چی دەزانیت لە بارەی پیاوی تاوردەوە؟

كاكەلاو عەبدوڵا 100ساڵ تێدەپەڕێت بەسەر پەیماننامەی لۆزان، ئەو پەیماننامەیەی خەونی كورد و چەند كەمە نەتەوایەتییەكی تری لەباربرد و نەخشەی توركیای ئیستای داڕشت، بەڵام هێشتا ئەو پەیماننامەیە كاریگەری خۆی هەیە و بەرپرسانی توركیا چاویان لەوەیە نەخشە گەورەكەی سەردەمی عوسمانی بگەڕێننەوە، كە تێیدا هەرێمی كوردستان و چەند ناوچەیەكی تر لەژێر دەسەڵاتی توركیا بێت. لە چەند دەیەی رابردوودا جموجوڵە سەربازی و سیاسییەكانی بەرپرسانی توركیا بە سەركردایەتی سەرۆككۆماری توركیا، رەجەب تەیب ئەردۆغان، بۆ بەدیهێنانەوەی ئەم خەونە زیاتر و زیاتر بووە و چەندین هەوڵ دراوە كە بە ناراستەوخۆ ئاماژەیە بۆ بەرجەستەكردنی ئامانجەكەیان. بەپێی راپرسییەكی ناوەندی كۆندای توركی، لەسەدا نزیكەی نیوەی خەڵكی توركیا باوەڕیان وایە لەدوای 24ی تەمموزی 2023 پەیماننامەی لۆزان بەسەردەچێت و توركیا جارێكی تر لەو كۆت و بەندە دەردەچێت كە بۆی دیاریكراوە، بەمەش دەبێتەوە وڵاتێكی زلهێزی جیهان. ساڵی رابردوو، نوری مالیكی سەرۆكوەزیرانی پێشووتری عێراق بە راشكاوانە رایگەیاند، بەرپرسانی توركیا «دەڵێن لە 2023 ئەو شوێنانەی بە تاڵان بردراوە لێیان، دەوكەوێتەوە دەستیان كە مەبەستیان لێی موسڵە، موسڵیش كوردستان لە خۆدەگرێت.» ئەم بیرۆكەیە تەنها لای بەرپرسانی ئێستای توركیا بوونی نییە، بەڵكو بەرپرسانی پێشووتری وڵاتەكە ئەم بیرۆكەیەیان هەبووە و تەنانەت مەسعود بارزانی، سەرۆكی ئێستای پارتی دیموكراتی كوردستان، لە كتێبە نوێیەكەی باس لەوە دەكات 33 ساڵ لەمەوبەر تورگوت ئۆزاڵ، سەرۆكی پێشووتری توركیا، پێی وتووە كە دەیەوێت كوردستان بخاتەسەر توركیا.   پەیماننامەی لۆزان و پەیوەندی بە كوردەوە دوای ئەوەی لە ساڵی 1918 جەنگی یەكەمی جیهانی كۆتایهات، وڵاتە زلهێزەكانی ئەوروپا ئاگربەستی مودرۆسیان لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی مۆركرد، كە بە پیاوە نەخۆشەكەی بۆسفۆر ناسرابوو، كە تێیدا دەوڵەتی عوسمانی خۆبەدەستەوەدانی خۆی راگەیاند. دواتر و لە 10ی ئابی 1920 پەیماننامەی سیڤەر مۆركرا كە بەپێی پەیماننامەكە خاكی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی دابەش دەكرا و دواتریش كورد و ئەرمەن و چەند كەمە نەتەوایەتییەكی تر دەیانتوانی خەونی سەربەخۆیی بەدەیبهێنن. بەڵام ئەم پەیماننامەیە لەلایەن بزوتنەوەی رزگاریخوازی تورك بە سەركردایەتی مستەفا كەمال ئەتاتورك رەتكرایەوە و هەوڵ بۆ ئەنجامدانی پەیماننامەیەكی تر درا. لە كۆتاییدا و لە 24ی تەمموزی 1923، پەیماننامەی لۆزان مۆركرا. پەیماننامەكە بەئامادەبوونی نوێنەری توركیا و ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا، ئیتاڵیا، یابان، یۆنان، هەروەها شانشینی رۆمان و چەند وڵاتێكی تر لە شاری لۆزان لە سویسرا مۆركرا كە تێیدا نەخشەی ئێستای توركیا دیاریكرا و لەبەرامبەردا توركیا دەستبەرداری ئەو ناوچانە بوو كە لەژێر دەستی دەوڵەتی عوسمانی بوون وەك عێراق و سوریا و چەند وڵاتێكی تری عەرەبی. پەیماننامەكە واشیكرد كە خەونی سەربەخۆیی كورد لەبارببات و بەشێوەیەكی كردەیی كوردستانی بەسەر چوار پارچەدا دابەش كرد. گەڕانەوەی ویلایەتی موسڵ لە ماددەكانی پەیمانناكە ویلایەتی موسڵ، كە ئەوكات تەواوی هەرێمی كوردستانی ئێستاش دەگرتەوە، درا بە عێراق. لە ساڵی 1920 لە پەرلەمانی توركیا نەخشەی توركیای ئێستا دارێژرا لەژێر گرێبەستی نیشتمانی كە بە توركی بە «میساكی میللی» ناسراوە. لەگرێبەستەكەدا ئەوە هاتووە كە پارێزگا یا ویلایەتی موسڵی عوسمانی دەبێت بەشێك بێت لە پارێزگایەكی توركیا. بەپێی راپۆرتێكی میدیا یۆنانییەكان كە هێشتا پشتراستنەكراوەتەوە، لە ساڵی 2016 رەجەب تەیب ئەردۆغان لە كۆبونەوەی ئاسایی كابینەكەیدا وتویەتی، «چیتر ناكرێت توركیا بەم شێوەیەی ئیستا بمێنێتەوە، دەبێت بەجۆرێك دۆخی ئێستا بگۆڕێت، یان هەنگاو بەرەو پێشەوە دەنێین یان بچوك دەبینەوە، من سورم لەسەر ئەوەی هەنگاو بەرەو پێش بنێم.» هاوكات دەنگۆی ئەوەش هەیە كە لە وتارێكی تریدا سەرۆككۆماری توركیا ئەمەی وتبێت، «هەندێك مێژوونوسان بڕوایانوایە گرێبەستی نیشتمانی قوبرس، حەلەب، موسڵ، هەولێر، كەركوك.... لەخۆبگرێت.» سەرۆككۆماری توركیا و بەرپرسانی تری وڵاتەكە ئەوەیان نەشاردووەتەوە كە دژی پەیماننامەی لۆزانن و پێیانوایە توركیای قەتیس كردووە. ساڵی رابردوو لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنیدا، نوری مالیكی، سەرۆكوەزیرانی پێشووتری عێراق و سەركردەی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا، باسی لەوە كرد توركیا «چاوی» لە عێراق و هەرێمی كوردستانە بەوپێیەی بۆ بەهانە دەگەڕێت بۆ بەئامانج گرتنی ناوچەكە. مالیكی باسی لەوە كرد بەرپرسانی توركیا «دەڵێن لە 2023 ئەو ناوچانەی لە توركیا بە تاڵان بردراوە دەگەڕێتەوە سەر توركیا كە موسڵە، ئەمەش هەموو كوردستان دەگرێتەوە.» لەساڵی 2021 رەجەب تەیب ئەردۆغان لە وتارێكیدا رایگەیاند توركیا ئامادەیە وەك وڵاتێكی «بەهێزتر، سەربەخۆتر و گەشەسەندووتر» پێ بنێتە ساڵی 2023ەوە «لەڕووی ئابوری، سەربازی، سیاسی، هەروەها دیبلۆماسییەوە.» «پەیماننامەكە لە ساڵی 2023 كۆتایی دێت و ئەوانیش مەبەستیان ئەوەیە»، مالیكی وای وت بە جەختكردنەوە لەسەر ئەوەی ئەنقەرە دەیەوێت ناوچە كوردی و عێراقییەكان دووبارە كۆنترۆڵ بكاتەوە.   ئایا پەیماننامەی لۆزان وادەی بەسەرچوونی هەیە؟ بەپێی راپرسییەكی ناوەندنی توێژینەوەی كۆندای توركی، نزیكەی نیوەی خەڵكی توركیا و لەسەدا %43ی خوێندكارانی دەرچووی زانكۆ باوەڕیان وایە پەیماننامەی لۆزان ئەمساڵ بەسەر دەچێت و دەنگۆی ئەوە هەیە كە «ماددە نهێنییەكانی» پەیماننامەكە ئەمساڵ ئاشكرا بكرێن. ئەوانەی باوەڕیان بەم بیركردنەوەیە هەیە دەكەونە چوارچێوەی تیۆری پیلانگێڕی و بە بڕوای ئەوان بەسەرچوونی پەیماننامەكە توركیا لە كۆت و بەندی رۆژئاوا رزگار دەكات. ئەوان پێیانوایە دوای بەسەرچوونی پەیماننامەی لۆزان توركیا دەتوانێت سەرچاوە وزەییەكانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانی جارێكی تر وەربگرێتەوە و دووبارە توركیا ببێتەوە بە دەوڵەتێكی زلهێز. بەپێی پەیماننامەكە، لە هیچ یەكێك لە بەندەكانیدا كە 143 بەندە، هیچ بەسەرچوونێك نییە و بەرواری تەواو بوون لە پەیمانناماكە نییە، بۆیە لە واقیعدا هیچ راستییەكی مێژووی نییە لەو بارەیەوە كە پەیماننامەكە بەسەر بچێت، بەڵكو تەنها ئەم باوەڕە لە تیۆری پیلانگێڕیدا سەریهەڵداوە، بەتایبەتی لە توركیا پەرەی پێ دەدرێت. ئەم بیرۆكەیە لە ناوەراستی سەدەی بیستەوە بوونی هەیە و ئەكادیمی و كەسانی نوخبەی توركیا پەرەی پێدەدەن و لە نوسینەكانیاندا دیارە كە پەیماننامەی لۆزان بە «پیلان»ێكی جولەكە ناو دەبەن. ئەوان دەڵێن كە پەیماننامەكە شكستێكی گەورەیە بۆ توركیا چونكە رێگەیەیدا بە لەناوچوونی خەلافەتی عوسمانی لە ساڵی 1924 و كۆتای بە «یەكگرتوویی ئیسلام» هێنا.   جموجوڵە سیاسیو سەربازییەكانی توركیا لەماوەی دەسەڵاتیدا ئەردۆغان چەندینجار رەخنەی لە پەیماننامەی لۆزان گرتووە چونكە پێیوایە پەیماننامەكە سنورێكی كەمێكی هێشتووەتەوە بۆ وڵاتەكەی. لەچەند ساڵی رابردوودا توركیا لەشكركێشی بۆ سوریا ئەنجامداوە، هێزی سەربازی ناردووە بۆ لیبیا و هەروەها دەستدرێژی كردووەتە سەر خاكی هەرێمی كوردستانیش، ئەمە جگە لەوەی كە چەندین جار هەڕەشەی داگیركردنی بەشێك لە یۆنانی كردووە كە پێیوایە سەر بە توركیایە. لەساڵی 2016ەوە توركیا چەندین ئۆپەراسیۆنی زەمینی و ئاسمانی لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا ئەنجامداوە كە دواینیان ئۆپەراسیۆنی چنگی قوفڵە كە ساڵی 2022 رایگەیاند. توركیا دەڵێت ئەم ئۆپەراسیۆنانە بۆ لەناوبردن و كەمكردنەوەی هێزی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)یە. ساڵی رابردوو محەممەد ئەمین پێنجوێنی، سیاسییەكی كورد و هاوەڵێكی نزیكی عەبدوڵا ئۆجەلان لە ساڵانی رابردوودا، لە لێكدوانێكیدا رایگەیاند كە ئۆپەراسیۆنەكانی توركیا بۆ سەر خاكی هەرێم ئامادەكارییەكن بۆ ئۆپەراسیۆنی گەورە كە رەنگە لە 2023 دەست پێبكات، ئەمەش بۆ كۆنترۆڵكردنەوەی ئەو بەشانەی عێراق كە پیشتر بەشێك بوون لە دەوڵەتی عوسمانی. «من پێموایە ئەم ئۆپەراسیۆنانە ئامادەكارییەكە بۆ ئۆپەراسیۆنێكی فراوانتر لەلایەن سەرۆككۆماری توركیا، وەزیری بەرگری، هەروەها هەواڵگری توركیا كە دەڵێن پەیماننامەی لۆزان و سایكس بیكۆ لە 2023 كۆتایی دێن، بۆیە ئەوان پلانی هێرشێكی فراوان دادەڕێژن بۆ سەر كوردستان كە سەرەتا لە موسڵ بۆ كەركوك دەست پیدەكات،» محەممەد ئەمین پێنجوێنی وا وت. بەپێی نەخشەیەكی 2022 كە سەرۆكایەتی توركیا بڵاویكردەوە و دواتر سڕییەوە، توركیا 40 بنكەی سەربازی لەنێو خاكی عێراقدا هەیە كە بەشێكی زۆری لە هەرێمی كوردستانە. ساڵی رابردوو وەزارەتی بەرگری عێراق ئاشكرایكرد توركیا چوار هەزار سەربازی لە خاكی عێراقدا هەیە (بەشێكی زۆری لە هەرێمی كوردستانە) و لە هەندێك لە ئۆپەراسیۆنەكانیدا 105 كیلۆمەتر خاكی وڵاتەكی بەزاندووە. چەندین جار سەرۆككۆماری توركیا باسی لە چارەنوسی توركمانەكانی عێراقیش كردووە كە بەشێكی زۆریان لە پارێزگای كەركوك دەژین و هەست دەكەن كە پەیوەستن بە توركیاوە. لەوبارەیەوە محەممەد ئەمین پێنجوێنی دەڵێت، «توركیا هێزێكی سەربازی بۆ توركمانەكان لە كەركوك دامەزراندووە تا ئامادەیان بكات بۆ كاتی هێرشەكە بۆ ئەوەی بتوانن كەركوك كۆنتڕۆڵ بكەن. توركیا پەكەكە وەك بەهانەیەك بەكاردەهێنێت بۆ داگیركردنی بیرە نەوتییەكان و سەرچاوەكانی گازی سروشتی لە باشوری كوردستان.» هەرچەندە كە ئاماژەكان دەڵێن كە رەنگە توركیا چاوی لە هەرێمی كوردستان بێت، بەڵام لە واقیعدا ئەنجامدانی ئەم كارە قورسە بەهۆی ئەوەی دەبێت توركیا بەهانەی یاسایی و پراكتیكی هەبێت بۆ كۆنترۆڵكردنی خاكی هەرێم و عێراق، ئەمە جگە لە قایلكردنی كۆمەڵگەی نیودەوڵەتی و بەرپەرچدانەوەی هێزی بەرەنگاری كورد و نەتەوەكانی تر. «نیازی توركیا گۆڕینی سنور و زیادكردنی خاكی موسڵ نییە بۆ سەر خاكی خۆی، بەڵكو تەنها دەیەوێت دەنگی خۆی هەبێت لە بنیادنانەوەی عێراق و سوریا هەروەك چۆن ئەمریكا، بەریتانیا، فەرەنسا، ئەڵمانیا، هەروەها ئێران هەیانە،» ڤێردا ئۆزەر، رۆژنامەنوس و ستوونوسی توركی وا دەڵێت.   سەرۆكی توركیا بە بارزانی وتووە كوردستان دەخاتە سەر توركیا مەسعود بارزانی لە كتێبە نوێیەكەی بەناوی «بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد – بەرگی پێنجەم» باس لە گفتوگۆیەك دەكات لەنێوان خۆی و تورگوت ئۆزاڵ ، سەرۆكی پێشووتری توركیا لە ساڵی 1991 و دەڵێت كە ئۆزاڵ پێی وتووە نیازی ئەوەی هەیە كوردستان بخاتە سەر توركیا. لەگفتوگۆكەدا ئۆزاڵ ئەوە بە بارزانی دەڵێت كە ئەو قسانەی بگەیەنێت بە ئیدارەی جۆرج بۆشی باوك، كە ئەوكات سەرۆكی ئەمریكا بووە، تا بزانێت ئەوان بۆچوونیان چییە لەسەر بابەتەكە. «كاتێك چووی بۆ ئەمریكا، پرسیار لە ئەمریكییەكان بكە بزانە بۆچوونیان چییە لەسەر ئەوەی توركیا كوردستانی عێراق بخاتە سەر خۆی لەچوارچێوەی سیستەمێكی فیدڕاڵی یان كۆنفیدڕاڵی،» بارزانی لە كتێبەكەیدا ئەمەی نوسیووە كە دەڵێت ئۆزاڵ ئەم قسەیەی كردووە لەكاتێكدا كە لە ئەستەنبوڵ بووە و نیازی وابووە بە سەردانێكی فەرمیی بچێتە واشنتن. سەرۆكی پارتی ئەوەشی ئاشكرا كردووە كە ئۆزاڵ ئەم داواكارییەشی پێشتر لە جەلال تاڵەبانی، سەرۆكی پێشووی یەكێتی، كردووە. ئۆزاڵ باسی لە پەیماننامەی لۆزان كردووە بۆ بارزانی و پێی وتووە، «توركیا دووچاری نادادییەكی گەورە بوویەوە كاتێك ویلایەتی موسڵی لێسەندرا.»  

هاوڵاتی لەنوێترین دانیشتنی دادگای هەولێر سەبارەت بەدادگایكردنی زیندانیانی بادینان، سزای چوار ساڵ زیندانی بۆ شێروان شێروانی نوێكرایەوە، لەكاتێكدایە بڕیاربوو لەمانگی ئەیلوولی ئەمساڵ ئازادبكرێت. بەپێی ڕاپۆرتی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاو رێكخراوە نێودەوڵەتییەژكان هەرێمی كوردستان ژینگەیەكی لەبار نییە بۆ ئازادی رادەربڕین و رۆژنامەگەری.  بەپێی ئامارێكی رێكخراوی (سی پی تی) لەساڵی رابردوودا لەسەرتاسەری عێراقدا پێنج رۆژنامەنووس لەزینداندا بوون و هەر پێنجیان خەڵكی هەرێمی كوردستان بوون. كامەران عوسمان، ئەندامی تیمی كوردستانی عێراقی رێكخراوی (سی پی تی) لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» درێژكردنەوەی ماوەی زیندانی شێروان شێروانی بەدڵنیایەوە لەڕووی نێودەوڵەتییەوە كاریگەری لەسەر ناو و ناوبانگی هەرێمی كوردستان و سیستەمی دادوەرییەكەی دەبێت». باسی لەوەشكرد كە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاو نوێنەرایەتی وڵاتان  ناڕەزایەتییان دەربریوە، ئەوەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی كەپێیانوایە هەرێمی كوردستان چیدیكە شوێنێكی سەلامەت نییە بۆ ئازادی رۆژنامەگەری. «درێژكردنەوەی ماوەی زیندانیكردنی شێروان نیشاندەری ئەوەیە كەبەرپرسانی حكومەتی هەرێم بەگرنگیەوە ئەم راپۆرتانەیان وەرنەگرتووەو هەر بەوشێوەیە لێی تێگەیشتوون كە چۆن لەمیدیایەكەوە رەخنە لەحكومەت بگیرێت». كامەران عوسمان وای وت. ئەو ئەندامەی تیمی كوردستانی عێراقی رێكخراوی (سی پی تی) ئەمریكی دەشڵێت: بەدڵنیاییەوە كونسوڵخانەكان كۆبوونەوەیان دەبێت و كۆمەڵگای نێودەوڵەتیش لەسەر ئەو بابەتە بێدەنگ نابێت، چاوەڕێ دەكرێت لەم هەفتەیەدا كۆمەڵێك هەڵوێست بنوێنرێت كە ئەمەش  بۆ ناوو ناوبانگی هەرێمی كوردستان زۆر خراپە. سەبارەت بەكەیسی هاوشێوە كامەران عوسمان ئەوەی خستەڕوو، كەیسی هاوشێوە ئێجگار زۆرە لەهەرسێ پارێزگای هەرێمی كوردستانداو رۆژنامەنووسان رووبەڕووی هەڕەشەو ترس و لێدان دەبنەوە، بەڵام كەیسی زیندانیانی بادینان جیاوازەو بە بەرنامە داڕێژراوتر كاری لەسەركراوە. بەپێی ئامارێكی ڕێكخرای (سی پی تی) بەتەنها لەشەش مانگی رابردوودا نۆ رۆژنامەنووسی سەربەخۆ هەرێمی كوردستانیان جێهێشتووەو چیتر بەشوێنێكی سەلامەتیان نەزانیوە بۆ كاری رۆژنامەوانی و كەیسەكانیان كەیسی رۆژنامەوانین و خۆیان و خانەوادەكانیان رووبەڕووی هەڕەشەو ترس و تۆقاندان بوونەتەوە. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاووڵاتی،٨١ رۆژنامەنووس و چالاكوانی بادینان كە لە ٢٠٢٠ەوە دەستگیركراون تەنها  چواریان لەزینداندا ماون و ٧٧یان ئازادكراون. بارزان شێروانی، برای شێروان شێروانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت:» كەیسەكە بووەتە كەیسێكی سیاسی، لەسەرەتای دەستگیركردنیەوە شێروان فشاری زۆری لەسەر بووە، بەڵام ئیرادەی بەرزەو هیچ كاتێك تەنەزولی بۆ فشارەكان نەكردووە». براكەی شێروان شێروانی ئەو تۆمەتانەی ئاڕاستەی شێروان كراون رەتدەكاتەوەو بە»ناراست»وەسفیان دەكات و دەشڵێت:» راست نین و لەدادگاش نەسەلمێنراون، هاوڕێكانی شێروان وتیان رێگایان داوە كە پەنجەمۆر لەجیاتی ئەوان بكات و سكاڵاش دژی شێروان تۆمار نەكراوە،  لەدادگاش نەسەلمێنراوە كە ئەو پەنجەمۆرە هی شێروان بێت». سەبارەت بەپەیوەندی و سەردانیكردنی خانەوادەی شێروان بۆ زیندان بۆ لای كوڕەكەیان بارزان شێروانی ئەوەی روونكردەوە كەڕۆژانە دەتوانن قسەی لەگەڵ بكەن، بەڵام پەیوەندیكردن لەژێر چاودێری چڕدایەو گوێ لەهەموو پەیوەندییەكان دەگیرێت. هەروەها باسی لەوەشكرد كە بۆ سەردانیكردنیش ئەگەر بێت و كاتژمێر ٧:٣٠ی بەیانی بچن بۆ بینینی كاتژمێر ١١ تا ١١:٣٠ رێگە دەدەن یەكتر ببینن و كاتژمێر ١٢ش بینینی زیندانیان كۆتایی پێدێت. رەمەزان ئەرتیسی یەكێكە لەپارێزەرانی گیراوانی بادینان، لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی ئاماژەی بەوەكرد كە لەساڵی 2022 داوای ئازادكردنی مەرجداریان بۆ ئەیاد كەرەم، شڤان سەعید، گۆهدار زێباری و هاریوان عیسا كرد، بەڵام نەكرا و دواتر داوایان كردووە  بڕیارەكە هەڵبوەشێنینەوە. هەروەها وتیشی:» هەموو گیراوان بەدەستی خۆیان واژۆیان كرد جگە لەگۆهدار زێباری، چونكە لەزیندانیی تاكە كەسیدا بوو و داوای كردبوو شێروان شێروانی لەبری ئەو واژۆ بكات، ئەویش واژۆی بۆ كردبوو، بەڵام دادگا لەسەر ئەو بابەتە بە چوار ساڵی دیكە سزای شێروانی داوە». «هەر چوار گیراوەكە هێندرانە پێش دادوەرو رایانگەیاند كەخۆیان دەسەڵاتیان بەشێروان شێروانی داوە واژۆ بكات و هیچ كێشەیەك لەسەر ئەو واژۆیە بۆ ئەوان دروست نەبووەو سكاڵایەكیان لەسەر ئەو نییە، بەڵام دادوەر هیچی نەوت و سزای دا»، رەمەزان ئەرتیسی یەكێكە لەپارێزەرانی گیراوانی بادینان وای وت. دادگای تاوانی هەولێر رۆژی 16-2-2021 بەتۆمەتی «تێكدانی ئاسایشی نیشتمانی» هەریەكە لە شێروان شێروانی، ئەیاز كەرەم، گوهدار محەممەدئەمین، هاریوان عیساو شڤان سەعیدی بەیەكی شەش ساڵ زیندانیكردن سزادا، مانگی شوباتی 2022 بەفەرمانی نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان 60%ی سزاكەیان، جگە لەشێروان شێروانی كە 50% بوو، كەمكرایەوە. بەپێی ئەو بڕیارەی نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان، بڕیاربوو مانگی ئەیلوولی ئەمساڵ شێروان شێروانی ئازاد بكرێت.

هاوڵاتی وەزیری دارایی عێراق داوایەكی پارتی دیموكراتی كوردستان رەتدەكاتەوە كە پشكی هەرێمی كوردستان بەدۆلار رەوانە بكرێت لەبری دیناری عێراقی. لەبارەی ئەنجامی كۆبوونەوەكانی هەفتەی رابردووی (جوتیار عادل)، سەرۆكی فەرمانگەی میدیا و زانیاری و ئەندامی وەفدی حكومەتی هەرێم بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ بەغداد رایگەیاند: لەو گفتوگۆیانەدا هەنگاوی باش نراوە. جوتیار عادل باسی لەوەشكردووە، دوو بابەتی دیكە ماون یەكەمیان پرسی داهاتە نانەوتییەكان و دووەمیش بابەتی پەیوەست بەتێچووی نرخی یەك بەرمیلی نەوتی بەرهەمهێندراو لەسەر ئاستی عێراق و هەرێم. بەپێی زانیارییەكان، هەفتەی رابردوو وەفدی حكومەتی هەرێم كە پارتی نوێنەرایەتی دەكات، لە رێگەی (مەسعود حەیدەر)، كە بریكاری وەزیری دارایی عێراقە، داوای لەوەزارەتی دارایی عێراق كردووە، پشكی هەرێمی كوردستان لەبودجە بەدۆلار بخرێتە سەر هەژماری بانكی هەرێم و بەهای دۆلارەكەش بەنرخی رەسمی بانكی ناوەندی بێت كە بۆ هەر 100 دۆلارێك 132 هەزار دینارە، بەڵام ئەو داوایە لەلایەن (تەیف سامی)، وەزیری دارایی عێراق رەتكراوەتەوە. پێش راگرتنی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازار، پارتی دیموكراتی كوردستان، لەڕێگای بانكی كوردستان، مانگانە 500 ملیۆن دۆلاری پارەی نەوتی گۆڕیوەتەوە بەدینار، كە بۆ هەر مانگێك 30 ملیۆن دۆلار قازانجی كردووە، بێ‌ ئەوەی ئەو پارەیە بگەڕێتەوە بۆ گەنجینەی حكومەتی هەرێم. كەمی كاش و نەختینەی دۆلار گرفتی بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان دروستكردووە كە بەشێكی زۆر لەداهاتی حزب بەدۆلار هەڵدەگیرێت.

هاوڵاتی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانەكانی ئێران بووەتە كێشە بۆ هاوپەیمانی ناتۆ و ئەمریكا و ئیسرائیل و تەنانەت هەرێمی كوردستان و عێراق، چونكە هیچ گروپێكی چەكداری شیعە نەماوە لە جیهاندا كە سوودی لە درۆنەكانی ئێران  وەرنەگرتبێت.  سەرەڕای سزا قورسەكانی سەر كۆماری ئیسلامی ئێران دەركەوتوە ئەو وڵاتە كەرەستە و ئامێری دروستكردنی ئەو فڕۆكانەی لە دەرەوە هاوردە كردوە، فەرماندەیەكی سەربازیی وڵاتەكە رایگەیاند وڵاتەكە توانیویەتی لە دروستكردنی بزوێنەری فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و موشەكی كڕوز تەنها پشت بەخۆی ببەستێت. ناوەندێكی توێژینەوە و لێكۆڵینەوەی بەریتانیا (Conflict Armament Research) ئێران كە پێشتر پارچەكانی دروستكردنی درۆن یان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ناڕاستەوخۆ لە ئەمریكا و دواتر لە چین و ژاپۆن كڕیوە لە ئێستادا توانیویەتی بە لەبەرگرتنەوەی ئەو پارچە و ئامێرانەی دروستكراوی ئەو وڵاتانە لە ناوخۆی وڵاتەكەدا درۆن بۆ روسیا دروست بكات. بەریتانیا ئاشكرای كردوە ناوەندی (سەرمەد ئەلیكترۆنیكی سپاهان) سەر بە سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسلامی توانیویەتی بە لەبەرگرتنەوەی پارچە ئەمریكی و ژاپۆنی و چینییەكان ئەو ئامێرانە دروست بكات كە بۆ دروستكرنی درۆن پێویستە و سودی لێوەردەگیرێت لە هەمانكاتدا ئەو هەنگاوە بوەتە هۆی ئەوەی سزاكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی كاریگەریی لەسەر بواری دروستكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی كۆماری ئیسلامی نەمێنێت و ترسە گەورەكەش ئاسانكارییە بۆ سوپای روسیا بە مەبەستی سودوەرگرتنی زیاتر لە درۆنە ئێرانییەكان دژی ئۆكرانیا. ژمارەیەك لێكۆڵەری بەریتانی سەر بەو ناوەندە جەختیان لەوە كردوەتەوە ئەگەرچی ئێران هەندێك ئامێر و كەرەستەی درۆنی بە تەكنەلۆژیای لەبەرگرتنەوە دروست كردوە بەڵام تا ئێستاش بۆ دابینكردنی ژمارەیەك لە پارچە پێشكەوتوەكانی درۆنەكانی پێویستی بە وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكا و ژاپۆن و چین و كۆریای باشور هەیە. كۆماری ئیسلامی دەیان جار بە بیانوی پارتەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان و پاراستنی ئاسایشی سنورەكانی بەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانە هێرشی لە دژی خاكی هەرێم ئەنجام داوە لە كاتێكدا دەركەوتوە بەشێكی لە پارچە سەرەكییەكانی ئەو فڕۆكانە لە ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپا بەرهەم دەهێنرێت درۆنی ئێران لە كرماشان تا یەمەن و ئۆكرانیا دوای ئەوەی ئۆكرانیا دەستی بەسەر درۆنێكی چاودێریی ئێران بە ناوی (موهاجری 6)دا گرتوە دەركەوتوە هەمان ئەو بزوێنەر و كەرەستانەی كە لەو فڕۆكانەدا بەكارهاتون لە فڕۆكە بێفڕۆكەوانانەی كە حوسییەكانی یەمەن بەكاریان دەهێنن سودیان لێوەرگیراوە و تەنانەت ژمارەیەك لەو پارچانە لە وڵاتی ئیمارات و كەنداوی عەدەن دەستیان بەسەردا گیراوە كە بڕیاربوە بۆ یەمەن و ئێران بگوازرێنەوە. ئێران لە 32 ساڵی رابردودا بە هەمو توانایەوە هەوڵی گەشەی پیشەسازیی دروستكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی داوە و لە هەمو ئەو ماوەیەدا بە سود وەرگرتن لە تەكنیكی ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانەی ئەمریكا و ئیسرائیل كە لە خاكی وڵاتەكەیدا دەستیان بەسەردا گیراوە توانیویەتی ببێتە جەمسەرێك لەو بوارەدا. روسیا بۆ تێكشاندنی سیستمی دژە موشەكیی جۆری (هیمارس ئێم 142)ی ئەمریكا لە ئۆكرانیا سودی لە سیستمی فڕۆكە خۆكوژەكانی ئێران لە جۆری (قاسف 1) و (قاسف 2) و (ئەبابیل) وەرگرتوە چونكە ئەو درۆنانە ساڵی 2019 لە لایەن حوسییەكانی یەمەنەوە توانیویانە سیستمە دژە موشەكییەكی ئەمریكا لە سعودیە بكەنە ئامانج  و زیانیكی گەورە بە دامەزراوە نەوتییەكانی ئارامكۆ بگەیەنن. ساڵی 2019 دامەزراوە نەوتییەكانی ئارامكۆ لە لایەن حوسییەكانی یەمەن بە 12 درۆنی ئێران كرایە ئامانج كە بووە هۆی دابەزاندنی بەرهەمهێنانی نەوتی سعودیە لە نزیكەی 10 ملیۆن بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ پێنج ملیۆن بەرمیل بۆ ماوەیەكی زۆر ئیسرائیل چەند جارێك ئاشكرای كردوە فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی ئێران لە لایەن گروپە توندڕەوەكانی لوبنان، عێراق، سوریا، یەمەن بەكار دەهێنرێن و تەنانەت ئەو فڕۆكانە گەیشتونەتە ڤەنزوێلا و هەندێك وڵاتی ئەفریقا كە دەسەڵاتی ئەو وڵاتانەش بە هاوپەیمانی تاران ئەژمار دەكرێت. ئێران بەوەشەوە نەوستاوەتەوە لە ماوەی رابردودا كارگەیەكی دروستكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی لە وڵاتی تاجیكستان كردووەتەوە. دەزگای هەواڵگریی ئیسرائیل و ئەمریكا لە نوێترین راپۆرتی خۆیاندا بڵاویان كردوەتەوە كە سوپای پاسدارانی ئێران لە قوڵایی زیاتر لە سەد مەتر لە ژێر زەوی لە زنجیرە چیاكانی زاگرۆس لە پارێزگای كرماشان لە رۆژهەڵاتی كوردستان دەیان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی شاردوەتەوە. درۆنی ئێرانی بە ئامێری ئەمریكی ئەفشین خاجەفەرد، بەڕێوبەری ناوەندی پیشەسازیی ئاسمانیی وەزارەتی بەرگریی ئێران رایگەیاند؛ تواناكانی وڵاتەكەی لە بواری فڕۆكەی بێفڕۆكەواندا گەیشتوەتە ئاستێك كە 10 جۆری جیاوازی بزوێنەری ئەو جۆرە فڕۆكانە و بزوێنەری موشەكی كڕوز دروست دەكات و پشت بە هیچ وڵاتێك نابەسترێت. لێدوانی ئەو فەرماندەی كۆماری ئیسلامی ئێران لە كاتێكدایە پێشتر رۆژنامە (نەشناڵ پۆست) وڵاتی كەنەدا ئاشكرای كردبوو كۆمپانیایەك بە ناوی (بی ئارپی) تا ساڵی 2019 بزوێنەری فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی رادەستی ئێران كردووە. سوپای پاسدارانی ئێران لە قوڵایی زیاتر لە سەد مەتر لە ژێر زەوی لە زنجیرە چیاكانی زاگرۆس لە پارێزگای كرماشان لە رۆژهەڵاتی كوردستان دەیان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی شاردوەتەوە لە لایەكی دیكەوە تەلەڤیزیۆنی (سی ئێن ئێن)ی ئەمریكا لە راپۆرتێكدا ئاشكرا كردوە كە زیاتر لە 52 پارچە و ئامێری تایبەت بە دروستكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە لایەن (13) كۆمپانیای ئەمریكا دابین دەكرێت و هاوكات 12 پارچە و ئامێری دیكەی ئەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانەی ئێران لە لایەن كۆمپانیاكانی سویسڕا، چین، ژاپۆن و تایوان دابین دەكرێت. وڵاتانی ئەندامی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ) لە بەیاننامەیەكدا داوایان كردوە كۆماری ئیسلامی ئێران نابێت بە هێچ شێوەیەك سنوری وڵاتانی هاوپەیمانی ناتۆ بەتایبەت ئۆكرانیا پێشێل بكات و بە پێشكەشكردنی هاوكاریی سەربازیی بە روسیا ببێتە هۆی زیانگەیاندن و دروستكردنی مەترسیی. لەو بەیاننامەیەدا داوا لە ئێران كراوە بە زوترین كات ناردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بۆ روسیا راگرێت چونكە لە رێگەی ئەو فڕۆكانەوە زیانی گەورە بە ژێرخانی ئۆكرانیا دەگات و تا ئێستا قوربانیی زۆری لەو وڵاتە لێكەوتوەتەوە. پێشتر ئیسرائیل و دوو رۆژنامەی ئەمریكا ئاشكرایان كربو كە كۆماری ئیسلامی ئێران زیاتر لە 1500 فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی رادەستی روسیا كردوە كە دژی ئۆكرانیا بەكار دەهێنرێت و دواتر پەرلەمانی ئۆكرانیا بەهۆی ئەو درۆنانەوە سزایەكی 50 ساڵەی بەسەر ئێراندا سەپاند و بە پێی سزاكە ژمارەیەك گەمارۆی ئابوریی و سیاسیی تا نیو سەدە لەسەر ئێران دەسەپێنرێت.    

هاوڵاتی ئەشكەنجەی گەنجانی كورد لە رۆژهەڵات بووەتە چەكێكی مەترسیداری دەسەڵات دژی دانیشتوانی ئەو بەشە لە كوردستان و شارەكانی ئێران بە جۆرێك كە لە دوای مەرگی ژینا ئەمینی 27 كەس كە زۆرینەیان كورد بوون لە زیندانەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران كوژراون. ژمارەیەك لەو گەنجانەی لە زیندانەكان لەژێر ئەشەكەنجەدا كوژراون ئەندامانی پێشوی پارتەكانی رۆژهەڵات بون كە بە پێی یاسا بەر لێبوردن كەوتون و گەڕاونەتەوە بۆ ژیانی ئاسایی بەڵام بە بیانوی رێكخستن و بەشداریی لە چالاكییەكانی ئەو پارتانە ئەشكەنجە كراون بە بێ ئەوەی هیچ تۆمەتێكیان لەسەر ساخ ببێتەوە. لە ماوەی چەند رۆژی رابردودا كوژرانی دوو گەنجی رۆژهەڵات لە ژێر ئەشكەنجەدا كە پێشتر ئەندامی یەكێك لە پارتەكانی ئەو بەشە لە كوردستان بون كاردانەوەی لێكەوتەوە دەسەڵاتی ئێرانیش بۆ هێوركردنەوەی كاردانەوە و ناڕەزایەتییەكان بڵاوی كردەوە كە یەكێك لەو كەسانە بە تۆمەتی فێڵكردن دەستگیركراوە ئەشكەنجە نەكراوە و تەنها بەهۆی نەخۆشییەوە گیانی لەدەستداوە بەڵام بڵاوبونەوەی وێنەی تەرمەكەی هەمو لێدوانی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی بەدڕۆ خستەوە. چالاكوانان كوشتن لە ژێر ئەشكەنجەدا بە ئامرازێكی سەركوت و چاوترسێنكردنی دەسەڵاتی ئێران ناودەهەنێن و رەنگە هەر ئەوەش كاردانەوەی توندی لێبكەوێتەوە و سەرهەڵدانی بەرفراوانی ناڕەزایەتییەكانی لە رۆژهەڵاتی كوردستان و شارەكانی دیكە لێبكەوێتەوە بە تایبەت كە ژمارەیەكی زۆری ئەو كەسانەی لەژێر ئەشكەنجەدا كوژران كورد بون. ئەشكەنجەی گەنجان و بێڕێزیی دەسەڵات  لە دوای مەرگی ژینا ئەمینی و دوای زیاتر لە هەشت مانگ 27 كەس بە ئەشكەنجە لە زیندانەكان و ناوەندە ئەمنیی و هەواڵگرییەكانی كۆماری ئیسلامیی كوژراون كە زیاتر لە 15 كەسیان كورد بون. لە دوای مەرگی ژینا ئەمینی و دوای زیاتر لە هەشت مانگ لانیكەم  27 كەس بە ئەشكەنجە لە زیندانەكان و ناوەندە ئەمنیی و هەواڵگرییەكانی كۆماری ئیسلامیی كوژراون كە زیاتر لە 15 كەسیان كورد بون. پزیشكانی خۆبەخشی كوردستان بڵاویان كردوەتەوە لە ماوەی نزیكەی ساڵێكی دوای مەرگی ژینا ئەمینی 27 كەس لە رۆژهەڵات و ئێران لە ژێر ئەشكەنجەی هێزە ئەمنیی و هەواڵگرییەكانی كۆماری ئیسلامیدا كوژراون. تۆڕی مافەكانی مرۆڤی كوردستان بڵاوی كردەوە تەنها هەفتەی رابردو لە ماوەی 24 كاتژمێری دوو گەنجی كورد لە لایەن دەزگای هەواڵگریی كۆماری ئیسلامی ئێران (ئیتلاعات) لە شاری ورمێ لە رۆژهەڵاتی كوردستان بە ئەشكەنجە كوژراون. رێكخراوەكە ئاشكرای كرد كە هەر یەكە لە موسا ئیسماعیلی خەڵكی پەسوێ سەر شاری پیرانشار و پەیمان گەلوانی خەڵكی مەهاباد لە لایەن ئیتلاعاتی ورمێ ئەشكەنجەدراون و گیانیان لەدەستداوە. موسا ئیسماعیلی 62 رۆژ و پەیمانی گەڵوانی تەمەن 24 ساڵ 14 رۆژ لە ژێر ئەشكەنجەدا بون و هەندێك سەرچاوەی رۆژهەڵات باسیان لەوە كردوە؛ ئیسماعیلی كە ئەندامی پێشوی پارتێكی رۆژهەڵات و باوكی دوو منداڵ بوە دوای 24 كاتژمێر لە دەستبەسەركردنی لەژێر ئەشكەنجەدا گیانی لەدەستداوە بەڵام دەزگای داد مەرگی ئەو گەنجەی شاردوەتەوە و تۆمەتی ئەوەی خستوەتە پاڵی كە لە روبەڕوبونەوەیەكی هێزەكانی كۆماری ئیسلامی كوژراوە.  ناوەندی هەنگاو بۆ مافەكانی مرۆڤ ئاشكرای كردوە لە نزیكەی 200 رۆژدا هەزار كەس لە رۆژهەڵات و ئێران بە تۆمەتی چالاكی مەدەنیی و سیاسیی و ئایینیی دەستگیر كراون كە لەو ژمارەیە لانیكەم 513 هاوڵاتیی كورد و  258 هاوڵاتیی بەلوچ بون هاوكات پەیمان گەڵوانی دانیشتوی شاری مەهاباد دوای دەستگیركردنی لە لایەن هەواڵگریی كۆماری ئیسلامی ئێران لە شاری ورمێ 14 ئەشكەنجە كراوە و دواتر بەهۆی تێكچونی دۆخی تەندروستییەوە رەوانەی نەخۆشخانەی ئەو شارە كراوە بەڵام داواكاری گشتیی كۆماری ئیسلامی لە مەهاباد وای بڵاو كردەوە كە ئەو گەنجە بە تۆمەتی فێلكردنی بازرگانیی ئۆنلاین دەستگیركراوە و هۆكاری مردنەكەی گەڵوانیان بۆ نەخۆشییەكەی گەڕاندوە و تەنانەت میدیا فەرمییەكانی دەسەڵاتی ئێران هەواڵەكەیان بەو شێوە بڵاو كردەوە. لە بەرامبەر ئەو تۆمەتانەی دەسەڵات بڵاوی كردەوە سەرچاوەكان و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤی رۆژهەڵات بەڵگە و وێنەی سەلمێنەری ئەشكەنجەی ئەو دوو گەنجەیان بڵاو كردەوە و لە وێنەكاندا ئاسەواری ئەشكەنجەی قورس بە تەرمی هەر دووكیانەوە دیارە و بە پێی زانیارییەكانیش موسا ئیسماعیكی بەهۆی لێدان لە سەری و خوێنبەربونی مێشك لە ناوەندی هەواڵگریی ورمێ كوژراوە. شەوی یەكشەممەی هەفتەی رابردو بە بەشداریی هەزارن كەس تەرمی پەیمان گەڵوانی لە شاری مەهاباد بەخاك سپێردرا و جەماوەر دروشمی "شەهید نامرێ"یان وتەوە و سەرەڕای رێگریی هێزە ئەمنییەكان بەڵام جەماوەرێكی زۆر بەشدارییان لە خاكسپاردنی ئەو گەنجەدا كردو و لە هەندێك كۆڵان و شەقامی مەهاباد گەنجان بە ئاگركردنەوە و دروشم دژی دەسەڵات ناڕەزایەتییان دەربڕی. بە پێی ئامارەكان تەنها لە پێنج مانگی ئەمساڵدا لانیكەم 11 هاوڵاتیی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان بەهۆی ئەشكەنجە لە زیندانەكانی ئێران گیانیان لەدەستداوە و بە گشتی لە 10 مانگی دوای مەرگی ژینا 27 گەنج و لاوی كورد و شارەكانی ئێران لەژێر ئەشكەنجەدا كوژراون كە زۆرینەیان بەهۆی ناڕەزایەتییەكانی دژی دەسەڵاتەوە بوە و دەزگای دادی كۆماری ئیسلامی لەگەڵ رەتكردنی مەرگی ئەو كەسانە بە ئەشكەنجە تۆمەتی جیاوازی خستوەتە پاڵیان و لە میدیا فەرمییەكانیدا بڵاوی كردوەتەوە. زیندان و ئەشكەنجەی گەنجانی رۆژهەڵات بەردەوامە سەرەڕای ئەوەی سەركوت و ئەشكەنجە و ئازاری چالاكوانان و گەنجانی رۆژهەڵات زیادی كردوە بەڵام ئاماژەكانی سەرهەڵدانەوەی دەستپێكردنەوەی ناڕەزایەتیی و خۆپیشاندان بوەتە هۆی دروستبونی ترس لای دەسەڵات و لە بەرامبەردا هەڵمەتێكی دەستگیركردن لە لایەن هێزە ئەمنییەكانەوە رۆژهەڵاتی كوردستانی گرتوەتەوە و تەنانەت ئەو كەسانەشی بەر لێبوردنی گشتیی عەلی خامنەیی، رێبەری كۆماری ئیسلامی كەوتبون لە ماوەی رابردودا دەستگیركراونەتەوە. ناوەندی هەنگاو بۆ مافەكانی مرۆڤ ئاشكرای كردوە لە نزیكەی 200 رۆژدا هەزار كەس لە رۆژهەڵات و ئێران بە تۆمەتی چالاكی مەدەنیی و سیاسیی و ئایینیی دەستگیر كراون كە لەو ژمارەیە لانیكەم 513 هاوڵاتیی كورد و  258 هاوڵاتیی بەلوچ بون بەوەش دوای هاوڵاتییانی كورد زۆرترین هاوڵاتیی بەلوچ كە دانیشتوی پارێزگای سیستان و بەلوچستان-ن دەستگیر كراون.

کاکەلاو عەبدوڵڵا ماوەی سێ رۆژە سەرۆككۆماری توركیا لە كەنداوی عەرەبی دێت و دەچێت، تەنها بۆ یەك ئامانج: هەستانەوەی ئابوری وڵاتەكەی و رزگاربوون لەو قەیرانەی خەڵكی توركیا تێیكەوتووە.  لە دووشەممەی رابردووەوە رەجەب تەیب ئەردۆغان لەگەڵ 200 بازرگانی وڵاتەكەی سەردانی سێ وڵاتی كەنداوی كرد كە یەكەم شوێنی سعودیە بوو، دواتریش قەتەر و ئیمارات. لە سەردانەكەیدا بۆ سعودیە، ئەردۆغان چاوی كەوت بە محەممەد بن سەلمان، شازادەی جێنشینی سعودیە و رایگەیاند "سەردانەكە دوو تەوەری سەرەكی هەیە، وەبەرهێنان و رەهەندێكی دارایی، بۆ هەردوو مەبەستەكەش هیوای گەورەمان هەیە." سەرۆككۆماری توركیا باسی لەوەش كرد، "توركیا وەبەرهێنانی جدی دەبێت لە پیشەسازی بەرگری و ژێرخان لە هەر سێ وڵاتەكەدا و هەر سێ وڵاتەكەش هەلی ئەوەیان دەبێت سەرمایەی دیاریكراو لە توركیاوە بەدەست بهێنن." ئەم سەردانەی سەرۆككۆماری توركیا لە كاتێكدایە كە ئابوری وڵاتەكەی بە قەیرانێكی سەختدا تێدەپەڕێت و لیرەی توركیش لە دابەزینێكی زۆردایە، ئەمە جگە لەوەی ئەنقەرە ماوەی چەند ساڵێكە لەگەڵ سعودیە لە پەیوەندییەكی ئاڵۆزدایە و لەسەر چەندین بابەت ناكۆكییان هەیە.  بۆچی ئەردۆغان لەگەڵ نەیارەكانی كۆدەبێتەوە؟  ئەنقەرە لە چەند ساڵی رابردوودا پەیوەندییەكانی لەگەڵ سعودیە و ئیمارات ئاساییكردەوە، ئەمەش دوای زیاتر لە 10 ساڵ لە ناكۆكی لەگەڵ ئەو دوو وڵاتە. ناكۆكییەكان دوای بەهاری عەرەبی لە 2011 و پاڵپشتی توركیا بۆ ئیخوان موسلیمین دەستیپێكرد، كە لەلایەن هەندێ وڵاتی كەنداوە بە هەڕەشە داندەنرێن. ناكۆكی ئەنقەرە و وڵاتانی كەنداو زیاتر قووڵ بوویەوە كاتێك سعودیە، ئیمارات، میسر و بەحرەین گەمارۆی ئابوریان خستەسەر قەتەر، كە هاوپەیمانی توركیایە. كوشتنی جەمال خاشقچیش لە ساڵی 2018 لە كونسوڵخانەی سعودیە لە ئیستەنبوڵ وایكرد كە هەردوو وڵات پەیوەندییەكانیان گرژی تێبكەوێت. دەزگا هەواڵگرییەكانی ئەمریكا پێیانوایە كوشتنی خاشقچی بە فەرمانی خودی بن سەلمان بووە. بەڵام هیچ یەكیك لەم كێشانە نەبوونە رێگر لە سەردانەكەی ئەردۆغان و لەكاتی بینینی بن سەلماندا چەندین رێككەوتنی ئابوریان مۆركرد. بەپێی وتەی شازدە خالید بن سەلمان، وەزیری بەرگری سعودیە، شانشینی سعودیە رازیبووە درۆنی بەیكاری توركی بكڕێت "بەمەبەستی بەهێزكردنی بەرگری و زیادكردن یتوانستی بەرگری شانشینی سعودیە."  لەماوەی رابردوودا قەتەر و ئیمارات بە بڕی 20 ملیار دۆلار یارمەتی توركیایان داوە لە ئاڵوگۆری دراودا لەكاتێكدا سعودیە لە مانگی ئازاری ئەمساڵ پێنج ملیار دۆلاری لە بانكی ناوەندی توركیادا دانا لەو كاتەوەی ئەردۆغان دەستیكردووە بەئاسایكردنەوەی پەیوەندییە دیبلۆماسییەكانی لەگەڵ ئیمارات و سعودیە، دابینكردنی بودجە لەلایەن ئەم وڵاتانەوە بووەتە یارمەتیدەر بۆ رزگاركردنی ئابوری توركیا. لەماوەی رابردوودا قەتەر و ئیمارات بە بڕی 20 ملیار دۆلار یارمەتی توركیایان داوە لە ئاڵوگۆری دراودا لەكاتێكدا سعودیە لە مانگی ئازاری ئەمساڵ پێنج ملیار دۆلاری لە بانكی ناوەندی توركیادا دانا. هاوكات بەپێی چەند راپۆرتێكی رۆژنامەكانی كەنداو، ئاڵوگۆری بازرگانی ئەنقەرە و سعودیە لە ساڵی رابردوودا شەش ملیار و 500 ملیۆن دۆلار بووە. چەند رۆژێك دوای بردنەوەی هەڵبژاردن لەلایەن ئەردۆغانەوە لە مانگی رابردوودا، ئیمارات و توركیا رێككەوتنێكی بازرگانییان واژۆكرد بۆ پێنج ساڵی داهاتوو كە بەهاكەی نزیك دەبێتەوە لە 40 ملیار دۆلار.  'ئەنقەرە قەیران دروست دەكات و خۆشی چارەسەری دەكات' لیرەی توركی نزیك دەبێتەوە لە سێ هەزار لیرە لەبەرامبەر 100 دۆلاردا، ئەمە جگە لەوەی خەڵكی توركیا بە دۆخیكی سەختدا تێدەپەڕن و باجیان لەسەر زیادكراوە. زیادكردنی باج یەكێكە لە رێكارەكانی محەممەد شیمشەك، وەزیری دارایی توركیا، كە باس لەوە دەكات كارێكی پێویستە بۆ كەمكردنەوەی هەڵئاوسان.  بەپێی ئامارە فەرمییەكانی وڵات، هەڵئاوسان لە مانگی رابردوودا لەسەدا %38 بوو كە بە بەراورد بە ساڵی رابردوو كەمیكردووە بەوپێیەی لە تشرینی یەكەمی 2022 هەڵئاوسان لەسەدا %85 بوو. بەڵام بەپێی وتەی ئابوریناسانی سەربەخۆی وڵاتەكە، ئاستی راستەقینەی هەڵئاوسان لە لەسەدا %108 وەستاوە. دوای دەستبەكاربوونی محەممەد شیمشەك وەك وەزیری دارایی، بانكی ناوەندی وڵاتەكە سوودی سەر بانكەكانی بۆ لەسەدا %20 زیادكردووە، ئەمەش پێچەوانەی ئەو سیاسەتەی ئەردۆغان بوو كە لە كابینەی رابردوودا پەیڕەوی دەكرد كاتێك بانگەشەی ئەوەیدەكرد بۆ بەرزكردنەوەی بەهای لیرە و كەمكردنەوەی هەڵئاوسان پێویستە سوودی سەر بانكەكان كەمبكرێتەوە. لە كابینەی رابردوودا سوودی سەر بانكەكان لە لەسەدا %40ەوە كەمكرایەوە بۆ لەسەدا %10. كورتهێنانی بودجەی توركیا لە پێنج مانگی یەكەمی ئەمساڵدا كەمترین ئاستی تۆماركرد لە مێژوودا و گەیشتە 37 ملیار و 700 ملیۆن دۆلار، سەرۆككۆماری توركیاش هەوڵ دەدات بە رێككەوتن لەگەڵ وڵاتە كەنداوەكانی دەوڵەمەند بە نەوت ئەو كورتهێنانە پڕ بكاتەوە. میدیاكانی حكومەتی توركیا سەردانەكەی سەرۆككۆماری وڵاتەكەیان بە سەردانێكی گرنگ وەسف دەكەن و وا پیشانی دەدەن كە ئەمە بەشێكە لە سیاسەتی نوێی جیهانی. میدیای تەرەتە لەسەر سەردانەكەی ئەردۆغان نوسیویەتی: ئەم سەردانە قۆناغێكی نوێی ئەنقەرەیە لەگەڵ سعودیەی دەوڵەمەند بە وزە و قەتەر و ئیمارات لە سیاسەتی نوێی جیهانی. ئەمە یەكەم سەردانی فەرمی ئەردۆغانە لەوكاتەوەی وەك سەرۆككۆمار هەڵبژێردراوەتەوە، ئەمەش قایمكردنی پێگەی خۆیەتی وەك كاریگەرترین سەركردەی توركیا لە مێژوودا. بەڵام لەبارەی سەردانەكەی ئەردۆغانەوە، سێز فرانتزمن، رۆژنامەنوس و ستووننوسی ئیسرائیلی دەڵێت، چەندین ساڵە ئەنقەرە دەیەوێت پەیوەندی لەگەڵ هەردوولا (رۆژهەڵات و رۆژئاوا) باش ببێت، بەڵام ئەم سیاستە هەموو جارێك كاری خۆی نەكردووە. "ئەنقەرە ئەمە وەك ستراتیجییەكی بردنەوە بە بردنەوە دەبینێت. ئەم سەردانە دوای ئەوەیە كە ئەنقەرە زۆرجار سیاسەتی دەرەوەی بەشێوەیەك پەیڕەو دەكات كە تێیدا قەیرانێك دروست دەكات و دواتر چارەسەری دەكات. ئەوەی لەگەڵ ناتۆ كرد و بانگەشەی سەركەوتنی كرد، دواتر لەگەڵ ئەمریكاش هەمان شتی كرد و بانگەشەی سەركەوتنی كرد، ئێستاش لەگەڵ وڵاتانی كەنداو بانگەشەی سەركەوتن دەكات،" فرانتزمن وا دەڵێت. ستووننوسە ئیسرائیلییەكە دەشڵێت، "روون نییە كە ئەم هەموو 'بردنەوانە' نیشانەی سەركەوتن بن. پرسیارە گەورەكە ئەوەیە ئاخۆ ئەم هەموو رێككەوتنە لەبواری بەرگری و هەروەها رێككەوتنە بازرگانییەكانی تر سەردەكێشن بۆ چەكەرە و خونچە كردن یان تەنها كێڵانێكی زۆرە بەبێ دروێنە كردن."  

هاوڵاتی تەنها ڕۆژێک  ماوە بۆ ساڵیادی 100 ساڵەی پەیماننامەی لۆزان كەدژی كورد بەریتانیاو كەمالییەكانی توركیا رێككەوتن  كەپەیماننامەی سیڤەری هەڵوەشاندەوە، بەڵام كورد بەگشتی هەر چوار پارچەی كوردستان و بەتایبەت لەباشووری كوردستان بێ سترالتیژو پەرتەوازەیەو ناكۆكییەكانی نێوان پارتی و یەكێتی قووڵتر بووەتەوە. لەئێستادا باشووری كوردستان و رۆژئاڤای كوردستان دوو كیانی سیاسییان هەیە كەهاووڵاتیانی باكورو رۆژهەڵاتی كوردستان تامەزرۆی خۆبەڕێوەبەری و یەكخستنی هەوڵەكانن بۆ ئەوەی لەهەر چوار پارچەی كوردستان كۆنگرەی نەتەوەیی ئەنجامبدرێت.  لەبەرامبەردا عێراق و سوریاو توركیاو ئێران خەریكی لەقاڵبدانی كوردن لەهەر چوار پارچەی كوردستان. لەباشووری كوردستان هەرێم وزەی تەسلیمی بەغدا كردەوە كەیەكێك بوو لە چەكە بەهێزەكان بەدەست هەرێمی كوردستانەوە، بەڵام بەهۆی خراپ ئیدارەدانی و نەگەیشتنی داهاتەكانی بۆ هاووڵاتیان نیگەرانی خەڵكی لێكەوتەوە. سەرجەم پارت و لایەنە سیاسییەكانی رۆژئاڤاو باكورو رۆژهەڵاتی كوردستان پشتیوانی كیانی هەرێمی كوردستان دەكەن، بەڵام پارتی و یەكێتی بەهۆی ناكۆكییە سیاسییەكانیانەوە كیانەكەیان كردووەتە مەترسییەوە. چاودێرانی سیاسی و تەنانەت بەرپرسانی پارتی و یەكێتی ئەوە دووپاتدەكەنەوە كەیەكڕیزی كورد دەستكەوتەكان دەپارێزێت، بەڵام لەبنەمادا وتەكانیان ناكەنە كردار. وا لە 100 ساڵی تەواو بەسەر پەیماننامەی لۆزاندا تێپەردەبێت، بەڵام كورد ستراتیژی بۆ ئایندەی دۆزی رەوای كورد نییەو پەرتەوازەیە، بۆیە بەم دۆخەوە كورد بەتایبەت لەباشوری كوردستان بەرەو پاشەكشە دەڕوات نەك هەنگاوی نوێ بنێت بۆ پاراستنی كیانی هەرێم و وەرگرتنەوەی ناوچە كێشە لەسەرەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم. پەیماننامەی لۆزان لە 24ی تەمموزی 1923دا، لەشاری (لۆزان)ی سویسرا لەنێوان دەوڵەتانی (بەریتانیا و فەڕەنساو ژاپۆن و یۆنان و رۆمانیا و سڕبیا و كرواتیاو سلۆڤینییا و توركیا)، بۆ ناسینی دەوڵەتی نوێی توركیاو پێداچوونەوە بەپەیمانی سیڤەردا ئەنجامدرا.  لەم كۆنگرەیەدا عیصمەت ئینونو سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی توركیا، وەك نوێنەری توركیا و لۆرد كرزن وەك نوێنەری بەریتانیا لەسەر بابەتی ناوچەی موسڵ كەوتنە گفتوگۆیەكی درێژخایەن، توركیا لەبەرئەوەی پەیماننامەی سیڤەری بەزۆر واژوو كردبوو دەیویست حكومەتی نوێ بەچاوێكی دیكەوە سەیربكرێت چەندین هۆكار وایكرد پەیمانی سیڤەر سەرنەگرێت كە هەمووی بەزیانی كورد شكایەوە كە لەقازانجی كەمالییەكانی توركیادا بوو.  1- بەهێزبوونی كەمالییەكان، ئەو سەركەوتنە گەورانەی بەدەستیانهێنا، چونكە كەمالییەكان بەسەركردایەتی (مستەفا كەمال) هەر لەسەرەتاوە دژایەتی ئەم پەیمانەیان دەكرد. 2-گۆڕانی سیاسەتی بەریتانیا كە لەسەرەتاوە پشتگیری لەمافەكانی كورد دەكات بەڵام دواتر وازی لێ‌هێنا، ئەمەش كۆمەڵێك هۆكاری لەپشتەوە بوو لەوانە: لاوازی سەركردایەتی كوردو دۆستایەتی رووسەكان بۆ كەمالییەكان كەئەمەش ترسێكی گەورەی بۆ بەریتانیا دروستكرد، بەریتانیاش كەوتە سەر ئەوەی گۆڕانكاری لەسیاسەتی خۆیدا بكات و كەمالییەكان بەلای خۆیدا رابكێشێت. 3-ئیتاڵیاو فەڕەنسا كەپێشتر هەردووكیان لەسیڤەردا بەشداربوون، بەڵام دواتر دوو رێككەوتن لەگەڵ كەمالییەكاندا دەبەستن واز لەكۆمەڵێك مافی خۆیان دەهێنن لەناوچەكەدا. 4-هۆكارێكی دیكە ئەوەبوو سەرۆك وەزیرانی نوێ‌ لەیۆناندا هەوڵیدا پەڕەیەكی نوێ‌ لەپەیوەندیەكانی لەگەڵ دەوڵەتانی تر هەڵبداتەوە. 5-ئەوەی لەپەیمانەكەدا هاتبوو سەبارەت بەبەڵێندان بە دروستكردنی دەوڵەتێكی كوردی ئەرمەنیەكانی ترساند، ئەمەیان بەدژی بەڵێنەكانی خۆیان دەزانی كەپێیان درابوو، هەربۆیە دژایەتیەكی یەكجار زۆریان بۆ سیڤەر هەبوو، جگە لەوەی بەریتانیاو فەڕەنسا لەسەر دانانی مەلیك فەیسەڵ بۆ مەلیكی عێراق كێشەیان هەبوو كەئەمەش هۆكارێكی ناڕاستەخۆبوو لەدووركەوتنەوەیان لەیەكتری و سەرنەگرتنی پەیماننامەكە. دكتۆر كامەران محەمەد مامۆستای زانكۆ دەڵێت:" لەسیڤەردا دەوڵەتە هاوپەیمانەكان بەشێوەیەكی یەكلاكەرەوە دەیانویست دەوڵەتی عوسمانی لاواز بكەن، ئەمەش بەتایبەتی لەلایەن ئەو هێزەی كە تازە دروستبوو قبوڵ نەدەكرا. هەروەها دەشڵێت:" لەبەرئەوە بەبەردەوامی هەوڵی یەكلایی كردنەوەی كێشەكان لەگەڵ ئیتاڵیاو لەگەڵ فەرەنسادا، ئەوە بوو جەنگی یۆنان دەستیپێكردو سەركەوتنی بەدەستهێنا، بێگومان هەموو ئەمانە وایانكرد بەریتانیا بەخۆیدا بچێتەوەو ئەوە بوو ئەو پەیماننامەیە هاتە ئاراوە". گەلەكۆمەكییەك بوو لەكورد كرا سیاسەتمەدار فەرید ئەسەسەرد، دەڵێت گەلەكۆمەكییەك بوو لەكورد كرا، پەیمانەكە زادەی گۆڕانی رەوشی نێودەوڵەتی بوو لەو زەمەنەدا، چونكە لە1920 كەپەیمانی سیڤەر واژۆكرا هەلومەرجێكی تازە هاتەكایەوە، دەوڵەتی تازەی توركیا دەوڵەتێكی بەزیو بوو، نیاز وابوو دوو دەوڵەتی تازە بۆ ئەرمەن و كورد لەسەر خاكی ئێستای توركیا دابمەزرێت. فەرید ئەسەسەرد ئەوەشی باسكرد كە 1923 هەلومەرجێكی تر هاتبووە كایەوە، ئەویش ئەوە بوو هێزێكی تر لەتوركیا پەیداببوو مستەفا كەمال رابەرایەتی دەكرد، توانیبووی هەستێتەوە سەرپێ‌ و پەیوەندییەكانی لەگەڵ كوردی باكووردا بەهێزبكات.  بەریتانیا مەبەستی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی نەبوو دكتۆر كەمال مەزهەر مێژوونووسی گەورەی كورد وتوویەتی لەكاتی بەستنی پەیمانی سیڤەریشدا كەمافی كوردی بەشێوەیەكی زۆرباش تێدا رەچاوكرابوو، باس لەدامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی كرابوو،‌ لەو كاتەشدا بەریتانیا مەبەستی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی نەبوو، چونكە بەنهێنی لەگەڵ فەرەنساو ئیتاڵیا رێكەوتننامەیەكیان هەبوو بۆ ئەوەی لەژێرەوە ئەم پەیماننامەیە لەبار ببەن.

شەنای فاتح لەساڵی 2001ەوە یاسای سندووقی خانەنشینی رۆژنامەنووسانی كوردستان لەپەرلەمانی كوردستان دەرچووە، بەڵام تائێستا 11 رۆژنامەنووس لێی سودمەندبوون و وەزارەتی داراییش بێئاگایی خۆی لەسندوقەكە دەردەبڕێت. د.سامان فەوزی، یاساناس و مامۆستای زانكۆ لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: 2001 سەردەمی دوو ئیدارەی بوو ، بەڵام ئەو یاسایە تێپەڕێندراوە لەپەرلەمان و لەزۆر رووەوە پشتی بەستووە بەیاساكەی عێراق كە لەساڵی 1973 دەرچووە. وتیشی: بەپێی یاساكە پێویستە سندووقێك دروستبكرێت، ئەو سندووقە لەسێ ئەندام پێكدێت، نوێنەری وەزارەتی رۆشنبیری - نوێنەری وەزارەتی دارایی - نوێنەری سەندیكا، پاشان كۆمەڵێك رێوشوێنی دیاریكردووە بۆ مەسەلەی خانەنشینی رۆژنامەنووسان. وەك ئەو شارەزا یاساییە دەڵێت: رۆژنامەنووسێكی زۆر هەیە كە لەكەرتی تایبەت كاردەكەن، مادام دەیانەوێت میدیا ببێتە دەسەڵاتی چوارەم مافی خۆیانە كە خانەنشین بن دوای ماوەیەك لەوەی كەئەركەكانیان بەشێوەی كرداری ئەنجامداوە. بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی لەكاتێكدا یاساكە لە 2001 دەرچووە، بەڵام سندووقەكە لەساڵی 2009 راگەیەنراوە،  تەنها 11  رۆژنامەنووس سوودی لەو خانەنشینیە وەرگرتووە، لە 2014 بەبیانووی شەڕی داعش و قەیرانی دارایی سندوقەكە راگیراوە، بڕی ئەو خانەنشینیەش كەڕۆژنامەنووسەكان وەریانگرتووە 108 هەزار دینارە. بەوتەی سامان فەوزی لەعێراق هەرچەندە یاساكە لەساڵی 1979 دەرچووە بەڵام لە ساڵی 2011 هەموار كراوەتەوەو چەند مافێكی داوە بەڕۆژنامەنووسان لەوانەش، بۆ نموونە رۆژنامەنووسێك شەهید بوایە خێزانەكەی بڕی 750 هەزار دیناری بۆ دەبڕایەوە، ئەگەر رۆژنامەنووسێك برینداربێت 500 هەزار دیناری بۆ دەبڕدرێتەوە، بەبێ ئەوەی ئەوە بكرێت بەمەرج ببێتە ئەندام لەسەندیكای رۆژنامەنووسان. «لەیاسای خانەنشینی هەرێمی كوردستاندا ئەوە كراوەتە مەرج كەدەبێت ئەندامی سەندیكای رۆژنامەنووسان بێت، ئەمەش هەڵەیەكە لەیاساكەی كوردستاندا هەیە. «ئەگەر باوەڕمان بەجیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان هەبێت دەكرێت رۆژنامەنووسان پێویستیان بەحكومەت نەبێت خۆیان خانەنشین ببن، لەكاركردن بوێرترو ئازادانەتر بن، لەئێستادا جێبەجێكردنی ئەو یاسایە وەستێنراوە، كاتی ئەوە هاتووە بەجددی بیری لێبكرێتەوە هەموواری هەندێ لەبڕگەو ماددەكانی بكرێتەوە». د.سامان فەوزی وای وت. یاساناسێک: لە عێراق هەر ڕۆژنامەنوسێک خانەنشین بێت 750 هەزار دیانر وەردەگرێت هاوكات بژار حەكیم، جێگری نەقیبی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: سندوقی خانەنشینی رۆژنامەنووسان لەپەرلەمانی كوردستان بەژمارە ١٣ی ساڵی ٢٠٠١ دەرچووە بەپێی ئەم یاسایە رۆژنامەنووس خانەنشین دەكرێت. وتیشی: یاساكە ماف بۆ رۆژنامەنووس دەگەڕێنێتەوە كەساڵانی كاركردنی بەخزمەت بۆ هەژمار دەكرێت بۆئەوەی مافی لەبەرچاو بگیرێت و خانەنشین بكرێت، یاساكە لەو سەردەمەدا كە دەرچووە باش بووە، بەڵام زەمەنی ئێستا جیاوازەو پێویستە بەیاسا رێكبخرێتەوە. بژار حەكیم دەشڵێت: كە یاساكە دەرچوو جێبەجێكراوەو سندوقی خانەنشینی و دەستەی بۆ دروست كرا، لەسەرەتاشدا سندوقەكە هاوكاری دارایی كراوە بۆ ئەوەی رۆژنامەنووس خانەنشین بكات، كە یاساكە دەرچووە جۆری دراو لەكوردستان پێی دەوترا دینار. «رۆژنامەنووس ئەوكات بەمووچەی مانگانەی ٧٢٠ دیناری سویسری خانەنشین دەبوو، كە ئەوەش مووچەیەكی شایستەبووە، بەڵام دوای ئەوەی رژێمی عێراق كۆتاییهات مووچەی خانەنشینی رۆژنامەنووس بە ١٠٨ هەزار دیناری مانگانە دیاری كراوە، دیارە كە ئەم بڕە پارەیە زۆر كەمەو هیچ رۆژنامەنووسێك ناچێ بەم پارەیە خانەنشین بكرێت». بژار حەكیم وای وت. جێگری نەقیبی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان ئاماژەی بەوەكرد ساڵانێكی زۆرە ئەنجوومەنی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان لەهەوڵی بەردەوامدایە بۆ ئەوەی لەگەڵ پەرلەمان یاساكە هەموار بكاتەوە. بەوتەی بژار حەكیم، تائێستا بەپێی یاسای سندوقی خانەنشینی رۆژنامەنووسانی كوردستان ١١ رۆژنامەنووس لەسندوقەكەدا خانەنشین كراون بەمووچەی مانگانەی ١٠٨ هەزار دینار، بەڵام  لەساڵی ٢٠١٥وە بەهۆی پشتیوانی نەكردنی سندوقەكە لەڕووی داراییەوە مووچەكان وەستێندراون.  جێگری نەقیبی سەندیكای رۆژنامەنووسان بەمافی ئاسایی هەر رۆژنامەنووسێكی دەزانێت كە ساڵانی كاركردنی لەمیدیا بەخزمەت بۆ هەژماربكرێت بەڵام بەمەرجێك ئەندامی سەندیكا بێت، باس لەوەشدەكات هەر رۆژنامەنووسێك كەدواتر لەفەرمانگەیەكی حكومی دادەمەزرێ دەتوانێت خزمەتەكەی بگوازێتەوە بۆ فەرمانگەكەی و بۆی هەژماربكرێت. بەپێی ئەو ئامارەی دەست هاوڵاتی كەوتووە، لەساڵی 1991ەوە تائێستا هەزارو 200 رۆژنامەنووس خزمەتیان لەكاری میدیاییەوە گواستووەتەوە بۆ حكومەت واتە بوونەتە فەرمانبەر. هاوڵاتی پەیوەندی بەچەند بەرپرسێكی وەزارەتی داراییەوە كرد، سەبارەت بەهۆكاری راوەستاندنی پاڵپشتی سندوقی خانەنشینی رۆژنامەنووسان پرسیاری لێكردن، بەڵام رەتیانكردەوە لەو بابەتە ئاگاداربن. هەر بەپێی بەدواداچوونەكانی هاوڵاتی، سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان زیاتر لەهەشت هەزار ئەندامی هەیە بەڵام لەساڵی 2022 دا تەنها ملیۆنێك و 800 هەزار دینار پارەی ئابوونە لەڕۆژنامەنوسان كۆكراوەتەوە.

ئیمان زەندی پاش هەوڵدانی حكومەتی خۆجێیی هەڵەبجە بۆ كردنەوەی دەروازەی تەوێڵە- كرماشان، رۆژی ٢٧ی ئایاری ئەمساڵ بەڕووی بازرگانی و گەشتیاریدا كرایەوە، كە تائێستا 140 هەلی كاری بۆ گەنجان و شۆفێران رەخساندووە. مەرزی تەوێڵە ٨٠ ساڵ لەمەوپێش مەرز بووە، بەڵام بەهۆی شەڕی نێوان عێڕاق و ئێانەوە داخرا تاساڵی ١٩٩٢، لەو ساڵە كرایەوەو هاتوچۆی تێدا كرا، بەڵام بەفەرمی نەناسرا لەلایەن حكومەتی عێراق و كۆماری ئیسلامی ئێران. كاوە شێخ عەلی، جێگیری پاڕێزگای هەڵەبجە لەلێدوانێكیدا بەهاوڵاتی وت: «لەساڵی ٢٠١٤ لەمانگی ئەیلول یاداشتێكی لێكتێگەشتن لەنێوان قائیمقامی هەڵەبجەو قائیمقامی پاوە واژۆكرا، تاوەكو بەناسنامە و پاسپۆڕت هاتوچۆ لەهەردوولا بكرێت، بەڵام نەچووە بواری جێبەجێكردن». كاوە ئاماژەی بەوەكرد كەئەوان ساڵەكانی ٢٠١٨، ٢٠١٩، ٢٠٢٠ و ٢٠٢١ وەكو پارێزگای هەڵەبجە چەند كۆبونەوەیەكیان لەگەڵ دەستەی دەروازە سنورییەكان كردووەو ئەوانیش سەردانی پارێزگای هەڵەبجەیان كردووە، بەهۆیەوە سەرۆكایەتی ەزامەندبوو نووسراو لەڕێگای وەزارەتی دەرەوە ئاراستەی كۆماری ئیسلامی ئێران بكرێت، تاوەكو مەرزی تەوێڵەو پشتە بكرێت بەفەرمی. «لەساڵی ٢٠١٨ هەیئەی منافسی حدودی لەڕێگای خۆیانەوە وەزارەتی دەرەوەیان ئاگاداركردبوویەوە لەوەی ئایا سەرۆكایەتی كۆماری ەزامەندە لەسەر ئەوەی ئەم مەرزانە بكرێنە فەرمی یاخو نا، بەهۆیەوە سەرۆكایەتی كۆماری ئێران لە ٧ی ئابی ٢٠١٩ كۆبوونەوەیان ئەنجامداوە، بڕیاریاندابوو مەرزەكانی تەوێڵە لەگەڵ پشتەو كێلێ و چەند مەرزێكی تر ببێت بەفەرمی و هاتوچۆی گەشتیاریشی تێدابكرێت». كاوە وای وت وتیشی: «مەرزەكانی هەڵەبجە زۆرترین بەدواداچوونی بۆ كراوە لەلایەن حكومەتی خۆجێییەوە، بەڵام بەدەمەوە بوون لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە ئێستاش كزو لاوازە، بەڵام شوێنەكانی تر زۆر بەدەمەوەچوون هەیە». هەڵەبجە هاوسنورە لەگەڵ پارێزگاكانی كرماشان و سنە، مەرزەكانی تەوێڵەو پشتەو سازان سەر بەپارێزگای كرماشانەو مەرزی مڵەخوردیش سەر بەپارێزگای سنەیە. بۆ بەفەرمیكردنی مەرزەكانی تەوێڵەو پشتە لەلایەن پارێزگاكانی كۆماری ئیسلامی ئێران، وەزارەتەكانی ناوخۆو بازرگانی كۆماری ئێران، حكومەتی عێراق، سەرۆكایەتی دەروازە سنورییەكان، لەگەڵ وەزارەتەكانی دەرەوەو دارایی عێراق، حكومەتی خۆجێی و پەرلەمانتارانەوە هەوڵی بۆ دراوە، بەڵام حكومەتی هەرێم كەمتەرخەم بووە لەبوژاندنەوەیان. سەبارەت بەگرنگی بەفەرمیكردنی مەرزەكانی هەڵەبجە، ناوبراو روونیكردەوە: «بۆ گەشتیاری زۆر سودی دەبێت، چونكە هاووڵاتییان بۆ وەرگرتنی چارەسەر سەردانی پارێزگای كرماشان لەوێشەوە بۆ تاران دەكەن واتە نزیكترین ێگای وشكانییە، بەڵام رێگای بازرگانیەكەی تاڕادەیەك سنوردارە، ئەوكاتە بەمەرزەكانی سازان و پشتەو تەوێڵە لەگەڵ مڵەخورد ئەگەر بكرێتەوە بوژانەوەیەكی ئابوری گەورە بەهەڵەبجە دەدەین». لەهەڵەبجە بۆ تەوێڵە نزیكەی ٣٤ كیلۆمەترەو لەسلێمانی تا مەرزەكە بەنزیكەیی ٢٣٠ بۆ ٢٤٠ كیلۆمەتر دەبێت، بەمەش راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ هەلیكار لەناوچەكە دەڕەخسێنێت لەبارەی بەڕێوەبەڕی مەرزەكەوە جێگیری پارێزگای هەڵەبجە باسی لەئەوەشكرد، بەڕێوەبەریان تائێستا دیارینەكراوە، بەڵام پێشنیاری چەند كەسێك کراوەو نێردراوە بۆ وەزارەتی دارایی هەرێم، چونكە سەرەتا دەبێت بەڕێوەبەری گومرگ دابنرێت كە زیاتر لەچوار ساڵە دوو فەرمانی بۆ دەرچووە لەهەردوو كابینەی چوارەم و پێنجەم و نەچووەتە بواری جێبەجێكردن، بۆ ئەو مەبەستەش لەڕۆژنامەی وەقائیعیش بڵاوبووەتەوە بۆ جێبەجێكردنی، بەڵام مەرزی تەوێڵە لەڕووی گومرگیەوە تاوەكو ئێستا سەر بەپاڕێزگای سلێمانییەو مەرزی پشتەش سەر بەپارێزگای ئیدارەی گەرمیانە. كۆتا بڕیار بۆ كردنەوەی مەرزی تەوێڵە شوشمێ، لەبەرواری ١٠ی ئابی ٢٠١٩ەوە دەرچوو، لەبەرواری ٢٧ی ئایاری ئەمساڵ و رۆژێك پێش جەژنی قوربانی پیرۆز لەقەزای پاوە لەكۆبونەوەیەكی نێوان پارێزگاری هەڵەبجە و كرماشان بڕیاری بەفەرمیبوونی ئەو مەرزە جێبەجێكرا. لەبارەی كۆنترۆڵكردنی رێگای قاچاخ كاوە شێخ عەلی ئاشكرایكرد: «بەكردنەوەی مەرزەكە رێگای قاچاخچی ئەگەر بنەبڕ نەكرێت كەمتر دەبێتەوە، هەلیكار بەتایبەتی بۆ ئەو هاووڵاتییانەی شۆفێرن دەڕەخسێنێت، هەناردەو هاوردە بەردەوامبووەو بەردەوام دەبێت». سەبارەت بەوەی تاچەند جەیشی عێراقی مەترسی دروستدەكەن بۆ ئەو مەرزە، ئەو دەڵێت: «هیچ مەترسییەك لەلایەن جەیشی عێراقیەوە نیە، چونكە هاوشێوەی مەرزەكانی تری هەرێمە، لەساڵی ٢٠١٧ تەنیا لەپارێزگای سلێمانی و ئیدارەی گەرمیان و هەڵەبجەو راپەڕین ٥٢ مەرز هەبووە و بەئاگاداری حكومەتی عێراقی كراونەتەوە، لەبارەی ئەم دوو مەرزەش حكومەتی عێراقی  ئاگادارن لەكردنەوەی، هەربۆیە لەڕووی ئەمنیەوە زۆر سەلامەتە». لەبارەی پەراوێزخستنی ئەو پارێزگایەوە زیاتر جەختیكردەوەو دەشڵێت: «بەهۆی ناكۆكبوونی لایەنەكان و هۆكاری ناوخۆی و ناوچەگەریەتی ئەو پارێزگایە پشتگوێخراوە، خۆشبەختانە بەفەرمیكردنی مەرزی سازان دەستیپێكردووە، لەئایندەشدا بۆ مەرزی مڵەخورد هەنگاوی باشتر دەنرێت  لەڕێگای پاڕێزگای سنەوە». نوخشە ناسیح، قائیمقامی پارێزگای هەڵەبجە لەلێدوانێكیدا بۆ هاوڵاتی ئەوەی خستەڕوو مەرزی تەوێڵە شوشمێ مەرزێكی نیمچە فەرمییەو لەماوەی ١٥ ساڵی رابردودا هەمیشە هەوڵیانداوە بیكەنەوە، دوای چەندین دانیشتن لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران، ئەمساڵ دوایین كۆبوونەوە كراو مەرزەكە كرایەوە بەڕووی هاووڵاتییان و هاتوچۆی گەشتیاری تێدا ئەنجامدەدرێت لەڕێگای پاسپۆرتەوە. نوخشە ناسیح باسی لەئەوەشكرد، ئەو مەرزە بودجەی بۆ دابیننەكراوە لەلایەن حكومەتەوە، بەڵكو ئەو كارانەی بۆی كراوە لەڕێگای حزبەوە بودجەكەی بۆ دابینكراوە، رێگاكەش بۆ هاتوچۆی بازرگانی و گەشتیارییە. لەڕووی ئاسایش و ئەمنییەوە وتیشی: «هیچ كێشەیەكی ئەمنی نیە، هەموو هاوڵاتییەك لەڕێگای چوون لەمەرزەكانی ترەوە بەپاسپۆرت دەڕۆن، لێرەش بەهەمانشێوە بەپاسپۆرتەو بۆ هەموو هەرێمی كوردستانیشە». پێشەوا ئەحمەد، سەرۆكی ژووری بازرگانی هەڵەبجە، ‌لەبارەی كردنەوەی ئەم مەرزە هێمای بۆ ئەوەكرد لەڕووی ئابوری و كەرتی گەشتیاری دەبێتە سەرچاوەیەكی زۆرباش بۆ هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و كۆماری ئیسلامی ئێران، بەزیادبوونی جوڵەی بازرگانی لەهاوردەو هەناردە لەنێوان هەردوولادا داهاتەكە زیاددەكات و بەپێچەوانەوە. هەر لەڕووی ئابورییەوە دەبێتە هۆكارێكی زۆر باش بۆ كەمكردنەوەی تێچووی گواستنەوەی كەلوپەل و پێداوستیی بۆ كۆمپانیاو بازرگانان بەتایبەت كەمكردنەوەی تێچووی گواستنەوەی مەوادی سەرەتایی (مواد الاولیە) بۆ كارگەكان چونكە رێگاكە نزیك دەبێتەوە. سەرۆكی ژووری بازرگانی هەڵەبجە دەشڵێت: «لەڕووی گەشتیاریشەوە، دەبێتەهۆی ئەوەی لەسەر رێگای هەردوو پارێزگاكەو لەهەدوو دیوەوە ژمارەیەكی زۆر خواردنگە و چێشتخانە و شوێنی مانەوەو هۆتێل بكرێنەوە بۆ گەشتیاران». سەرۆكی ژووری بازرگانی و جێگری پارێزگاو قائیمقامی هەڵەبجە سەبارەت بەبودجەی تەرخانكراو بۆ مەرزەكەو داهاتی مەرزەكە رایانگەیاند، هیچ زانیارییەكیان نییە لەوبارەیەوەو داهات و خەرجی ئەو مەرزە دیارینەكراوە. مەرزی تەوێڵە ٤٢ كم دوورە لەسەنتەری هەڵەبجەوەو نزیكەی ١٤٥ كم  لەكرماشانەوە دوورە، ئەم مەرزە هەردوو پارێزگای (هەڵەبجەو كرماشان) بەیەكەوە دەبەستێتەوە. لەبارەی ئەوەی هەلیكار بۆ چەند كەس دەڕەخسێنێت و چەند نوسینگەی تێدایە؟ ناوبراو روونیكردەوە: «زیاتر لە ١٤٠ هەلیكاری بۆ شۆفێری بارهەڵگرو كرێكار رەخساندووە، لەئێستاشدا لەجوڵەی بازرگانیەكەدا هاوردەو هەناردەی تێدادەكرێت ، بەڵام بەزۆری هاوردەی تێدا دەكرێت وەكو (گەچ و میوەو پلاستیك و خۆڵی ئاسن و چیمەنتۆ...)، بەڵام هەناردەی كەمترە».

ڤانە باهیر بەڕێوبەرایەتی گواستنەوەی سلێمانی دەڵێت پڕۆژەیەکمان هەیە کە نرخی لیترێک بەنزین بۆ پاسەکان لە سلێمانی بکرێت بە ٥٠٠ دینارو سەرجەم ئەو پاس و تەکسیانەش مۆدیلیان نزمە پان بکرێنەوە.  خراپی سیستەمی هاتوچۆ سەرنیشینانی بەهیلاک  بردووە و بەڕێوبەری گشتی گواستنەوەی سلیمانیش دەڵێت پڕۆژەیکمان هەیە بۆ گۆڕینی سیستەمی نەفەرات بۆ سیستەمی کات و کەمکردنەوەی نرخی بەنزینیش بۆ ٥٠٠ دینار، دەشڵێت پانکردنەوەی تەکسی و پاسە مۆدیل کۆنەکانیش بەشێکن لە پرۆژەکە. سەرەڕای بەرزی پلەکانی گەرما لەناو چەقی وەرزی هاویندا، هیچ چاودێریەک نییە بەسەر هۆیەکانی گواستنەوەی گشتی بۆ داگیرساندنی فێنککەرەوەکان، ئەمە سەرەڕای ئەوەی لەم کاتەدا بەبێ ڕەچاوکردنی ئەو گەرما زۆرەی هاوین پاسەکان چەندین کاتژمێر سەرنشینەکان ڕادەگرن بەمەبەستی تەواوکردنی نەفەرەکانیان، کە  هەندێک جار ڕێگای چارەکیک بۆ سەرنشینەکان دەکاتە زیاتر لە کاتژمێرێک. سدیق محەمەد لەبارەی کێشەکانی سیستەمی گواستنەوە بە هاوڵاتی وت، ئێمە لەم دوو هەفتەیەی داهاتوودا لەگەڵ ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی تاوتوێی پڕۆژەیەک ئەکەین بۆ باشترکردنی گواستنەوەی سلێمانی، لەوانەش کەمکردنەوەی نرخی بەنزین بۆ ٥٠٠ دینار بۆ پاسەکان و پانکردنەوەی پاس و تەکسیە کۆنەکان کە سیستەمی فێنککەرەوەیان تێدانیە و گۆڕینیان بە مۆدێلی سەروو ٢٠٠٠ بەجۆرێک سیستەمی گەرمی و ساردیان تێدابێت، هاوکات گۆڕینی سیستەمی نەفەرات بۆ سیستەمی کات کەئەمەش کاتێکی زۆر بۆ هاوڵاتیان دەگەڕێنێتەوە. لە ئێستادا بەوتەی بەڕێوەبەری گشتی گواستنەوەی سلێمانی  “ هەزار و ٦٠٠ پاس” لە ناو پارێزگای سلێمانیە کە دابەشبوون بەسەر ٢٥ هێڵدا، لەناو ئەم پاسانەشدا نزیکەی چوارسەد و پەنجا پاسیان مۆدیلیان لەخوار دوو هەزارەوەیە.   ئەم پڕۆژەیەی بەڕێوەبەرایەتی گواستنەوەی سلێمانی لەکاتێکدایە کە نزیکەی “ پێنج ساڵ” لەمەوبەر بەڕێوەبەرایەتی گواستنەوەی سلێمانی و وەزارەتی گواستنەوە و گەیاندنی هەرێمی کوردستان چەند ڕێگا چارەیەک و پڕۆژەیەکیان خستە ڕوو بۆ چارەسەرکردنی ئەو قەیرانانەی کە لە سیستەمی گواستنەوە و گەیاندنی هەرێمدا هەیە، بەڵام دۆخەکە دوای تێپەڕینی چەندین ساڵ هێشتا وەک خۆیەتی. یەکێک لە سەرنسینەکان کە لولەی مومەبەریدەکەی خستۆتە سەر سەری خۆی دەڵێت" کەی ڕەوایە ڕێگاکەم کە تەنها " پینج خولەکە" کەچی من وا کاتژمێرێکە لەم گەرمایە دانیشتووم"، هەروەها وتیشی خۆ ناکرێت هەموورۆژیکیش بە تەکسی هاتوچۆ بکەم، ئەمە بارگرانیەکی زۆر و زەحمەتیەکی زۆرە. شۆفێری پاسەکانیش دەڵێن، ئێمە بەو نرخە بەنزینەی کە پێمان دەفرۆشرێت ناتوانین فینککەرەوەکان دابگیرسێنین، ئەمە جگە لەوەی کە هەندیکمان پاسەکانمان زۆر کۆنن و هەر فێنککەروەشیان تێدا نییە، لەگەڵ ئەوەشدا هەموو تێچوویەکی چاککردنەوەی ئۆتۆمبیلەکانمان لە ئەستۆی خۆمانە، سەرەڕای ئەوەی کە ساڵانە برێکی زۆر باجمان لێ وەرئەگرن بۆ ژینگە و جادە و بان بەڵام هیچ سودێکیشی لێ نابینین و ڕیگاکان زیانێکی زۆرمان لێ ئەدەن.   هەرچی سەبارەت بە تەکسیەکانیشە، وەک هەیات سەعید کە شۆفێرێکی تەکسیە وەک خۆی دەڵێت ماوەی " دە" ساڵە ئەم کارە دەکات، دەڵێت" لە هاویندا کاری ئێمە کەمێک باشترە بەراورد بە وەرزەکانی دیکە، ئەمەش بەتایبەت لە کاتژمێرەکانی نێوان ١١-٣ پاش نیوەڕۆ، کە بەهۆی ئەو گەرما بەتینە و دانەگیرساندنی فێنککەروەکانی پاسەکانە" هەیات سەعید ئاماژەش بەوە ئەکات کە زۆربوونی ژمارەی تەکسیەکان و کۆنتڕۆڵ نەکردنیان بەربەستیکی بۆتە بارگرانی بەسەر ئەو شۆفێرانەی کە ژیانیان تەنها لەسەر کاری تەکسیە، بە وتەی ئەو شۆفێرە لە ئێستدا تەنها لە سنوری سلێمانی سەروو " ٤٥" هەزار تەکسی هەیە، بەڵام بەڕێبوەرایەتی سلێمانی دەڵێت “٢٧” هەزور تەکسی هەیە لەپارێزگای سلێمانی و لەوانەش “حەڤدە هەزاریان” لەناو سەنتەری شاردا کار دەکەن.   ئەم گرفتانەی گواستنەوەی گشتی لەکاتیکدایە کە پێنج ساڵ لەمەوبەر، بەڕێوەبەری گشتی گواستنەوەی سلێمانی وتی، پاسی مۆدێل بەرز و وێستگەی مۆدێرن  بۆ ناو شاری سلیمانی دابین ئەکەن تەنها لەماوەی دوو مانگدا، بەجۆرێک بەسەر شاری سلێمانیدا دابەش ئەکرێن کە لەشەوانیشدا بتوانن کار بکەن و کار ئاسانیش بۆ کەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت بکرێت تێیدا، بەڵام تاوەکو ئێستا پڕۆژەکە جێبەجێ نەکراوە؛  لەم بارەیەوە سدیق ئەحمەد بەهاوڵاتی وت، لەبارەی ڕێکخستنەوەی کاتەکانەوە  ئێمە بەهۆی قەیرانەکانەوە لەماوەی ڕابردوودا نەمانتوانیوە ئەو پرۆژانەی هەمانە جیبەجیی بکەین، وتیشت هێنانی پاسی مۆدێرن وتی ئەو پرۆژەیەی کە چەند ساڵ لەمەوبەر لەگەڵ کۆمپانیای شار پرۆدەکەشن گەنگەشەماان کردبوو، نەمانتوانی بەهۆی داخرانی سنورەکان و قەیرانە یەک لەدوای یەکەکان بیانهینینە کوردستان. سدیق محەمەد ئاماژەی بەوەشکرد قەیرانەکان ئەوەندە زۆربووبون کە ئەگەر هەڤاڵ ئەبوبەکر، پارێزگاری سلێمانی نەبوایە لەوانەیە دائیرەکەمان بەهۆی قەیرانەوە دابخراییە،  وتیشی سوپاسی ئەکەین کە نرخی بەنزین و گاز و تێچووی دائیرەکەمانی دابینکردووە. هاوڵاتی لەبارەی گۆڕانکاریەکان و کێشەکانی سیستەمی هاتوچۆ پەیوەندی کرد بە وەزارەتی گواستنەوە وگەیاندنی هەرێمەوە بەڵام بەردەست نەبوو.

نیگار عومەر لەسنوری ئیدارەی گەرمیان كاركردن لە66 پرۆژەدا راگیراوەو شەش پرۆژەیان بەتەواوی هەڵوەشاوەتەوە كە بەزۆری پرۆژەی خزمەتگوزاری و تەندروستی و پەروەردەو گەشتیارییە. یەكێك لەگرنگترین ئەو پرۆژانەی كەهەڵوەشاوەتەوە پرۆژەی دروستكردنی نەخۆشخانەیەكی سەد قەرەوێڵەییە لەقەزای كەلار، لەنێو ئەو پرۆژانەی كەڕاگیراون نزیكەی  70% دەكەوێتە قەزای كەلارەوەو بەشەكەی دیكە دەكەونە قەزای كفری و قەزای خانەقینەوە كە 15پرۆژەی شارەوانی گەرمیانی تێدایە كەڕاگیراون. ئەمەش لەكاتێكدایە كەحكومەتی هەرێم  رایدەگەیەنێت كە 160پرۆژە لەگەرمیان جێبەجێكراوەو ئیدارەی گەرمیانیش رایدەگەیەنێت پرۆژەكان نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە و  تەنها بڕیاری لەسەر دراوە. دوو ساڵ پێش ئێستا لەسەردانێكیدا جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ گەرمیان بڕیاری دەركرد بۆ جێبەجێكردنی 19پرۆژە بەهەمان شێوەی پرۆژەكانی دیكە تەنها بڕیارە و كرداری بەدوادا نەهاتووە. چۆمان ئەحمەد، بەڕێوبەری راگەیاندن و پەیوەندیەكان  لەئیدارەی گەرمیان بەهاوڵاتی وت:» لەسنوری گەرمیان 66 پرۆژەی راگیراوە و شەش پرۆژەیان گرێبەستی كاركردن تێیدا هەڵوەشاوەتەوە كەیەكێك لەو پرۆژانە پرۆژەی دروستكردنی نەخۆشخانەی سەد قەرەوێڵەیی كەلارو راكێشانی ئاوی خواردنەوە بۆ گەڕەكانی كفریە». وتیشی:» ئەو پرۆژانەی كەڕاگیراون زیاتر پرۆژەی خزمەتگوزراین و پرۆژەی پەروەردەو بینای زانكۆو رێگەوبان و قیرتاوكردنی كۆڵان و شۆستەكان و پرۆژەی گەشتیارو تەندروستی و دروستكردنی بەنداوە كەپێویستەكی سەرەكین بۆ سنورەكە». ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد كۆی تێچووی ئەو پرۆژانەی كەڕاگیراون نزیكەی 438 ملیار دینار دەبێت و 95 ملیار دیناری وەرگیراوە، زیاتر ئەو پرۆژانەی كەڕاگیراون لەسەر بوجەی وەبەرهێنانن، وتیشی:» ئێمەش وەك ئیدارەی گەرمیان هەمیشە داوامانكردووە كە ئەم پرۆژانە كاركردن تێدا دەستپێبكاتەوە، داهاتی گەرمیان هیچی لەگەرمیاندا خەرج ناكرێت دەگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی». ئەوەشی وت،» ئەو 160پرۆژەیە هەمووی جەبەجێنەكراوە لەگەرمیاندا تەنها بڕیاری لەسەردراوە، بەهەمان شێوەی ئەو 19پرۆژەیەی كەسەرۆكی حكومەت بڕیاری لەسەرداوە، بەڵام هیچی نەچووەتە بواری جێبەجێكردنەوە». هاوكات بەرزان فایەق بەڕێوەبەری پرۆژەكان لەشارەوانیی گەرمیان بۆ هاوڵاتی، ئەوەی خستەڕوو كە  ئەو پرۆژانەی كەڕاگیراون لەشارەوانییەكان 15پرۆژەیە، كە پێنج پرۆژەیان دەكەوێتە قەزای كەلارەوە، كە بەزۆری پرۆژەی قیرتاوو ئاوەڕۆو شۆستەكانن، بۆ نموونە یەكێك لەم پرۆژانەی كەلار كەڕاگیراوە پرۆژەی ئاوەڕۆو رێگاسازیە لەنێوان گەرەكی بنگردو گردە گزینەوەو دوو لەو پرۆژانە دەكەونە ناحیەی رزگارییەوە وەك پرۆژەی رێگاسازی گەڕەكەكانی ناحیەی رزگاری كەزۆربەی گەڕەكەكانی رزگاری دەگرێتەوە. راشیگەیاند:» ئەو پرۆژانەی كە لەشارەوانییەكان راگیراوە لەساڵی 2012 بڕیاری لەسەردراوەو لەسەر بوجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان كە بەپترۆدۆلار ناسرابوو، تائێستاش هیچ بڕە پارەیەك بۆ ئەم پرۆژانە تەرخاننەكراوە كە پێداویستی خەڵكی ناوچەكەن». ئەوەشی وت:» تێچووی پرۆژەكانی شارەوانی گەرمیان 62 ملیۆن دۆلار دەبێت، راگرتنی ئەم پرۆژانە زیاتر پەیوەندی بەقەیرانی داراییەوە هەیە». ئیدارەی گەرمیان: لە سنووری گەرمیان ٦٦ پڕۆژەی ڕاگیراوەو شەش پڕۆژەیان گرێبەستی کارکردن تێیدا هەڵوەشاوەتەوە چالاكوانێكی مەدەنی دەڵێت:» گەرمیان پشتگوێخراوە لەهەموو روویەكەوە، هۆكاری ئەمانەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كەحزب دەستی خستووەتە نێو هەموو كارەكانی حكومەتەوە». ئەیاد محەمەد، چالاكی مەدەنی دەشڵێت:» لەگەرمیاندا چەندین پرۆژەی گرنگ هەیە كەپێویستە جێبەجێ بكرێن و كاری تێدابكرێتەوە وەك پرۆژەی رێگای كەلار- سلێمانی و چەند ڕۆژێك كاری تێدادەكرێت و دووبارە ڕادەگیرێتەوەو پرۆژەی بەنداوی باوەنورو كە پێویستی سەرەكی ناوچەكەیەو  نەخۆشخانەی سەد قەرەوێڵەییەكەی كەلارە. ئەیاد محەمەد»پێویستە بەرپرسانی گەرمیان و ئیدارەی گەرمیان روونكردنەوە بدەن ئایا راستە ئەو 160پرۆژە جێبەجێكراوە لەسنورەكە ئەگەر راست نیە بۆچی خەڵك چەواشە دەكەن ئەگریش وایە كوان پرۆژەكان ئێمە بۆ نایبینین ئەو هەموو بڕە پارە ئایا هاتووە بۆ گەرمیان چی لێهاتوە هەموو ئەمانە گومانن لای خەڵك پێویستە روونكردنەوەی لەسەربدرێت».

هاوڵاتی بۆ جاری سێیەم لە دووهەفتەی رابردوودا ئەمریکا بڕیاریداوە لە سەر ناردنی هێز و فڕۆکە و کەشتی جەنگی بۆ کەنداو بۆ پاراستنی کەشتییە بازرگانییەکان لە دەست هێزەکانی ئێران، لە بەر ئەوەی ئێران هەوڵ دەدات دەست بە سەر کەشتییە بازرگانییەکاندا بگرێت. ئەمریکا و هێزی دەریایی ئەمریکا ئێران بەوە تاوانبار دەکەن هەوڵ ئەدات دەست بە سەر ئەو کەشتییە بارهەڵگرانەدا بگرێت کە لە گەرووی هۆرمۆز دەپەڕنەوەو کێشە بۆ سیستەمی بازرگانی لەو ناوچەیە دروست بکەن. ئێران لە چەن ساڵی رابردوودا هەوڵیداوە گەرووی هۆرمۆز وەک کارتێک بەکار بهێنێت بەرامبەر بە گەمارۆ ئابوورییەکان و گەمارۆکانی سەر نەوت. رۆژی ١٨ی حەوت " عەلیرەزا تەنگیسەری" بەرپرسێکی باڵای ئێران بە هەڕەشەکردن لە کۆمپانیا و کەشتییە نەوت هەڵگرەکان وتی :" ئەوانەی کە رێگری لە فرۆشی نەوتی ئێمە ئەکەن، لە لایەن ئێمەوە بێ وەڵام نابن". ئەم بەرپرسەی سوپای پاسداران  ئاماژەی بەوەشدا بە کەشتی نەوتهەڵگری "سۆئز راجان" کە لە لایەن ئەمریکاوە دەستی بەسەردا گیراوەو نەوتەکەی هەڕاج کراوە، بەڵام هیچ کەشتی و کۆمپانیایەک لەبەر هەڕەشەکانی سوپای پاسداران ناوێرن بارەکەی دابگرن. لێرەدا باس لە بەشێک لەو رووداوانە ئەکەین کە پەیوەندیدارن بە ناردنی هێزی ئەمریکا بۆ کەنداو. هاتنی ئەم هێزانەش ئەگەرەکانی توندتر بوونەوەی پەیوەندی نێوان ئێران و رۆژئاوا زیاتر ئەکەن.   ناردنی هێزی دەریایی – زەمینی بۆ کەنداو- پێنج شەممە ٢٠ ی تەمووز ناوەندی فەرماندەیی ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا- سەنتکام- رۆژی پێنجشەممە رایگەیاند، وەزیری بەرگری ئەمریکا بۆ وەستانەوە دژ بە هەوڵەکانی ئەم دواییانەی ئێران بۆ دەست بەسەرداگرتن و بە بارمتەگرتنی کەشتییە بارهەڵگر و بازرگانییەکان لە کەنداو و گەرووی هورمۆز، جگە لە ناردنی فڕۆکەی جەنگی (ئێف- ٣٥) و ( ئێف- ١٦) و پاپۆڕشکێنی جەنگی، بڕیاریداوە بەشێک لە هێزەکانی یەکەی دەریایی- زەمینی ئەرتەش بنێرێتە ئەو ناوچەیەی لە لایەن ( سێنتکام)ەوە بەڕێوە دەبرێت. لە راگەیاندنی سێنتکامدا هاتووە کە هەناردنی ئەم هێزانە توانای وەستانەوەی ئەمریکا بەرامبەر لە ناوچەکە ئەباتە سەرەوە. ئەمریکا دەڵێت :" ئێران لە دوو ساڵی رابردوودا کێشەی بۆ نزیک بە ٢٠ کەشتی بازرگانی کە ئاڵای وڵاتانی جیاوازیان لە سەر بووە دروستکردووە یان ئەوەی دەستی بە سەردا گرتوون. ژێنراڵ مایکل کۆریلا، فەرماندەی گشتی ( سێنتکام) لەم بارەوە وتوویەتی :" سێنتکام خۆی بە بەرپرس دەزانێت کە پارێزگاری بکات لە گواستنەوەو مامەڵەی بازرگانی لەو ناوچەیەی کە دەسەڵاتی تێیدا هەیە کە بەشێک لە رێگا ئاوییەکانی دونیا ئەگرێتەوە". ئەم ژونراڵەی ئەرتەشی ئەمریکا هەروەها وتوویەتی :" ئەو هێزانەی دەنێردرێن توانای تایبەتیان هەیە کە بە پشتبەستن بەو تواناییانە ئەتوانیان لەگەڵ هاوبەشەکانمان کە ناوچەکە، پارێزگاری بکەین لە رەوتی ئازادی بازرگانی نێونەتەوەیی ". بەرپرسانی ئەمریکایی لەم بارەوە بە ئەسۆشەیتێد پرێسیان وتووە:" لۆڤید ئەستین ، وەزیری بەرگری ئەمریکا رۆژی پێنج شەممە ، بڕیاری داوە بە ناردنی هێزی ئامادەی دەریایی – زەمینی ( یو، ئێس، ئێس، باتان) و یەکەی ٢٦ ی هێزی دەریایی بۆ ئەو ناوچەیەی لە لایەن سێنتکامەوە بەڕێوە دەبرێت". بە پێی ئەم راپۆرتە، ئەم هێزە ئامادەیە بریتین لە ٣ کەشتی جەنگی، لەوانە یەختێکی جەنگی هێرشبەر و هەر یەکەیەکی سەربازی بە زۆری بریتین لە ٢٥٠٠ چەکداری هێزی دەریایی. میوانداری کۆبوونەوەی رێکخراوی نێونەتەوەیی دەریاوانی لە ئێران وەرگیرایەوە – پێنج شەممە ٢٠ تەمووز رۆژی پێنجشەممە ، بە بۆنەی بەردەوامی هێرشەکانی ئێران بۆ سەر کەشتییە بارهەڵگرەکان لە کەنداو، میوانداری کۆبوونەوەی نیونەتەوەیی دەریاوانی لە ئێران وەرگیرایەوەو ئێران لەم دانیشتنە خرایە لاوە. هەواڵنێری رۆیتەرز رۆژی پێنج شەممە  رایگەیاند، پێشنیاری ئێران بۆ میوانداری رووداوێکی دەریایی لە مانگی ئۆکتۆبەر، دوای ئەوەی ئەمریکا داوای کرد ئەم کۆبوونەوەیە هەڵوەشیتەوە و داواکارییەکەی پەسەند کرا، لە لایەن شۆڕای ئاژانسی کەشتیوانی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە رەتکراوەتەوەو ئەو میواندارییە لە ئێران وەرگیراوەتەوە.   چەند ساڵ لەوە پێش ئێران داوای کردبوو میوانداری کۆبوونەوەی ساڵانەی نێونەتەوەیی کەشتیوانی بکات لە تاران بە بۆنەی رێزگرتن لە رۆژی جیهانی  دەریاوانی و ئەم پێشنیارە ساڵی ٢٠١٥ لە لایەن شۆڕای بەڕێوەبەری رێکخراوی نێونەتەوەیی دەریاوانیەوە پەسەند کرا. رۆیتەرز دەستی بە نامەکەی ئەمریکا بۆ شۆڕای بەڕیوەبەری رێکخراوی دەریاوانی گەیشتووەو لەم نامەیەدا هاتووە:" ئێران لە دوو ساڵی رابردوودا بە بێ هێچ پاساوێک، بە بێ هیچ ئاگادارکردنەوەیەکی پێشتر، هێرشی کردۆتە سەر کەشتییە بارهەڵگرەکان و کێشەی بۆ دروستکردوون یان ئەوەی دەستی بە سەردا گرتوون ". لەم نامەیەدا ئاماژە دراوە بە تەقەکردنی هێزە دەریاییەکانی سەر بە سپای پاسداران لە کەشتی بارهەڵگری " ریچمۆند ڤیجەر" و باس لەوە کراوە بەم کارەی کۆماری ئیسلامی مەترسی دروست کردووە بۆ کەشتیوان و مەلەوانەکان. وتەبێژی رێکخراوی نێونەتەوەیی دەریاوانی دەڵێت :" زۆرینەی ئەو ٤٠ وڵاتەی ئەندامی شۆڕای رێکخراوی نێونەتەوەیی دەریاوانی، رۆژی پێنجشەممە داواکارییەکەی ئەمریکایان پەسەند کرد و ئەمە بەو مانایەیە کە پێشنیاری ئێران بۆ میوانداری کردنی دانیشتنی نێونەتەوەیی ئەم رێکخراوەیە رەت کراوەتەوەو ئێران لەو دانیشتنە خراوەتە لاوە". هەر لەم پەیوەندەدا وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رۆژی ٥ شەممە پێشوازی کرد لەو کۆدەنگییەی شۆرای نێونەتەوەیی دەریاوانی و بەوەی کە ئەو دانیشتنەیان هەڵوەشاندۆتەوە. میتۆ میلەر لەو بارەیەوە وتی :" ئێمە پێشوازی لە بڕیاری رێکخراوی نێونەتەوەیی دەریاوانی ئەکەین بەوەی کە بەرنامەکانی ئەو رووداوەی کە بڕیار بوو رۆژی جیهانی دەریاوانی لە ئێران بەڕێوە بچێتی، هەڵوەشاوەشاندۆتەوە". وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا هەروەها وتی :" لەم ماوەیەدا شاهیدی ئەوەین کە ئێران کێشەی بۆ ئازادی دەریاوانی دروستکردووە. کەوایە ئێمە لەسەر ئەو باوەڕەین نابێ ئێران ئەو مافەی ببێت کە ببێت بە میوانداری ئەو رووداوە گرینگە و رێکخراوی نێونەتەوەیی دەریاوانی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکانیش بۆچوونەکەی ئێمەی پەسەند کرد". تا کاتی ئامادەکردنی ئەم راپۆرتە، هەواڵنێرییەکانی سەر بە کۆماری ئیسلامی لەم بارەوە بێدەنگەیان هەڵبژاردووەو ئاماژەیان بە هیچ شتێک نەکردووە.     ناردنی فڕۆکەی شەڕکەری (ئێف ٣٥) و پاپۆڕ شكێن بۆ کەنداو- دووشەممە ١٨ی تەمووز رۆژی دووشەممە ١٧ی جوولای پێنتاگۆن رایگەیاند  بە مەبەستی پاراستینی ئەمنیەتی کەشتییە بازرگانییەکان کە ئێران دەیهەوێ دەستیان بەسەردا بگرێت و رایان بگەیەنێت، جێت و کەشتنی جەنگی زیاتر دەنێرێتە گەرووی هۆرمۆز. بە وتەی پێنتاگۆن، بڕیار وایە ئەمریکا ژمارەیەک فڕۆکەی شەڕکەری (ئێف -٣٥) و پاپۆڕ شکێنی ( تۆماس هۆندەر) کە پێشتر لە دەریای سوور سەقامیان گرتبوو، بنێرێتە ئەو ناوچەیە.   ناردنی فڕۆکەی شەڕکەری ( ئیف -١٦ ) و ( ئێف – ١٠) بۆ کەنداو- ١٤ ی تەمووز رۆژی ١٤ی جوولای ٢٠٢٣، وەزارەتی بەرگری ئەمریکا رایگەیاند بە مەبەستی بەرگرتن لە هەوڵە تێکدەرانەکانی کۆماری ئیسلامی و هێزی دەریایی سپای پاسداران، لە گەرووی هۆرمۆز فڕۆکەی شەڕکەری (ئێف ١٦) و (ئیف -١٠) دەنێردرێنە سنوورە ئاوییەکانی کەنداو بە مەبەستی پارێزگاری کردن لەو کەشتی و بارهەڵگرانەی لە کەنداو خەریکی جووڵەی بازرگانین.      ٤ی تومووز - تەقە لە کەشتی بارهەڵگری ریچمۆند ڤیجەر رۆژی ٤ی جوولای- لە لایەن هێزی دەریایی سەر بە سپای پاسدارانەوە تەقە لە کەشتی بارهەڵگری (ریچمۆند ڤیجەر) کرا. هێزی دەریایی ئەمریکا رۆژی چوارشممە ٥ی جوولای رایگەیاند کۆماری ئیسلامی بەرەبەیانی ٤ شەممە هەوڵیداوا لە نزیک گەرووی هۆرمۆز دەست بە سەر دوو کەشتی نەوتهەڵگردا بگرێت. لە راگەیاندنەکەی هێزی دەریایی ئەمریکادا هاتووە لە هەردوو جارەکەدا، بەلەمە شەڕکەرەکانی هێزی دەریایی ئێران هەوڵیانداوە دەست بە سەر ئەو کەشتییانەدا بگرن، بەڵام دوای ئەوەی لە لایەن هێزی دەریایی ئەمریکاوە وەڵامیان دراویەوە پاشەکشەیان کرد و هەردوو کەشتییەکە بەردەوام بوون لە رێگاکەی خۆیان. تیم هاوکینز، وتەبێژی یەکەی پێنجەمی هێزی دەریایی ئەمریکا لەم بارەوە بە هەواڵنێرییەکانی وتووە:" کۆماری ئیسلامی هەوڵداوە دەست بە سەر ئەم کەشتییە نەوت هەڵگر و بازرگانیانەدا بگرێت، کە بە شێوەی یاسایی لە ئاوە نێونەتەوەییەکانەوە رەت دەبوون، بەڵام لە لایەن هێزی دەریایی ئەمریکاوە وەڵامیان درایەوەوبەر بەوە گیرا کە پلانەکەیان جێبەجێ بکەن." بە پێی راپۆرتەکان، تەقە لە کەشتی ریچمۆند ڤیجەر کراوە، بەڵام خەساری گیانی نەبووە. کەشتی ریچمۆند ڤیچەر کەشتییەکی یۆنانییە، ئاڵای (باهاس)ی لە سەرەوەو لە لایەن ئەمریکاوە بەڕێوە دەبرێت و نەوتی ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی بۆ سەنگاپوور دەگواستەوە.  

عەمار عەزیز  ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێم چاوەڕێی خەرجكردنی بودجەی پەرەپێدان و پتڕۆدولار دەكەن بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان، ئەم ساڵ ئیدارەی پارێزگای دهۆك 236 پرۆژەیان پێشكەشی وەزارەتی پلاندانانی حكومەتی هەرێم كردووە تا دەست بەجێبەجێكردنی بكرێت. سێ جۆر بودجە هەیە بۆ پارێزگاكان، پەرەپێدانی پارێزگا، پترۆدۆلار، گشتی ، ئەم سێ بودجەیە لە 2014وە نەدراوە بەپارێزگاكانی هەرێم. عەبدولسەمەد تێلی ، سەرۆكی لیژنەی وزەو سامانە سروشتیەكان لەئەنجومەنی پارێزگای دهۆك بەهاوڵاتی ی وت: " پرۆژەكان راستەوخۆ لەپارێزگا رەوانەی وەزارەتەكان و ئەنجومەنی وەزیران دەكرێن، هەر لیژنەی پرۆژەكانمان نیە ئەگەر بودجە نەبێت چونكە پرۆژەكان دەنووسین و ئاراستەی حكومەت دەكەین ". سەرۆكی لیژنەی وزەو سامانە سروشتیەكان ئەوەشی دووپاتكردەوە كەهیچ ژمارەیەكی راست و وردیان لەبەردەست نیە بزانن رێژەی ئەو نەوتەی لەسنوری پارێزگای دهۆك دەردەهێنرێت چەندە،  وتیشی:" تەنها ئەوە دەزانین نیوەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەپارێزگای دهۆكە، بەڵام ئێمە نازانین چەند بەرمیلە تابڵێین بەشی پارێزگای دهۆك لەبودجەی پەتڕۆدۆلار چەند دەبێت، حكومەتی عێراق بۆ هەر بەرمیلێك پێنج دۆلاری داناوە وەكو بودجەی پەتڕۆدۆلار، بەڵام مادەم نازانین چەند بەرمیلە بودجەكەشی نازانین ". جەمال كۆچەر، ئەندامی پەرلەمانی عێراق لەلیژنەی دارایی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: "بودجەی پەتڕۆدۆلار هیچ پەیوەندی بەژمارەی دانیشتوان نیە، بەڵكو پەیوەیستە بەڕێژەی نەوت هەر بەرمیلیك پێنج دۆلاری بۆ دیاریكراوە". ئەوەشی باسكرد نازانرێت هەرێمی كوردستان بودجەی پەتڕۆدۆلاری هەیە یان نا، خۆی دەیدات بەپارێزگاكان، یان عێراق راستەوخۆ دەیداتە پارێزگاكانی هەرێم. بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان نزیكەی چوار ترلیۆن دینارە لەعێراقدا، كە رێژەی دانیشتوان 20%ی هەژارە بۆیە ئەو بڕە بودجەیە تەرخان كراوە. بۆ هەرێمی كوردستان رێژەی هەژاری بەگشتی 7%ە، لەسەر ئەو بنەمایە بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكانی بۆ رەوانە دەكرێت. "پارێزگای دهۆك هیچ جارێك بەشە بۆدجەی خۆی لە پەتڕودولارو پەرەپێدان و هەموو بودجەكان بەشی خۆی كەمتر وەرگرتووەو هەمیشە مەغدور بووە، كەس لەحساباتی بودجەی عێراقدا نیە، واتە هەموو تاكێكی عێراق بودجەی نیە، لەبیرش نەكەین بەشی زۆری بودجەی عێراق بۆ مووچەخۆران دەڕوات كە 74 ترلیۆن دینارە، ئەوەی تر بۆ پرۆژەو خزمەتگوزاری گشتییە، لەوانەیە هەر فەرمانبەر سوود لێیوەربگرێت، واتە زۆرینەی بودجەی عێراق هەر فەرمانبەر سوود لێیوەردەگرێت " جەمال كوچەر وای وت. ماجد سەید ساڵح ، جێگری پارێزگاری دهۆك بۆ كاروباری تەكنیكی بەهاوڵاتی وت: " هەموو ساڵێك ئێمە پلانی خۆمان پێشكیەش دەكەین، بەڵام بەپێی پلانەكەمان پارەمان بۆ خەرجناكرێت، واتە پێداویستی ئێمە زیاترە لەو بڕە پارەیەی بۆمان دابیندەكرێت". ماجد سەید ساڵح ئەوەشی روونكردەوە كەوەك پلان بۆ ئەمساڵ  236 پرۆژەیان ئاراستەی وەزارەتی پلاندانانی حكومەتی  هەرێم كردووە  كەهەندێكیان پرۆژەی ساڵی رابردوون و تەواو نەكراون و پێویستیان بەپارەیە. هاوكات پێشیوابوو ئەگەر 276 ملیار دینار  بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكانی هەرێم بێت، لەم بڕە پارەیە نزیكەی 53 ملیار دیناری بەر پارێزگای دهۆك دەكەوێت.  

سەركۆ جەمال حكومەتی هەرێم تەنها نرخی كارەبای ماڵانی زیادنەكردووە، بەڵكو لەماوەی هەشت ساڵی رابردوودا شەش هێندە نرخی كارەبای بازرگانی و پیشەسازیشی زیادكردووە. لەساڵی 2018 واتە پێنج ساڵ لەمەوبەر ژووری بازرگانی‌و پیشەسازی سلێمانی لە راگەیەندراوێكدا رایگەیاند: چاوەڕوانی ئەوە بووین حكومەتی هەرێم لەپێناو پاراستنی بەرهەمی ناوخۆو بووژاندنەوەو بەهێزكردنی كەرتی تایبەتدا چاو لەحكومەتی ناوەندی عێراق بكات كەنرخی یەكەی كارەبای لە 40% بۆ كارگە پیشەسازییەكان كەمكردووەتەوە. هەر لەڕاگەیەندراوەكەدا ژووری بازرگانی و پیشەسازی سلێمانی دەشڵێت: وەزارەتی كارەبای حكومەتی عێراق نرخی یەك كیلۆوات كارەبای لەسەر كارگە پیشەسازییەكان لە 100 دینارەوە كەمكردووەتەوە بۆ 60 دینار، بەڵام لەبەرامبەردا، حكومەتی هەرێمی كوردستان نرخی كارەبای بەڕێژەی 500% لەسەر كارگە پیشەسازییەكان بەرزكردووەتەوە، كەنرخی كارەبای بۆ یەك كیلۆوات لە 20 دینارەوە بەرزكردووەتەوە بۆ 120 دینار. ئەو راگەیەندراوەی ژووری بازرگانی و پیشەسازی سلێمانی بۆ پێنج ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، بەڵام نەك هەر گوێ لەداواكارییەكەیان نەگیراوە، نرخی كارەبا بۆ هەر كیلۆواتێك بەرزتركراوەتەوەو كراوە بە 156 دینار. عەباس محەمەد، خاوەن دوكانە لەبازاڕی سلێمانی، بۆ هاوڵاتی باسی لەوەكرد جگە لەوەی لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا پارەی كارەبایان چەند هێندە لەسەر زیادبووە، ئێستاش بۆیان كراوە بەپریپەیدو دەبێت كارتی تێبكەن ئەوكات كارەبایان كاردەكات، بەڵام هێشتا نازانن پریپەیدەكەش وەك پێشتر كارەبایان زۆر بۆ دێتەوە یاخود نا. هاوڵاتی قسەی لەگەڵ چەند كەسێكیش كرد، ئەوان باس لەوەدەكەن كارەبای ماڵەكانیان وەكو پێشتر پارەیان بۆ نایەتەوە بەڵكو زیاتریان بۆ دێتەوە، بەتایبەت دوای ئەوەی پێوەری زیرەك كەوتووەتەكار، بەڵام وتەبێژی كارەبای سلێمانی رەتیدەكاتەوە كارەبای ماڵان پارەكەی زیادبووبێت. سیروان محەمەد، وتەبێژی بەڕێوەبەرایەتی كارەبای سلێمانی لەلێدوانێكدا بۆ هاوڵاتی، ئاماژەی بەوەكرد جگە لەچەند پڕۆژەیەك كە كوالێتییان بەرزەو نرخەكەیان زیادكراوە، هیچ پڕۆژەیەكی دیكە نرخەكەی زیادنەكراوە كەئەوانیش پێنج پڕۆژەن لەسلێمانی كە بۆ هەر كیلۆواتێك نرخی كارەبا بۆیان بووەتە 156 دینار كەپێشتر 130 دیناربوو. هەروەها وتیشی:» نرخی كارەبای بازرگانی هەروەكو خۆیەتی و بۆ كیلۆواتێك 156 دینارەو لە2021 ەوە نرخی كارەبا دەستكاری نەكراوە». سەبارەت بەكارەبای ماڵانیش وتەبێژی كارەبای سلێمانی وتی: بۆ هەر كیلۆواتێك 18 دینارە بەڵام بۆ بەكارهێنانی كارەبا زیاتر بێت لە 450 كیلۆوات نرخەكەی دەبێتە دوو هێندە. لەساڵی 2015 نرخی كیلۆواتێك كارەبای بازرگانی و پیشەسازی 25 دیناربوو، پاشان بەبڕیارێكی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم لە 1-1-2017 نرخەكەی كرایە 130 دینار بۆ هەر كیلۆواتێك، جگە لەوەی هاوبەشە حكومییەكان نرخی یەك كیلۆواتیان بۆ كرایە 150 دینار. وتەبێژی وەزارەتی كارەبای حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی زیادكردنی نرخی كارەباوە ئەوە دەخاتەڕوو كە ئەو شوێنانەی كارەبای موەلیدەان نەماوە نرخی كارەبایان لەسەر زیادكراوە. ئومێد ئەحمەد، وتەبێژی وەزارەتی كارەبای حكومەتی هەرێمی كوردستان بەهاوڵاتی وت: «نرخی كارەبا زیادنەكراوە، ئێستا كارەبا هەمان نرخی پێشووی هەیە كەهەر كیلۆواتێك 18 دینارەو بەپێی خەرجكردن زیاد دەبێت.» وتیشی: «ئەوەی هەیە تەنیا زیادكردنی نرخی كارەبای سیستییەكانە ئەوانەی پێیاندەوترێت (High Cost) كە بووەتە 156 دینار بۆ هەر كیلۆواتێك، ئەوەش بەهۆی ئەوەی موەلیدەیان نەماوەو تەنیا پارەی یەك كرێی كارەبا دەدەن لەبری ئەوەی دوو كرێ بدەن موەلیدەو كارەبای نیشتمانی.» ئەوەش لەكاتێكدایە عەلی حەمەساڵح، پەرلەمانتاری خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لەپۆستێكدا لە فەیسبووك نووسیویەتی: «پێشتر نرخی كارەبا لە 18 دینارەوە دەستیپێدەكرد، ئێستا دەبێتە 60 دینار سیتییەكان دەكرێتە 24 كاتژمێری و تەساعودیش نییە!! لەسلێمانی 156 دینارو لەهەولێر 175 دینار، ئەمە بارگرانییەكی ئێجگار گەورەیە، من دژی زیادەڕۆییم، بەڵام ئەم زیادكردنە بەم بڕە زۆر خراپە خەڵك توانای نییە». عەلی حەمەساڵح لەگەڵ پۆستەكەیدا، نووسراوێكی وەزارەتی كارەبای بڵاوكردووەتەوە، كە لە 4-6-2023 دەرچووە و بەپێی رێنماییەك نرخی كارەبا زیاد بووە. وتەبێژی وەزارەتی كارەبا دەڵێت ئەو نووسراوەی بڵاوكراوەتەوە پەیوەندی بەپێشنیازێكەوە هەبووە بۆ نرخی كارەبا، بەڵام پێشنیازەكە پەسندنەكراوەو كاری پێنەكراوە، بۆیە نرخی كارەبا وەكو خۆیەتی. ئەوەش لەكاتێكدایە لەژمارە 306ــی رۆژنامەی وەقائیعی كوردستان، رۆژنامەی فەرمی هەرێمی كوردستان كە رۆژی 14ـی مانگی رابردوو بڵاوكراوەتەوە، رێنمایی ژمارەی یەكی ساڵی 2023 بڵاوكراوەتەوە، كەهەمواری یەكەمی رێنمایی ژمارە دووی ساڵی 2021، رێنمایی و مەرجەكانی پێدانی وزەی كارەبایەو لە رۆژی چواری مانگی رابردوو وەزارەت دەریكردووە. لە رێنماییەكەدا هاتووە: «بەپێی ئەو دەسەڵاتەی پێماندراوە لەیاسای وەزارەتی كارەبای ژمارە شەشـی ساڵی 2021ـی هەمواركراو بەپێی نووسراوی نووسینگەی سەرۆكوەزیران ژمارە 765 لە 30-5-2023 و پەسەندی سەرۆكایەتی ئەنجوومەنی وەزیران و بەنووسراوی ژمارە 2254 لە 31-5-2023 بڕیارماندا بە: زیادكردنی بڕگەیەك بۆ خشتەی ژمارە پێنجـی تایبەت بەنرخەكانی یەكەی كارەبا لە رێنمایی و مەرجەكانی پێدانی وزەی كارەبا ژمارە دووی ساڵی 2021 بەمشێوەیەی خوارەوە دەبێت: -نرخی كارەبای كۆمەڵگەكانی نیشتەجێبوون (High Cost) بە 156 دینار بۆ یەك كاتژمێر. ئەم رێنماییە لە رۆژی 1-6-2023 جێبەجێ دەكرێت و لەڕۆژنامەی وەقائیعی كوردستان بڵاودەكرێتەوە.  پێشتر كەمال محەممەد، وەزیری كارەبای هەرێمی كوردستان لەبارەی نرخی كارەبا، رایگەیاندبوو: «نرخی 156 دینار بۆ هەر كیلۆواتێك بە بەراورد لەگەڵ كرێی ساڵی رابردووی هەمان هاوبەش بەدوو سەرچاوەی كارەباوە، 90 هەزار دینار كەمتر لەسەری دەوەستێت و كارەبایەكی 24 كاتژمێریش دەبێت.»  باسی لەوەشكردبوو « ماوەی دوو ساڵە كار لەسەر پڕۆژەی پریپەید دەكەین و بەهۆی سیستەمەكەوە كارەبای بەردەوام بۆ هەندێك شوێن لەپارێزگاكانی هەولێر، سلێمانی و دهۆك دابینكراوە، بەهۆیەوە هاووڵاتی تەنیا یەك گوژمە كرێی كارەبا دەدات، تاوەكو ئێستا زیاتر لە 185 موەلیدەی گەورەی یەك تا دوو مێگاواتی بەهۆی پرۆژەی پریپەیدەوە لەكار وەستاون».  ساڵی 2021 وەزارەتی كارەبا رێنمایی ژمارە دووی تایبەت بەكارەبای دەركرد، بەپێی خشتەی پێنجەمی رێنمایی ژمارە دووی ساڵی 2021ـی وەزارەتی كارەبا كە لەڕۆژی 24ـی تشرینی دووەمی ساڵی 2021 لەڕۆژنامەی وەقائیعی كوردستان بڵاوكراوەتەوە، كرێی كارەبا بەمجۆرە دیاریكراوە: -ماڵان: خەرجكردنی لەماوەی مانگێك: یەك بۆ 450 كیلۆوات: 18 دینار - 451 بۆ 900 كیلۆوات: 24 دینار - 901 بۆ 1500 كیلۆوات: 42 دینار - 1501 بۆ 2100 كیلۆوات: 72 دینار - 2101 بۆ 3000 كیلۆوات: 90 دینار - 3001 بۆ 5000 كیلۆوات: 180 دینار - 5001 بەسەرەوە: 240 دینار  - بازرگانی: 156 دینار بۆ هەر یەك كیلۆوات لەكاتژمێرێكدا. -پیشەسازی: خەرجكردنی لەماوەی مانگێك: - 0.4 كیلۆڤۆڵت: 144 دینار - 11 كیلۆڤۆڵت: 120 دینار - 33 كیلۆڤۆڵت: 120 دینار - 132 كیلۆڤۆڵت: 120 دینار  

سەركۆ جەمال بەپێی یاسای بودجەی عێراق كە 12-6-2023 پەسەندكراو هێشتا نەكەوتووەتە بواری جێبەجێكردنەوە، بڕی ٥۱۱ ملیۆن دۆلار وەكو پترۆدۆلاری هەرێم تەرخانكراوە كەدەكاتە پێنج لەسەدی پارەی فرۆشتنی ٤۰۰ هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ ماوەی ساڵێك ، لەو رێژەیەش تەنها 10% بۆ سلێمانی و گەرمیانە، بەپلەی یەكەم پارێزگای دهۆك و دواتر هەولێرو ئینجا سلێمانی و گەرمیان لەپارەی پتڕۆدۆلار سودمەند دەبن بەپێی بڕگەی (ێ‌) لەخاڵی پێنجی ماددەی دووی یاسای بودجە بڕی 5%ی داهاتی نەوت دەدرێت بەو پارێزگاو شوێنانەی كەبەرهەمهێنی نەوتن. لەهەرێمی كوردستان، بەپلەی یەكەم پارێزگای دهۆك لەپارەی پتڕۆدۆلار سودمەند دەبێت بەهۆی ئەوەی لەپێش هەموو پارێزگاكانە بۆ بەرهەمهێنانی نەوت، پاشان پارێزگای هەولێرو دواتر سلێمانی. لەكۆی ٤۰۰ هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەرێم بڕی ٤۰ هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە دەكەونە ناوچەكانی زۆنی سەوز كەپارێزگای سلێمانی و ئیدارەكانی گەرمیان و راپەڕین دەكات. كێڵگەی كۆرمۆر لەچەمچەماڵ بە بەرهەمهێنانی ۲۱ هەزار بەرمیل كۆندێنسەیت لەپلەی یەكەمدایەو پاشان كێڵگەكانی حەسیرەو میل قاسم لەگەرمیان بەبەرهەمهێنانی ۱۳ هەزار بەرمیل و تەقتەق چوار هەزار بەرمیل و چیاسورخ دوو هەزار بەرمیل دێن. كۆی بەرهەمی ناوچەكانی زۆنی سەوز دەكاتە 10%ی بەرهەمی رۆژانەی هەرێم بەوپێیە نزیكەی ٥۱ ملیۆن دۆلاری لە پارەی پترۆدۆلار بەردەكەوێت . دیاریكردنی ئەو بڕە پارەیە لەسەر بنەمای ۷۰ دۆلارە بۆ هەر بەرمیلێك ئەگەر نرخی نەوت زیاتر بێت لەبازاڕی جیهانی پارەی پترۆدۆلاری پارێزگاكان زیاتر دەكات. نۆ ساڵ حكومەتی هەرێم سەربەخۆ نەوتی فرۆشت بەڵام پترۆدۆلاری نەدایە پارێزگاكان كەریم عەلی ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: یاسایەك هەیە لەپەرلەمانی كوردستان كە یاسای ژمارە دووی ساڵی 2015 كەیاسای سندوقی داهاتە نەوتیەكانە بەپێی ئەو یاسایە هەر ناوچەیەك كەنەوتی لێدەربهێنرێت بڕی پێنج دۆلاری بۆ ناوچەكە خەرج بكرێتەوە وەك پڕۆژە. وتیشی: تائێستا ئەو یاسایە لەهەرێم كاری پێنەكراوەو جێبەجێ نەكراوە، تائێستاش سندوقەكە دروستنەكراوە هەرچەندە بڕیاربوو لەم كابینەیە سندوقەكە دروستبكرێت. بەوتەی ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی: تائێستا یەك دینار وەكو پترۆدۆلار نەدراوە بەهیچ ناوچەیەك. ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی: ساڵانی رابردوو بەهیچ شێوەیەك ئەو بڕگەیە جێبەجێنەكراوە لەكاتێكدا لەساڵی 2014ەوە حكومەتی هەرێم خۆی نەوتی فرۆشتووە كەریم عەلی ئەوەشی خستەڕوو كەچاوەڕوانی جێبەجێكردنی یاسای بودجەن كە جێبەجێكرا ئەو بڕگەیەش جێبەجێ بكرێت و حكومەتی عێراق پابەندبێت بەجێبەجێكردنی ئەو بڕگەیەوە. "ساڵانی رابردوو بەهیچ شێوەیەك ئەو بڕگەیە جێبەجێنەكراوە لەكاتێكدا لە ساڵی 2014ەوە حكومەتی هەرێم خۆی نەوتی فرۆشتووە، بۆیە چاوەڕوانی جێبەجێكردنین، هۆكاری ئەوەش كەپارێزگای سلێمانی كەمتر بودجەكەی بەركەوتووە پارێزگای سلێمانی نزیكەی 80 هەزار بەرمیل نەوتی تێدا دەردەهێنرێت". كەریم عەلی وای وت. دهۆك زۆرترین نەوتی لێدەرهێندراوە، بەڵام بەوتەی ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگاكە یەك دیناری بۆ خەرج نەكراوە عەبدولسەمەد تێلی، ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك لەلێدوانێكدا بەهاوڵاتی وت: پارێزگای دهۆك زۆرترین دەرهێنانی نەوتی تێدایە، بەڵام تائێستا هیچ پارەیەكی بۆ خەرجنەكراوەو ئێمەش چاوەڕێی پەسەندكردنی بودجەین تا ئەو پارەیە بۆ پارێزگاكە خەرج بكرێت. نۆ ساڵ حكومەتی هەرێم سەربەخۆ نەوتی فرۆشت، بەڵام پترۆدۆلاری نەدایە پارێزگاكان هەروەها وتیشی:" لەبەرئەوەی لە 2014 ەوە بودجە لەپەرلەمانی كوردستان جێبەجێنەكراوە نە بودجەی پەرەپێدان نە پترۆدۆلار هیچ پارەیەك بۆ دهۆك خەرج نەكراوە. عەبدولسەمەد تیلی پێشیوابوو لەدهۆك دەرهێنانی نەوت زیاترە، بەڵام پاڵاوگەی نییە لەكۆتاییدا وەكو پارێزگای هەولێرو سلێمانی حسابی بۆ دەكرێت. وەك ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆك دەڵێت: ئەو پترۆدۆلارە سێ بەشەو بەهەرسێ بەشەكە رەنگە هەروەكو یەك حساب بۆ هەرسێ پارێزگاكە بكرێت چونكە دەبێت غازیش حساب بكرێت. سەبارەت بەو بابەتە دكتۆرە نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق بەهاوڵاتی وت: تا رێنمایی بۆ جێبەجێكردنی بودجە دەرنەكرێت پشكی پارێزگاكان دیاری ناكرێت. هەروەها ئەوەشی باسكرد بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان جیاوازە لە پترۆدۆلار، بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان پشكی هەرێمی كوردستان 276 ملیارو 550 ملیۆن دینارە، ئەوەش بەپێی ژمارەی دانیشتوان و رێژەی هەژاری دیاریكراوە. پەرەپێدانی پارێزگاكان پشكی هەرێمی كوردستان 276 ملیارو 550 ملیۆن دینارە ئەوەش بەپێی ژمارەی دانیشتوان و رێژەی هەژاری دیاریكراوە ئەو ئەندامەی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ئەوەشی خستەڕوو: پترۆدۆلار دەبێت لەڕێنماییەكانی جێبەجێكردنی بودجەدا جێگە بكرێتەوە، كە بەكام پێوەر بەسەر پارێزگای بەرهەمهێندا دابەشدەكرێت كەنەوت و غازیان تێدایە یاخود پاڵاوگەیان تێدایە. "بەدڵنیاییەوە كەڕێنمایی بودجە جێبەجێكرا ئەوكات هەرێمی كوردستانیش سودمەند دەبێت لەو بڕە پارانە.