو دۆسیەوە گلاون كە ئەوانیش دوای ساغبونەوەی تۆمەتەكانیان دەستگیرراون رەوانەی و زیندان دەكرێن. عیسا هەواسی، لێكۆڵەرەوەی دەزگای چاودێری پارێزگای سنە ئاشكرای كردووە لە دۆسیەیەكدا هەزار و 148 دۆنم زەوی لە ناو شارەكانی ئەو پارێزگایە كە پێشتر بە ناوی جیاوازەوە داگیركرابوو بۆ موڵكی گشتی گەڕێنراوەتەوە و زیاتر لە 304 دۆنم زەوی كشتوكاڵیش ساغ كراوەتەوە. بە وتەی ئەو تەنها لە یەك دۆسیەدا 13 هەزار مەتر زەوی لە شوێنێكی گرنگی ناو شاری سنە بە بەهای زیاتر لە 13 ملیۆن دۆلار هەوڵی داگیركردنی دراوە و هاوكات چارەنوسی چوار هەزار دۆنم زەوی تایبەت بە دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبون ساغ كراوەتەوە كە لەو دۆسیانەشدا دەستی بەرپرسانی حكومی تێدابووە. هەواسی وتوشیەتی: تەنها لە 10 مانگدا 77 جار هۆشداریی دراوەتەوە بەرپرسان و بەڕێوەبەرانی پارێزگای سنە بەهۆی كەمتەرخەمی و جێبەجێ نەكردنی ئەركەكانیان.   بنبڕكردنی گەندەڵی یان پشكی زیاتر لە دوو هەفتەی رابردوودا ژمارەیەك بەرپرسی شاری مەریوان بە تۆمەتی گەندەڵی دەستگیركراون و ژمارەیەكی دیكەش رەوانەی زیندان كراون كە تۆمەتی زۆرینەیان داگیركردنی زەوی و بەرتیل وەرگرتن بووە لە پڕۆژەكانی نیشتەجێبون و رێگاوبانی شارەكەدا. داواكاری گشتی پارێزگای سنە لە رۆژهەڵاتی كوردستان رایگەیاند؛ هەشت كەس لە بەڕێوبەران و ئەندامانی ئەنجومەنی شارەوانی مەریوان بە تۆمەتی گەندەڵیی دەستگیر كراون و 10 كەسی دیكەشیان فەرمانی دەستگیركردنیان بۆ دەرچووە. داواكاری گشتی ئاماژەی بەوە كردوە؛ سەرپەرشتی ئێستای شارەوانی مەریوان و براكەی و سێ ئەندامی ئەنجومەنی شارەوانی و سێ كەسی دیكە بە تۆمەتی بەرتیل وەرگرتن و بەكارهێنانی خراپی موڵك و داهاتی گشتی دەستگیركراون. حسێن حسێنی، سەرۆكی داواكاری گشتیی سنە بە میدیاكانی راگەیاندوە؛ جگە لە دەستگیركردنی ئەو بەرپرس و بەڕێوەبەرانە لە مەریوان، 10 كەسی دیكە لە چوارچێوەی هەمان دۆسیەدا فەرمانی دەستگیركردنیان بۆ دەرچووە. بە وتەی حسێنی ئەو كەسانە دەستیان هەبووە لە وەرگرتنی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی 440 هەزار دۆلار وەك بەرتیل لە پڕۆژەكانی نیشتەجێبوندا جگە لەوەی گەندەڵیان لە داگیركردنی زەوی و خزمەتگوزارییەكانی شارەوانی شاری مەریواندا كردووە. گەندەڵی ئەو بەرپرس و بەڕێوەبەرانە لە كاتێكدایە بودجەی شارەوانیی مەریوان 14 ملیۆن دۆلار بووە و هەر بەهۆی گەندەڵییەوە لە ساڵێكدا زیاتر لە دووجار سەرپەرشت و سەرۆكی شارەوانی ئەو شارە دورخراونەتەوە و دواتر دەستگیركراون. دانیشتوانی مەریوان وەك توانجێك بۆ گۆڕینی سەرۆك و سەرپەرشتیاری شارەوانی شارەكەیان وتویانە « گەندەڵی بەم شێوازەی ئێستا بەردەوام بێت هەموو دانیشتوانی مەریوان بۆ جارێكیش بێت دەبنە سەرۆكی شارەوانی شارەكەیان» چونكە ماوەی پۆستی سەرۆكی شارەوانی تەنها چەند رۆژێكە. خەڵكی مەریوان ئاماژەیان بەوە كردووە شارەوانی شارەكەیان زیاتر لە 15 ساڵە گیرۆدەی گەندەڵییەوەو تا ئێستا چارەسەر نەكراوە. لە ماوەی رابردودا زیاتر لە پەنجا بەرپرس و بەڕێوەبەری شار و شارۆچكەكانی سەر بە پارێزگای سنە لە رۆژهەڵاتی كوردستان بە تۆمەتی داگیركردنی موڵكی گشتی و گەندەڵی لە بەكار‌هێنانی داهات و سامانی ئەو بەشە لە كوردستان دەستگیر كراون. سەرچاوەكانی هەواڵی رۆژهەڵاتی كوردستان بڵاویان كردوەتەوە؛ ژمارەیەك لە سەرۆكی شارەوانییەكان و بەڕێوەبەرایەتییەكانی شار و شارۆچكەكانی پارێزگای سنە لە دۆسیەكانی داگیركردنی زەوی  و موڵك، ئەنجامدانی كاری نایاسایی و بەرتیل وەرگرتن تێوەگلاون. سەرۆكی داواكاری گشتیی پارێزگای كوردستان(سنە) رایگەیاندوە؛ تا ئێستا تۆمەتی 30 بەرپرس و بەڕێوەبەری شار و شارۆچكەكانی سەر بە پارێزگای سنە ساغ بوەتەوە و ژمارەیەكیان دادگایی دەكرێن و ژمارەیەكیشیان سزا دراون، بەڵام دەیان دۆسیەی دیگە لەژێر لێكۆڵینەوەدان. ئاماژە بەوە كراوە ئەو بەرپرس و بەڕێوەبەرانە دەستیان هەبووە لە ساختەكاریی بەڵگە فەرمییەكان و مامەڵەی خراپ بە داهاتی گشتیی و حكومی و خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتەكانیان بە مەبەستی دزینی سەروەت و سامان و داگیركردنی زەوی و موڵكی گشتیی. زۆربەی ئەو كەسانەی لە دوو هەفتەی رابردودا لە شار و شارۆچكەكانی سەر بە سنە  لە پۆستی سەرۆكی شارەوانی و جێگر و راوێژكار دورخراونەتەوە دەستگیركراون و ژمارەیەكیان سزای زیندانی و ماددیان بەسەردا سەپێنراوە. لەچەند ساڵی رابردوودا ژمارەیەی بەرچاو لە بەرپرسان و بەڕێوەبەرانی شارەوانییەكان بانە و مەریوان و سنە  بە تۆمەتی داگیركردنی موڵك و زەوی و بەرتیل وەرگرتن دەستگیركراون، بەڵام بە بڕوای دانیشتوانی ئەو بەشە لە رۆژهەڵاتی كوردستان دەستگیركردنی ئەو كەسانە نەبووەتە هۆی كەمكردنەوەی گەندەڵی و تەنها بووەتە هۆی زەقبونەوەی ململانێی ئەوانەی لە گەندەڵییەكاندا پشكێكی كەمتریان بەركەوتووە.

كاكەلاو عەبدوڵا «هێشتا كێشەمان هەیە» لە راگرتنی پەنابەرانداو ژمارەكان دەریدەخەن وتەكانی سەرۆك وەزیران لەگەڵ واقعدا «یەكناگرێتەوە»، ئەمە وتەی پەرلەمانتاریكی بەریتانیایە لەسەر ئەو لێشاوەی كۆچبەران كەهێشتا بەردەوامە بۆ بەریتانیا؛ لەكاتێكدا وڵاتانی یەكێتی ئەوروپاش گیرۆدەی هەمان گرفتن. كۆچكردن بۆ وڵاتانی ئەوروپی هێشتا لەلایەن هاووڵاتیانی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقاوە نەوەستاوە؛ سەرەڕای ئەو كۆت و بەندانەی ئەو وڵاتانە دەیسەپێنن بەسەریاندا. تازەترین هەوڵی كۆچبەران كە شكستیخوارد لەنزیك دورگەیەكی یۆنان بوو كاتێك بەلەمەكەیان ژێرئاو كەوت، تێیدا 78 كۆچبەر خنكان و سەدەهای تریش هێشتا بێسەروشوێنن، بەپێی راپۆرتێكی ئاژانسی فرانس پرێس، لەبەمەلەكەدا 141 كۆچبەری سوری هەبوون كە 35یان خەڵكی رۆژاڤان. بەلەمەكە لەلیبیاوە بەڕێكەوتبوو تا بچێتە ئیتاڵیا.   بەلەمەكەی یۆنان چۆن ژێرئاو كەوت؟ میدیا جیهانییەكان روودانی ژێرئاوكەوتنی بەلەمەكەی نزیك نیمچەدورگەی پیەپۆنیسی یۆنان لەچوارشەممەی رابردوو 14/06/2023، بەیەكێك لەخراپترین قەیرانی كۆچبەران ناوزەند دەكەن، بەهۆی ئەوەی هێشتا سەدەها بێسەرشوێن هەن و بەلەمەكە  زیاتر لە 100 منداڵیشی تێدا بووە، ئەمە جگە لەوەی كەگومان دەكرێت ئەو تراجیدیایە روینەدابا ئەگەر پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان یارمەتی بەلەمەكەیان بدایە. بەپێی راپۆرتی میدیا جیهانییەكان، ئەو بەلەمەی بەكارهاتووە بەلەمەێكی ژەنگاوی راوەماسی بووە و لەدووری 50 میل لەباشوری رۆژئاوای كەناراوەكانی یۆنان ژێرئاوكەوتووە، تائێستا نازانرێت چەند كەس لەبەلەمەكەدا بوون، بەڵام راپۆرتە نافەرمییەكان دەڵێن، زیاتر لە 750 سەرنشینی تێدا بووە. سەرەتا بەلەمەكە بەبەتاڵی لەمیسرەوە بەڕێكەوتووەو دواتر بەرەو بەندەری تۆبروك لەلیبیا رۆشتووەو لەوێوە سەرنشینەكانی هەڵگرتووە تا بەرەو ئیتاڵیا بڕوات. تائێستا زیاتر لە 100 كەس رزگاركراون و گەیەنراونەتە شاری كەلاماتا لەیۆنان، بەڵام باس لەوە دەكرا پاسەوانانی كەناراوەكانی یۆنان سەرنشینەكانیان پێشتر رزگار كردبا. پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان دەڵێن، پێش زیاتر لەشەش كاتژمێر لەڕووداوەكە بە بەلەمەكەیان زانیوەو لەپەیوەندی بەردەوامدابوون لەگەڵ بەلەمەكە، بەڵام ئەوان هاوكارییان نەویستووەو پێیان راگەیاندوون كەدەیانەوێت بڕۆنە ئیتاڵیا. بەپێی راپۆرتی میدیاكانی یۆنان، لەنێوان ئەو كاتژمێرانەدا كاپتنی بەلەمەكە لەبەلەمەێكی بچووكتردا رایكردووەو خۆی دەرباز كردووە، دواتر كۆچبەرەكان وتوویانە بەلەمەكە زۆر قەرەباڵغەو ئەملاولا دەكات، پاشانیش لەبەرەبەیانی چوارشەممەی رابردوو بەلەمەكە مەكینەكەی لەكاركەوتووەو دواتر ژێرئاو كەتووە. حكومەتی یۆنان رایگەیاندووە، پۆلیسی كەناراوەكانی وڵاتەكە گوریسێكیان هەڵداوە بۆ بەلەمەكە تا راگیری بكەن و بەملاولدا نەكەوێت، بەڵام بە زمانێكی تێكشكاوی ئینگلیزی كۆچبەرەكان پێیانوتوون، «نا بۆ یارمەتی، رۆشتن بۆ ئیتاڵیا.» وتەبێژی پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنانیش دەڵێت، زۆر پێشتر بەلەمەكە نقوم دەبوو ئەگەر ئەوان دەستتێوەردانیان بكردبا. «ناكرێت ئاراستەی بەلەمێك بەزەبری هێز بگۆڕیت كە پڕە لەخەڵك ئەگەر هەماهەنگی و هاوكاری نەبێت»، نیكۆس ئەلێكسیۆ، وتەبێژی پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان وای وت. بەڵام رێكخراوەكان و كۆچبەرانی رزگاربوو شتێكی تر دەڵێن؛ ئەوان پێیانوایە پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان هیچیان نەكردووەو دەبوو پێشتر هەوڵی رزگاركردنی بەلەمەكەیان بدایە. لەپارچە ڤیدیۆیەكدا، یەكێك لە رزگاربووەكان دەڵێت، بەلەمەكە بۆیە ژێرئاوكەوت چونكە پۆلیسی كەناراوەكانی یۆنان هەوڵیداوە بەخێراییەكی زۆر لەگەڵ خۆی رایبكیشێت. «لەسەرەتاوەو لەوكاتەی كە نزیكبوون لێیانەوە، پۆلیس هیچ شتێكی نەكردووە تا رزگاریان بكات»، برای رزگاربوویەكی رووداوەكە لەزاری رزگاربووەكەوە ئەمەی بەئاژانسی فرانس پرێس وتووە. نێردەی تایبەتی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ پەنابەرانی ناوەڕاست و رۆژئاوای دەریای سپی ناوەڕاست دەڵێت، وتەكانی بەرپرسانی یۆنان لەگەڵ رووداوەكە «یەكناگرێتەوە.» «بەپێی یاسای نیودەوڵەتی، دەبوو بەرپرسانی یۆنان ئۆپەراسیۆنی رزگاركردنیان زووتر ئەنجامبدایە، چونكە ئەو وێنانەی گیراون دەریدەخەن كە بەلەمەكە وێڵ بووەو سەرنشینەكانی لەدۆخێكی نائارام و شڵەژاوویدا بوون»،  ڤینسنت كۆچتێل، نێردە تایبەتییەكەی نەتەوەیەكگرتووەكان، وای وت. ‹لەمردن رادەكەن، بەڵام لەڕێگا پێی دەگەن› بەشێكی زۆر لەسەرنشینانی بەلەمەكە هێشتا بێسەروشوێنن و كەسوكاریان لەبەندەری كەلاماتا بەدوایاندا دەگەڕێن. یەكێك لەو كەسانەی كەچاوەڕوانی هەواڵی بێسەروشوێنەكانە، محەمەد محەمەدە كەكوڕێكی بەناوی دیار لەبەلەمەكەدا بووە و هەواڵی نییە. «رۆژ لەدوای رۆژ، هیوام كەمتر دەبێتەوە بۆ دووبارە بینینەوەی كوڕەكەم»، محەمەد محەمەد ئەمەی بەئاژانسی فرانس پرێس وت كەخەڵكی كۆبانێیەو تەمەنی 48 ساڵە. بەپێی وتەی باوكی، دیار تەمەنی 15 ساڵ بووەو لەگەڵ چوار هاوڕێی كۆچییان كردووە. «لێرە هەموو كەس ئەڕوات، دیار بۆیە رۆشت، چونكە دۆخی ئێرە زۆر خراپە، خەونی دیار ئەوە بوو بچێتە ئەڵمانیا تا لەگەڵ براكەم بژی كە لەوێیە»، باوكی دیار وای وت. چەندین ساڵە كۆبانێ چەقی شەڕەو لەكاتی باڵادەستی داعشیشدا شارەكە بووە سیمبولێك بۆ بەرگری دوای ئەوەی كوردانی رۆژاڤا لەساڵی2015  توانییان چەكدارانی داعش لەشارەكە وەدەرنێن. كۆبانێ بووەتە ئامانجێكی سەرەكی توركیاش و لەچەندساڵی رابردوودا چەندین هێرشی ئاسمانی كردووەتەسەرو هەڕەشەی هێرشێكی نوێی زەمینیشی كردووە. محەمەد محەمەد دەڵێت، خێزانەكەی لەدووریی كەمتر لەكیلۆمەترێك لەسنوری توركیاوە دەژین. باوكی دیار دەشڵێت، «خەڵك لێرە لەمردن رادەكەن، بەڵام لەڕێگا بەمردن دەگەن.» سەرۆکی دەزگای لوتکە: خەڵکی هەرێمی کوردستان ڕێگای وەها بەکاردەهێنن بۆ کۆچکردن کە لە مێشکی مرۆڤ بەدەرە گەنجانی هەرێمی كوردستان هەموو رێگەیەك بۆ كۆچ دەگرنەبەر رێگای دەریای سپی ناوەڕاست نامۆ نییە بۆ خەڵكی هەرێمی كوردستانیش، ئەو رێگەیە پێشتر لەلایەن كۆچبەرانی كوردەوە بەكارهێنراوە. رێگاكە یەكێكە لەڕێگە كوشندەكان بۆ گەشتن بەوڵاتانی ئەوروپا، بەڵام بەپێی قسەی ئاری جەلال، سەرۆكی دەزگای لوتكە بۆ كاروباری ئاوارەو پەنابەران، ئەمساڵ هیچ كوردێكی هەرێمی كوردستان لەو رێگەیەدا نەگیراوەو پێشیوانییە بەكارهاتبێت لەلایەن كۆچبەرانی هەرێمەوە. ئاری جەلال بەهاوڵاتی وت: «ساڵانی رابردوو گەنجانی هەرێم ئەو رێگەیەیان بەكاردەهێنا، بەتایبەتی لەلیبیاوەو خەڵكیشمان گەڕاندووەتەوە بەڵام بۆ ئەمساڵ كەس نەبووە.» سەرۆكی دەزگای لوتكە وتیشی، نەك ئەم رێگایە، خەڵكی هەرێمی كوردستان رێگای وەها بەكاردەهێنن بۆ كۆچكردن كە «لەمێشكی مرۆڤ بەدەرە.»   ئەوروپا لێشاوی كۆچبەرانی بۆ كۆنترۆڵ ناكرێت سەرەڕای چەندین هەوڵ و پێشكەشكردنی پرۆژەیاسا بۆ رێگریكردن لەكۆچی نایاسایی، بەڵام هێشتا بەریتانیا و وڵاتانی تری ئەوروپا بەدەست زۆری كۆچی نایاساییەوە دەناڵێنن. تازەترین هەوڵی کۆچبەران کە شکستی خوارد لە نزیک دورگەیەکی یۆنان بوو کاتێک بەلەمەکەیان ژێرئاو کەوت، تێیدا ٧٨ کۆچبەر خنکان و سەدەهای تریش هێشتا بێسەروشوێنن بەپێی ئامارێكی نەتەوەیەكگرتووەكان، تەنها لەسێ مانگی ئەمساڵدا نزیكەی 36 هەزار كۆچبەر لەدەریای سپی ناوەڕاستەوە گەیشتوونەتە ئەوروپا، ئەم ژمارەیەش دوو هێندەی ئاماری هەمان ماوەیەیە لەساڵی رابردووەوە. ئەم ژمارەیە زۆرترین ژمارەی كۆچبەرانە لەساڵی 2015ەوە كاتێك قەیرانی كۆچبەران دروستبوو، تێیدا زیاتر لەملیۆنێك پەنابەر، كە بەشێكی زۆریان بەهۆی شەڕی ناوخۆی سوریاوە بوو، گەیشتنە ئەوروپا. لەساڵی 2014ەوە بیست هەزار كۆچبەر لەڕێگادا مردوون، ئێستاش مردن لەڕێگەی گەیشتنی نایاسایی بەئەوروپا بەرزبووەتەوەو لەنێوان ئەو سێ مانگەدا 440 پەنابەر مردوون، ئەمەش زۆرترین ژمارەی مردووانی كۆچبەرانە لەساڵی 2017ەوە. لەناوەڕاستی ئازاری 2023، حكومەتی بەریتانیا بەسەركردایەتی ریشی سوناك، سەرۆكوەزیرانی بەریتانیا، پرۆژەیاسایەكی نوێی پێشكەشی پەرلەمانی وڵاتەكە كرد كەتێیدا رێگە بەحكومەت دەدات هەموو ئەو پەنابەرانە دیپۆرت بكاتەوە كە بەنایاسایی لەڕێی كەناڵی ئینگلیزەوە هاتوونەتە وڵاتەكە، جا بۆ وڵاتی خۆیان بێت یان بۆ وڵاتی سێیەم كە رواندایە. ئەم پرۆژەیاسایە بەهەوڵێكی «نامرۆڤانە» و «بێبەزەیی» لەلایەن چەندین وڵاتی ئەوروپی و رێكخراوە مرۆییەكانەوە ناوزەند كرا، پرۆژەیاساكە هێشتا لەپەرلەمان تاووتوێ دەكرێت و نەگەیشتووەتە قۆناغی كۆتایی، بەڵام لەهەفتەی رابردوودا ریشی سوناك رایگەیاند، پلانەكەی بۆ كەمكردنەوەی كۆچبەری نایاسایی «كاری خۆی كردووە» و كۆچی ناسایی 20% كەمكردووەتەوە. بەڵام ژمارەكان شتێكی پێچەوانە دەڵێن، لەسەرەتای ئەم هەفتەیەوە، میدیاكانی بەریتانیا ئاشكرایانكرد كە لەسەرەتایی ئەم ساڵەوە هەتا ئێستا زیاتر لە (10) هەزار كۆچبەر بەنایاسایی كەناڵی ئینگلیزیان تێپەڕاندووەو گەیشتوونەتە بەریتانیا.  ئەم ژمارەیە هێندەی ئاماری ساڵی رابردووە لەهەمان ماوەدا، واتە لەشەش مانگی ساڵی رابردوودا هەمان ژمارە كۆچیان كردووە بۆ بەریتانیا، بەمەش ژمارەی كۆچبەران بەهیچ جۆرێك كەمینەكردووە و پرۆژە یاساكە كۆچبەرانی رانەگرتووە. تیم لاوتن، پەرلەمانتاری بەریتانیاو ئەندامی لیژنەی كۆچبەران لەپەرلەمانی وڵاتەكە بە بی بی سی راگەیاندووە، «هیچ لەم ئامارانە ناخوێنرێتەوە» تەنها ئەوە نەبێت كە «ئێمە هێشتا كێشەمان هەیە». پەرلەمانتارەكە باسی لەوەشكردووە، وتەكانی ریشی سوناك لەسەر كەمبوونەوەی ژمارەی پەنابەران «پێشكەوتنی بە رووداوەكانە» و «یەكناگرێتەوە» لەگەڵ ئامارەكان. وتەبێژێكی حكومەتی بەریتانیاش بە بی بی سی راگەیاندووە، «تێپەڕاندنی سنور هێشتا بەردەوامە ئەمەش بەهۆی ئەوەیە كە هێشتا نەمانتوانیوە پلانەكەمان بەتەواوی جێبەجێبكەین.» ئەم كێشەیە وڵاتانی ئەوروپاشی گرتووەتەوە، لەسەرەتای ئەم مانگەوە، وڵاتانی ئەوروپا بوونەتە چەند بەشێكەوەو لەسەر وەرگرتنی پەنابەران رێككناكەون. بەپێی پلانەكەی یەكێتی ئەوروپا، كە لە 27 وڵات پێكدێت، دەبێت هەر وڵاتێك بەپێی توانای خۆی پەنابەر بگرێتەخۆی و ئەگەر ئەو كارە نەكات دەبێت بۆ هەر پەنابەرێك 22 هەزار یۆرۆ بداتە ئەو وڵاتەی پەنابەرەكە لەخۆدەگرێت. پۆڵەندا و هەنگاریاو چەند وڵاتێكی تریش دژی ئەم بڕیارەن و هێشتا ناكۆكییەكی زۆر هەیە لەسەر دابەشكردنی كۆچبەران بەسەر وڵاتەكاندا. كێشەی وڵاتانی ئەوروپی زیاتر بەهۆی جەنگی ئۆكرانیاو روسیایە كەبووەتە هۆی دروستبوونی لێشاوێكی زۆری كۆچبەرانی ئۆكرانیا، ئەمە سەرەڕای بەردەوامی كۆچی هاووڵاتیانی  رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا. لەنیسانی ئەمساڵیشدا، پەرلەمانی ئەوروپا چەند رێنماییەكی نوێی پەسەندكرد كە خۆی دەبینێتەوە لەخێراتركردنی رێكارەكانی گەڕاندنەوەی كۆچبەرانی نایاسایی كە هاتوونەتە ئەوروپاو رێگرتن لەو كۆچبەرانە كە دەیانەوێت لەوڵاتێكی ئەوروپییەوە و بچنە وڵاتێكی تری ئەوروپی و نیشتەجێ ببن. ئیتاڵیا یەكێكە لەو وڵاتانەی زۆرترین پەنابەر لەوڵاتانی ئەوروپا رووی تێدەكات، لەسەرەتای ئەمساڵەوە، زیاتر لە 30 هەزار كۆچبەر روویان لەوڵاتەكە كردووە، حكومەتی وڵاتەكە پرۆژەیاسایەكی لەبەدەردەستدایە كەدەیەوێت لەپەرلەمان تێبپەڕێت ئەویش ناردنەوەی بەزۆری كۆچبەرانە، لەئێستاشدا كەهێشتا یاساكە بەركار نییە، كۆچبەران ئاگادار دەكرێنەوە كەوڵات جێبهێڵن. ساڵی رابردوو لەئیتاڵیا زیاتر لە 77 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتیان كردووە، لەو ژمارەیەش لێكۆڵینەوە لە 52 هەزار كەیس كراوەو لەسەدا 53ی رەتكراوەتەوە. نەتەوە یەکگرتووەکان، تەنها لە سێ مانگی ئەمساڵدا نزیکەی ٣٦ هەزار کۆچبەر لە دەریای سپی ناوەڕاستەوە گەیشتونەتە ئەوروپا بەپێی ئامارێكی حكومەتی بەریتانیا، لەساڵی 2022 نزیكەی 75 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتییان لەوڵاتەكە كردووە، تەواوی ژمارەی ئەو كەسانەی چاوەڕێی بڕیاری حكومەتن لەسەر كەیسەكانیان دوو ئەوەندە زیادی كردووە لەنێوان 2020 بۆ 2022، واتە لە 70 هەزارەوە گەیشتووە بە 166 هەزار. لەفەرەنساش، بەپێی ئامارێكی وەزارەتی ناوخۆی وڵاتەكە، 137 هەزار كەس داوای مافی پەنابەرێتییان كردووە لەساڵی رابردووداو تەنها 56 هەزار كەس داواكانیان قبوڵكراوە، حكومەتی ئەڵمانیانش دەڵێت، لەساڵی رابردوودا 244 هەزار كەیسی داواكردنی پەنابەرێتییان هەبووەو لەسەدا 72 ئەو مافەیان پێدراوە.

هاوڵاتی ئێران و ئەمریكا لە گەرمەی بانگەشەی دژ بەیەكدا دانوستانی ناڕاستەوخۆیان دەست پێكردووە و ئیسرائیلیش دەڵێت پابەندنی هیچ رێككەوتنێكی نێوان ئەو دوو وڵاتە نابێت و واشنتۆنیش ئەوە دووپاتدەكەنەوە كە رێككەوتن نییەو لێكتێگەیشتنە. سەرەڕای ئەوەی كۆشكی سپی لە دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئەمریكا رەتی كردوەتەوە هیچ دانوستان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران بكات بە مەبەستی زیندوكردنەوەی رێككەوتنی ئەتۆمیی ساڵی 2015 ، بەڵام دەركەوتوە بەرپرسانی ئەمریكا و و ئێران لە دەوحە و نیویۆرك و مەسقەت دانوستانیان كردووە. ئیسرائیل رایگەیاندوە رێككەوتنەكەی نێوان تاران و واشنتۆن دەبێتە هۆی ئەوەی ئێران بەرنامەی دروستكردنی چەكی ئەتۆمی پێش بخات و سەدان ملیۆن دۆلاری دەستكەوێت و ببێتە هەڕەشەیەكی ئاشكرا بۆ تێكدانی ئاسایشی ناوچەكە. ئیسرائیل و رۆژنامەیەكی ئەمریكا ئاشكرایان كردووە ئازادكردنی دوو ملیار و 700 ملیۆن دۆلاری ئێران لە عێراق و چاوپۆشیی واشنتۆن لە بەرزبونەوەی فرۆشی نەوتی ئەو وڵاتە بەشێك بووە لە رێككەوتنەكە. هەروەها ئاماژەیان بەوەكردووە كە» واشنتۆن هەوڵ دەدات ئێران رازی بكات موشەك و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بە روسیا نەفرۆشێت بە ئامانجی بەكارهێنانی لە جەنگی ئۆكرانیا و بە گەشتی بڕیارە زیاتر لە بیست ملیار دۆلاری ئێران ئازاد بكرێت هەر لە چوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا كە ئەمریكا بە لێكتێگەیشتن ناوی هێناوە».   ئەمریكا و ئێران لە بانگەشەی جەنگەوە بۆ رێككەوتنی ژێربەژێر ئەگەرچی بۆ یەكەمجار ئیسرائیل دانوستانە نهێنییەكانی نێوان بەرپرسانی كۆشكی سپی و تاران ئاشكرا كرد، بەڵام رۆژنامەی (نیۆیۆرك تایمز) زانیارییەكانی ئەو دانوستانانەی بڵاو كردوەتەوە و نوسیویەتی:»  بە پێی ئەو دانوستانانە لە چوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێ بڕیارە 20 ملیار دۆلار لە پارە بلۆككراوەكانی ئێران ئازاد بكرێت و لە بەرامبەریشدا سێ هاوڵاتی ئەمریكی-ئێرانی لەلایەن كۆماری ئیسلامییەوە ئازاد بكرێن. هەر بە پێی ئەو زانیارییانە ئەمریكا ئامادەیی دەربڕیووە سزاكانی ئێران قورستر نەكات لە بەرامبەر راگرتنی پیتاندنی یۆرانیۆمی 60% لە وێستگە ئەتۆمییەكانی ئەو وڵاتە و هاوكات بڕێكی زیاتر لە نەوتەكەی هەناردەی دەرەوە بكات كە ئاماژەكانی ئەو رێككەوتنەش دەركەوتوە و ئێران لە مانگی رابردوودا فرۆشی نەوتی رۆژانەی گەیاندوەتەوە یەك ملیۆن و 500 هەزار بەرمیل. نیۆیۆرك تایمز ئاشكرای كردووە كە بەرپرسانی ئەمریكا چالاككردنەوە رێككەوتنی ئەتۆمیی ساڵی 2015 كە ساڵی 2018 لێی كشاونەتەوە رەتدەكەنەوە، چونكە ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی وڵاتەكە (كۆنگرێس) بە زۆرینە دژی زیندوكردنەوەی رێككەوتنەكەن و ئیدارەی ئیستای جۆ بایدن، ناتوانێت ئەو رێككەوتنە راستەخۆ چالاك كاتەوە. ئەگەرچی ئەنتۆنی بلینكن، وەزیری دەرەوە و جۆن كیربی، وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی ئەمریكا ئەنجامدانی رێككەوتنیان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران رەتكردوەتەوە، بەڵام لە نوێترین لێدوانیاندا دانیان بەوەدا ناوە كە واشنتۆن بە بەردەوامی كەناڵی گفتوگۆكردنی لەگەڵ تاران بە كراوەیی هێشتوەتەوە و دیپلۆماسی بە باشترین رێگای چارەسەری كێشەكان ناو هێناوە. ئەمریكا لە رێگەی وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی داوای لە ئێران كردووە هەنگاو بنێت بۆ كەمتركردنەوەی گرژییەكان لە ناوچەكەدا. بەرپرسانی ئەمریکا و ئێران لە دەوحەو نیۆرک و مەسقەت دانوستانیان کردووە  لە كاتێكدا فەرماندەكانی سوپای ئەمریكا و بەرپرسانی ئەمنیی و سەربازیی رایانگەیاندوە ژمارەی فڕۆكە جەنگییەكانی ئەو سوپایە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە رێژەی 50% زیاد دەكرێن و بۆمبی تایبەت بە سەنگەرشكێن بەكاردەهێنرێت و بۆمبی 113 كیلۆیی لە فڕۆكە جەنگییەكانی جۆری (وارتاگ) لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبەسترێت كە بە ئامانجی تێكشكاندانی سەنگەر و وێرانكاریی حەشارگەكان و بڕینی ئەو شوێنانەیە كە لە ژێر زەویی بە مەبەستی سەربازیی دروست كراون. وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا رۆژی یەكشەممە (8/4/2023) یەكێك لە ژێردەریاییەكانی وڵاتەكەی بە ئامانجی بەرەنگاربونەوەی هێرشەكانی ئێران لە سوریا رەوانەی كەنداو كردوە و بۆ یەكەمجاریش بووە كە جوڵەی ئەو ژێردەریاییەی بەرەو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاشكرا كرد. بە وتەی تیم هاوكینز، وتەبێژی یەكەی پێنجەمی هێزە دەریاوانییەكانی سوپای ئەمریكا ژێردەریایی (یو ئێس ئێس فلۆریدا) رەوانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كراوە كە هەڵگری 154 موشەكی جۆری (تۆماهۆك)ە و ئامانجەكانی بە وردی دەپێكێت و لە ئەگەری رودانی مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لەرێگەی ئەو ژێردەریاییەوە كاردانەوەی دەبێت. بەگشتی ئێران و ئەمریكا لە دوو مانگی رابردوودا زۆرترین بانگەشەی سەربازییان دژی یەكتر كردوە، بەڵام وەك ئیسرائیل ئاشكرای كردوە لە لایەك بانگەشەی جەنگ بوە و لە لایەكی دیكە دانوستانی ژێربەژێر لە دوو وڵاتی عەرەبی عومان و قەتەر و لە نیویۆرك-ی ئەمریكا لە نێوان بەرپرسانی ئەو وڵاتە و ئێران بەڕێوەچووە.   ئەمریكا هەوڵی دابڕانی ئێران لەروسیا دەدات بە وتەی جۆن كیربی مۆسكۆ و تاران سەرقاڵی بەرفراوانكردنی ئاستی هاوكارییە سەربازییەكانیانن و ئێران لە مانگی ئابی ساڵی رابردوەوە تا ئێستا 400 فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی جۆری (خۆكوژ)ی رادەستی روسیا كردەوە و سوپای پاسداران بە رێگریی و دەستبەسەرداگرتنی كەشتییە بازرگانییەكان و نەوتهەڵگرەكان لە گەروی هورمز بووەتە هۆی تێكدانی ئاسایش و سەقامگیریی كەنداو. بە پێی ئەو زانیارییانەی رۆژنامەی نیویۆرك تایمز بڵاوی كردوەتەوە ئامانجی سەرەكی ئێستای كۆشكی سپی لە دانوستانەكان راگرتنی هاوكاریی سەربازیی نێوان ئێران و روسیایە و هاوكات بە دەركەوتنەوەی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی پێشوی ئەمریكا لە هەڵبژادنەكانی داهاتوی وڵاتەكە نایەوێت واشنتۆن روبەڕوی قەیران یان پێكدادانی توند لەگەڵ ئێران ببێتەوە. ئەمریکا چاوپۆشی لە زیادکردنی فرۆشتنی نەوتی ئێران دەکات و لە ئێستادا ڕۆژانە یەک ملیۆن و ٥٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی خاو هەناردە دەکات  ئیسرائیل بە هیچ رێككەوتنێكی ئەمریكاو ئێران رازی نییە بنیامین نەتانیاهۆ، سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لە كۆبونەوەی لەگەڵ دەستەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی پەرلەمانی وڵاتەكەی رایگەیاند؛ واشنتۆن هەوڵی رێككەوتنێكی بچوك لەگەڵ تاران دەدات و بڕیارە لە چوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا ژمارەیەك هاوڵاتیی ئەمریكی كە لە ئێران زیندانیی كراون ، ئازاد بكرێن. هەروەها ئەوەی خستتەڕوو كە 90%ی مەترسییە ئەمنییەكانی سەر ئیسرائیل لە لایەن كۆماری ئیسلامی ئێران و چەكدارە هاوپەیمانەكانیەتی لە ناوچەكەدا بۆیە تەلئەبیب پابەندی هیچ رێككەوتنێكی واشنتۆن و تاران نابێت. وتەكانی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لە كاتێكدایە بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئاماژەیان بە دانوستانی ناڕاستەوخۆی ئەمریكا و ئێران كردووە. پێشتر رۆژنامەی (جۆرۆسەلیم پۆست)ی چاپی ئیسرائیل بڵاوی كردبوەوە كە ئەمریكا سەرقاڵی رێككەوتنی ژێربەژێرە لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران پێدەچێت پیتاندنی یۆرانیۆم لە 60% كەمتر بكرێتەوە و ژمارەیەك هاوڵاتی ئەمریكی-ئێرانی ئازاد بكرێن.      

سەركۆ جەمال هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەدوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق بە نادەستوری بوونی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان رێڕەوێكی دیكەی وەرگرت، چیتر دیاریكردنی كاتەكەی لەدەستی سەرۆكایەتی هەرێم و لایەنە سیاسییەكاندا نەماوە. كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق كەخۆی وادەكەی لەسەرەتای ساڵی داهاتوو كۆتایی دێت و دەبێت پەرلەمانی عێراق وادەكەی بۆ درێژبكاتەوە دەبێت ئەركی سەرپەرشتیكردنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیش بگرێتە ئەستۆ، چونكە كۆمسیۆنەكەی هەرێم بەهۆی هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی وادەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان چیتر ناتوانێت هەڵبژاردن ئەنجامبدات.  جومانە غەلای وتەبێژی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق رایگەیاند: لەكۆبوونەوەی كۆمسیۆن لەگەڵ سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان كە داوایكردبوو هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامبدرێت، كۆمسیۆنی عێراق ئامادەیی خۆی دەربڕی». هەروەها وتیشی:» نوسینگەمان لەهەولێرو دهۆك و سلێمانی هەیە بۆیە كۆمسیۆن لەدوای ئامادەكردنی ئامرازەكانی ئێمە شەش بۆ حەوت مانگمان دەوێت تا بتوانین هەڵبژاردنەكە ئەنجامبدەین. بەوتەی جومانە غەلای جگە لەو پێداویستیانە بودجەشیان پێویستە بۆ ئەنجامدانی و كاتی دیاریكراو نییە، هەڵبژاردنەكەش بەپێی یاسای ژمارە یەكی ساڵی 1992 كە 2013 هەمواركراوەتەوە كۆمسیۆن بەكاریدەهێنێت و دەبێتە رێنمایی و ئاسانكاری یەكێك لەبڕگەكان ئەوەیە كە كۆمسیۆن رێگایەك بگرێتەبەر كە خۆی بەباشی دەزانێت. «بەپێی یاسای هەڵبژاردن تایبەت بە پەرلەمانی كوردستان هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت، بەڵام پێداچوونەوەی بۆ دەكرێت و بەپێی كۆبوونەوەكەش وامان پێباش بوو بەئەلكترۆنی هەڵبژاردنەكە بەڕێوەبچێت و بەپێی لیستی هەڵبژاردنی 2021 دەبێت و كاتی دیاریكردنی كاتەكەش تۆمارەكە پێداچوونەوەی بۆ دەكرێت»، جومانە غەلای وای وت. بڕیاردراوە 18ی 12ی 2023 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق ئەنجامبدرێت و  هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیش لەدوای ئەو وادەیە بەڕێوەدەچێت، بەوپێیەش هەڵبژاردنەكە دەكەوێتە ساڵی داهاتوو. هەر بەپێی زانیارییەكان ئەنجومەنی كۆمسیارانی عێراق بۆ دیاریكردنی كاتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان چەند جارێك كۆبوونەتەوەو كۆبوونەوەكانیش بەردەوامییان هەیە، هەڵبژاردنەكەش شەش مانگ زیاتری پێویستە تاهەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەبچێت. پێش کۆتای مانگی شەش کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بڕیار لە بارەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان دەدات لەكۆبوونەوەی رۆژی سێشەممە 20ـی حوزەیراندا ئەنجوومەنی كۆمیسیارانی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان چەند پێشنیازێكی لەبارەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەبووە كە لەلایەن ئەنجوومەنی كۆمسیارانەوە تاووتوێ كراون. كەدەبێت پێش كۆتایی مانگی حوزەیران، كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق دوا بڕیار لە بارەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە بدات. دوای چەند مانگێك لەمشتومڕو ناكۆكی نێوان لایەنەكانی هەرێمی كوردستان لەسەر یاسای هەڵبژاردن و كاراكردنەوەی كۆمسیۆن ، 30ـی ئایاری 2023، دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق بڕیاریدا بە نادەستووریبوون»ـی یاسای ژمارە 12ـی درێژكردنەوەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كە لە 9ـی تشرینی یەكەمی 2022 دەركراو رایگەیاند: تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەگەڵ كۆتاییهاتنی خولی پێنجەم كۆتاییهاتووە و هەر بڕیارێك لەدوای كۆتاییهاتنی ئەو ماوەیەوە دەركرابێت، لەڕووی دەستوورییەوە پووچەڵە. بڕیارەكە لەسەر سكاڵای یوسف محەمەد سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان سەرەتا جوڵێندرا دژ بە سەرۆكی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان. بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ئاماژەی بەوەكردووە درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان نادەستورییەو ناكۆكیشە لەگەڵ شەش ماددەی دەستوری و لەدوای شەشی تشرینی دووەمی ساڵی رابردووەوە درێژكردنەوەكە نایاساییەو هەر بڕیارێك لەدوای ئەو وادەیە لەپەرلەمانی كوردستان دەرچووبێت كاری پێناكرێت. هاوڵاتی بەدواداچوونی كردو لەچەند شارەزایەكی یاسایی پرسی، یەكێك لەو شارەزایانە حاكم شێخ لەتیف مستەفا بوو، دووپاتیانكردەوە لەڕووی یاساییەوە ئێستا كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی هەرێم ناتوانێت وەكو كۆمسیۆن بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بكات، تەنها لەیەك ئەگەردا نەبێت كە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق ئەندامەكانی بەكاربهێنن بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكە. هاوكات هەندرێن محەمەد سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی هەرێم لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی وتی:» تائێستا كۆمسیۆنی هەرێم هیچ داوایەكمان لێنەكراوە بەشداری هەڵبژاردنەكەی هەرێمی كوردستان بكەین، بەڵام ئەگەر داوامان لێبكرێت ئەوا ئامادەین هەموو هاوكارییەك بكەین». بەڕێوەبەری ئۆفیسی سلێمانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەدووری دەزانێت هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەمساڵدا ئەنجامبدرێت. ئامانج عەزیز بەڕێوەبەری ئۆفیسی سلێمانی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» لەڕووی تەكنیكیەوە قورسە بتوانرێت هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق كە لەمانگی 12دایە لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامبدرێت، چونكە لەهەرێمی كوردستان هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان ناكرێت. هەوەها پێشیوابوو ئەگەر كۆمسیۆن پێداویستیەكانی بۆ دابین بكرێت ماوەی شەش بۆ حەوت مانگی پێویستە تا بتوانێت هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەببات. نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە 24ی شوباتی 2022 مەرسومێكی بۆ دیاریكردنی رۆژی هەڵبژاردن دەركردو یەكی تشرینی یەكەمی ساڵی رابردووی بۆ رۆژی هەڵبژاردن دیاریكرد، بەڵام وادەكە گۆڕا بۆ 18-11-2023 دوای ئەوەی پەرلەمان ماوەی خۆی بۆ ساڵێك درێژكردەوە. بەپێی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنی هەرێم كە پارتی و یەكێتی لەپەرلەمانی كوردستان و لە 22 -5-2023 شەڕیان كرد لەسەر درێژكردنەوەكەی چیتر ناتوانێت سەرپەرشتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بكات. سەرچاوەیەك لەسەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بەهاوڵاتی وت: ئەو كاتەی لەلایەن سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەمانگی 11ی ئەمساڵ دیاریكراوە دوای بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق هەڵوەشاوەتەوە. وتیشی: وادەی نوێی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەلایەن كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەهەماهەنگی لەگەڵ سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان دەبێت و پێشبینیش دەكەین بكەوێتە سەرەتای ساڵی داهاتوو. بە هەموو پێوەرەکان هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ئەمساڵ ئەنجام نادرێت شیروان زرار وتەبێژی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنی هەرێم باس لەوەدەكات چاوەڕێی هەڵوێست و بڕیاری سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەكەن كەئایا هەڵبژاردنی هەرێم كەكۆمسیۆنی عێراق سەرپەرشتی دەكات ئایا كۆمسیۆنی هەرێمیش دەتوانێت بەشداری بكات یاخود نا. لەهەرێمی كوردستان تائێستا پێنج هەڵبژاردنی پەرلەمانیی ئەنجامدراوە، یەكەمیان لەساڵی 1992و دواینیان لەساڵی 2018 بوو، لەدوایین هەڵبژاردندا زیاتر لەسێ ملیۆن و 85 هەزار كەس مافی بەشداریكردنیان هەبوو، بەهۆی ئەوەی لەم هەڵبژاردنەدا لیستی تۆماری دەنگدەرانی عێراق بەكاردەهێنرێت هێشتا روون نییە چەند كەس مافی بەشداریكردنیان لەهەڵبژاردنەكەدا هەیە، بەڵام جیاوازی لیستی تۆماری هەرێم و عێراق نزیكەی 400 هەزار كەسە.  

شەنای فاتیح بەهۆی هاتنی وەرزی هاوین كەئەمڕۆ یەكەم رۆژیەتی دڵەراوكێ لای بەشێك لەهاووڵاتیانی هەرێم دروستبووە كە لەهەفتەیەكدا دوو جار ئاوی خواردنەوەیان بۆ بەردەدرێتەوە، بەڕێوەبەری ئاوو ئاوەڕۆی هەرێمیش دەڵێت خواستێكی زۆر لەسەر ئاوی ماڵان هەیە. بەڕێوەبەری گشتی ئاوی هەرێم ئاشكرایدەكات شوێن هەیە لەهەرێم 24 كاتژمێر ئاوی هەیە بەڵام شوێنیش هەیە رۆژ ناڕۆژێك ئاوی دەدرێتێ. ئاری ئەحمەد، بەڕێوەبەری گشتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» بەشێوەیەكی گشتی لەسنوری هەرێمی كوردستاندا هەندێك كێشەمان هەیە كەڕۆژ ناڕۆژێك ئاو بدرێتە ماڵان، بەڵام هەندێك شوێنیش رەنگە 24 كاتژمێر ئاویان هەبێت، ئەوە بەپێی جێبەجێكردنی ئەو پلانانەی هەیە لەشارو شارۆچكەو كۆمەڵگاكان دەگۆڕێت و بوون و نەبوونی كارەباش رۆڵی هەیە. هەروەها ئاماژەی بەوەشكرد كە تائێستا ئەو بڕە ئاوەی كە بەرهەمدەهێندرێت ئەگەر بەتێكڕا حساب بكرێت زیاترە لەبڕی ئاوی ستاندارد كە بوونی هەیە، وتیشی:» لەهەندێك شوێن كێشەمان هەیەو بەرهەمهێنان كەمترە بەهۆی دابەزینی ئاستی ئاوی ژێرزەوی و نەبوونی كارەبا». «لەچەند گەڕەكێك یان چەند كۆڵان و گەڕەكێكی شاری هەولێر كێشەمان هەیە، چونكە نیوەی بیرەكان ئاوەكەی دابیندەكات و نیوەكەی دیكەشی پڕۆژەكان دابینی دەكەن، هەروەها لەقەزای قوشتەپەو چەند گەڕەكێكی شاری سۆرانیشدا كێشە هەیە، لەپارێزگای سلێمانیش لەشارۆچكەی چەمچەماڵ كێشەی كەمی ئاو هەیە» ئاری ئەحمەد وای وت. بەڕێوەبەری گشتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێم ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد بۆ چارەسەركردنی كەمئاوی چەند پلانێكیان هەیە، ئەوانیش ئاوی بیرەكان چارەسەربكەن بەوەی كەئەو بیرانەی كێشەی دابەزینی ئاستی ئاویان هەیە پێویستە پەمپ و ماتۆڕەكانیان زیاتر شۆڕبكرێتەوە، ئەو بیرانەش كە وشكبوون لێبدرێنەوە، هەروەها رێكخستنی تۆڕەكانی ئاوو نۆژەنكردنەوەی پڕۆژە ستراتیژییەكان. بەڕێوبەری گشتی ئاوی هەرێم: ئاستی ئاوی ژێر زەوی دابەزیوە هەروەها بەرێوەبەرایەتی ئاوی هەرێم بۆ دابینكردنی ئاو بەتانكەر، لەسنوری بەڕێوبەرایەتی ئاوی هەولێرو ئاوی سۆران و ئاوی ئاكرێ و ئاوی دەوروبەری سلێمانی و ئاوی راپەڕین پڕۆژەیەكیان هەیە كەتیایدا ئاو بەتانكەر دابەشدەكرێت. هاوكات، بەختیار  ئەحمەد، بەڕێوەبەری ئاوی سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» تائێستا ئەو ئاوەی دەدرێتە ماڵان لەئاستی پێویستدایەو هەموو ئامادەكارییەكمان كردووە كەهاووڵاتیانی سلێمانی بێ ئاو نەبن، ئەگەر بێت و حاڵەتی نەخوازراو روونەدات وەك بۆری شكان یان كارەبا تێكچوون». وتیشی:»گرتنەوەی ئاو لەلایەن توركیاو ئێرانەوە كاریگەری لەسەر ئاوی دوكان هەیەو كەمێكیش كاریگەری كردووەتەسەر ئاوی خواردنەوە». لەبەشێكی شارو شارۆچكەكانی هەرێمی كوردستاندا هاووڵاتیان رۆژانە رووبەڕووی كەمی ئاو دەبنەوەو گەڕەك هەیە ماوەی سێ یان چوار رۆژ تێپەڕدەبێت و ئاویان بۆ بەرنادرێتەوە. مینا مستەفا هاووڵاتییەكی دانیشتووی گەڕەكی كارێزەوشكە لەسلێمانی بەهاوڵاتی وت: جاری وا هەبووە یەك هەفتە بێ ئاو بووین بەتایبەت لەهاویندا، بۆیە ئاومان بەتەنكەر كڕیوە». شكانی بۆری كێشەیەكی دیكەیە كە بەهۆیەوە هاووڵاتیان بێ ئاو دەبن، حسێن ئەحمەد دانیشتووی چەمچەماڵ  بەهاوڵاتی وت:» بەهۆی شكانی بۆرییەوە ساڵی وا هەبووە چەند جارێك بەتەنكەر ئاومان كڕیوە، جگە لەوەی زۆربەی كات هاوینان بەچەند رۆژێك ئاوی بەلوعەمان بۆ بەردراوەتەوە، بۆیە زۆرێك لەهاووڵاتیان ناچارن ئاوی بیر بەكاربهێنن».

هاوڵاتی قوباد تاڵەبانی لەچەند رۆژی رابردوودا سەردانی پارێزگای هەڵەبجەو دوێنێ سێشەممەش چووەتە ئیدارەی گەرمیان بۆ دەستپێكردنەوەی چەندین پڕۆژەی گرنگ و ستراتیژی كە ئەولەویەتن لای هاووڵاتیان و جێگیری سەرۆكی حكومەت فەرمانی كردووە دەست بەجێبەجێكردنی بكرێت. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، هەوڵەكانی قوباد تاڵەبانی، جێگیری سەرۆكی حكومەتی هەرێم دوای چەندین گلەیی و ناڕەزایەتی یەكە ئیدارییەكان و بەشێك لەكۆمپانیاكان بووە كە رۆژانەو هەفتانە بەشێكیان دەبینێت و بەڵێنی داوە بەچڕی لەسنوری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەی گەرمیان و راپەڕین پڕۆژەكان دەستپێبكرێتەوە. قوباد تاڵەبانی، بڕیارە سەردانی ئیدارەی راپەڕین و چەندین قەزای دیكە بكات كە داواكارییەكانیان گەیاندووەتە نوسینگەكەی بۆ چەندین پڕۆژەی ستراتیژی و خزمەتگوزاری كەداواكاری یەكە ئیدارییەكان و هاووڵاتیانی ناوچە جیاوازەكانە. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، كە لەتیمی یەكێتی لەحكومەتی هەرێم دەستی كەوتووە، ئەوەی خستەڕوو كە سەدان پڕۆژە كە بەهۆی قەیرانی دارایی لە 2014و دواتر راگیراون یان بەشێكیان تەواو نەكراون بەپێی ئەولەویەت و گرنگی بۆ هاووڵاتیان دەستپێدەكاتەوە، بەتایبەت كەهەرێمی كوردستان شایستە داراییەكانی لەبەغدادەوە بۆ دێت و بەشێك لەو بودجەیە بۆ پڕۆژەكان دابین دەكرێت. هەروەها ئەوەشی دووپاتكردەوە كە قوباد تاڵەبانی لەگەڵ سەرمایەداران و كۆمپانیاو بەڵێندەرانی خۆماڵی گفتوگۆ دەكات بۆ ئەوەی جێبەجێكردنی پڕۆژەكان دەستپێبكرێتەوە. هاوكات ئەوەشی روونكردەوە جێگیری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران» رژدە» لەسەر ئەوەی كەچیتر نابێت پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو ئیدارەكانی گەرمیان و راپەڕین جێبەجێكردنی پڕۆژەی تێدا دوابخرێت. هەرێمی كوردستان و حكومەتەكەی سودانی لەسەر بنەمای بودجەی 2023 و 2024 و 2025 رێككەوتن و بڕیارە لەسەرەتای مانگی داهاتوو بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە. هەرێمی كوردستان پشكی 12.67% بۆ دیاریكراوەو مانگانە ترلیۆنێك و 250 ملیار دیناری كاشی پێدەگات، بێجگە داهاتی نانەوتی كەمانگانە زیاترە لە 200 ملیار دینار.

هاوڵاتی سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران بەردەوامە لەهەڕەشەكانی بۆ سەر حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەسنووری هەرێمی كوردستان، بەرپرسێكی سەربازی كۆمەڵەی شۆڕشگێران ئاشكرایدەكات» ئێران شەش مانگ مۆڵەتی پێداون». كۆماری ئیسلامی ئێران هاوشێوەی توركیا هەنگاو دەنێت بۆ ئەوەی چالاكییەكانی حزبەكانی رۆژهەڵات كۆنترۆڵ بكات، ئەوەش دوای رووداوەكەی ژینا ئەمینی كەخۆپیشاندانی فراوانی لێكەوتەوەو سەدان كەس كوژران و برینداربوون. حزبەكانی رۆژهەڵات بەهۆی بەهێزبوونی رێكخستنەكانیان لەشارەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، كۆماری ئیسلامی ئێرانی نیگەران كردووە. ئەندامێكی سەركردایەتی كۆمەڵەی زەحمەتكێشان ئاماژە بەوەدەكات بەوریاییەوە چاودێری دۆخەكە دەكەن نەوید میهرئاوەرد، ئەندامی سەركردایەتی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» تائێستا وەكو كۆمەڵە هیچیان بەئێمە نەوتووە، هیچ كەسێكیشمان بانگ نەكراوین، بەڵام قسەمان بیستووەو كۆكردنەوەی هێزیش لەسەر سنورەكان هەیە». ناوبراو ئاماژەی بەوەشكرد كەهاتوچۆی قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانی عێراق بۆ ئێران و سەردانی هەرێم دیارە شتێك هەیە. «توركیا و ئێران ستراتیژی هاوبەشیان هەیە پەیوەست بەكورد سەرەڕای جیاوازیەكانیان لەسەر دژایەتی كورد هاوڕان، چەند شتێك پێشبینی دەكرێت یەكێكیان ئەوەیە بیانوو بێت بۆ هێرش بۆ سەر ئێمە، دووەم لەم رۆژانە سكرتێری حزبی دیموكرات و كۆمەڵەو كۆمۆنیست و هاوسەرۆكی پژاك لەئەوروپا كۆبوونەوە، رەنگە ئێران بەوە هەستیاری هەبێت و بیەوێت بەوە فشاربكات و جیاوازی دروستبكات»، نەوید میهرئاوەرد وادەڵێت. هەروەها بەرپرسێكی سەربازی كۆمەڵەی شۆڕشگێری ئێران كەنەیویست ناوی ئاشكرا بكرێت بەهاوڵاتی وت:»حكومەتی هەرێم مۆڵەتی شەش مانگیان پێمان داوە كەبچینە دوو كەمپی سلێمانی و هەولێر یاخود هەرێمی كوردستان جێبهێڵین، وتیان ئێمە دەسەڵاتمان نییەو یەك ساڵە خەریكین لەبەر ئێوە تاران و بەغدا دەكەین». وتیشی:»پێیان وتین دەبێت خۆتان رادەستی نەتەوەیەكگرتووەكان بكەن و سەركردەكانی رۆژهەڵات و هەرێم تائێستا لەوبارەیەوە خۆیان بێدەنگ كردووە، بەڵام بەرپرسانی سەربازی هەردوو كۆمەڵەو دیموكرات ئەوە رەتدەكەنەوە، لەكاتێكدا یەكێتی هەردوو كۆمەڵەكەی بانگ كردووە بۆ سلێمانی و پارتیش دیموكرات و پاكی بانگ كردووە بۆ هەولێر». «پێیان وتوون ئێران دوو مانگ مۆڵەتی داوە بەیەكێتی و پارتی كە دەبێت حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان هەرێم چۆڵ بكەن یاخود بكرێنە كەمپەوە، بەڵام یەكێتی و پارتی داوای شەش مانگیان كردووەو ئێرانیش بەوە رازی بووە»، ئەو بەرپرسە سەربازییەی كۆمەڵەی شۆڕشگێڕان وای وت. سوپای پاسدارانی ئێران لەچەندین ناوچەی سەر سنوری هەرێمی كوردستان و رۆژهەڵاتی كوردستان هێزێكی زۆری هێناوەو چەندین جۆری چەكی ئامادە كردووەو سەكۆی موشەكی لەچەندین شوێن جێگیركردووە. یەكێك لەفەرماندەكانی پژاك دەڵێت ئێران و توركیا زانیاری هەواڵگری ئاڵوگۆڕ دەكەن لەبارەی كوردەوە لەهەر چوار پارچەی كوردستان. شیار شەڤگەر، یەكێك لەفەرماندەكانی یەكینەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان باڵی سەربازی پارتی ژیانی ئازادی كوردستان (پژاك) لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» هەواڵگریی ئێران زانیاری لەبارەی پژاكەوە دەداتە دەوڵەتی توركیاو هێزەكانی دەوڵەتی توركیا لەو چوارچێوەداو پاڵپشت بەو زانیاریانە هێرش دەكەن و ئەوەش رێككەوتنێكی نێوان ئەو دوو وڵاتەیە». شیار شەڤگەر ئەوەشی خستەڕوو جوڵانەوەیەك كەبانگەشەی تێكۆشانی شۆڕشگێڕی دەكات، ئەگەر دەستبەرداری چەك بێت، ئەمە بەواتای مردنیەتی، وتیشی:» لەم سەدەیەی ئێمەی تێداین ئەگەر خاوەنی هێزی سەربازیی و بەرگریی نەبیت، بەئیرادەو هێزی خۆبەڕێوەبەری خۆی نەتوانێت كۆمەڵگاكەی بپارێزێت، هیچ واتایەك بۆ تێكۆشانی شۆڕشگێڕی نامێنێتەوە». ئەو فەرماندەیەی پژاك دەشڵێت: «ئێمە بەپێی ئاگربەستەكە دەجوڵێینەوە، دەبێت دەوڵەتی ئێرانیش بەو جۆرە بجوڵێتەوەو مامەڵە بكات، ئێمە لایەنگری دیالۆگ و چارسەرین و لایەنگری شەڕ نین، بەڵام ئەگەر هێرش بكرێتەسەر گەلەكەمان وەڵامیان دەدەینەوە.» سوپای پاسداران نیازی هەیە كە لەسەر چەند گردو شاخێكی رۆژهەڵاتی كوردستان و سنوری هەرێمی كوردستان جێگیر ببێت. فەرماندە سەربازییەكەی پژاك دەڵێت:» نابێت ئەوە لەبیربكەن ئێمە گەریلاین و لەهەموو شوێنێكی كوردستانین، ئەوان ئەگەر هەندێك گردو شوێن بەدەستبهێنن، گەریلا ئیتر ناتوانێت لەوێ بمێنێتەوە، دەستبەسەرداگرتنی ئەو شاخانە هەڵەیە، دەبێت ئێران ئاگربەست وەك دەرفەتێك نەقۆزێتەوە ئێستا هەڤاڵانمان دانیان بەخۆیاندا گرتووە كەهێرش نەكەن». زیاتر لە 10 رۆژە سوپای پاسدارانی ئێران هێرشی كردووەتەوە سەر ناوچەكانی كۆساڵان و بەهۆیەوە پێكدادان لەنێوان سوپای پاسداران و گەریلاكانی پارتی ژیانی ئازادی كوردستان (پژاك) دەستیپێكردووە، بەو هۆیەشەوە چەند ئەندامێكی سوپای پاسداران كوژراون و برینداربوون. هاوڵاتی پەیوەندی بەچەندین بەرپرسی وەزارەتی ناوخۆو دەزگای ئاسایشی هەرێمەوە كرد، لەوانەش عەبدوڵا حەسەن مزوری بەڕێوەبەری حزب و كۆمەڵەكان لەوەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان، بەڵام ناوبراو رەتیكردەوە هیچ لێدوانێك لەوبارەیەوە بدات و وتی»ئاگاداری هیچ شتێكی لەوشێوەیە نیم». هاوكات هاوڵاتی پەیوەندی بەعەبدوڵا حەسەن زادە سكرتێری پێشووی حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێرانەوە كرد، ناوبراو بێئاگایی خۆی نیشاندا لەهەر وادە دانانێك بۆ حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەهەرێمی كوردستان كە یان بچنە كەمپەوە یاخود هەرێم جێبهێڵن. سوپای پاسداران لەدوای هێرشەكەی 28ی ئەیلولی 2022 كە بەدەیان درۆن و موشەكەوە كردیەسەر هەرێمی كوردستان كە بەهۆیانەوە 18 كەس شەهیدبوون و 50 كەسی دیكەش برینداربوون كەزۆربەیان كەسوكاری پێشمەرگەی حزبەكانی رۆژهەلاتی كوردستان بوون، باسی راگرتنی مەرجداری هێرشەكانی كردبوو، هەرچەند لەدوای هێرشەكان، پێشمەرگەی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، لانیكەم لەچوار خاڵی نزیكی سنوور نەماون كەئێران پێیان هەستیار بوو، بەڵام سەرەڕای ئەوەش، جارێكی دیكە هێرشی ئەنجامدایەوە. دواتریش چەندین بەرپرسی ئێران لەوانەش ئیسماعیل قائانی بەرپرسی فەیلەقی قودسی سوپای پاسداران سەردانی بەغدای كردووەو لەگەڵ قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئاسایشی نیشتیمانی عێراق باسیان لەحزبە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران لەهەرێمی كوردستان كردووە، لەو رێگەیەشەوە فشاریان كردووە ئەو حزبانە هەرێمی كوردستان جێبهێڵن ئەگەرنا هێرشی سەربازی دەكەنەسەر بارەگاكانیان. بەپێی ئەو ئامارانەی لەبەردەستدان لەساڵی 2015وە تائێستا نزیكەی 160 هاووڵاتی سڤیل بەبۆردوومانەكانی توركیاو ئێران بەتایبەت لەگوندەكانی ناوچە سنورییەكان شەهیدبوون و زیاتر لە 220 هاووڵاتیش برینداربوون.

سەركۆ جەمال راوێژكارێكی یاسایی پەرلەمانی كوردستان ئاشكرای دەكات كە:" مووچەو ئیمتیازاتی پەرلەمانتارانی خولی پێنجەم كۆتایی هاتووە"، لەكاتێكدا پێدانی مووچەكانیان بەردەوامە. لەدوای بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لە 30-5-2023 كەدرێژكردنەوەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستانی بەنایاسایی ناوبرد، مشتومڕی زۆر لەسەر وەرگرتنەوەی مووچەو ئیمتیازاتی پەرلەمانتاران دروستبووە. دانا دارا راوێژكاری یاسایی پەرلەمانی كوردستان، لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:" كاری ئەندام و راوێژكاری پەرلەمان جیاوازە، كاری ئەندام بەهۆی بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵیەوە بیست رۆژە ئەو خولەی هەڵوەشاندووەتەوە لەڕووی دادوەریەوە، واتا خولەكەی هەڵوەشاندووەتەوە نەك دامەزراوەكە". وەك ئەو راوێژكارە یاساییەی پەرلەمان دەڵێت :"مادام خولەكە درێژبكرێتەوە كەواتە مافە داراییەكەیان بەزۆر وەریاننەگرتووەو پێیان دراوە، ئێمە باوەڕمان وابوو هەر لەڕووی یاساییشەوە بەردەوامیدان بەخولەكە نایاساییە كەواتە خولەكە كۆتایی بێت ئیمتیازاتەكانیشی (لەمووچەو دەرماڵە) كۆتایی پێدێت". راوێژكارە یاساییەكەی پەرلەمانی كوردستان پێشیوابوو بەشێوەیەك لەشێوەكان یەكلاكردنەوەی باشە، دەشڵێت "راستگۆیانە بڵێم وەرگرتنەوەشی دەكرێت بخرێتە بری ئەو مووچە كۆكراوەی كە بەیەكەوە وەریدەگرن و " ئیكرامی"ە، كە هی شەش مانگە یان لەبری موچەكانیان ببڕدرێت، چونكە رەنگە وەرگرتنەوەی مووچەكانیان كێشەیەك دروستبكات كەخەرجیان كردبێت". هاوكات، دانا دارا كە راوێژكاری یاساییە لەسەر پشكی كۆمەڵی دادگەری، باسی لەوەشكرد كەدامەزراوەی پەرلەمان بەپێی ماددەی 17ی دەستوری عێراق هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی هەیەو درێژكردنەوە یان بەردەوامیدان بەخولەكەی نایاسایی راگرتووە،"ئەندامەكان ئەندامی خولەكەن، ئەندامەكان دەڕۆن راوێژكارو فەرمانبەرەكان هەریەكەیان ئیشی خۆی هەیە ئەوە تایبەتە بەسەرۆكایەتی پەرلەمان ئەگەر كارێكیان پێبسپێرێت". "بەشێكیان پەیوەندی بەكاروباری لیژنەكانەوە هەیە كەئەم بڕیارە كاری لیژنەكانیشی وەستاندووە لەم رووەوە دەمێنێتەوە دەوامكردنی رۆژانە یان پێشكەشكردنی هەندێ پرس كەهەنووكەیی و گرنگ بێت، چونكە دامەزراوەكە راستگۆیانە بڵێم درێژكردنەوەی خولەكەی وەستاندووە " دانا دارا وادەڵێت.

هاوڵاتی ئێران هیوای لەسەر ئازادكردنی پارەی فرۆشی غازو كارەبا لەعێراق و نەوت بەكۆریای باشوور هەڵچنیوە كەبڕیارە ئەمریكا لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی تایبەتدا بەشێك لەو پارانەی تاران ئازاد بكات. دوای زیاتر لەمانگێك لەهەواڵی ئازادكردنی بڕێك لەپارە بلۆككراوەكانی ئێران دواجار دەركەوەت بڕێكی كەم لەقەرزەكانی غازو كارەبای عێراق رادەستی كۆماری ئیسلامی دەكرێت و دەنگی پارەی ئازادكراوی دیكە نییە. ئەمریكا بۆ ئەوەی عێراق لەوەرزی گەرمادا رووبەڕووی كەمیی كارەبا نەبێتەوە بڕیارێكی لێخۆشبوونی لەسزا نێودەوڵەتییەكان بۆ بەغداد دەركردووە تا قەرزەكانی كارەباو غاز رادەستی تاران بكات و لەبەرامبەردا هاوردەی غاز لەئێرانەوە ئاسایی بكرێت و رەوانەی وێستگە كارەباییەكان بكرێت. زیائـ ناسری، راوێژكاری یاسایی سەرۆك وەزیرانی عێراق رایگەیاندووە بەبڕیاری ئەمریكا لەدوو قۆناغدا جارێك ملیارێك یۆرۆو جارێكی دیكە یەك ملیارو 500 ملیۆن یۆرۆ لەپارە بلۆككراوەكانی ئێران لەعێراق ئازاد كراوەو لەبەرامبەردا بەرهەمهێنانی كارەباو كاركردن لەپڕۆژەكانی بەرهەمهێنانی غاز زیاددەكات. ئێران دوای چوار ساڵ جارێكی دیكە هاوردەی غاز لەوڵاتی توركمانستان دەستپێدەكاتەوەو لەلایەكی دیكەوە فرۆشتنی غاز بەتوركیا كەم دەكات. هاوكات هەناردەی ئەو سووتەمەنییە بۆ وێستگە كارەباییەكانی عێراق كەمدەكاتەوە، ئەوە دەریدەخات رەنگە ئەو وڵاتە تەنها وەك كارتێكی فشاری ئازادكردنی پارە بلۆككراوەكانی لەعێراق ئەو هەنگاوە بنێت لەكاتێكدا لەوەرزی بەهارو هاویندا بەكارهێنانی غاز وەك سوتەمەنیی لەوڵاتەكەی بۆ كەمترین ئاست دادەبەزێت و هیچ بیانویەك نییە بۆ گرتنەوەی ئەو سوتەمەنییە. بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران رایانگەیاندووە؛ قەرزەكانی غازو كارەبای عێراق دەگاتە 11 ملیار دۆلار. هەروەها ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرزیش ئەو قەرزانەی بەنزیكەی 18 ملیار دۆلار خەمڵاندووەو لەسەردەمی حەسەن رۆحانی، سەرۆك كۆماری پێشووتری ئەو وڵاتە بانگەشەی ئەوە دەكرا كەزیاتر لە 36 ملیار دۆلاری پارەكانی ئێران لەعێراق بلۆككراوە. بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە رەوانەكردن یان گواستنەوەی پارە بۆ سەر ئەژمارە بانكییەكانی ئێران لەدەرەوە قەدەغە كراوەو پارە بلۆككراوەكانی ئەو وڵاتە بەهۆی سزاكانەوە بەزیاتر لە 120 ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت. عێراق بەهۆی بەندی شەشی نەتەوەیەكگرتووەكان سەرجەم داهاتەكانی لەیەكەم قۆناغدا رەوانەی بانكێكی ئەمریكا دەكرێت و بەپێی ئەو یاسایەو بەهۆی ئەو سزایانەی لەلایەن ئەمریكاوە دژی كۆماری ئیسلامی سەپێنراوە، عێراق ناتوانێت بەخواستی خۆی پارە یان قەرزەكانی رەوانەی ئێران بكاتەوە بۆیە دەبێت عێراق دوای هەر لێخۆشبوونێكی ئەو سزایانە لەڕێگەی بانكەكانی چەند وڵاتێكی وەك (قەتەر، كوەیت، توركیا، ئیمارات، ئوردن) هەوڵبدات قەرزەكان یان پارە بلۆككراوەكانی ئێران رادەست بكاتەوە.   قەیرانی غاز لەئێران بەپێی ئەو بەڵگە نهێنییانەی كەگروپێكی هاككەر لەپێگەی ئەلیكترۆنی سەرۆكایەتی كۆماری لەئێران دزەیان پێكردوە، نۆژەنكردنەوەی ئامێرەكانی كێڵگەو پاڵاوگەكانی نەوت و غازی وڵاتەكە پێویستی بە 25 بۆ 30 ملیار دۆلار هەیەو هەر بەو هۆیەوە چەند ساڵێكە بەرهەمهێنانی غاز زیادی نەكردووە. لەو بەڵگانەدا دەركەوتووە؛ ناهاوسەنگیی لەبەرهەمهێنان و بەكارهێنانی غازی رۆژانە لەئێران گەیشتووەتە 350 ملیۆن مەترسێجاو ئەگەر تا سێ ساڵی داهاتوو ئاستی بەرهەمهێنانی غاز بەرزنەكرێتەوەو چاكسازیی لەشێوازی بەكارهێنانی ئەو سوتەمەنییەدا نەكرێت، وڵاتەكە ناچارە غاز لەدەرەوە هاوردە بكات. لەكاتێكدایە ئێران خاوەنی 44 ترلیۆن سێجا غازەو بەدووەم وڵات دوای روسیا  ئەژماردەكرێت كەخاوەنی 21%ی یەدەگی غازی جیهانە. غاز سەرچاوەیەكی سەرەكی سوتەمەنی بزوێنەری كارگەو ئۆتۆمبێلەكانە لەئێران و زۆرینەی هاووڵاتیانی ئەو وڵاتەش بەمەبەستی گەرمكردنەوە لەوەرزی زستاندا سوودی لێوەردەگرن. ئێران لەماوەی رابردوودا هەناردەی نزیكەی 20 ملیۆن مەترسێجای رۆژانەی غازی بۆ دوو وێستگەی كارەبایی بەغدادو بەسڕە كەمكردەوە كە بەوتەی بەرپرسانی عێراق بەرهەمهێنانی كارەبای بەبڕی پێنج هەزار مێگاوات كەمكردووەتەوە. ئەو وڵاتە لەماوەی سێ ساڵی رابردوودا بەبیانوی جیاوازەوە هەناردەی غازی لەچەند قۆناغێك كەمكردووەتەوەو ئەو كەمكردنەوەیەی وەك فشارێك دژی عێراق بۆ رادەستكردنەوەی قەرزەكانی غازو كارەبا بەكارهێناوە. هاوكات بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئاماژەیان بەوە كردووە كەعێراق ناچارە بۆ بەرهەمهێنانی 80%ی كارەبای وڵاتەكەی پشت بەغازی ئێران ببەستێت ئەوەش وادەكات رازیی بێت بەدواكارییەكانی تاران.   كارەبا و غازی ئێران تیری ملی عێراق هەناردەكردنی غازی ئێران بۆ عێراق 50 ملیۆن مەترسێجا لەڕۆژێكدایەو سەرەڕای ئەوەش بڕیاربوو پڕۆژەیەكی كارەبایی لەلایەن ئێرانەوە جێبەجێ بكرێت كەبڕی كارەبای بەرهەمهاتووی دەگەیشتە زیاتر لە سێ هەزارو 600 مێگاوات كەچارەنووسی ئەو پڕۆژەیەش دیار نییە. ئێران بەبیانوی جیاواز تائێستا چەند جارێك هەناردەی غازی بۆ كەمتر لە نۆ ملیۆن مەترسێجا كەمكردووەتەوە و ئەوەش مایەی سەرهەڵدانی قەیران بووە بۆ عێراق. لەنوێترین هەنگاویشدا نوێكردنەوەی فرۆشی غازی پەیوەست كردووە بە رادەستكردنەوەی قەرزەكانی، بۆیە دوور نییە هەر جۆرە بەرهەمهێنانی كارەباو هاوردەكردنی غاز لەلایەن تارانەوە وەك كارتێكی فشاری بەهێز دژی عێراق بەكارنەهێنرێت.

هاوڵاتی  دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران بەبیانوی پاراستنی رێوشوێنە ئیسلامییەكان یاساكانی تایبەت بەسەرپۆش و باڵاپۆش توند دەكاتەوە لەكاتێكدا لابردنی سەرپۆش لەئێران و رۆژهەڵات بووەتە ئامرازێك بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەسەڵات. زۆربەی بیرمەندو سیاسەتمەدارانی كۆماری ئیسلامی پێیان وایە كێشەی سەرەكیی ئێستای ئێران بژێویەو لەبەرامبەردا نەیارانی كۆماری ئیسلامی پێیانوایە سەرپۆش بووەتە هێمایەك بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەسەڵات كە دەتوانێت هەرەسیان پێ بهێنێت. یاساكانی باڵاپۆشبون لەئێران توندتر بووەتەوە و سەرۆك كۆماری پێشووترو سەرۆكی ریفۆرمخوانی وڵاتەكەش دەڵێت ناتوانرێت سەرپۆش بە سەركوت بسەپێنرێت، چونكە جیاوازیی لەنێوان شەرەف (پاكیی) و سەرپۆشدا هەیەو لەهیچ دەقێكی سەرەكیی قورئان پێداگریی لەسەپاندنی سەرپۆشدا نەكراوە. لەدوای مەرگی ژینا ئەمینی دیاردەی لابردنی سەرپۆش لەئێران و رۆژهەڵات بووەتە رەمزێك بۆ بەرەنگاربونەوەو شارەزایانی كۆمەڵایەتی و ژمارەیەك لەبەرپرسە باڵاكانی كۆماری ئیسلامی دانیان بەوەدا ناوە ئەو دیاردەیە هێندەی بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتییە دژی دەسەڵاتی سیاسییە بەئامانجی لادان یان رەتكرنەوەی بیروباوەڕێكی ئاینیی نییە. كۆماری ئیسلامی ئێران بەبەردەوامی هەوڵیداوە ئاستی ناڕەزایەتییەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و وڵاتەكە بەپرسی سەرپۆشەوە گرێبداتەوە لەكاتێكدا خۆپیشاندەران و ناڕەزاییەكانی سەرشەقام بەتایبەت كچان و ژنان لەشێوەی هەڵكردنی هێمایەك بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتییەكان دژی دەسەڵات سەرپۆشەكانیان لادەبردو لەسەر دەست دەیانشەكاندەوەو لەهەندێك حاڵەتیشدا ئەو سەرپۆشانە دەسووتێنرا چونكە دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی لەماوەی زیاتر لە 43 ساڵی دەسەڵاتی خۆیدا ئەو سەرپۆشەی وەك هۆكارێكی سەرەكی بۆ سەركوتی ژنان و كۆمەڵگە بەكارهێناوە. نۆ مانگ بەسەر مەرگی ژینا ئەمینی و خۆپیشاندانە بەرفراوانەكانی رۆژهەڵات و ئێراندا تێدەپەڕێت ناڕەزایەتییەكان دژی كۆماری ئیسلامی بەشێوەو شێوازی دیكە بەردەوامەو یەكێك لەو شێوازانە، لابردنی سەرپۆشە بۆیە دەسەڵات هەوڵی سەپاندنی سزای توند دەدات بۆ رێگریی لەلابردنی سەرپۆش. سەرپۆش زۆر كات لەمێژوی دەسەڵاتدارانی ئێراندا وەك ئامرازێك بۆ سەركوت بەكارهێنراوە لەساڵی 1935 بەفەرمانی رەزا پەهلەوی پاشای ئەوكاتی ئێران پۆشینی سەرپۆش و پەچە، عەبا لەژنان قەدەغە كراو ئەوەش ناڕەزایەتیی زۆری لێكەوتەوەو دواتریش لەساڵی 1979و لەگەڵ بەدەستەوەگرتنی دەسەڵات لەلایەن كۆماری ئیسلامییەوە ئەمجارە سەرپۆش كرا بەئەركێكی ناچاریی و زۆرەملێ. دەوترێت سەرپۆش داویین چەكی سەركوتی كۆماری ئیسلامییە كەئێستا ناتوانێت بەتەواوەتی كۆنتڕۆڵی بكات بۆیە بەبیانوی پاراستنی ئیسلام و شەرەف (عیفاف) دەیەوێت ناڕەزایەتییەكانی ناوخۆی وڵاتەكەی كە لەئەنجامی گەندەڵیی دەسەڵات و قەیرانی دارایی و هەژاریی سەریهەڵداوە سەركوت بكات.   سەرپۆش و دیواری بەرلین رۆژی 18ی ئەم مانگە پەرلەمانی ئێران گەڵاڵەی پشتیوانیی لەكەلتورو باڵاپۆشبون (حیجاب)ی بڵاوكردەوە كەپێشتر لەلایەن دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی دوای پێداچونەوە رادەستی حكومەت كرابوو ئیبراهیم رەئیسی، سەرۆك كۆماری ئێران بەدەستكاریی لەناوو ناوەرۆكدا ئەو گەڵاڵەیەی رەوانەی پەرلەمان كرد، بەڵام ئەو پێشنیارە لەلایەن توندڕەوەكانی كۆماری ئیسلامی و هاوكات نەیارانی سەپاندنی سەرپۆش  رەتكرایەوە. شارەزایانی كۆمەڵایەتیی و سیاسیی پێیانوایە پاشەكشێی كۆماری ئیسلامی لەپرسی سەرپۆش كۆتایی بەو دەسەڵاتە دەهێنێت، بۆیە كۆماری ئیسلامی پەنا بۆ هەموو شێوازەكانی سەپاندنی سەرپۆش دەهێنێت و رەنگە كەمترین پاشەكشێ لەو پرسەدا بكات كەچارەنووسی خۆی و نەیارانی پێوە گرێدراوەتەوە. سەرپۆش لەوتەدا، وەك دیواری بەرلین وەسف دەكرێت كە رووخانی ئەو دیوارە دەبێتە كۆتایی سیستمێكی سیاسیی بەڵام لەبەرامبەردا ژمارەیەك لەبەرپرسانی باڵی ریفۆرمخواز دەڵێن رێگەدان بەلابردنی سەرپۆش نابێتە هۆی رووخانی كۆماری ئیسلامی وەك ئەوەی بە رووخانی دیواری بەرلین لەئەڵمانیا كۆتایی بەدەسەڵاتی سۆڤیەت و جەنگی سارد هێنرا. ئەحمەد بەخشایشی، یەكێك لەكەسایەتییە سیاسییەكانی سەر بەباڵی توندڕەوەی كۆماری ئیسلامی پێچەوانەی دەسەڵاتی وڵاتەكەی رایگەیاندووە؛ سەرپۆش تەنها یەكێكە لەناسنامەكانی كۆماری ئیسلامی، بۆیە بەنەمانی ئەو ناسنامەیە كۆی هێماو ناسنامەكانی دەسەڵات هەرەس ناهێنێت و ئەگەر بڕیاربێت كۆماری ئیسلامی بەلابردنی سەرپۆش بڕووخێت ئەوە دیارە كۆڵەكەكانی ئەو دەسەڵاتە لەشوێنی دیكەوە لاوازو سست بووە. بەبڕوای بەخشایشی دۆخی بژێوی دانیشتوان و كەلێنی نێوان دەسەڵات و خەڵك دەتوانێت هۆكار بێت بۆ رووخانی كۆماری ئیسلامی و ئەگەر كێشەی بژێویی خەڵك چارەسەر نەكرێت، ئەوا مەترسیی كۆتایی هێنان بەدەسەڵاتی ئێستا نزیك دەبێتەوە. ئەو وتوویەتی: كۆماری ئیسلامی بۆ رازیكردنی لایەنگرانی دەبێت پێداگریی بۆ چارەسەری پرسی سەرپۆش و باڵاپۆش لەوڵاتەكەیدا بكات بەڵام بەزیادەڕەویی و توندڕەوەیی لەسەپاندنی سەرپۆش كاردانەوەی نەیارانی بەرامبەر توندتر دەبێت و هەردوولا هەڵە دەكەن. محەمەد دێهقان، راوێژكاری یاسایی سەرۆك كۆماری ئێران لەدوایین وتاریدا رایگەیاند؛ ئەگەر بڕیاربێت سەپاندنی سەرپۆش لەوڵاتەكەدا نەمێنێت بێگومان كۆماری ئیسلامی هەرەس دەهێنێت و دواتر مەی خواردن و رووتبوونەوەی ئاشكرا لەشەقامەكان روودەدات و تەنها بەلابردنی سەرپۆش كۆتایی بەو پرسە نایەت، بەڵام مەترسیی گەورەتر بۆ دەسەڵات چارەسەر نەكردنی كێشەی بژێویی خەڵكە. ژن و پیاو گیرۆدەی یاساكانی كۆماری ئیسلامی ئێرانن ئەگەرچی تائێستا وا پیشان دراوە كەتەنها ژنان گیرۆدەی یاساكانی باڵاپۆشن لەكۆماری ئیسلامی بەڵام دەسەڵاتی ئەو وڵاتە پۆشینی كۆمەڵێك جلوبەرگی لەپیاوان قەدەغە كردووەو لەدوایین هەوڵیشدا ناوەندی فەرمان بەچاكەو دووریی لەخراپەی كۆماری ئیسلامی لەمانگی ئازاردا رایگەیاند؛ پۆشینی كراسی قۆڵ كورت و بۆینباخ لەدامودەزگا فەرمییەكاندا قەدەغەیەو نابێت پیاوان بەو جۆرە جلوبەرگانەوە لەدامودەزگاكانی حكومەتدا دەركەون و كاربكەن. كۆماری ئیسلامی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی نەیارانی خۆی بەتایبەت ئەوانەی وەك هێمایەكی ناڕەزایەتیی پابەندنی یاساكانی تایبەت بەباڵاپۆشبوون نابن خۆی لەهیچ رێوشوێنێك نەبواردووەو كامێراكانی پۆلیسی هاتوچۆشی خستووەتە خزمەتی دیارییكردن و ئاشكراكردنی ناسنامەی ئەو كەسانە، بەڵام سەرەڕای ئەوانەش بەرپرسانی باڵای دەسەڵات دانیان بەوەدا ناوە لابردنی سەرپۆش بەراورد بەڕابردوو 20 هێندە زیادی كردووەو كۆنتڕۆڵكردنی ئاستەمە. بەگشتی یاسای تایبەت بەباڵاپۆش بوون (حیجاب) لەلایەن كۆماری ئیسلامییەوە هێندەی بۆ سنورداركردن و توندكردنی رێوشوێنەكانی كۆنتڕۆڵكردنی كۆمەڵگە بەكاردەهێنرێت بۆ پاراستنی بنەماكانی ئیسلام نییەو هەندێك لەزانایانی ئاینی لەئێران جەخت لەوە دەكەنەوە دین و بیروباوەڕ پەیوەندیی بەتاكەكانەوە هەیە نەوەك دەسەڵاتی سیاسیی.

عەممار عەزیز لەدوای رزگاركردنی شەنگال لەژێر دەستی داعش تائێستا  تەنها لەسەدا 35ی ئاوارەكانی شەنگال و دەوروبەری گەڕاونەتەوەو هێشتا بەشی هەرە زۆری ئاوارەكان نەگەڕاونەتەوە. بەرپرسانی عێراق دەڵێن دەبێت بەزووترین كات ئاوارەكان بگەڕێنەوە بۆ زێدی خۆیان و مەلەفی ئاوارەكان بەیەكجاری دابخرێت، لەبەرامبەریشدا بەرپرسانی هەرێم دەڵێن» بەزۆر نایانگەڕێنینەوە». سێڤی حەمو، كچێكی ئێزیدی تەمەن 27 ساڵ نزیكەی نۆ ساڵە لەكەمپی باجید كەنداڵا لەگەڵ خێزانەكەی دەژی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت « هیچ ئاوارەیەك حەزناكات هەر لەكوردستان بمێنێتەوە و هەر چاوەڕێی گەڕانەوەیە، وامان دانابوو چەند مانگێگ لەكوردستان بین و دواتر دەگەڕێنەوە، بەڵام هەموو شتێك پێچەوانەوە دەرچوو، لەچەند هەفتەی رابردوو ژمارەیەكی زۆر لەئاوارەكان گەڕانەوە ئێمەش بەنیازین بگەڕێینەوە شەنگال». ماڵی خێزانەكەی سێڤێ لەكۆمەڵگای سیبا شێخ خدرە سەر بەشەنگال زیاتر وتی: «تائێستا هیچ كەس و لایەنێك بەئێمەی نەوتووە دەبێت بگەڕێنەوە، بەڵام هەست دەكەین جۆرێك لەفشار هەیە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە تائاوارەكان بگەڕێنەوە، هەرچەند ئێستا هاوكارییەكان بەسەر ئاوارەكاندا زۆر كەمبوونەتەوە.» بەدەل رەڤۆ، دوای زیاتر لەهەشت ساڵ لەژیانی ئاوارەیی هەفتەی رابردوو گەڕاوەتەوە گوندەكەی خۆی لە سیبا شێخ خدر بەهاوڵاتی وت» دوای زیاتر لەهەشت ساڵ دووبارە دەستمان بەژیانێكی تازە كردووە لەگوندەكەی خۆمان شوێنەكەمان زۆر خۆشترە لەژیانی كەمپ و ئاوارەیی، مانەوەمان لەكەمپ كاتی بوو». بەدەل رەڤۆ  پێشیوابوو ئەگەر بەشی زۆری ئاوارەكان گەڕانەوە ئەوكات دەبێتە فشارێكی گەورە لەسەر حكومەتی عێراق تاهەموو كێشەكان چارەسەر بكات، وتیشی:» ئەگەر خەڵك هەر نەگەڕایەوە بیانووی ئەوان خوشە دەڵێن خەڵك نەگەڕاوەتەوە، باشترین چارەسەر ئەوەیە ئاوارەكان بگەڕێنەوە و كۆتایی بە ژیانی ئاوارەیی بهێنن، شەنگال ئارامەو هیچ كێشەیەكی ئەمنی نیە، لەڕووی خزمەتگوزاریش كەموكورتی هەیە بەڵام ئەوە شتێكی گشتییە». بەپێی ئاماری بەڕێوەبەری فەرمانگەی كۆچ و كۆچبەران و وەڵامدانەوەی قەیرانەكان سەر بەحكومەتی هەرێم لەماوەی 40 رۆژدا 950 خێزان مامەڵەكانی گەڕانەوەیان پێشكەش كردووەو لەو ژمارەیە 259 خێزان گەڕاونەتەوە شەنگال. پیر دیان جەعفەر بەڕێوەبەری فەرمانگەی كۆچ و كۆچبەران و وەڵامدانەوەی قەیرانەكان سەر بەحكومەتی هەرێم دەڵێت:»ئەگەر كێشەكانی شەنگال چارەسەر بكرێت گەڕانەوەی ئاوارەكان لەئێستا زیاتر دەبێت».  پیر دیان جەعفەر كەهاوكات سەرپەرشتی هەموو كەمپەكانی دهۆك دەكات ئەوەشی خستەڕوو كە  لەماوەی 40 رۆژدا، 950 خێزان مامەڵەكانی گەڕانەوەیان پێشكەش كردووەو لەو ژمارەیە 259 خێزان گەڕاونەتەوە شەنگال و  29 خێزان پەشیمان بوونەوە لەگەڕانەوەو 662 خێزانیش خۆیان ئامادەدەكەن تا بگەڕێنەوە بۆ زێدی خۆیان. لەبارەی هۆكارەكانی نەگەڕانەوەی هەموو ئاوارەكان، پیر دیان پێیوابوو كەمی خزمەتگوزاری  و ئاوەدانكردنەوەی شەنگال و چارەسەرنەكردنی كێشەكانی سیاسی و ئیداری هۆكاری سەرەكی بووە. جەختی لەوەشكردەوە كە ماوە ماوە هەندێك خێزان دەگەڕێنەوە بەڵام هێشتا رێژەی گەڕانەوە كەمە لەچاو ژمارەی ئاوارەكان كە لەدوای رزگاركردنی شەنگال تائێستا لەسەدا 30 بۆ 35 گەڕاونەتەوە زێدی خۆیان، ئەگەر هاوكارییان بكرێت و كێشەكانی شەنگال چارەسەربكرێن رەنگە تاكۆتایی ئەمساڵ 40%ی ئاوارەكان بگەڕێنەوە. بەڕێوەبەری فەرمانگەی كۆچ و كۆچبەران و وەڵامدانەوەی قەیرانەكان سەر بەحكومەتی هەرێم ئەوەی دووپاتكردەوە كە» دەیانجار وتوومانەو ئێستاش دەڵێن یەك خێزانی ئاوارە بەزۆر ناگەڕێنینەوە بۆ شەنگال تا لێرە بن ئێمە خزمەتیان دەكەین، هەر ئاوارەیەكیش بگەڕێتەوە ئازادەو رێگری لێناكەین «. بەپێی دوایین ئامار لەئێستادا ژمارەی ئاوارەكانی ناو كەمپ 26 هەزار 963 خێزانن، ئەم ئاوارانە لە 15 كەمپ نیشتەجێكراون، كۆی گشتی ئاوارەكانی دەرەوەی كەمپ 38 هەزارو225  خێزانن، لەم ژمارانە تائێستا لەسەدا 30 بۆ 35 گەڕاونەتەوە زێدی خۆیان. ئەسكەندەر محەمەد ئەمین ، بەڕێوەبەری فەرمانگەی كۆچ و كۆچبەرانی عێراق لەشاری دهۆك لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی روونكردەوە كە تائێستا هیچ بڕیارێكی فەرمی دەرنەچووە بۆ داخستنی كەمپەكانی شاری دهۆك. هەروەها وتیشی:»لەبەرنامەی حكومەتیشدا نیە بەزۆر ئاوارەكان بگەڕێنینەوە، هەر ئاوارەیەك ئازادە لەهەرێم بمێنێتەوە یان بگەڕێتەوە شەنگال، تا لێرە بن بەپێی بەرنامەی وەزارەتی كۆچ و كۆچبەران هاوكارییان بەسەردا دابەشدەكەین «.

هاوڵاتی لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا حەوت چالاكوانی باكوری كوردستان و ئەندامی هەدەپە لەهەرێمی كوردستان تیرۆركراون، تەنها بكوژی یەكێكیان دەستگیركراوە دەزگای ئاسایشی هەرێم دەڵێت لێكۆڵینەوە لەبكەرەكانیان بەردەوامە. تیرۆری سیاسیی پەلیهاویشتووە  بۆ بەردەم دەرگای ماڵەكان و شوێنی كارو قەرەباڵغترین شەقامەكان، سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم و دامەزراوە ئەمنییەكانی ئەنجومەنی ئاسایش، پۆلیس و دەزگاكانی ئاسایش، لەوبارەیەوە كەمترین روونكردنەوەی فەرمییان هەبووە، تیرۆركردنی حسێن ئاراسان ئەندامی رێكخراوی كرێكارانی میزۆپۆتامیا لەبەردەم نوسینگەی رێكخراوەكەدا لەسلێمانی، نوێترین تیرۆری سیاسیی بوو لەهەرێمی كوردستان. لە ١٧ـی ئەیلولی ٢٠٢١، یاسین بولوت ناسراو بە شوكری سەرحەد لەگەڕەكی چوارچراو شەوی ١٧ـی ئایاری ٢٠٢٢، محەمەد زەكی چەلەبی، لەگەڕەكی بەختیاری و لەبەردەم خواردنگەكەی خۆیدا. هەروەها چواری تشرینی یەكەمی ٢٠٢٢ لەگەڕەكی بەختیاری شاری سلێمانی و لەنزیك ماڵەكەی خۆیدا ناگیهان ئاكارسەل، رۆژی ٢٨ـی ئابی ٢٠٢٢، سوهەیل خورشید عەزیز، ناسراو بەمامۆستا شەماڵ، لەبەردەم ماڵەكەی خۆیداو رۆژی ٩ـی حوزەیرانی ٢٠٢٣ حسێن ئاراسان ئەندامی رێكخراوی كرێكارانی میزۆپۆتامیا لەبەردەم نووسینگەی رێكخراوەكەیان، تیرۆركران و پەنجەی تۆمەتیش بۆ ئەو تیرۆركردنانە ئاڕاستەی دەزگای هەواڵگری توركیا دەكرێت. لە ١٦ـی ئەیلولی ٢٠٢١یشدا لەنووسینگەی كارەكەی لەشاری سلێمانی، هەوڵی تیرۆركردنی فەرهاد بارش قۆندوو دراو بەسەختیی برینداركرا، لەشەوی ١٧ـی نیسانی ئەمساڵیش، حسێن تورەلی پەنابەرێكی سیاسیی باكووری كوردستان، لەناو بازاڕی فامیلی مۆڵ لەدهۆك، تیرۆركراو شەهیدبوو. لەهەرێمی كوردستاندا دەزگای سیخوری میت، لەڕێگەی ئەو كەسانەی لەگەڵیاندا كاردەكەن چاودێری وردی ئەو ئەندامانەی پارتی دیموکراتی گەلان (هەدەپە)و چالاكوانانی باكوری كوردستان دەكەن كە وەك پەناگەیەكی ئارام لەهەرێمی كوردستاندا ژیان بەسەردەبەن. تا ئێستا یەک بکوژی ئەو تیرۆرکردنانە دەستگیرکراوە کە ئەویش لە سلێمانییە پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) كە ماوەی 12 ساڵە نوێنەرایەتی لەهەرێمی كوردستاندا هەیە  ئەوە دەخەنەڕوو كە لەم دووساڵەدا تیرۆری ئەندامانیان زیادیكردووە. محەمەد عادل، ئەندامی نوێنەرایەتی هەدەپە لەهەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»تائێستا حەوت ئەندامی هەدەپەو چالاكوانی كوردی باكور لەهەرێمی كوردستان تیرۆركراون». هەروەها وتیشی:»لەو كەسانە شەشیان لەسنووری پارێزگای سلێمانی بوون و یەكێكیان لەدهۆك بووەو تەنها بكوژی یەكێكیان دەستگیركراوەو لەلای ئاسایشی سلێمانییە كەئەویش بكوژەكەی ناگیهانە». نوێنەرایەتی هەدەپە زیاتر لە 12 ساڵە لەهەرێمی كوردستان بوونی هەیە، بەوتەی ئەو ئەندامەی نوێنەرایەتیەكەیان لەم دوو ساڵەی دواییدا تیرۆری ئەندامانی ئەو پارتەو چالاكوانانی باكور زیادی كردووە، دەشڵێت:»هەركات دەچینە ئاسایش و لایەنە ئەمنیەكانی هەرێم پێمان دەڵێن هیچ زانیاریەكمان نییە». جگە لەتیرۆركردن، هەڕەشەكردن لەئەندامانیان و سنورداركردنی چالاكیەكانیان بەشێكی دیكە لەو فشارانەی بۆ سەر ئەندامانی هەدەپەو بەرپرسانیان لەهەرێمی كوردستان زیادیكردووە بەتایبەتیش لەسنووری پارێزگای هەولێر، وەك ئەندامەكەی نوێنەرایەتی هەدەپە لەهەرێمی كوردستان وادەڵێت. نوێنەرایەتی هەدەپە لە هەرێمی کوردستان: لایەنە ئەمنییەکانی هەرێم پێمان دەڵێن هیچ زانیارییەکمان نییە سەرچاوەیەك لەدەزگای ئاسایشی هەرێمی كوردستان بۆ هاوڵاتی ئەوەی دووپاتكردەوە كە» ئەو جۆرە تیرۆركردنانە هەموویان بەتاوان لای ئێمە هەژمار دەكرێن و دەزگای ئاسایش هەمیشە بەدوای بكەری ئەو تیرۆرانەوەیەو لێكۆڵینەوەش كراوەو بەردەوامیشە». لەو حەوت چالاكوانەی باكورو ئەندامەی هەدەپە كەتیرۆركراون بكوژی ناگیهان ئاكارسەل لەلایەن ئاسایشی سلێمانییەوە دەستگیركراوە، بەڵام هێشتا دیارنییە چ سزایەك بەسەریدا سەپێندراوە.

هاوڵاتی «پێنج خولەك پێش لەدایكبوونی،  منداڵەكە لێدانی دڵی ئاسایی بوو، براژنم زۆر پاڕایەوە لەپزیشكەكان نەشتەرگەری بۆ ئەنجامبدەن پزیشك و پەرستارەكان نەهاتن بەلایداو بەو هۆیەوە مناڵەكەی مرد»، حەلیمە ئەحمەد پووری منداڵەكەی وای وت. ساكار محەمەد، خانمێكی تەمەن ٢٩ ساڵەو دانیشتووی شارۆچكەی قەڵادزێیە سەر بەئیدارەی راپەڕین، لەنۆی ئەم مانگە سەردانی نەخۆشخانەی قەڵادزێی كردووە بەمەبەستی لەدایكبوونی منداڵەكەی، بەڵام منداڵەكەی گیانی لەدەستداو خانەوادەكەی كارمەندان و پزیشكانی نەخۆشخانەكە بەهۆكار دەزانن. نەخۆشخانەی ژنان و منداڵبوون یەكێكە لەنەخۆشخانە گرنگەكان، بەڵام نەبوونی لەبەشێك لەشارو شارۆچكەكانی هەرێمی كوردستاندا بووەتە گرفت و خانمان رۆژانە رووبەڕووی كێشە دەبنەوە. حەلیمە ئەحمەد خوشكی هاوسەری (ساكار محەمەد) لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» كاتژمێر دووی شەو براژنمان بردە نەخۆشخانەو تا دووی نیوەڕۆ ماینەوە، كەچووین پەرستاری لێبوو، بەڵام پزیشكی ئێشكگرو پزیشكی بەنجمان نەبینی، دوانزەو نیوی نیوەڕۆ پزیشك هات بەلامانداو خەریكی بەكارهێنانی مۆبایل بوون و زۆر كەمتەرخەم بوون».  هەروەها ئاماژەی بەوەكرد كەپێنج خولەك پێش لەدایكبوونی،  منداڵەكە لێدانی دڵی ئاسایی بووەو براژنی زۆر پاڕاوەتەوە لەپزیشكەكان نەشتەرگەری بۆ ئەنجامبدەن لەبەرئەوەی بارودۆخی خراپ بووە، منداڵەكەی لەدایك نەدەبوو و بۆ ماوەیەكی زۆر ژانی پێوە بووە. حەلیمە دەشڵێت: «براژنم ئێستا تەندروستی خراپەو پاش لەدایكبوونی منداڵەكە خوێنی زۆری لێ رۆیشتووەو پزیشك و پەرستار پاش بیست خولەك هاتن بەلایدا، تووشی نەخۆشی دەروونی بووەو خەوی نەماوە». پووری منداڵەكە پزیشك و كارمەندانی نەخۆشخانەی قەڵادزێ بەسەرەكیترین هۆكاری گیانلەدەستدانی برازاكەی دەزانێت. بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی قەڵادزێ ئاماژە بەوەدەدات كەبڕیاری منداڵبوونی نەشتەرگەری لەدەستی پزیشك و لیژنەی پسپۆڕدایە نەك دایك و كەسوكاری منداڵ. دكتۆر ئازاد ئەحمەد بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی قەڵادزی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» ئەو ژنە نزیكەی كاتژمێر دووی شەو هاتووەتە نەخۆشخانەو  كارمەندان و پزیشكان چەند جارێك بینیویانە و پشكنینیان بۆ ئەنجامداوە، داوای ئەوەی كردووە كەمنداڵەكەی بەشێوەی نەشتەرگەری لەدایك ببێت و نەیویستووە ژانی مناڵبوونی بۆ بێت». هەروەها پێشیوابوو لەڕووی زانستیشەوە پێویستی بەنەشتەرگەری نەبووەو چانسی منداڵبوونی سروشتی هەبووەو نزیكەی كاتژمێر دووی نیوەڕۆ منداڵەكەی بەمردووی لەدایكبووە. « بڕیاری منداڵبوونی نەشتەرگەری لەدەستی پزیشك و لیژنەی پسپۆڕدایە نەك دایك و كەسوكاری منداڵ، ئەو خاتوونە نزیكەی 10 كاتژمێر لەهۆڵی لەدایكبوون بووە ئینجا منداڵەكەی بەمردوویی لەدایكبووە». ئازاد ئەحمەد وای وت. سەبارەت بەنەبوونی نەخۆشخانەی ژنان و لەدایكبوون لەقەڵادزێ، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەكە ئەوە دووپاتدەكاتەوە كەزیاتر لەسێ ساڵە داوای كردنەوەی نەخۆشخانەی ژنان و لەدایكبوون لەقەڵادزێ دەكەن، بەڵام تائێستا رەزامەندییەكەیان لەئەنجومەنی وەزیرانەوە نەگەڕاوەتەوە بەهۆی زۆری بودجەكەیەوە. بەڕێوبەری نەخۆشخانەی قەڵادزێ: بڕیاری منداڵبوونی نەشتەرگەری لە دەستی پزیشک و لیژنەی پسپۆڕدایە نەک دایک و کەسوکاری منداڵ  دكتۆر هێرش سەلیم، جێگری بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەدا هەموو ساڵێك داوای دروستكردنی نەخۆشخانەی ژنان و منداڵبوونیان كردووە لەزۆربەی قەزاكان بەتایبەتی لەسەیدسادق. جێگری بەڕێوەبەری تەندروستی سلێمانی وتیشی:» لەقەزاكاندا لەڕانیەو چەمچەماڵ نەخۆشخانەی ژنان و منداڵبوون هەیە، بەڵام لەقەزاكانی دیكەدا نەخۆشخانەی تایبەت بەژنان و مناڵبوون نییە، تەنها بەشی لەدایكبوون وەك بەشێك لەنەخۆشخانكە گشتییەكاندا هەیە».

سەركۆ جەمال بڵاوبوونەوەی رێنماییەكانی وەزارەتی رۆشنبیری و لاوانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی كاری میدیایی، كاردانەوەی لێكەوتووەتەوە، سەندیكای رۆژنامەنووسان دەڵێت  لایەندار نین تێیداو پاش كۆبوونەوەی فراوان رای خۆیان لەبارەیەوە دەڵێن، وەزارەتی رۆشنبیریش چاوەڕێی كاردانەوەكان دەكات. رێنمایی ژمارە یەكی‌ ساڵی‌ 2023 لەبارەی ‌كاری‌ میدیایی لەهەرێمی‌ كوردستان (تایبەت بەڕێكخستنی فریكوێنسی رادیۆو تەلەڤزیۆن) كە لەڕۆژی‌ 22ی‌ 5ی‌ 2023 لەلایەن وەزارەتی رۆشنبیریی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە دەرچووە، چەندین رێنمایی بڵاوكراونەتەوە كە لە 17 ماددە پێكهاتووەو لەڕۆژنامەی وەقایعی كوردستانیش بڵاوكراوەتەوە. لەڕێنماییەكاندا دەسەڵاتێكی رەها بەحكومەت دراوە، لەناویاندا وەزارەتی رۆشنیبری لەپێدانی مۆڵەتدا ئەوەش دوای بەدەستهێنانی رەزامەندی هەردوو وەزارەتی ناوخۆو ژینگە، بەپێی رێنماییە نوێیەكە ئاماژە بەوەكراوە كەئەگەر لەماوەی 90 رۆژدا وەڵامیان نەبوو، ئەوە داواكە بەپەسەندكراو دادەنرێت. وەزارەتی رۆشنبیری مەرجی بۆ كوالێتی ناوەڕۆكی بابەتە رۆژنامەوانییەكان داناوەو لەبەشێكیدا هاتووە «پابەندبوون بەپێوەرەكانی ناوەڕۆكی میدیایی كە لەلایەن فەرمانگەی میدیاو زانیاریی دەردەچێت»، لەكاتێكدا ئەو فەرمانگەیە سەر بەئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمەو هێشتا روون نییە كەی و چۆن ئەو پێوەرانە دەنووسێت. هەروەها لەبەشێكی تردا هاتووە: «دووركەوتنەوە لەو كارە میدیایانەی كە دەبنەهۆی قەیرانی ئابوری و شڵەژانی بازاڕە ناوخۆییەكان»، بەبێ ئەوەی روونكردنەوەی تیابێت. رێنماییەكان كۆت و بەندی زۆری بۆ كاری میدیایی لەهەرێمی كوردستان تێدایە، كە بووەتە هۆی ناڕەزایی رۆژنامەنووسان و دەزگاكانی راگەیاندن. رۆژنامەنووس شوان محەمەد پێی وایە دەبێت ئەم یاسایە رابگیرێت یان هەڵبوەشێنرێتەوە، لەبەرئەوەی سنوری یاسای ژمارە 35ی ساڵی 2007ی پێشێل كردووەو ناوەڕۆكەكەی نەهێشتووەتەوە. ناوبراو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»یاسای ژمارە 35 میدیا داناخات بەڵكو سزاكەی داراییە، بەڵام ئەم رێنماییانە میدیا دادەخات و ئەگەر سەرپێچی بەردەوام بوو لیستی رەشی بۆ دەكاتەوەو داوا لەحكومەتیش دەكات مامەڵەی لەگەڵ نەكات». هەروەها باسی لەوەشكرد كە بەپێی یاسای ژمارە 35 مۆڵەت وەرگرتن نییە تەنها ئاگاداكردنەوەیە لەڕێگەی سەندیكاوە، بەڵام لەم رێنماییە نوێیەدا كۆمەڵێك شوێنی زیادكردووە وەك وەزارەتی ناوخۆ، جگە لەوەی لەكاتی پەخشدا كۆمەڵێك كەناڵی داناوە بۆ مۆنیتەرینگ كە یەكێك لەوانە فەرمانگەی میدیاو زانیارییە. نەقیبی سەندیکای ڕۆژنامەنووسان: لایەندار نین تێیداو لەگەڵ ئەوەدان کاری میدیایی ڕێکبخرێتەوە «لەسەرەتادا رێنماییەكە وادەریدەخات تەنها بۆ كاری میدیاییە، بەڵام دواتر سۆشیال میدیاشی بۆ زیاد دەكات و دەشڵێت دواتر رێنمایی نوێ دەردەچێت لەفەرمانگەی میدیاو زانیارییەوە، ساڵی 2014 رێنماییەك هەبووە كەئەویش پێشێلكاری تیایە، بەڵام زیاتر تەكنیكییە، ئەمە 17 ماددەو بەهەموو پێوەرەكان دەبێت وەزارەتی رۆشنبیری یاسای ژمارە 35 جێبەجێ بكات و ئەم بیدعەیەمان لەكۆڵ بكاتەوە». شوان محەمەد وادەڵێت. شوان محەمەد وتیشی «وەزارەتی رۆشنبیری بووەتە شوێنی كادرەكانی حزب و بووەتە چەكوش بەسەر ئازادی میدیاو رۆژنامەوانییەوە، ناتوانن كۆت و بەند بۆ میدیای پارتی و یەكێتی دابنێن، چونكە ئەمە تەنها بۆ ئەو میدیایانەیە كە پاڵپشتی بەهێزیان نییە». سەرنووسەری دەزگای میدیایی «كەركوك ناو» باس لەوەدەكات لەگەڵ ئەو رێنماییە نوێیانەدا هەست بەئارامی ناكەن. شۆڕش خالید، سەرنووسەری دەزگای میدیایی كەركوك ناو لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» نائارامییەكە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە لەكاتێكدا یاسای كاری رۆژنامەوانیمان هەیە كەدەتوانین بڵێین یاسایەكی تاڕادەیەك باشە، بەڵام هاتوون رێنمایی نوێتر دەردەكەن، ئەمە جێی گومانە». وتیشی:» لەڕابردودا دەسەڵاتی دادوەری لەهەرێم لەدەرەوەی كاركردن بەیاساكە هاتووە رۆژنامەنووسانی بەیاسای تر دادگایی كردووە، لەوانەش یاسای سزادانی عێراقی و تەنانەت یاسای توندتر، ئەی ئەگەر دادگاكان كار بەم رێنماییانە بكەن، حەتمەن ئەركەكە بۆ ئێمە زۆر قورستر دەبێت». «هەستدەكەین بیانەوێت زیاتر كۆت و بەندمان بكەن و بمانترسێنن، بەتایبەت بەشێك لەڕێنماییەكان زۆر لاستیكی و روونكردنەوەی تیا نییە، بۆ نموونە لەبابەتە قەدەغەكراوەكانی رێنماییەكانی وەزارەت داوا دەكات دووربكەوینەوە لەو كارە میدیایانەی «دەبنەهۆی قەیرانی ئابوری و شڵەژانی بازاڕە ناوخۆییەكان، نازانین مەبەستیان لەمە چییە» شۆڕش خالید وادەڵێت. سەرنووسەری كەركوك ناو دەشڵێت :»هەر بابەتێك ناوزڕاندنی كەس و سیمبولی نیشتیمانی لێبكەوێتەوە، قەدەغەیە، وای لێتێدەگەم ئەگەر سبەی من بەبەڵگەوە سەلماندم كەگریمان سەرۆكی حكومەت یان هەر بەرپرسیكی باڵا گەندەڵی كردووە، دوایی دەمدەنە دادگا و دەڵێن تۆ ناوت زڕاندووین». شۆڕش خالید ئەوەی دووپاتكردەوە كە رۆژنامەنوسان بێدەنگ نەبوون و رۆژانە ناوەندە نێودەوڵەتییەكان لەو پرسە ئاگاداردەكەنەوە، داواشدەكەن كۆدەنگی زیاتر دروستبێت بۆ راگرتنی، چونكە لەهەرێم دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ نییە. سەنتەری میترۆو سەندیكای رۆژنامەنووسان كەوەك رێبەری داكۆكیكردن لەكاری رۆژنامەنووسی ناودەبرێن بۆچوونیان لەبارەی رێنماییەكانەوە جیاوازە. رەحمان غەریب، رێكخەری سەنتەری میترۆ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» رێنماییەكان گوزارشتە لەسیاسەتی فەرمیی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەرامبەر بەئازادیی كاری رۆژنامەگەری و رادەربڕین، كە بەمەش ناوەڕۆكی یاسای رۆژنامەگەری بەتاڵ دەكاتەوە.» وتیشی:»لەیاسای رۆژنامەگەریدا (35ی ساڵی 2007)دا رۆژنامە قەدەغەناكرێت و دەستی بەسەردا ناگیرێت، بەڵام لەم رێنماییەدا، وەزارەت ماف بەخۆی دەدات هەر لەڕاگرتنی كاتییەوە و لەكاتی دووبارەبوونەوەی سەرپێچی، مافی درێژكردنەوەی راگرتنیش دەدات بەخۆی تادەگات بەلیستی رەش». ڕەحمان غەریب، بەڕێوبەری سەنتەری میترۆ: ڕێنماییەکان ناوەڕۆکی یاسای ڕۆژنامەگەری بەتاڵ دەکاتەوە لەبەرامبەردا ئازاد حەمەئەمین نەقیبی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»تائێستا ئێمە بەتەواوی دەقی رێنماییەكانمان نەخوێندووەتەوەو لەڕاستیشدا ئێمە تەرەف نین تێیدا، هەرچەندە پێشتر بۆ ئێمەیان ناردبوو، بەڵام دوای كۆبوونەوەیەكی فراوان رای خۆمان بەفەرمی دەڵێین، بەڵام بەگشتی لەگەڵ ئەوەداین كاری میدیایی رێكبخرێتەوە». لای خۆیەوە، نامیق هەورامی وتەبێژی وەزارەتی رۆشنبیری و لاوانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:»دوای ئەوەی لەوەقایعی كوردستان بڵاوكراوەتەوەو جێبەجێدەكرێت دواتر لەبارەیەوە قسە دەكەین، چونكە لەكاتی جێبەجێكردندا دەردەكەوێت باشە یان خراپ». وتیشی:»بۆیە ئێستا هیچ لێدوانێكمان نییە لەسەری و بەپێی یاساش دەبێت چاوەڕێ بكەین تادەكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە».